Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының стратегиясын әзірлеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ

МАЗМҰНЫ: 1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ МӘНДІЛІГІ

МАЗМҰНЫ: 1. 1

Халық демографиясының мәні мен мазмұны . . .

МАЗМҰНЫ: 1. 2

Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық аспектілері . . .

МАЗМҰНЫ:

МАЗМҰНЫ: 2

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІН ТАЛДАУ

МАЗМҰНЫ: 2. 1

Әлемдегі демографиялық жағдай және қауіпсіздік мәселелерін талдау . . .

МАЗМҰНЫ:

2. 2

2. 3

Қазақстан Республикасының демографиялық үрдістерін ретроспективті талдау . . .

Демографиялық зерттеу жүргізудегі статистикалық

мәліметтер . . .

МАЗМҰНЫ: 3

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІН ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМДЕРІ

МАЗМҰНЫ: 3. 1

Мемлекеттік демографиялық саясатты жүргізу барысындағы мәселелер және оларды шешу механизмдері . . .

МАЗМҰНЫ:

3. 2

3. 3

Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын болжау және оны жетілдірудің кешенді шараларын әзірлеу . . .

Қазақстан Республикасы халқының әлеуметтік-демографиялық жай-күйін жетілдіру модельдері . . .

МАЗМҰНЫ:

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы. Жұмыста Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының қалыптасу барысы мен жүзеге асуына кешенді талдау жасалған. Жаһандану жағдайындағы демографиялық қауіпсіздікке қатерлер анықталынған.

Жоба тақырыбының өзектілігі. Заманауи әлемде жаһандануды жақтаушылар және өзіндік ұлттық ерекшелікті сақтап қалғысы келетіндер арасында кереғар пікірлер бар. Әсіресе, көпэтникалық мемлекетте мұндай мәселелер өзекті. Ал қазіргі кезде дүниежүзіндегі мемлекеттердің 90% көпэтникалық. Моноэтникалық мемлекетте демографиялық саясатты жүргізудің біршама жеңілдірек екендігі белгілі. Дегенмен, дүниежүзіндегі мемлекеттердің 10% ғана халық құрамы жағынан гомогенді. Мәселен, Қазақстан Республикасының этникалық көрінісін әр түрлі 140-тай этникалық топ құрайды.

Қазақстан әлемдегі аз қоныстанған елдердің бірі. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша 2010 жылдың 1 қыркүйегіндегі халық саны 16189667 адам. Халықтың орналасу тығыздығы бір шаршы кв. км. 5, 9 адамнан келеді [1] .

Еліміз территориясы жағынан дүниежүзінде Ресей, Қытай, АҚШ, Аргентина, Бразилия, Канада, Үндістан және Австралиядан кейін тоғызыншы орынды алса, ТМД елдерінің ішінде екінші орынды алады. Территориямыз: 2724900 шаршы километр. Қазақстан Республикасының құрлықтағы мемлекеттік шекарасының ұзындығы - 13392, 6 км, оның ішінде көршілес жатқан мемлекеттермен шекарасының ұзындығы мынандай: Ресей Федерациясымен - 7591, 0 км, Өзбекстан Республикасымен - 2351, 4 км, Қырғызстан Республикасымен - 1241, 6 км, Қытай Халық Республикасымен - 1782, 8 км, Түркменстан Республикасымен - 425, 8 км. [2] .

Мұндай географиялық жағдайдың Қазақстан үшін біршама қаупі де бар. Өйткені, көршілес жатқан шамадан тыс қоныстанған мемлекеттердің кейбірінің «демографиялық қысымына» ұшырауы мүмкін. Ал бұл ұлттық қауіпсіздігімізге қатер және этносаралық қатынастарды тұрақсыздандырары сөзсіз.

Демографиялық қауіпсіздікке қатер төндіретін жағымсыз құбылыстар мен үдерістерді болжап және алдын алу өте қажет. Яғни, демографиялық жағдайды жан-жақты талдау жинақталған, өз шешімін күтетін демографиялық мәселелердің көптігін көрсетеді. Осымен қатар, белең алған экономикалық дағдарыс демографиялық жағдайдың өзгеруіне және көптеген күрделі мәселелердің туындауына алып келді.

