Қазақстан қаржы экономикасының дамуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ

ЖАҒДАЙЫНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ

ПРОБЛЕМАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .5

1. Дүниежүзілік қаржылық тұрақсыздықтың басталуы

және
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5

2. Дүниежүзілік қаржылық тұрақсыздықтың Қазақстанға

тигізген
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 7

2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫНАН (ДАҒДАРЫСТАН
ШЫҒУ ІС-
ҚИМЫЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .10

1. ҚР-ң Қоғамдық Қаржы агенттігінің (ҚҚА) дағдарысқа қарсы қолданған
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .10

2. Қазақстанның экономикалық қаржы дағдарысынан жаңаруға
бетбұрысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...16

3. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ

ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАРЖЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 22

1. Қазақстан қаржы экономикасының тұрақты өсуі және дамуы ... ..22

2. Дүниежүзілік қаржылық тұрақсыздықтық жағдайында Қазақстанның қаржы
экономикасы дамуына жүргізілген іс-шаралар
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..27

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37

ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .39

КІРІСПЕ
2007 жылдың екінші жартысында басталған дүниежүзілік қаржы
экономикасындағы тұрақсыздық Қазақстанның даму қарқынына әсер етті. Бұл
отандық банктердің сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндіктерін
төмендетуде, ал, ізінше, ішкі экономикаға кредит беру көлемін қысқартуда
көрінді. Бұдан басқа, әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарлары бағасының
шапшаң көтерілуі салдарынан экономикаға инфляциялық қысымды едәуір
күшейтті.
Қаржы мамандарының айтуы бойынша, дүниежүзілік қаржы экономикасындағы
тұрақсыздық жағдайының шығу себебі – қаржы саласы активтерінің шектен тыс
көтеріліп, ішкі жалпы өнімдердің нақты өсімінен әлдеқайда асып түсуінде
болып отыр. Экономикалық ғылымда дамудың неоклассикалық және кейнсиандық
модельдері деген ұғымдар бар. Оның біріншісі – еркін рынок деген ұғымды
білдірсе, екіншісі – нарықтық экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы
дамыту деген сөз. Яғни, бүгінгі таңда дамыған елдердің мемлекеттік
саясатында неоклассикалық экономиканың даму үрдісі белең алып, іргелі
экономика мен қаржы саласының дамуы сәйкессіздікке ұшыраған.
Дағдарысқа қарсы тұрудың бүгінгі таңдағы ең тиімді жолы ретінде
бірқатар мемлекеттер банктер, қор рыногы, мемхолдингтер арқылы
экономикаға орасан зор қаржы құюда. Мәселен, АҚШ, Еуропа елдері, Жапония
және Ресей банктердің, сақтандыру компанияларының, инвестқорлардың
активтерін көптеп сатып алып, кейбір банктерді мемлекет меншігіне де алып
жатыр. Бұл қазіргі таңдағы ең дұрыс шешім. Себебі, әлемдік экономика
қаржыға, ақша-несие үдерісіне өте зәру болып отыр. [4, 47б.]
Нақ осындай үрдіс Қазақстанда бәрінен бұрын басталды. Осы орайда
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев тапсырмасымен Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
агенттігі әлемдік қаржы және тауар рыноктарындағы тұрақсыздықтың теріс
салдарын жұмсартуға бағытталған шаралар кешенін жедел қабылдап, іске
асырды. Сондай қажетті шешімдерді жедел қабылдап қаржы тұрақсыздық
жағдайынан шығу жолдарын жүйелі талдап және бақылаулар өткізгеннің
арқасында еліміздің қаржы экономикасының дамытуы курстық жұмысымның өзекті
мәселесі болып отыр.
Менің курстық жұмысымның мақсаты - дүниежүзілік қаржы тұрақсыздық
жағдайының шығу бағыттарына, әсеріне сипатама бере отырып, Қазақстанның
қаржы экономикасының дамуына және ондағы мәселелер мен оларды шешу
жолдарына тоқталу болып табылады.
Жұмыстың міндеттері болып:
- дүниежүзілік қаржы тұрақсыздық жағдайының шығу бағыттары мен
әсерлеріне тоқталу;
- ҚҚА-ң құрылуы мен жүргізілген шараларын, қызметтерін қарастыру;
- Қазақстанның қаржы экономикасының дамуы бағыттарымен мен тұрақты
өсуін қарастыру.
Курстық жұмыстың объектісі – ҚР-ң қаржы экономикасы.
Курстық жұмыстың пәні – Дүниежүзілік қаржы тұрақсыздық жағдайында
Қазақстан қаржы экономикасының дамуы.
Курсттық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ

