Өндіріс қалдықтары және оларды жіктеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5 І бөлім. ҚАЛДЫҚСЫЗ
ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАР 1.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологиялар
туралы түсінік ... ... ... ... ..6-8 1.2.Өндіріс қалдықтары және оларды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8-9 ІІ
бөлім.ҚАЛДЫҚСЫЗ ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ӨНДІРІСТЕ ПАЙДАЛАНУ
2.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды химиялық өндірісте қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 -11 2.2.Қалдықсыз және аз
қалдықты технологияларды мұнай және газ өндірісінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..11- 18 2.3.Улы өндіріс қалдықтарын зиянсыздандыру, өңдеу
және көму ... ... ... 18-23 ІІІ бөлім.
ҚАЛДЫҚТАРМЕН КҮРЕСУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
3.1. Жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...23-25 3.2.Өндiрiс және тұтыну қалдықтарының
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-25
3.3Өндiрiс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс iстеудiң әдiстер ... ... ... .25-
31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32- 36 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...37
Кіріспе
Тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтар - түзілген жерлерінде
пайдаланылмайтын, ауыл шаруашылығының басқа салаларында өнім ретінде немесе
қайта өңдеу арқылы пайдалануға болатын өнеркәсіп, тұрмыс, транспорт және
т.б. қоқыстар тұрмыстық (коммуналдық) қалдықтар адам өміріндегі заттарды
(монша, кір жуу, асхана, емхана және т.б. қоса) пайдаланғаннан кейін
қалатын, тұрмыста пайдаға аспайтын қатты (сондай-ақ ақпа сулардың қатты
бөлігі - тұнбалары) қалдықтар. Тұрмыстық қалдықтар әлемнің көптеген
елдерінің проблемасы. Мысалы, АҚШ-та жыл сайын 150 млн тоннадан аса,
Жапонияда - 72 млн тоннадан аса қалдықтар бөлінеді. Осыған байланысты
қазіргі кезде көптеген елдерде қоқыстарды өңдеу қондырғылары (тәулігіне 900
тоннаға дейін) орнатыла бастады.Соңғы жылдары тірі организмдердің улануына
алып келетін қауіпті (улы) қалдықтардың мөлшері көбеюде. Бұл - ауыл
шаруашылығында пайдаланылмай қалған улы химикаттар, құрамында канцерогенді
және мутагенді заттары бар өндіріс орындарының қалдықтары. Бұрынғы КСРО
территориясында химиялық тұзақтар, яғни, кезінде көміліп ұмытылып кеткен,
бертін келе тұрғын үйлер және басқа да обьектілер салынған көптеген қауіпті
қалдықтардың орындары бар. Уақыт өте келе сол жердегі тұрғылықты халық
әртүрлі ауруларға ұшырай бастайды. Мұндай қалдықтар көмілген жердің санақ
бойынша АҚШ-та 32 мың жерде, Германияда - 50 ООО, Нидерландыда – 4000
кішкентай Данияның өзінде - 3200 көзі бар. Өнеркәсіптік (өндіріс орындары)
қалдықтар - өнімдерді шығару және әртүрлі жұмыстарды орындау кезінде
бастапқы тұтыну қабілетін толық немесе жарым-жартылай жоғалтқан шикізат,
материалдар, жартылай фабрикаттар қалдықтары. Олар қайтымды және қайтымсыз
(технологиялық шығындар: буға айналу, бықсық түтін, кеуіп кету) болуы
мүмкін. Мәліметтер бойынша Европа одағы елдерінде жыл сайын: қайта өңдеу
өнеркәсіп орындарында - 400 млн тонна, өндіріс орындарында - 160 млн тонна
және т.б. қалдықтар түзіледі. 90-шы жылдардың бас кезінде барлық
қалдықтардың (2,2 млрд тонна) жартысы ауыл шаруашылығындағы өндіріс
орындарының еншісіне тиді. Урбанизация (адамның планета территориясын
игеруі және өзіне қажетті обьектілерді салуы) табиғатқ а елеулі әсер етеді.
Халықтың сапалы тіршілігін қамтамасыз ету үшін оның жолдарын, құралдарын,
әдістері мен шешімдерін экологиялық негізделген жағдаймен шешуді
Урбоэкология (қала салудағы экология) саласы қарастырады. Қалалардағы адам
мен табиғат үшін қолайлы ортаны сол жерде өмір сүретін тұрғындардың
психологиялық, әлеуметтік жайлылығы, қаланың үйлесімді, орнықты әлеуметтік
және экономикалық дамуы қамтамасыз етеді. Қалалық орта сонда тұратын халық
үшін жоғары дәрежеде және әрқалай әсер ететін табиғи, табиғи-антропогендік
және әлеуметтік-экономикалық кешенді факторлар болып табылады. Адамның
қаладағы өмірі - бұл пәтер ішіндегі ортаның, пәтерден тыс ортаның (өндіріс
орыны, көше, транспорт және т.б), мәдени ландшафтар ортасының (бақтар,
саябақтар), табиғи ортаның, сондай-ақ әлеуметтік-психолоғиялық және
әлеуметтік-экономикалық орталардың жиынтығы.