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев 2008 жылдың 29 мамырында Ақордада бір топ қазақ тілді БАҚ басшыларымен кездесіп, ұлттық жаңғыру және халқымыздың бәсекеге қабілеттілігі аясындағы келелі мәселелер бойынша берген кең көлемді сұхбатында: «ата-бабамыздан қалған жеріміз далиған дала. Халқымыз аз. Мына жақтағы Ресейге қарасақ та, мына жақтағы Қытайға қарасақ та біз азбыз. Өзбек ағайындармен салыстырғанда да көп емеспіз. Сондықтан да біз халықтың сапасына қатты назар аударуымыз керек. Дегенмен көптің аты көп. Мысалы, дүниежүзінде қандай қобалжу, қандай қозғалыс болып жатса да Қытай былқ етпейді, себебі өзінің базары өзіне жетіп жатыр, шығарған өнімнің барлығын өзінің халқы сатып ала алады. Ресей де солай. Тіпті 70 миллиондай халқы бар Түркия да солай. Бес Франция сыйып кететін осындай алып территорияда небәрі 15 миллион 700 мың адам өмір сүріп жатыр.

Сондықтан да біз қалайда көбеюіміз керек. Көбеймесек көсегеміз көгермейді. Санның сапаға айналмай қоймайтынын ұғынуға тиіспіз. Не шықса да көптен шығады. «Көп қорқытады, терең батырады» деп қазақ бекер айтпаған» делінген [3] .

Осымен қатар бұл сұхбатта: «демографияның басты тетігі - табиғи өсім. Кейінгі екі Жолдауымда да осы мәселеге көп көңіл бөлінді. Жаңа туған балаларға жәрдемақы екі жарым есе өсті. 2010 жылы төрт есе өсетін болады. 1995-1996 жылдары Қазақстанда жылына 190-200 мың бала туатын. Қазір ол көрсеткіш 350 мыңға жетті. Табиғи өсу бар. Енді осы қарқыннан айырылмауымыз керек. Ең бастысы - жаһандану заманы екен, нарық заманы екен, қымбатшылық екен деп жүріп халқымызға ежелден тән балажандылық дәстүрін үзіп алмау. Әр бала өзінің несібесін ала келеді. «Бір қозы туса, бір түп жусан артық шығады» дегенді қазақ тегін айтпаған. Сондықтан пейілді тарылтпайық. Мұны, әсіресе жастарға арнап, қадап айтамын.

Көп балалы әр отбасы - Отанымыздың бір тірегі», - деп атап өткен [3] .

Осы айтылғандарға орай, жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын кешенді саясаттанулық талдау, демографиялық үдерістерді қауіпсіздік контекстінде зерттеу өте өзекті.

Зерттеу объектісі егеменді Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты.

Зерттеу пәні Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету контекстіндегі демографиялық саясатының қалыптасуы мен жүзеге асуы болып табылады.

Ғылыми жұмыстың мақсаты жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын кешенді талдау.

Осы мақсатқа жету үшін ғылыми жұмысының алдында мынандай міндеттер қойылады:

- демографиялық саясатты зерттеудің теориялық - методологиялық негіздерін нақтылау және дәйектеу;

- демографиялық қауіпсіздікті зерттеудің концептуалдық негіздеріне талдау жасау; «демографиялық саясат» түсінігінің құрылымы мен мәнін айқындау;

- әлемнің демографиялық даму үрдістерін жалпылама жаһандық көлемде қарастыру;

- компаративті талдау негізінде шетелдік мемлекеттердің демографиялық саясатты жүргізу тәжірибесін салыстыру;

- Қазақстандағы заманауи демографиялық жағдайды зерттеу; еліміздің демографиялық дамуының басты үрдістерін анықтау;

- Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының қалыптасу барысына ретроспективті талдау жасай отырып, оның негізгі бағыттары мен жүзеге асу ерекшеліктерін көрсету;

- Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының жүргізілу үдерісіндегі басты кемшіліктер мен жетістіктерді айқындау;

- жаҺандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуінің ерекшеліктері мен негізгі факторларын ашып беру;

- қазақстандық қоғамның жаңғыруы барысындағы Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының стратегиясын әзірлеу; басым бағыттары мен жүзеге асырудың саяси механизмдерін қарастыру;

- Қазақстанның демографиялық саясатының болашағына болжам жасау; жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын жетілдіру туралы ғылыми - тәжірибелік ұсыныстар жасап шығару.

Жалпы айтқанда, бұл жұмысымыздың басты міндеті жаһандану барысындағы мемлекетіміздің демографиялық саясатын оңтайландыру және демографиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ұсыныстар әзірлеу.