1. Дүниежүзілік қаржылық тұрақсыздықтың басталуы

және себептері
Дағдарыстан бұрыңғы жағдай. Дағдарыс қарсаңында нарықтарда оптимист
атмосфера бар еді. Жылжымайтын құндылықтардың құны артып отыр еді. Мұнай
бағасы да артқан талап аясында артып отырды. Шілде айында мұнайдың
бареліның бағасы 147 долларға жетті. Мұнай бағасының артуы және құрғақшылық
салдарынан азық-түлік материалдарының бағасы артты, дағдарысқа айналды.
АҚШ-да тұрғын үй бағалары жоғарыландықтан, банктер осы салада несие
беріп, табас табуды жоспарлаған болатын. Төлем күштері төмен тұтынушылар да
осы несиелерден пайдаланған еді. Несие көмегімен үй алғандар тұрғын үй
құнының арты нәтижесінде, тұрғын үйдің қосымша бағасын кепіл ретінде
көрсетіп, жаңа несие алып жүрді. Мысалы он мың долларлық бір үй толығымен
несиемен алынған болса, үйдің құны елу пайыз көбейсе, үйдің бағасы он бес
мың болады, осылайша тұтынушы қосымша бес мың доллар кепіл ретінде
көрсетіп, жаңа несие алу мүмкіндігіне ие болатын.
Несие ашқан банктер несиелердің кері төленуін күтпестен, ипотекадағы
тұрғын үйлердің құнын көрсетіп, нарыққа акция шығарып, нарықтан жаңа
материал табуда және жаңа несиелер ашуда. Сатып алынған осы акциялар да
тұтынушыларға қор ретінде сатылып жатты. [11, 73б.]
Мұнай бағасы.Дағдарыстан бұрын мұнайдың бағасы артып, ең жоғары
деңгейге жеткен болатын. Шілде айында мұнайдың барель бағасы 147 доллар
болған еді. Мұнай экспорттайтын елдер мұнайдың бағасының артуына риза
болғандарына қарамастан, түтынушылар қымбатшылыққа наразы болатын. Осы
қымбат баға жалғасады деп болжаған елдер бюджеттерін осыған орай жоспарлап,
төлемдерін жобалаған еді. Бірақ қаржы дағдарысы ортаға шыққаннан кейін,
нарықта сұраныс азаяды деген көзқарас басым болды, бұл да бағаның жылдам
төмендеуіне себеп болды. Қазан айының ортасында шикі мұнай бағасы елу пайыз
арзандап, 70 доллардан төмендеді. Бұл мұнай экспорттайтын елдерге көп әсер
етті, OPEC-тің Мұнай Экспорттайтын елдер ұйымы жедел түрде бас қосуы
ұйғыралды. Аталмыш елдердің уайымға түскені соншалықты, ұйымның 17
желтоқсан күнгі кезекті жиналысын күтпестен, 24 қазан күні жиналды. Кейбір
мүше елдер жылдам төмендеген мұнай бағасын тежеу үшін өндірістің азайтылуын
ұсынды. OPEC әлем мұнай экспортының 40 пайызына жуық өндіріске ие
болғандықтан, баға өзгерісінде көп ықпал ете алмауы мүмкін, мұнай бағасы
төмендеуін жалғастырар еді.
Дағдарыстың туындауы.АҚШ-да тұрғын үй бағасы төмендей бастағанда,
төлем күші аз тұтынушылар төлеуде қиыншылық шеге бастады, несиелері кері
төленбеген үйлерді банктер қайтып алды. Алынған үйлер банктерге ақшалай
кері оралуы үшін сатыла басталды, осылайша ұсыныста үй көп болғандықтан,
баға одан сайын арзандады. Тұрғын үй бағасындағы арзандау тұрғын үйге
байланысты акциялардың құнсыздануына жол ашты. Бұл жағдай аталмыш
акцияларды сатып алған қаржы мекемелерін қиыншылыққа итермеледі. Есепшот
иелеріне қарсы төлем жауапкершіліктері өзгермесе де банктердің болмыстары
құнсызданғандықтан капитал жетіспеушілігі басталды.
Банктер қалған қаржы мекемелерінен қарыз алып, кемшіліктерін толтыруы керек
еді, алайда жағдай қауіпті әрі бұлыңғыр болғандықтан, қарыздану қымбатқа
түсті. Осы жағдайда банктер жаңа несие ашуға жылы қарамай, қаржы жүйесі
тарылды. Осы жағдай қаржы жүйесінде сенімсіздік атмосферасын қалыптастырды
және банктер банкрот бола бастады. Қаржы дағдарысы іс жүзіндегі салаға да
әсер ете бастаған болатын.
Дағдарыстың әсерлері. Нарық тарылғандықтан, сұраныстың азаюы
инвесторларды қинады. Қаржы дағдарысының көлемі үлкен болғандықтан, әлем
нарықтарына көп әсер етті. Алтынның бағасының көтерілуі сенімсіз
атмосфераның бір көрсеткіші болып табылады. Осы дағдарыс 1929 жылы АҚШ-нда
басталған үлкен дағдарыспен салыстырылуда. Сол кезеңде АҚШ өте үлкен
шығынға ұшырады, жұмыссыздық шегіне жеткен еді. Аталмыш дағдарыс АҚШ-на көп
жыл бойы әсер етті. Несиелердің тарылуы инвестиция және тұтыну шешімдерінде
бір шектемеге жол ашатындықтан, жұмыссыздық пен тоқырау өрбуі мүмкін.
Сондықтан осы тақырыпта маңызды шаралар қолданылуда. АҚШ либералды
экономиканың орталығы деп аталуда және нарықта мемлекеттік шаралары аз
деңгейде. Бірақ қаржы дағдарысының қауіпті жағдайға келгені соншалықты
кейбір банктер мемлекеттің қатарына алынды. Кейбіреулер мұны социалистік
көзқарас деп түсіндіруде. [8, 92б.]