Жер бетіндегі
адамдардың көпшілігі күнделікті өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы
қалада тұратыны мәлім. Алайда қалалар негізгі экологиялық мәселелердің де
орталығы болып табылады. 2001 жылы тарихта алғаш рет қалалардағы тұратын
халық саны планетадағы адамдардың 50%- нан асты. Болжамдар бойынша 2030
жылға қарай қалада тұратын адамдардың саны ауыл тұрғындарының санынан 2
еседей көп болады деп күтілуде. Соңғы ғасыр ішінде қалаларға байланысты
ауқымды экологиялық қиыншылықтар байқала бастады.Қалалық орта экологиясы -
қалалық ортаның проблемалары және оларды жетілдіру жолдары туралы кешенді
ғылым. Осындай кең көлемдегі мәселелерді шешу оған қатысы бар адамдардың
(қала басқарушылары, инвесторлар, архитекторлар, құрылысшылар, қала халқы)
экологиялық білім деңгейіне, ғылыми зерттеулерге, бөлінетін субсидияға,
азаматтардың қатысуына және олардың ақпаратпен қамтамасыз етілуіне
байланысты.Қалалық ортаны құруда әлеуметтік, экономикалық және экологиялық
факторларды біріктіру.Сапалы өмір сүру ортасы жоғары дәрежеде болу
үшінқаланы және оның маңайын жоғары сапалы экологиялық инфрақүрылыммен
қамтамасыз ету.Энергетиканы, өнеркәсіп орындарын, транспортты,
судыпайдалануды, қалдықтарды және т.б. экологияландыру. Тұрғындар
қажеттіліктерін экологияландыру және осықалалық ортаны құруға қатысы бар
барлық адамдар санасында экологиялық этика негізін құру.Қазірдің өзінде
бірқатар елдерде қалалар алып жатқан территориялардың үлесі көп. Мысалы,
Бельгияда - 28%, Англияда - 12%, Данияда - 11% ел территориясы қалалардың
үлесіне тиеді. Мұндай үлкен урбанизацияланған аумақтарда қалалар мен
табиғат арасындағы экологиялық тепе-теңдікті сақтау мүмкін емес. Әлеуметтік-
экономикалық дамуы нашар басқарылатын қалалардың қоршаған ортаға тигізетін
жағымсыз әсерлері көбейе түсті.Урбанизация қазіргі кезде негізгі әлемдік
тенденция болып отыр. 1900-2000 жылдар аралығында қала халқы шамамен 0,2-
ден 2,9 млрд адамға көбейді. Ал осы уақыт ішінде халық саны 1 миллионная
асатын қалалар 17-ден 388-ге дейін көбейді. Қалалар Құрылықтың аз ғана
бөлігін алып жатыр, алайда мұнда бүкіл халықтың жартысына жуығы тұрып
жатыр.
Урбанизация процесінің дамуына байланысты қалалық ортаның көптеген
проблемалары (урбанистикалық, құрылыс- архитектуралық, технологиялық,
әлеуметтік, экологиялық) пайда болды. Оның ішінде қала саны мен көлемінің
өсуі, өнеркәсіп орындарының, транспорттың, тұрғындар санының артуы да бар.
Ауыл тұргындарының қалаға көшуіне байланысты ауыл мен қала тұрғындарының
саны үнемі өзгеріп отырады. Қала халқының саны және қалалар саны мен
көлемдері де өсуде. Қала халқының сандық пайызы әлемнің әртүрлі
аймақтарында әрқалай. Ең үлкен көрсеткіштер әлемнің дамыған елдері -
Солтүстік Америка мен Европаның үлесінде (70%-дан жоғары), ал ең төменгі
көрсеткіш - Азия және Африка елдерінің еншісінде. Үлкен қалалар өздерінің
маңайымен және кішкене қалалармен қосылып, ұзындығы жүздеген километрге
жететін урбанизацияланған ареалдардың (мегаполистердің) түзілуіне алып
келді. Қазіргі кезде ең ұзын мегаполис Босваш (Бостон- Вашингтон) 500-дей
қаланы біріктірді. Мұнда АҚШ халқының 20% (45 млн адам) тұрады. Түнгі
уақытта бұл территория Жер спутниктерінен жарық дақ сияқты көрінеді. Мұндай
урбоареалдардың саны әлемде 10-нан асты. Оның әрқайсысы 30- 40
агломерацияларды жұтып қойды.Қалалардың демографиялык, және экономикалық
тұрғыдан өсуі әсерінен экожүйеге техногенді әсердің артуы тек қала маңында
ғана емес, олардан біршама қашықтықтарда да біліне бастады. Осыған
байланысты қаланың экологиялық жағдайы көптеген өнеркәсіпті қалаларда
нашарлап кетті. Қалалар планетамыздың азғана бөлігін алып жатуына
байланысты, қалған табиғаттың бөлігін аман сақтап қалуға мүмкіндік бар.