Ғылыми жобамыздың құрылымы зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін және тақырыптың мазмұнын жан-жақты ашуға мүмкіндік беретіндей етіп құрылған. Ғылыми жобалық кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ МӘНДІЛІГІ

Халық демографиясының мәні мен мазмұны

Халық санын жыл басына ағымдағы бағалау соңғы халық санағы қорытындысының негізінде есептеліп, оған сол аумақта туғандары мен келгендердіің саны жыл сайын қосылып отырады да және сол аумақта өлгендері мен кеткендердің саны шегеріледі.

Халықтың саны қала және ауыл халқы болып бөлінеді.

Қала халқына - қалалық мекендерде тұратын адамдар жатады. Қалалық мекендерде заң актілерімен қала (республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар) және кент ретінде бекітілген елді мекендер жатады.

Ауыл халқына - ауылдық мекендерде тұратын адамдар жатады. Қалалық болып сыныпталмаған елді мекендер ауылдық болып саналады.

Ұлты халық санағы кезінде сұралғандардың сөзімен жазылады, балаларының ұлтын ата-анасы белгілейді.

Туу, өлім, неке және ажырасу туралы мәліметтер азаматтық хал актілерін жазу органдары толтыратын туу, өлім, некеге отыру және бұзу туралы актілердегі жыл сайынғы статистикалық деректер негізінде әзірленеді. Туғандар санына тек қана тірі туғандар енгізілген.

Өлу себептері бойынша ақпарат көзі науқастығына, жазатайым уақиғаға, өлтіруге, өзін-өзі өлтіруге және өлімге ұшырауына себеп болған басқа да сыртқы әсерлерге қатысты дәрігер (немесе фельдшер толтырған фельдшерлік анықтама) толтырған өлгені туралы дәрігерлік куәліктегі жазба болып саналады. Мұндай жазбалар өлгені туралы актілер жазбасында өлім себептерін көрсету үшін негіздеме болып саналады.

Туу және өлім жалпы коэффициенттер тірі туғандар мен күнтізбелік жылдағы өлгендер саны халықтың жылдық орта мөлшері санына сәйкес қатынасымен адамдардың 1000 жан басына шаққанда есептеледі.

Табиғи өсім туғандар мен өлгендер санының айырымына тең.

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде елдегі қалыптасқан демографиялық ахуалға орай тарихи-демографиялық мазмұндағы зерттеу жұмыстарының маңызы арта түсті. Ел президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан-2030» атты халыққа жолдауында еліміздің демографиялық даму мәселелеріне баса назар аудара отырып «ұлттық қауіпсіздік басымдықтарының деңгейіне мықты демографиялық және көші-қон саясаты шығарылуы тиіс», -деп еліміздің демографиялық және көші-қон саясатын жетекші басымдықтар қатарына жатқызады.

Қазіргі кезеңдегі еліміздің демографиялық даму жағдайы өткен тарихымызбен тығыз байланысты. Себебі әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуымыз секілді этнодемографиялық даму тарихымызда бір-бірімен сабақтас. Халықтың сандық өсімі, табиғи және механикалық өсімі, ұлттық, әлеуметтік құрамы мен жыныстық-жастық құрылымындағы өзгерістер тарихы бір-бірімен тығыз байланысты, әрі сабақтас. Сондықтан да қазіргі таңдағы демографиялық ахуалды талдау, осыған орай демографиялық дамуды бағдарлау міндетті түрде өткен тарихты білуді, терең де жан-жақты саралап, зерттеуді қажет етеді. ХХ ғасыр ішінде Қазақстан халқы күрделі демографиялық дамуды өткерді. Оның ішінде кеңестік кезеңдегі барлық әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірдегі түбегейлі өзгерістер халықтың ұлттық, әлеуметтік, сондай-ақ жыныстық-жастық құрылымының өзгерістеріне әкелді. Міне осыған орай ХХ ғасырдың 20-80 жылдарындағы демографиялық даму тарихымызды кезең-кезеңге бөле отырып, аумақтық негізде зерттеудің қажеттілігі туындайды.