1.2. Дүниежүзілік қаржылық тұрақсыздықтың Қазақстанға тигізген әсері

Қазақстанның өз тәуелсіздігін алып, әлемдік экономикаға есігін
ашқанына да көп уақыт өткен жоқ. Ашық экономика құру жаһандану кезеңіндегі
қажеттілік болатын. Ол мемлекеттің, қоғамның, адамдардың бар өмірі мен
қызметін қамтымай қоймайды. Осылай біз экономикалық, қаржылық жаһандануға
да кіріге бастадық.
Еліміздің экономикасы, әсіресе бірден аяғынан тұрып кете алмады. Бұл мүмкін
де емес еді. Кешегі КСРО-ның еңбек бөлінісінде негізінен шикізат шығарумен
шектелген, өзіне қажетті өнімдерінің бар болғаны 27 пайызын ғана өндіретін
төл экономикамыз үшін сын кезең туған. Бірақ, Украинада, бізден де ауыр
жағдай қалыптасты. Олардың өз өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ету денгейі
16-17 пайыздан аспайтын, Ресей ғана 67 пайызбен өзін-өзі қамтамасыз етіп,
мығым отырған.
Республикааралық еңбек бөлінісінің осы кереғар жағдайы еліміздің
экономикасының дамуына теріс әсері болмай қалған жоқ. Оның үстінде КСРО
-ның тарауы, нарыққа өтудің жеделдігі, яғни 1992 жылдың қаңтарының екінші
аптасында экономикамыздың ырықталуының басталуы (Ресейден бір апта кейін)
бізге таңдау қалдырмады. [7, 46б.]
Басты қиындық шаруашылықтың біржақты дамуында еді. Экономикалық
байланыстардың үзілуі, біртұтас экономикалық кеңістікте болған
республикалардың көк теңіздегі аралдар сияқты оқшаулануы аз салмақ болған
жоқ. Демек, экономикамызды дағдарыстан шығару үшін тағы да экономикалық
тәуелділікке өз еркімізбен бардық: қаржы көздері ретінде шетелдерден
тікелей инвестиция әкеле бастадық және бұл өз жемісін бірте-бірте берді.
Бірақ, мұнай–газ, тау-кен сияқты табиғи байлықтарымызды шетелдіктердің
иелігіне бере отырып, біз шикізатты ел болып қала бердік. Экономиканың
басқа салаларын қалпына келтіру үшін қаржы көздерін іздеуге кірістік. Ол
үшін екінші деңгейдегі банктерді құруға және оларды дамытуға қолдау
жасалды. Бұл экономикамыздың денесіне қан жүгіртті яғни банктер
аяқтарынан тұрып алған соң, шетелдерден арзан қаржы әкеле бастады.
Экономикамыз біртіндеп қалпына түсіп, оның өсу қарқыны артты. Мысалы, банк
пен құрылыс секторларының еліміздің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) соңғы
жылдардағы өсіміне айтарлықтай үлес қосып келгенін білеміз. Белгілі
қаржыгер Даулет Сембаевтын айтуынша, банктердің кредиттік қоржыны қаржы
дағдарысының қарсаңында 63 млрд. долларды құраған. Қандай инвестор осындай
қаржы әкеліп, оны экономикаға сала алар еді?
Біздің банктер, өкінішке қарай, қызды-қыздымен сырттан қаржыландыруға
әбден дәнігіп алды, соған сәйкес жылдан жылға олардың қарызы да өсе берді.
Мұның қауіпті екенің Дүниежүзілік банк те, Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) да
ескерте бастады. Осы қарқынмен қарыз алудың түбі жақсылыққа әкелмейтінін
олардың қайта-қайта айта бастағанына екі жылдан асты. 2006 жылы ХВҚ-ның жыл
сайынғы қорытынды есебінде, онын директоры Родриге де Рато ...қауіп бұлты
осыдан жарты жыл бұрынғыға қарағанда аздап сейілді, дегенмен, АҚШ-тың,
Ресейдің және Қазақстанның әлемдік қаржы нарығын шайқалтып жіберуі мүмкін
екенін - ескерткен еді.
Алайда, біздің коммерциялық банктер дәнікеннен құныққан жаманның
керін келтірді. 2008-шы жылдың бірінші шілдесінде еліміздің жалпы қарызы 92
млрд АҚШ долларын құрады, оның 43 млрд. доллары банктердің мойында болатын.

Қазір әлемдік қаржы нарығындағы күрделі ахуалға байланысты, еліміздің
банктері үшін сыртқы капитал нарқына шығу мүмкіндігі шектелді. Сырттан
қаржы тарту қымбаттап кетті, яғни, бүкіл экономикамыз, оның ішінде ең
алдымен, банк секторы тек ішкі қаржы көздеріне тәуелді болып қалды.
Банктердің ел экономикасын несиелендіру мүмкіндігі күрт төмендеді. Мәселен,
соңғы бірнеше жылда несиелендіру қарқының өсімі 70-пайызға дейін болып
келсе, енді оның қайталанбауы мүмкін. [6, 315б.]
Тегінде кез-келген қаржы иесінің де, қарыз алушының да жақсы білетін
“алтын” ұстанымы бар: несие қоржыны біржақты болмауы, оны
диверсификациялау, яғни жіліктеп, әржақтыландырып отыру керек. Оның түрлері
де сан-алуан. Мәселен, бір ғана елдің несие көздеріне иек артпай, бірнеше
елмен, түрлі қаржы институттарымен қоян-қолтық жұмыс жасау керек. Мұны
біздің банктегілер де жақсы біледі. Бірақ “адамдар өзгенің қателіктерінен
емес, өз қателіктерін ғана сабақ алады” деп, тегін айтылмаған ғой. Біздің
банктердің көбінесе АҚШ-тың және Еуропаның кейбір елдерінің қаржы
институттарын “майшелпекке” айналдырғаны соған дәлел. Соның салдарынан,
аталмыш “жомарттық” ұрындырған қаржы дағдарысы Ұлыбритания, Германия және
т.б. елдерді де шарпып өтіп, біздің елде ағымдық өтімділік дағдарысына
әкеліп соқты.
Банк жүйесіндегі ағымдық өтімділік дағдарысының ұзақ мерзімдік
дағдарысқа созылуы мүмкін екені еш құпия емес. Бірақ банк жүйесінің, Үкімет
және Ұлттық банк пен Қаржыны бақылау агенттігі сияқты реттеуші органдардың
ағымдық өтімділік дағдарысынан туған қиындықтардың салдарларын азайту
жөніндегі жеке және бірлесіп жасап жатқан іс-әрекеттері оның ұзақ мерзімді
өтімділік дағдарысына айналмауының кепілі екеніне сендіреді. [9, 193б.]