Қалалар - адамзаттың болашағы. Аристотель айтқандай - Біз қалаларды
тұрғызамыз, алқалалар бізді қалыптастырады. Урбанизацияның экожүйелер үшін
жағымсыз болуы міндетті түрде емес, ал оны экологияландыру жағымды құбылыс.
Қала және қалалық орта сонда өмір сүретін халықтың Қажеттіліктерін өтеуге,
денсаулығына, өмір сапасына қатты әсер етеді. Сондықтан қазіргі таңда
қалалық ортаны экологияландыру адамзат үшін өмірлік қажеттілік болып
табылады.
І бөлім. ҚАЛДЫҚСЫЗ ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
1.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологиялар туралы түсінік
Адам баласыының кез-келген шаруашылық әрекеті әр түрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл халықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқаруына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер
тудырады. Кең үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды,
олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың
даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына
байланысты, оларды өндеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған,
сондықтан бұларды сақтауға, жоюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрде
айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып отыр. Қалдықтар
шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауыл-шаруашылығы, үй-жай
шаруашылығы жатады.Екінші реттік энергоресурстарды тиімді пайдаланудың
халықшаруашылық маңызы өте зор. Екінші реттік энергоресурстар дегеніміз
тікелей тап осы өндірістің өнімдерінің, қалдықтарының, жанама жөне аралык
өнімдерінің энергетикалық потенциалдары. Екінші реттік энергоресурстар 3
топқа бөлінеді: :
1)жанғыштар
(Н2, СН4, СО, пеш газдары, май,шайыр целлюлоза және
т.б.);
2) жылу (бөлінген газдардыкі, өнімдердікі, жанама өнімдердікі,
суытылатын судыкі, экзотермиялык реакциялардыкі);
3) технологиялық аппараттардан шығатын газ бсн сұйықтықтардың қысымы.
Екінші реттік энергоресурстар химиялық өндірістің азот күкірт, фосфор, хлор
қосылыстарын, соданы шығаратын және мұнай-химия салаларыңда пайдаланылады.
Жанғыштар қазандыктарда отын ретінде қолданылады. Бөлінген жылу калдықтарды
өндейтін кондырғыларда, жылу айырбастағыштарда кейбір заттарды кыздыруға
қолданылады, осы жағдайлармен жылуды тұтыну қажеттілігін төмендетуге
болады. Қысым утилизациялык турбиналарда компрессорларды, насостарды,
желдеткіштерді жүмыс істетуге қолданылады және электроэнергия алуға
пайдаланылады.Екінші реттік энергетикалық ресурстарды жүзеге асыру жылу мен
энергияны үнемдеумен қатар, атмосфераға бөлінетін жылу мөлшерін азайтып,
қоршаған ортаны қорғауға себебін тигізеді.
Череповец мсталлургиялық комбинатына карасты зауыттың жылу электр
орталығында барлық казандықтар екінші реттік ресурстарды пайдалану арқылы
жұмыс істеуде.Құс фабрикаларында қалдық болып шығып отырған кұс жүндері
жоғары сапалы мал жемін - күрамында 85%-ке дейін белогі бар ұн алуға арзан
шикізат ретінде қолдануын тауып жатыр. Мұндай өндіріс Германияда жаксы
жолға қойылған, 3 т қалдықтан 1,2 т ұн алынады.Қалдықтар проблемасы
қолымызда бар заттарды тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Бір
көргенде, мысалы, күйіп кеткен лампалардан вольфрам алу түкке тұрмайтын іс
сияқты. Жанып кеткен бір лампочкада 10 мг-дай вольфрам болады, ал оның
миллионында ~ 10 кг. Өнеркәсіпте осы қымбат, тапшы металдың 10 кг алу үшін
кұрамында вольфрамы бар минераддар — вольфрамит, шеелиттің 1 тоннадан кем
емес көлемі өңделеді, сонымсн қатар, біраз энергия мөлшері жүмсалады.