Төңкерістен кейінгі кезеңдерде аумақ ауыл халқы орасан зор демографиялық апаттарды бастан кешірді. Алдымен 1921-1922 жылдардағы ашаршылық республиканың батыс өңірін қамтып, үлкен демографиялық апатқа әкелді. 1920-жылдардың аяғы мен 1930-жылдары өлкеде жүргізілген саяси - экономикалық сипаттағы науқандардың ашаршылық, жаппай үдере көшу, көтерілістер және халық санының азаюы сияқты теріс салдары болды. 1926-1939 жылдардағы екі санақ аралығында аймақ ауыл халқы орасан зор шығынға ұшырады. Әсіресе қазақ халқы қатты зардап шегіп, үлес салмағы барлық халық санының жартысынан сәл ғана асты. Ұлы Отан соғысы жылдарында майдандағы шығын мен тылдағы өлім-жітім салдарынан халықтың табиғи өсімі төмендеп, жалпы саны азайды. Сонымен бір мезгілде республикаға депортацияланған және эвакуацияланған халықтардың көшірілуі бұл өңірде тағы да өзге ұлт өкілдері санының артуына әкелді. Аймақ ауыл халқының этнодемографиялық даму жағдайы соғыстан кейінгі жылдары ғана тұрақталды. Соғыстан кейінгі жылдары қалпына келген табиғи өсім, 1960-жылдардың ортасына дейін қарқынмен жүргенімен кейін бәсеңдей бастады. Сондай-ақ халықтың жыныстық-жастық құрылымында ерлер үлесі әйелдер үлесімен теңесті. Сонымен қатар бұл кезеңдегі табиғи өсім нәтижесінде қазақ халқының саны мен үлес салмағы ұлғайды.

Міне, осылайша аймақтың демографиялық дамуының өткен тарихи белестері ХХ ғасырдың 20-80 жылдарындағы тарихымызды жан-жақты зерттеу, ғылыми талдау, объективті баға беру және осы негізде алдағы демографиялық саясатымызға қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасауды қажет ете отырып, бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналмақ.

Қазақстан халқының этнодемографиялық даму тарихына қатысты көптеген зерттеу жұмыстарын атап көрсетуге болады. Қазақстанның тарихи-демографиялық мәселелеріне қатысты еңбектерден алдымен А. Н. Доничтың зерттеуін атауға болады. 1926 жылғы бірінші бүкілодақтық санаққа арналған мақаласында автор Қазақстандағы халық санын 6 507 077 адам деп көрсете отырып, санақпен барлық халықтың толық қамтылмағандығын атап өтеді. Жалпы Қазақстан бойынша басым ұлттардан қазақтар 57, 4 %, орыстар 19, 8 %, украиндар 13, 2 % деп көрсетеді. Сонымен бірге 1924-1927 жылдардағы республикадағы ауыл халқының табиғи өсімін қарастырған Н. Д. Трублевичтің мақаласында автор ауыл халқының табиғи өсімі 1924 жылы 21, 8, 1925 жылы 23, 5, 1926 жылы 25, 1927 жылы 27, 6 промиль болғанын көрсетіп, оның ұлттар бойынша ерекшеліктерін сипаттайды. 1920 жж. халықтың этникалық құрамы мен саны туралы мәселелерге көңіл бөлген еңбектердің бірі М. Тынышбаевтың еңбегі. Автор еңбекте қазақ этногенезінің, қазақ жүздерінің шығу тарихын айта келіп, 1917 жылғы қазақ халқының саны туралы мәлімет келтіреді [2] .

Қазақстанның демографиялық тарихына байланысты зерттеу жұмыстары 1960-1980 жылдары Н. Б. Бекмаханова, Ф. Н. Базанова, А. Б. Галиев, Н. В. Алексеенко еңбектерімен толыға түсті. Тарихшы-демографтар ғылыми айналымға көптеген статистикалық материалдарды, мұрағат деректерін енгізе отырып, халықтың демографиялық дамуы, табиғи, механикалық өсім, ұлттық, әлеуметтік құрамның өзгерістерін қарастырды.