2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫНАН (ДАҒДАРЫСТАН
ШЫҒУ ІС-ҚИМЫЛДАРЫ

2.1. ҚР-ң Қоғамдық Қаржы агенттігінің (ҚҚА) дағдарысқа қарсы қолданған
шаралары
2007 жылдың қазанында Үкімет, Ұлттық Банк және Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын ретте және қадағалау агенттігі (бұдан әрі – Қаржылық қадағалау
агенттігі) халықаралық қаржы және азық-түлік нарықтарындағы тұрақсыздықтың
теріс салдарын жұмсарту үшін бірқатар бірінші кезекті шаралар қабылдады.
2007 жылдың күзінен бастап мемлекеттік бюджеттен шамамен 550 млрд. теңге
бөлінді.
Меншікті немесе қарыз қаражатын үлестік құрылысқа салған азаматтарды
тұрғын үймен қамтамасыз ету мақсатында құрылыс салушыларға екінші
деңгейдегі банктер арқылы 184,7 млрд. теңге бөлінді.
Шағын және орта бизнестің іскерлік белсенділігін қолдау үшін олардың
жобаларын шамамен 155 млрд. теңге сомаға қаржыландыру қамтамасыз етілді.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге 135 млрд. теңге жіберілді.
Осы шараларға қосымша өтімділік тапшылығының проблемасы жедел шешілді
және ұлттық банк жүйесінің келесі сыртқы қауіптерге дайындығының қажетті
деңгейі қамтамасыз етілді.
Бірінші кезекті шаралар кешенін іске асыруды ескере отырып, ағымдағы
жылдың 9 айы ішінде ЖІӨ-нің өсуі шамамен 4%-ды құрады. Жұмыссыздық деңгейі
төмен деңгейде тұр және 7%-дан аспайды. Тұтыну бағаларының өсуін
тұрақтандыру мүмкіндігі туды. Ағымдағы жылғы 10 айда инфляция деңгейі 8,8%-
ды құрады, бұл жылдық болжамның кемінде 10%-ына сәйкес келеді. Қазақстандық
банктер өздерінің ішкі және сыртқы міндеттерін ойдағыдай орындауда. Екінші
деңгейлі банктердің экономиканы кредиттеуі өткен жылдың соңындағы деңгейде
сақталды. Ағымдағы жылдың 10 айы ішінде банктердегі депозиттер 21,8%-ға
дерлік, оның ішінде, халықтың депозиті 2%-ға ұлғайды.
Ағымдағы жылдың басынан бастап Үкімет, Ұлттық Банк пен Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі ішкі және сыртқы нарықтағы
экономикалық жағдай мониторингін күшейтті және қосымша бірқатар шараларды
қарастырды. [8, 213б.]
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қаржы
жүйесінің тұрақтылығы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Қазақстан Республикасының Заңы әзірленіп, қабылданды, онда қаржы
ұйымдарының қасақана төлем қабілетсіздігіне дейін жеткізгені үшін әкімшілік
және қылмыстық жауапкершілік шаралары қатаңдатылды. Үкімет белгіленген
пруденциалдық нормативтерді бұзып отырған қаржы ұйымдарының қызметіне
араласуға қажетті нарық құралдарын ала отырып, банктің акцияларын мәжбүрлеп
сатып алуға құқық алады. Өз кезегінде, банктерге шығарылған облигацияларды
және құрылатын Стресті активтер қорының акцияларын мерзімінен бұрын сатып
алу құқығы берілді.
Банктерге деген сенімді сақтап қалу мақсатында заңда жеке тұлғалардың
салымдары бойынша кепілді қайтару сомаларын бұрын көзделген 700 мың
теңгеден 1 миллионға дейін, ал 2012 жылға дейін (3 жыл ішінде) - 5 млн.
теңгеге дейін ұлғайту көзделген.
Ағымдағы жылдың 18 қарашасынан бастап ішкі міндеттемелер бойынша ең
кіші резервтік талаптар 5%-дан 2%-ға дейін, ал өзге міндеттемелер бойынша
7%-дан 3%-ға дейін төмендетілді. Бұл банктерге олардың ресурстық базасын
шамамен 350 млрд. теңге көлемінде ұлғайтуға мүмкіндік береді.
2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа Салық кодексі қолданысқа енгізілетін
болады, оның шеңберінде салықтық жүктемелерді, ең алдымен, экономиканың
шикізат емес секторы үшін салықтық жүктемелерді едәуір төмендету көзделген.