Вольфрам оксидінің геологиялық қоры не бәрі 1 млн. тоннадай. Жер шары
масштабымен есептегенде ашылған қор 50 жылға ғана жетуі мүмкін, бұрынғы
Одаққа кіретін мемлекеттерді есепке алмағанда, жылына дүниежүзі бойынша
вольфрам рудасыньң 25 мьң тоннасы өндіріледі. Бұл мәлімет вольфрам
қосылыстарын тастауды азайту тиімді екеніне ерекше көңіл аударудың
қажеттілігін көрсетіп отыр.Румынияның аяқ-киім өнеркәсіп институтында тері
қалдықтарынан табиғи терінің қасиетінен айырмашылығы жоқ материал шығаруға
бағытталған пластикалық масса алу жолы жасалып өндіріске енгізілген. 1 кг
қалдыктан 0,9 кг материал алынады.Ерекше назар аударуға және кідіртпей
оңдеуге жататын калдықтарға тұрмыстық қалдықтар жатады, себебі осы
қалдыктардың мөлшері мен әртүрлі аурулар эпидемиясының арасында тікелей
байланыс бар. АҚШ-та тұрмыстық қатты қалдықтардың 41%-і "айрықша қауіпті"
болып топтастырылады, ал Венгрияда " 33,5%-і, Францияда — 6%-і, Ресейде —
10%-і, Ұлыбританияда - 3%-і, Италия меи Жапонияда - 0,3%-і. Жылына Москва
қаласынан шығатын тұрмыстық қалдықтың мөлщері 16 млн. м3 , Алматыдан — 3
млн. м3 үстінде. Жылына үлкен қалаларда бір адамға шаққанда жалпы 300 кг
тұрмыстық қалдық келеді, оның ішінде азық-түлік калдыктарының жылдық
мөлшсрі 80-90 кг. 1 т азық-түлік қалдықтарының құнарлығы орта есеппсн 250
кг дәнді жсм-шөптікіне пара-пар келеді. Ресей ғалымдарының мәліметтеріне
сүйенсек, осы мөлшерді жем ретінде мал өсіру саласында пайдаланғанда 45 кг-
ға дейін шошқа етін алуға болады. Тұрмыстық қалдықтарды пайдаланбай
тастайтын болсақ, онда әртүрлі ауруларды қоздыратын ошақтың көзін ашуымен
қатар, біраз жер көлемін пайдасыз жерге айналдырамыз.Қала қалдықтарында
әртүрлі компоненттерге келетін мөлшер массалық %-пен алғандай: қағаз (30-
40), азық-түлік қалдықтары (30-40), металдар (2-4), ағаш (1,5-3),
кездемелер (2-4), шыны (3-6), тастар (1-2), тері, резина (1-2), пластмасса
(1-1,5). Қала сыпырындысын жинайтын негізгі жер қоқыстар үйіндісі, шамалы
мөлшері қайтадан өнделеді немесе арнайы ұйымдастырылған зауыттарда
жағылады.
Тұрмыстық қалдықтарды бірнеше бағытпен өндеуге мүмкіндік бар, мысалы,
тыңайтқыш, жанатын газ және синтетикалық мүнай, құрылыс плиталарын, қағаз
және тағы да көптеген заттарды алуға болады. Ең алғашкы қоқысты жағуға
арналған зауыт 1975 жылы Москва қаласында ашылған, оның жылдық өнімділігі
150 мың тонна шамасында. Жану процесінің нәтижесінде бөлінетін жылу іске
асырылып, бу қазаңдықтарды жылытуға пайдаланылса, шлактан іріктеп жиналған
металл қалдықтары металлургия өнеркәсібіне, ал шыққан шлактар кұрылыс
материалдарын өндіруге колданылады. Тұрмыстық қалдықтарды жою, яғни негізгі
мақсатын орындаумен бірге, зауыт басқа өндірістерге шикізат ретінде кажетті
өнімдерді — жылу, металл, шлактарды да шығарады. Мысалы, Мәскеудің N1 қоқыс
жағатын зауытынан шыққан шлакты зерттеу арқылы алынған мәліметтерге (Г.И.