Мәселен, Н. Е. Бекмаханованың зерттеулері XVIII ғасырдың ортасынан 1917 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Еңбекте халықтың табиғи және механикалық өсімі, қоныстандыру қозғалысы және аталған кезеңдегі Қазақстан халқының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері зерттеледі. Ф. Н. Базанова кеңестік кезеңдегі Қазақстан халқы құрылымының қалыптасуы және дамуы мәселелерін қарастыра отырып, 1920-1930 жылдардағы индустриялық даму көп ұлтты халықтың қалыптасуына ықпал етті деп көрсетеді. Өзге ұлт өкілдерінің ұлғаюы есебінен жергілікті халықтың үлесі қысқарып, әр қалай себептермен еліміздің басқа аудандарына көшкен қазақтардың үлес салмағы азайды, деп 1930-жылдардағы нәубетті айналып өтеді. Одан әрі 1960-1970 жж. көші - қон үдерістері барысында Маңғышылақты игеруге 12 одақтас, 11 автономиялы республиканың және 4 автономиялық облыстың өкілдері қатысып, Маңғышылақ халқының қозғалысы орта есеппен 70 %-ке ұлғайды, -деп көрсетеді. Ал А. Б. Галиев өз зерттеуінде 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы материалдары, мұрағаттық және ғылыми зерттеулердің негізінде қазақтар мен орыстардың жыныстық-жастық құрылымына, қазақтардың жанұялық құрылымына, халықтың орналасу географиясына, оның әлеуметтік және кәсіби құрамына талдау жасайды. Зерттеуші ғалым Н. В. Алексеенко өз еңбегінде Қазақстанның тарихи демографиясының маңызды кезеңдерінің бірін қарастыра отырып, көптеген деректер негізінде төңкеріске дейінгі қазақтардың, орыстардың және басқа ұлт өкілдерінің сандық динамкасына тоқталады.

1980-жылдардың аяғы мен 1990-жылдардың басындағы тарихи-демографиялық мазмұндағы еңбектерде Қазақстан халқының нәубет жылдарындағы шығыны, оның себеп-салдары туралы мәселелер көтерілді. Бұлардың қатарына М. Қ. Қозыбаев, М. Х. Асылбеков, Ж. Б. Абылхожин, М. Б. Тәтімов, М. Н. Сдыков, В. В. Козина, А. Н. Алексеенконың еңбектерін жатқызуға болады.

1. 2 Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық аспектілері

Демографиялық саясат - бұл мемлекеттік органдар және басқа да әлеуметтік институттардың тұрғын халықтың өсіп - өнуін реттеу, яғни оның саны мен құрылымын сақтауға немесе өзгертуге мақсатты түрде бағытталған қызметі. Яғни, бір мемлекеттің халық санындағы өзгерістерді мына төмендегілердің жиынтығы ретінде көруге болады. Олар: өсім = туу - өлім-жітім ± көші-қон.

Негізінен демографиялық саясатты жүргізу барысында үш принципті ұстану керек. Олар:

- демографиялық саясатты әзірлеп шығару мен жүзеге асырудың мемлекеттік - қоғамдық принципі. Бұл бойынша демографиялық саясатты қоғамдық келісім, яғни Қазақстанда тұратын титулды ұлтпен қатар этникалық топтардың да мүдделерін ескеру арқылы;

- отбасылық - демографиялық принцип. Яғни, демографиялық мақсаттарды жүзеге асыру шаралары, мәселен тууды ынталандыру;

- байланыстылық принципі, яғни демографиялық саясаттағы міндеттерді шешудегі кешенділік; басты басымдықтарды бөліп алу; демографиялық саясатты жүргізу барысында аймақтық ерекшеліктерді ескеру; мемлекеттік билік органдары мен азаматтық қоғам институттарының өзара әрекеттесуін, т. б. ескеру қажет.

Жұмысты жазу барысында статистикалық, математикалық, әлеуметтанулық, шынайы және шартты буын әдісі (когорта әдісі), контент-талдау, SWOT-талдау, т. б. әдістер қолданылған. Мәселен, когорталар әдісі (шынайы буын әдісі) репродуктивті әрекетті зерттеуге күшті ықпал етеді. Мысалы, 1960 жылы дүниеге келген әйел адамдар 2010 жылы репродуктивті жастан шыққандар болып саналады.

Жалпылама айтқанда, келешекте тиімді демографиялық саясат жүргізу үшін бұл әдістерді пайдаланудың маңызы зор.