Корпоративтік табыс салығы кезең-кезеңімен 2009 жылы 30%-дан 20%-ға
дейін, 2010 жылы 17,5%-ға дейін және 2011 жылы 15%-ға дейін төмендейді.
Қосылған құн салығының ставкасы келесі жылдан бастап 13-тен 12%-ға дейін
төмендейді. ҚҚС салынатын айналымның ең аз көлемі 2 есе 38 млн. теңгеге
дейін ұлғаяды.
Әлеуметтік салық ставкаларының регрессивті шәкілінің орнына 11%
мөлшеріндегі бірыңғай ставка енгізілетін болады.
Экономиканың барлық кәсіпорындары үшін инвестицияларды жүзеге асыру үшін
салық преференциялары көзделген. Атап айтқанда, өндірмейтін секторлар үшін
жедел өтеу, мұнай өндірушілер үшін - өтеудің екі есе нормасы көзделген.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін корпоративтік табыс салығы
бойынша аванстық төлемдерді төлеу туралы талап алынып тасталады.
Сонымен қатар, барлық кәсіпорындар үшін залалдар мерзімдерін 3 жылдан 10
жылға дейін ауыстыру көзделді.
Жалпы, салықтық жүктеменің төмендеуі тек 2009 жылы кәсіпорындарға 500
млрд. теңге босатуына және оларды экономиканы дамытуға жұмсауына мүмкіндік
береді. [10, 223б.]
Ағымдағы жылдың үшінші тоқсанында Мемлекеттік сатып алу туралы
Қазақстан Республикасы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Заң жедел түрде қабылданды. Ішкі сұранысты ынталандыру және отандық
кәсіпорындарды қолдау үшін мемлекеттік сатып алу тек қазақстандық өнім
берушілерге басымды түрде бағытталатын болады. Жедел шешімдер қабылдау,
кепілдіктер, ұзақ мерзімді тапсырыстар беру есебінен отандық бизнеске нақты
көмек көрсету үшін мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компаниялар
мемлекеттік сатып алуды реттейтін заңнамалар әрекетінен шығарылды.
Үкімет әлемдегі қаржы және шикізат нарықтарындағы жағдайдың нашарлау
мүмкіндігіне байланысты 2009 – 2011 жылдарға арналған республикалық бюджет
жобасын қажеттілікпен қалыптастырды. Осы кезеңдегі бюджет кірістері
мұнайдың бір баррелі үшін 60 АҚШ долларындағы әлемдік бағасын негізге ала
отырып есептелген. Үкімет орта мерзімді кезеңде фискалдық тұрақтылықты
қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып, 2009-2011 жылдарға арналған
республикалық бюджет жобасының параметрлерін түзетті. 2009 жылы бюджет
кірістері мұнайдың әлемдік бағасының бір баррелі үшін 40 АҚШ долларына
төмендеуін ескере отырып нақтыланды. Басымды емес шығыстар қысқартылды, ал
бірқатар бағдарламаларды қаржыландыру кейінгі мерзімге қалдырылатын болады.
Бұл ретте әлеуметтік шығыстар қысқартылған жоқ.
2009 – 2010 жылдары республикалық бюджет тапшылығы ЖІӨ-ге 3,4-3,5%
көлемінде жоспарланған, ал 2011 жылы ЖІӨ-ге 2,4%-ға дейін төмендетілетін
болады.
Үш жылдық республикалық бюджет ағымдағы жағдайда экономикалық
белсенділікті қолдау үшін түйінді құрал болып табылады. Жиынтықты сұраныс
пен іскерлік белсенділік бірінші кезекте, басымды инфрақұрылымдық және
индустриялық жобаларды қаржыландыруға, отандық кәсіпорындардың өнімдеріне
сұранысты және экономикадағы жұмыспен қамтылуды қамтамасыз ететін ауыл
шаруашылығын дамытуға, сондай-ақ адами капиталды дамытуға бағытталатын
бюджет шығыстарының жоғарғы деңгейін сақтау есебінен қамтамасыз етіледі.
Тұтастай алғанда, 2009 – 2011 жылдары мемлекеттік бюджеттен шығатын
инвестициялар 1,5 трлн. теңгеден аса өседі.
Бағдарламаның мақсаты мен бағыты.
Шикізат ресурстарына әлемдік бағаның құлдырауы әсерінен және капиталдың
сыртқы нарығына қол жеткізудің болмауына байланысты Қазақстан экономикасына
жаңа әлемдік экономикалық шындықтарға бейімделудің күрделі кезеңін бастан
өткізуге тура келеді, бұл экономикада құрылымдық өзгерістердің болуын талап
ететіні сөзсіз.
Қазақстан экономикасының ғаламдық құлдырау кезеңіне Қазақстан алтын-
валюта резервтерінің және Ұлттық қордың берік қорымен кіруде. Олардың жалпы