Сидоренко, 1990 ж.) сүйенсек, жылына тұрмыстық қалдық, жинайтын жерге тек
Мәскеудің өзінен мынадай көлемде металдар тасталады екен: Мо - 8,3 т, Со -
11,4 т, V - 12,4 т, Аg - 27,6 т, Иі - 75 т, 5Ь - 115 т, 5п - 244 т, F - 353
т, Сг - 689 т, РЬ - 1573 т, Сu - 2180 т, Zn - 6762 т. Бұл мөлшер жыл бойына
үлкен кең орындарынан алынатын мөлшерге эквивалентті.Санкт-Петербург
маңындағы Горелово поселкесінде 1972 жылдан бастап тұрмыстық қокысты
өндсйтін зауыт қызмет етуде, оның ең негізгі шығаратын өнімі компост
(тыңайткыш), бірақ-та қоқыстың 30%-і, яғни пластмасса, резина, тері, ағаш,
металдан тұратын бөлігі өнделінбейді.Жылдық өнімділігі 110 мың тонна
төңірегінлегі зауыт 1975 жылдап бастап Ташкентте іске қосылған. Жыл сайын
тұрмыстык қоқыстан 400 т кара және 5 т түсті металдар, 20 мың т компост
алынады. Компост деп микроорганизмдермен ыдырау нәтижесінде өсімдіктер мен
жануарлар қалдықтарынан шыкқан органикалық тыңайтқыштарды айтады. Оны алуға
көң, көң бөкпесі және құстар саңғырығы, шьмтезек, қала сыпырындысы,
ағаштардың түскен жапырақтары, сабан және т. б. тұрмыстық қалдықтар
колданылады. Қордаландыру процесінің нәтижесінде органикалық массадагы
өсімдіктер сіңіруге қолайлы қоректік заттектер (азот, фосфор) түрлерінің
мөлшері жоғарылайды, патогеңді микрофлора залалсызданады, целлюлоза мен
пектин заттектері азаяды, сонымен катар тыңайткыш топырақка еңгізуге
қолайлы сусымалы түрде алынады. Өте тапшы органикалық тыңайткыштардың (көң,
шымтезек) орнына компост кеңінен пайдалануға жатады.Тұрмыстық қалдықтардың
барлық түрі компост алуға жатпайды. Егерде қоқыстағы азык-түлік
қалдықтарының мөлшері 20%-тен төмен болса, олардан тұрмыстық тынайтқыш
алынбайды. Себебі қалдықтарды қордаландыру аэробты микробтардың қатысуымен
жүретін биохимилык процесс. Бұл микробтардан өте көп мөлшерде жылу бөлініп
шыккандықтан қоқыс 70 0С-ге дейін қызады. Бұл жағдайда ауру қоздыратын
микробтар жойылып, шикізат қызып, тұрмыстық тынайтқышқа айналады. Табиғи
жағдайда бұл процесс айлап жүрсе, зауыт жағдайыңда аэрадия аркылы 2-3 күнде
аякталады. Ал қалдықтарда азық-түлікке жағатын компоненттер аз болса
процестін жүру жылдамдығы күрт төмендейді.
Тұрмыстық қоқысты қайта өндеу үшін магниттік сепарация әдісі де қолданылып
келеді.
1.2.Өндіріс қалдықтары және оларды жіктеуі мен кадасторы
Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының мемлекеттiк кадастры (бұдан әрi -
Қалдықтардың мемлекеттiк кадастры) қалдықтарды орналастырудың әрбiр
объектiсi (олардың кеңiстiктегi орналасуын көрсете отырып) бойынша
геоақпараттық жүйелер, сондай-ақ қалдықтардың түрлерi, олардың шығу көздерi
мен физикалық-химиялық қасиеттерi (халыққа және қоршаған ортаға қауiптiлiгi
ескерiле отырып), компоненттiк құрамы, сандық және сапалық көрсеткiштерi,
оларды сақтаудың, көму мен тастаудың техникалық, гидрогеологиялық және
экологиялық шарттары, оларды пайдалану мен залалсыздандыру технологиялары
негiзiнде жүйелендiрiлген, кезеңдiлiкпен толықтырылатын және нақтыланатын
бiрегей мәлiметтер жиынтығы болып табылады.Барлық қалдық түрлерi және
қалдықтарды орналастыру объектiлерi Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрында
есепке алынуға тиiсҚалдықтардың мемлекеттiк кадастры мемлекеттiк
органдарды, мүдделi жеке және заңды тұлғаларды қоршаған ортаны қорғауға
қатысты технологиялық, экономикалық, құқықтық және басқа да шешiмдердi
бағалау, болжау, әзiрлеу үшiн ақпаратпен қамтамасыз ету, сондай-ақ
қалдықтардың жалпы мемлекеттiк кешендi есебiн жүргiзу мақсатында
жүргiзiледi. Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрын жүргiзудiң негiзгi мiндетi
жалпы мемлекеттiк, өңiрлiк және салалық ақпараттық-сараптамалық жүйелердi
және деректер банкiн қалдықтар, оларды өңдеудiң қасиеттерi мен
технологиялары бойынша ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.қалдықтарды
орналастыру объектiлерiн құрудың техникалық-экономикалық негiздемесiн
қалдықтарды орналастыру объектiлерiн құруға арналған мемлекеттiк
экологиялық, санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалар мен Қазақстан
Республикасының жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнамасына
сәйкес жүргiзiлген сараптаманың оң қорытындыларын қамтитын, қалдықтарды
орналастыру объектiсi бойынша кадастр iсiн ұсынады.Осы баптың 1-тармағының
2) және 3) тармақшаларында аталған құжаттама есеп беру жылынан кейiнгi
жылдың 1 қаңтарынан 1 наурызына дейiнгi жағдай бойынша жыл сайын
электрондық және қағаз жеткiзгiштермен берiледi.