Англия тарихында тұрғын халыққа байланысты зерттеулер жүргізген Д. Юм және А. Смитті алып қарастырсақ, Юмнің пікірінше халық санының артуы мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, жеке және мемлекеттің мүдделерін сақтау үшін де қажет. Ал А. Смит әр мемлекеттің дамып, өркендеуі тұрғын халқының көбеюіне байланысты деді. Оның «Халық байлығының табиғаты және себептері жөніндегі зерттеу» атты еңбегі 1776 жылы ХVIII ғасырда жазылғанымен, оны оқи отырып қазіргі кездегі жағдайды қарастырып отырғандай әсерде қаласын. Мәселен, демографияға қатысты туу үдерісі туралы осы еңбекте былай жазылған: «Кедейлік некеліктен сақтамағанымен, оны кейінге шегеретіні анық. Ол туу қарқынын жоғарылатуға серпін беретін де секілді. Өйткені, таулы Шотландиядағы аштықтан арыған кедей әйелдің жиырмаға дейін баласы болса, ал байлыққа белшесінен батқан әйел бір баланы да әзер тууы мүмкін, ал екінші не үшінші баланы туғаннан кейін еш сүлдері де қалмайды. Зайырлы әйелдер арасында бедеулік көп кездесетін болса, ал кедей әйелдер арасында бедеулік деңгейі төмен. Байлық, әйелдерде рахаттануға деген құштарлықты арттырып, бала тууға деген қабілетін әлсіретіп, оны жоюы да мүмкін» [7, 73 б. ] .

Өнеркәсіптік төңкеріс кезінде экономикалық өсу және демографиялық динамика үдерістерінің қайшылығы жөнінде көзқарас білдірген Томас Роберт Мальтус еді. 1798 жылы жарияланған «Ел халқы жөніндегі заң тәжірибесі» атты еңбегінде халық саны әр 25 жыл сайын геометриялық прогрессиямен көбейсе, ал осы 25 жыл ішінде азық-түліктің өсімі арифметикалық прогрессиямен ғана жүзеге асады деген болжам жасады [8, 158-159 бб. ] . Ал ХХ ғасырдың 1950-60 жылдары дамып келе жатқан мемлекеттердегі «демографиялық жарылысқа» байланысты мальтусшілдік теория қайта жанданып, неомальтусшілер пайда болды.

Кеңестік зерттеушілердің ішінен халық санақтары негізінде көптеген демографиялық мәліметтер жинақтап талдаған, демография ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан Б. Ц. Урланис болды. Ол адамзаттың болашақтағы дамуы жөніндегі әр түрлі пікірлерді жинақтап қарастырды. Олар: демографиялық детерминизм; демографиялық утопизм; демографиялық фатализм; демографиялық биологизм; демографиялық максимализм; демографиялық алармизм; демографиялық «финализм», демографиялық популизм.

Демографиялық детерминизм тұжырымы бойынша қоғамның дамуы демографиялық үдерістерге тікелей байланысты, тәуелді. Тұрғын халыққа байланысты басқаша тұжырым ретінде демографиялық утопизмді айтуға болады. Бұл тұжырым бойынша Жер шарындағы халықтың шамадан тыс қоныстануын болашақта ғарышты игеру арқылы шешуге болады. Демографиялық фатализм тұжырымы бойынша адамзат - бұл санын өзіндік реттей алатын жүйе. ХХ ғасырдың 20-шы жылдары биологтар демографиялық биологизм тұжырымын ұсынды. Бұл тұжырым өкілдері халық саны динамикасы логикалық қисық өсім заңына бағынады және белгілі бір қисық нүктесіне жеткен соң, оның деңгейі қайтадан төмендей бастайды. Осымен қатар демографиялық максимализм тұжырымы да бар. Бұл бойынша демографиялық проблемалар ойдан шығарылған, өйткені Жер шары 50 миллиард адамды қамтамасыз ете алады. Ал демографиялық алармизмнің бастаушысы ретінде Т. Мальтусті айтуға болады. Ол өз еңбегінде халық санының артуын жағымсыз құбылыс ретінде сипаттаған болатын. Алармизм (ағ. аlarmism - үрей, қорқыныш) - Жер шары халқының көбеюі шикізаттың азаюы, биологиялық алуандылық және қоршаған ортаның ластануы секілді салдарға әкеліп, жаһандық экологиялық дағдарысты туындатуы мүмкін деген түсінік. Демографиялық «финализм» тұжырымы да жоғарыдағы жақын. Бұл тұжырымның өкілдері Жер шары толып қоныстанып кетуіне байланысты алдағы келешекте барлық шикізат қоры таусылып, адамзат өз дамуының «мәресіне» жетеді дейді. Ал демографиялық популизм қатарына Африка елдерінде тараған пікірлерді жатқызуға болады. Олардың ойынша халық саны өсуін жан-жақты қолдау қажет. Олардың ұраны «бала - бұл кедейлердің байлығы», «баласыз бай болғанша, баласы бар кедей болған артық» [9, 87-93 бб. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.