көлемі 2008 жылғы 1 қарашада 47 млрд. АҚШ долларынан астамды құрады.
Мемлекеттік борыштың мөлшері ЖІӨ-нің 1,5%-ынан аспайды, бюджет тапшылығы
төмен деңгейде тұр және ЖІӨ-нің 2%-ынан аспайды.
Үкімет қалыптасқан жағдайды экономиканы сауықтыруға және оның
болашақта тиімді жұмыс істеуі үшін негіз қалауға пайдалануда. Жинақталған
резервтер Қазақстан экономикасын түзеу процесін жақсартуға мүмкіндік
береді.
Бағдарламаның мақсаты Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға
ғаламдық дағдарыстың теріс салдарын жұмсарту және болашақта сапалы
экономикалық өсу үшін қажетті негіздерді қамтамасыз ету болып табылады. [7,
97.]
Мақсатқа жету үшін Үкімет, Ұлттық Банк пен Қаржылық қадағалау
агенттігі мынадай бес бағытта шоғырланатын болады.
1. Қаржы секторын тұрақтандыру
2. Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу.
3. Шағын және орта бизнесті қолдау.
4. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту.
5. Инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру.
Жобаны қаржылық қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорының 10 млрд. АҚШ доллары (1 200 млрд. теңге) көлеміндегі қаражат
пайдаланылатын болады. Олар мыналарға бағытталатын болады:
1) қаржы секторын тұрақтандыруға – 4 млрд. АҚШ доллары (480 млрд. теңге);
2) тұрғын үй секторын дамытуға – 3 млрд. АҚШ доллары (360 млрд. теңге);
3) шағын және орта бизнесті қолдауға – 1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд.
теңге);
4) агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға – 1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд.
теңге);
5) инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға –
1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд. теңге).
Үкімет, Ұлттық Банк, Қаржылық қадағалау агенттігі, Самұрық-қазына ұлттық
әл-ауқат қоры (бұдан әрі – Самұрық-Қазына қоры) және ҚазАгро ұлттық
холдингі (бұдан әрі – ҚазАгро холдингі) осы қаражаттың нысаналы және
тиімді жұмсалуына тұрақты мониторинг пен бақылауды қамтамасыз етеді.
Жоспарды іске асыру бойынша Үкіметтен негізгі оператор болып Самұрық-
Қазына қоры шығатын болады. Ол үшін Үкімет Самұрық-Қазына қорын 607,5
млрд. теңгеге қосымша капиталдандыруды жүзеге асырды.
Самұрық-Қазына қоры мен ҚазАгро холдингі тиісінше 4 млрд. АҚШ доллары
және 1 млрд. АҚШ доллары сомасына облигация шығару жолымен Ұлттық қордан
қарыз алуды жүзеге асырады. Бұл үшін Ұлттық қордың инвестициялық саясатына
өзгерістер енгізілетін болады. [5, 82б.]
Экономикалық өсу қарқынының төмендеуі жағдайында Үкімет контрциклдық
бюджет саясатын, ал Ұлттық Банк - жағымды ақша-кредит саясатын жүзеге
асыратын болады. Алайда экономика мен қаржы секторын тұрақтандыру шамасына
қарай ақша-кредит және фискалдық саясаттар макроэкономикалық тұрақтылықты
қамтамасыз ету, оның ішінде, инфляцияның төмен қарқынын ұстап тұру
мақсатында қаталдандыратын болады.
Үкімет пен Ұлттық Банк төлем балансының және валюта бағамының
жағдайын бақылайтын болады.
Экономикада жинақталған салалық теңгерімсіздіктердің ішкі және сыртқы
өзгеруші жағдайларын ескере отырып, Үкімет 2009 жылы Қазақстанның 2020
жылға дейінгі әлеуметтік–экономикалық даму стратегиясын әзірлейді. Ол:
экономиканың сыртқы күштерге тұрақтылығын арттыруды;
елде инвестициялық климатты жақсарту үшін құрылымдық реформалар жүргізуді;
инфрақұрылымды жаңғыртуды;
адами капиталды дамытуды;
экспортты, бірінші кезекте, агроөнеркәсіптік секторды дамыту есебінен
жедел әртараптандыруды;
мемлекеттік аппараттың тиімділігін арттыруды;
елдің сыртқы борышын тиімді басқаруды ескере отырып, таяудағы он жылға
арналған нақты басымдықтар мен даму индикаторларын белгілейді:
Бұл нәтижелерге бағдарланған жоспарлаудың жаңа қағидаттарын ескеретін елдің
бірінші ұлттық стратегиялық даму бағдарламасы болады. [3, 76б.]