155-бап. Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрын жүргiзу
нәтижелерi туралы ақпарат
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi
орган Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрын жүргiзу нәтижелерi бойынша жыл
сайын ақпараттық шолу жасайды.Қалдықтардың мемлекеттiк кадастры мемлекеттiк
тiлде және орыс тiлiнде жеке безендiрiлген кiтап түрiнде қағаз жеткiзгiште
бес жылда бiр рет мерзiмдiлiкпен басып шығарылады.Зиянды заттарды,
радиоактивтi қалдықтарды көму мен сарқынды суларды жер қойнауына ағызудың
мемлекеттiк кадастрын (бұдан әрi - Көмудiң мемлекеттiк кадастры) жүргiзу -
Қазақстан Республикасының аумағында зиянды заттарды, радиоактивтi
қалдықтарды көму мен сарқынды суларды жер қойнауына ағызу объектiлерi бар
табиғат пайдаланушылар үшiн мiндеттi болып табылады.
Көмудiң мемлекеттiк кадастрын жедел ақпарат алу, қоршаған орта саласында
шешiм қабылдау, зиянды заттарды, радиоактивтi қалдықтарды көму мен сарқынды
суларды жер қойнауына ағызудың жай-күйiне жоспарлы бақылау жасау
мақсаттарында қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган
ұйымдастырады. Көмудiң мемлекеттiк кадастрының деректерi жер қойнауы туралы
бiртұтас цифрлы ақпараттар жүйесiне енгiзiледi және жер қойнауы мемлекеттiк
мониторингiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады.Көмудiң мемлекеттiк
кадастрының есебiне зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар көмiлетiн
объектiлер мен жер қойнауына сарқынды су ағызылатын жерлер
жатады. Көмудiң мемлекеттiк кадастрында көмiлген заттардың және
ағызылған сулардың сандық және сапалық көрсеткiштерi, көму мен ағызудың тау-
кен-техникалық, арнаулы инженерлiк-геологиялық, гидрогеологиялық және
экологиялық жағдайлары көрсетiлген үлгiсi мен түрiн сипаттайтын мәлiметтер
болады және:
зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар көмiлетiн объектiлер мен сарқынды су
ағызылатын жерлердiң жалпы сипаттамасын: орналасқан жерiн, пайдалану
кезеңiн, ұстауға жұмсалатын шығынды, қоршаған орта жай-күйiнiң мониторингi
мен жер қойнауы мониторингiн бақылау желiсiнiң болуын және орналасуын;
зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар көмiлетiн объектiлер мен сарқынды су
ағызылатын жерлердiң физикалық сипаттамасын: оқшаулану сипаттамасын, тау-
кен жынысы типiн, қабатты-коллектор жатқан жердiң тереңдiгi мен тиiмдi
қуатын, оның алаңын, кеуектiк коэффициентiн, төсенiштiк және бөгесiндiк су
қысымының сипаттамасын, жер асты суларының табиғи ағысының жылдамдығын,
сарқынды сулардың сақталуы мен басқа да сандық және сапалық көрсеткiштердi;
зиянды заттардың, радиоактивтi қалдықтардың, сарқынды сулардың
сипаттамасын: өнiмнiң атауын, нәтижесiнде өнiм жасалатын технологиялық
өндiрiстер немесе процестердi, физикалық сипаттамасын (толық химиялық
құрамын, уытты компоненттерiнiң болуын, өрт шығу-жарылыс қауiптiлiгi,
ерiгiштiгi, сақтау кезiнде басқа заттармен сыйысымдылығы, негiзгi ластаушы
радионуклидтер, олардың активтiлiгi және басқа да сипаттамалар), тасымалдау
жүйесiнiң сипаттамасын қамтиды. Көмудiң мемлекеттiк кадастры қоршаған
ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган бекiткен нормативтiк құқықтық
актiлерге сәйкес, зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар және жер қойнауына
ағызылатын сарқынды сулар үшiн жеке жүргiзiледi.Табиғат пайдаланушылар есеп
беретiн жылдан кейiнгi жылдың бiрiншi тоқсанының iшiнде 1 қаңтарға дейiнгi
жағдай бойынша жыл сайын осы Кодекстiң 157-бабының 1-тармағында аталған
мәлiметтердiң екi данасын қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi
органға табыс етедi.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган табиғат
пайдаланушылардан түскен деректердiң негiзiнде Көмудiң мемлекеттiк
кадастрын жасайды. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган
Көмудiң мемлекеттiк кадастрын жүргiзу кезiнде:
1) табиғат пайдаланушылардан мәлiметтердiң уақтылы түсуiн бақылауды;
2) материалдарды жинауды, олардың есебiн, жүйеленуi мен сақталуын;
3) табиғат пайдаланушыларға анықтамалық-ақпараттық қызмет көрсету
мақсатында есептеу техникасын пайдалану арқылы деректердi өңдеудiң
автоматтандырылған жүйесiн жасауды және оның жұмыс iстеуiн;
4) Көмудiң мемлекеттiк кадастрын дұрыс ресiмдеудi қамтамасыз етедi.