2.2. Қазақстанның экономикалық қаржы дағдарысынан жаңаруға бетбұрысы

     АҚШ экономикасы осыдан бірнеше жыл бұрын әлемдік дағдарыстың
басталуына түрткі болса, бүгінде сырқаттан айығудың жолын таппай (тапқысы
келмейді дегенге де саяды) тығырыққа тірелді. Грек халқы келешегіне
алаңдаулы, Италия қарызға белшесінен батты. Еуропаның көптеген елдерін
жалпы одақтың жалпы проблемалары көбірек толғандыра бастады. Осы орайда
Қазақстандағы қалыптасқан ахуалды қалай бағалауға болады? Алдымен біз
осыдан бірнеше жыл бұрын бұрынғы уақытқа шегініс жасауды жөн көрдік.
     Адамзат баласы ХХ ғасырды аяқтап, ХХІ ғасырға қадам басқанда, жаңа
дәуірден үлкен игілікке жетелейтін үміт күткен еді. Өкінішке орай,
шаруашылық жүргізудің еркін тәсіліне сүйенген рыноктық капитализм 2007 жылы
оңбай сүрініп, күллі әлем жұртшылығын абыржытып тастады. Жыл көлемінде бір
емес, екі рет алапат тоқырауды басынан өткізген АҚШ экономикасы, сайып
келгенде, сауығуы оңайға түспейтін сырқатқа тап болды. Біздің жалпы
түсінігіміздегі керемет атаулының барлығын осыған дейін сол рынок
қатынастарымен байланыстырған жүйенің қайта-қайта сүрінуі неліктен? Күні
кеше ғана социалистік ізгілікке негізделген жоспарлы экономикадан бірден
рынокқа көшкен Қазақстан дағдарыстың ауыр сынағынан қалай шығады? Қазақстан
осындай ауыр сауалдың жауабын іздейді. Міне, осынау сындарлы шақта Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев бүкіл әлемдегі ахуалды сараптан өткізіп, өзіне тән
дәйекті көзқараспен жоғарыдағы сауалдардың жауабын тауып, бірден-бір дұрыс
шешім қабылдаған болатын. [2, 313б.]
      Бүгінгі жағдай айқын көрсетіп отырғанындай, Елбасы 2007 жылы
басталып, 2008 жылдың соңына қарай бүкіл дүние жүзін шарпи бастаған
дағдарыстың неге әкеліп соқтыратынын көрегендікпен болжай білді. Осы ретте
оның сол 2008 жылдың соңында ...Әрине, алда қиыншылықтар болады. Болатын
себебі, бүкіл әлем экономикасының қарқыны келесі жылы төмендейді. Оның
дұрыс жағы да бар. Мысалы, бұған дейін бүкіл әлем негізінен несиеге өмір
сүрді. Дүние жүзі банктері 33 триллион доллар қаржыны жоғалтты. Ол қайдан
келген ақша? Ол, орысша айтқанда, мыльный пузырь, нақты жоқ нәрсе. Талай
адам жоқ ақшаға өмір сүрді, жоқ ақшаға жеді, жоқ ақшаға ішті, жоқ ақшаға
киінді, жоқ ақшаға салды... Енді бірте-бірте оның бәрі кетеді, экономика
төменге түсіп, аяғына тұрады. Нағыз экономика енді басталады. Дағдарыстың
пайдасы дәл осыдан танылатын болады деген тұжырымы құлағымызда әлі
жаңғырып тұр.
Бүгінгі дүние жүзінде қалыптасқан жағдай Елбасының осыдан бірнеше жыл
бұрын айтқан болжамымен дәлме-дәл келіп отыр. Биылғы жылды тұтастай
алғанда, күллі Шығыс Еуропа елдерінде, АҚШ-та экономика тоқырауға күрт
сипат алып, көптеген елдер дефолт жағдайында өмір сүріп жатыр. Бюджеттің
жетпейтін қаржысын толтыру үшін халықаралық қаржы ұйымдарына алақан жайып
жүрген елдер қаншама?! Тіпті дағдарыстың алғашқы кезеңінде АҚШ президенті
Дж. Буш: Бүгінгі дағдарыс инвесторлардың қайтарымы жоқ жобаларды
қаржыландыруы салдарынан орын алды деп конгреске жалбарынды. АҚШ-тың
қазіргі президенті Барак Обама билікке келген кезде экономикасы қуатты
деген әлемдегі 20 мемлекет басшысының дағдарыстан шығу жөніндегі бірнеше
рет өткізген келелі кеңестері әзірге нақты нәтижеге жеткізе қойған жоқ. АҚШ-
тың бюджет тапшылығы бүгінде бұрын-соңды болып көрмеген алаңдатарлық
цифрлармен сипатталады. Осы мезгілде долларды басып шығару станогы зырылдап
тынымсыз жұмыс істеп, бұл валютаның құны төмендей түсуде. Мұның, әлбетте,
жақсылыққа әкеліп соқпайтыны белгілі. Сондықтан Ресей бастап, Қытай,
Yндістан және Бразилия қоштап, аймақтық валютаны айналымға енгізу туралы
сөз қозғады. Аймақтық валюта немесе дүние жүзінде долларға балама ретінде
ақша енгізу идеясы осының алдында Қазақстан Президенті тарапынан
қозғалғанын бүкіл әлем жұртшылығы біледі. 2008 жылдың басында Елбасының
Ресейдің Российская газета басылымында жарияланған Дағдарыстан шығудың
кілті атты мақаласы әлемнің зиялы қауымы, ғалымдары, белгілі сарапшылары
тарапынан қызу қолдау пікірін туғызды. Елбасы өзінің мақаласында елдер мен
континенттерді тітірентіп тұрған жаһандық дағдарыс бұл адамзат әлі біліп
болмаған айрықша құбылыс екенін мәлімдеді. Ол сондай-ақ, әлем тарихында
теңдесі жоқ және әлемдік тәртіпті, барлық экономикалық бастауларды
түбегейлі өзгертетін құбылыстар санатына жататынын, сондықтан оны талдауға,
ой елегінен өткізуге және еңсеруге барлық ескі догмалар мен стереотиптерді
қайта қарастыратын жаңаша көзқарас қажет екенін атап көрсетті. Қазір әлемде
жиі айтылып жүргеніндей, дүниежүзілік саясатта копполярлы көзқарастың
қалыптасуы нақ осы жағдайдан туындап отыр. [7, 23б.]
Нұрсұлтан Назарбаевтың мақаласы әлемдік валюта жүйесін сауықтырудың
мәнін барынша айқын және түбегейлі түсіндіретін қарапайым сұрақтарға жауап
беруден басталады. Жалпы сол кездің өзінде Қазақстан Президенті
көрегендікпен айтқан Еуроазия аясында бірігу идеясы бүгінгі күні
өміршеңдігін танытып, жуырда Ресей Премьер-министрі В.Путин бұл мәселені
жаңа қырынан қозғады. Елбасы онда Қазақстан 2003 жылдың өзінде ЕуроАзЭҚ
аясында бірыңғай ұлттүстілік мемлекетаралық валюталық-есептік бірлік
енгізудің бастамасын көтергенін, ол кезде оны алтын деп атау ұсынылғанын
еске салады. Ал шын мәнінде осының барлығы Елбасының өмірге, болмысқа
шынайы баға беріп, алдағы кезеңді болжай білуінің керемет үлгісі емес пе?!
Сол уақыттан бері әлемдегі жағдай біршама өзгерді. Бірақ, Қазақстан
Президентінің әлемдік валюта енгізу жөніндегі пікірі өмірлік қажеттілік
екенін көрсетті. Дүние жүзінің көптеген елдерінде, әсіресе, Қытайда
долларды бағалы қазына ретінде бағалауға деген бұрынғы көзқарас өзгере
бастады. Әлем рыногында АҚШ долларының құны төмендеп, алтынның құны
көтеріліп келеді.
Дағдарыс жағдайында Мемлекет басшысының жүргізген сарабдал саясаты,
оның ел үшін жеке жауапкершілікті өз мойнына алып, экономиканы мемлекеттік
реттеу арқылы қолдан басқару жүйесіне көшіру өмірде нақты нәтижеге
жеткізді. Ал Елбасының бұл батыл қадамдары 2008 жылдың соңында жасалған
еді. Президент 2008 жылдың қазан айында Yкіметтің кеңейтілген мәжілісінде
бүкіл дүние жүзін шарпыған қаржы дағдарысының Қазақстанға әсерін жан-жақты
саралап, оның зардаптарын жеңілдетудің жолдарын ұсынды. Ол ең алдымен
дағдарыстың халықаралық қаржы жүйесі үшін сын кезең болғанын, бұл Қазақстан
экономикасына да залалын тигізетінін атап көрсетті. Елбасы өз сөзінде
Yкіметтің, Ұлттық банктің, өзге де мемлекеттік органдардың дер кезінде
қабылдаған шараларының нәтижесінде дағдарыстың кері әсері мейлінше
азайтылғанын мәлімдеді. [13, 253б.]
Көп ұзамай халықаралық белді қаржы ұйымдары Елбасының тапсырмасы
бойынша Yкімет қабылдаған дағдарысқа қарсы іс-шаралар жоспарының дұрыстығын
қуаттай бастады.
Әлемдік қаржы рыногында 2007 жылдың екінші жартысында басталған
тұрақсыздық Қазақстан экономикасының даму қарқынына кері әсерін тигізе
бастады. Еліміздің банктері сыртқы қаржы ресурстарын тарту мүмкіндігінен
айырылып, осы нысандардан экономиканы қаржыландыру көлемі едәуір азайды.
Бұған қосымша, әлемдік рынокта азық-түлік тауарлары бағасының қымбаттауы
инфляциялық қысымды үдете түсті. Мұның артынша келген әлемдік дағдарыстың
екінші толқыны нақты секторға мықтап соққы болып тиді. Бұл құбылыс бүкіл
әлем экономикасының даму қарқынының бәсеңдеуіне әкеліп соқтырды. Сындарлы
шақта Елбасының тапсырмасы бойынша Yкімет, Ұлттық банк, Қаржы рыногын және
қаржы ұйымдарының қызметін реттеу жөніндегі агенттік шұғыл түрде
дағдарыстың теріс ықпалын азайту жөнінде бірінші кезектегі шаралар кешенін
қабылдады.
Аталған іс-қимыл жоспарын жүзеге асыру үшін Ұлттық қордан 10 млрд. АҚШ
доллары көлемінде қаржы бөлінетін болып белгіленді. Ол ең алдымен үкімет
белгіленген бес басым бағытқа - қаржы секторын тұрақтандыруға, тұрғын үй
секторын дамытуға, шағын және орта бизнесті қолдауға, агроөнеркәсіп кешенін
дамытуға, инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды
қаржыландыруға берілетін болды. Осы қаржыларды өз мақсатына тиімді жұмсап,
толыққанды игеру міндеті үкімет атынан Самұрық-қазына қорына жүктелді.
[6, 49б.]
Елбасы 2008 жылдың сындарлы кезеңінде кезінде базбіреулердің біздің
резервті таратып беруді ұсынғанын, мұндай популистік мәлімдемелердің
қаншалықты қауіпті болғанын өмірдің өзі дәлелдегенін атап көрсетті. Сол
шақта Мемлекет басшысы әлемдегі қаржы рыногындағы дағдарыс жаңа сипатқа ие
бола бастағанына, ол банктер ғана емес, оның экономиканың нақты секторын
қамти бастағанына алаңдаушылық білдіре отырып, осыған орай Yкіметке жаңа
тапсырмалар берді. Yкіметтің осы кезеңде үш бағыт бойынша жұмыс істеуі
қажеттігін атап көрсетті. Осында макроэкономикалық тұрақтылықты,
қазақстандықтардың әлеуметтік игілігін және экономиканы модернизациялауды
қамтамасыз ету болып табылатыны айтылды. Бұл бағытта қабылданған Yкімет
бағдарламасына сәйкес жергілікті атқарушы билік органдары тиісті іс-шаралар
жоспарын қабылдады. Ең алдымен халықты жұмыспен қамтудың шаралары жүзеге
асырылды. Сөйтіп, Yкіметтің Жол картасы бағдарламасы аясында қыруар
жұмыстар атқарылды. Бұл біріншіден, халықты жұмыспен қамтамасыз етсе,
екіншіден, біздің сонау кеңестік жүйеден мұра болып қалған коммуналдық
жүйелердің сан алуан жыртығын бүтіндеуге мүмкіндік берді. [9, 76б.]
Қабылданған шаралардың қандай тиімді нәтижеге жеткізгенін бүгін
Қазақстан экономикасында қалыптасқан жағдай айқын көрсетіп отыр. Бүкіл
Шығыс Еуропа, сондай-ақ әлем экономикасының біртұтас жүйесін құрайтын
көптеген елдерде рецессия белең алып, яғни материалдық игілігін өндіру
көлемі нөлдік немесе теріс көрсеткіштермен сипатталып отырған қазіргі
кезеңде Қазақстан экономикасының жыл соңына қарай ішкі жалпы өнімнің едәуір
өсіміне қол жеткізетіні белгілі болып отыр.
Президенттің стратегиялық көре білуі, халықаралық тәжірибені, әлемнің
басқа елдерінің табысты және табысты емес мысалдарын жіті зерттеуі көп
ретте саяси экономикалық басқарудың халықаралық әзірліктерінен де асып-
түсіп жататынын белгілі саяси қайраткерлер мен сарапшылар мойындап жүргенін
ашық айтуымыз керек. Сындарлы шақта Елбасының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.