ІІ бөлім . ҚАЛДЫҚСЫЗ ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ӨНДІРІСТЕ ПАЙДАЛАНУ
2.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды химиялық өндірісте қолдану
Биосфера ластануы ұлғаюының катастрофалық процестерiжəне осы негативтi
əсерлердi жоюға жұмсалып жатқан шығындарға байланысты қазiргi заманғы
өнеркəсiптегi технологиялықпроцестердi комплекстi экологиялық жəне
экономикалықжағынан бағалаудың қажеттiгi туындап отыр.Технологиялық
процестердiң экологиялық тиiмдiлiгiн бағалау үшiн өнеркəсiп өндiрiсiндегi
қоршаған ортаға зиянды заттардың экологиялық көрсеткiшi қолданылады. Бұдан
басқаекiншi бiр маңызды бағалау критериi — ресурс сыйымдылықкөрсеткiшi —
пайдалы өнiм шығару процесiндегi жұмсалатынэнергия, су, ауа, шикiзат, т.б.
табиғи ресурстардың үлесi. Өкiнiшке орай, қазiргi кезде бұл
көрсеткiштердiң үлесi өте жоғары. Қор үнемдегiш технологияларды қолдану
тиiмдi боларедi. Бұл технологиялар табиғи ортадан алынатын
шикiзаттардыүнемдеп пайдалану, технологиялық процесте
қолданылатынматериалдық жəне энергетикалық ресурстарды тиiмдi пайдалану,
т.б. негiзiнде жүзеге асырылады.Қалдықсыз өндiрiс, өндiрiске енгiзiлген
табиғи ресурстардынеғұрлым тиiмдi жəне үнемдi пайдалану үшiн шешiмдер
қабылдау үшiн қажет.Территориялық-өндiрiстiк комплекстер iшiндегi энергия
мен заттар ағынына талдау нəтижесi, əрбiр келесi кезеңде алынатын өнiмнiң
массасы, алдыңғы кезеңдегi өнiмнiң массасынан түрлi: қатты, газ, сұйық
күйдегi қалатын қалдық мөлшерiне аз болатынын көрсеттi. Ал бұл
қалдықтардың өзiн де белгiлi мақсатта пайдалануға болады. Өндiрiстi
интенсивтендiруге байланысты қалдықтар мен қосымша өнiмдердi өндiрiсте
қайтадан пайдалануға мүмкiндiк беретiн жаңа экологиялық таза технологиялар
пайда болды. Қалдықтардың түзiлуiн азайта отырып, өндiрiстiң
рентабельдiгiн, ресурстарды пайдалану коэффициентiн көтеруге жəне соның
нəтижесiнде табиғатты қорғау iс-шараларына жұмсалатын шығынды азайтуға
болады.Қалдықсыз өнiм өндiрiсiнiң мəнi жұмсалатын ресурстарды толық
пайдалану арқылы биосфераның ластануына жол Бермеу. Практика жүзiнде
қалдықсыз өнiм өндiрудi жүзеге асыру өте қиын. Қалдықсыз өнiм өндiруге
технологиялық процестер мен құрал-жабдықтардың тиiмдiлiгiн арттыру,
рекуперацияны пайдалану, қоланылып келе жатқан технологиялық процестердi
анағұрлым экологиялық жағынан таза процестермен алмастыру, т.б. арқылы
жетуге болады.Қалдықсыз өнiм өндiрiсiн енгiзуден бiз не күте
аламыз?Практика көрсеткендей, олар: биосфераға келетiн шығындытөмендету,
шикiзат пен энергетикалық ресурстарды үнемдеу, шикiзат базасын кеңейту,
қалдықтарға жұмсалатын шығындыазайту, т.с.с.Қалдықсыз өнiм шығару
технологиясының ең жақсы мысалы хромдау гальваникалық цехының қазiргi
заманғы технологиясы. Бұл технология бойынша, шайылатын судағы ауырметалл
иондары тазартқыш қондырғыға сiңiрiлiп, хромдауваннасына қайтып келедi, ал
тазартылған технологиялық сухромдалған детальдарды жууға қайтадан
қолданылады. Бұндаймысалдарды көптеп кездестiруге болады.Сонымен,
қалдықсыз өнiм өндiрiстерi болашақта өнеркəсiптiң биосфераға зиянды əсерiн
түгелдей жою, табиғи ресурстарды өндiру, қайта өңдеу жəне пайдалану, өнiм
өндiру кезiндегi келтiрiлетiн шығындарды толығымен жою проблемаларын
шешедi деп ойлаймыз.
2.2.Қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды мұнай және газ
өндірісінде қолдану
Aдам денсаулығы үшін қауіпті нәрсе тамақ өнімдерінде болатын – ауыр
металдар (РШШ – рауалды шекті шама деңгейінен жоғары). Кез – келген тамақ
өнімдерінен ауыр металдарды байқауға болады, бірақ әрбір тағамда металдық
ластану дәрежесі (құрылымы) әр түрлі болып келеді.
Ауыр металдардың шамамен 70 пайызы адам ағзасына тамақ өнімдері арқылы
түседі. Тамақ өнімдерінің уытты металдармен ластануы адамдардың
денсаулығына зиян келтіреді. Өндірілетін өнімнің металлдық ластану құрылымы
негізгі дайындалатын шикізатты өсіру жағдайы мен тазалылығы, оны
технологиялық өңдеудің сапалылығы және пайдаланылатын қосымша материалдарға
тәуелді болады.IFOAM (органикалық ауыл шаруашылығының қозғалысы жөніндегі
халықаралық федерация) анықтамасы бойынша, экологиялық таза өнім –
генетикалық өзгеріске ұшырамаған, өсіру мен өндіру кезінде пестицидтер,
гербицидтер, улы химикаттар қолданылмайтын өнімдер. Экологиялық таза тамақ
өнімі дүние жүзінде әртүрлі терминдермен аталады. Батыс Еуропа елдерінде
биологиялық өнім, Солтүстік Еуропада экологиялық өнім, АҚШ пен
Ұлыбританияда органикалық өнім, Финляндияда табиғи өнім деп
аталады.Экологиялық таза дәрежесін алу үшін, өнім тек таза күйінде
өсіріліп қана қоймай, химиялық заттарды пайдаланбай сақталынған, қайта
өңделген, жабдықталған және тұтынушыға жеткізілген өнім болуы керек.
Мысалы, Еуропада био, эко, немесе органик маркаларымен белгіленген
тауарлар тыңайтқыштар, улы химикаттар және пестицидтерді пайдаланылмай
өндірілген өнім түрін білдіреді.Біздің пікірімізше экологиялық таза тамақ
өнімі дегеніміз – адам денсаулығына өмір бойы зиянын тигізбейтін,
болашағына кері әсер етпейтін өнім және оның құрамында әр түрлі уытты
заттардың, агрохимикаттардың, ауыр металдар мен радионуклидтердің болмауы
тиіс.
Экологиялық таза өнімді өндірілуіне байланысты келесідей бөлуге болады:
1. Экологиялық таза өнім – бұл құрамында зиянды заттар дәстүрлі өнімдерге
қарағанда аз, (жол берілетін шекті шамадан аспайтын) сапасы бойынша
нормативті құжаттарға сәйкес өнімдер;
2. Экологиялық таза өнім – экологиялық таза аумақта қосымша минералды
тыңайтқыштарсыз, қалдықсыз немесе аз қалдықты технологиялар көмегімен
табиғи шикізаттан алынған өнім.Ауыл шаруашылығында экологиялық таза өнім
алу үшін, 3–5 жылға дейін химикаттар әсері байқалмайтын топырақ
пайдаланылады.Экологиялық таза өнім ұғымы 1924 жылы Р. Штайнердің теориялық
негіздеуімен қалыптасты, ол кезде тәжірибе жүзінде биодинамикалық аграрлық
қызметтер жүзеге асырыла бастады. 1930–1940 жылдар аралығында бұл идея
Швейцарияда Г. Мюллердің, Ұлыбританияда Э. Бэлфер мен А. Ховордың,
Жапонияда Фукуокойдың бастамасымен дами бастады.Органикалық тауарларды
тұтыну Одағының экологиялық ұйымдармен бірлесе отырып жұмыс жасауы
генетикалық құрамы өзгертілген ауыл шаруашылық өнімдерінің нарықта пайда
болуына қарсы күрес жүргізуіне мүмкіндік туғызды. Ал қазіргі кезде
органикалық және агроөндірістің басқа да әдістерін нақты жолға қою
қажеттілігі пайда болуда. Био сауда белгісі тұтынушыға өнімнің нақты
белгіленген әдістерді қолдана отырып өндірілгендігін көрсетеді, яғни
талаптарға сай келетінін бейнелейді. Бұл органикалық секторда өсірілетін
өсімдік түрі мен сорты, мал, аң, құс тұқымы және балық түрлері дәстүрлі
секторларда да өсірілетінін көрсетеді. Дегенмен органикалық өнімдердің
тұтыну құндылығы дәстүрлі өнімдерге қарағанда ерекшеленеді. Мысалы,
органикалық және дәстүрлі секторларда өсірілген, алманың элемент құрамы,
түсі, көлемі бірдей болмайды, органикалық секторда өндірілген өнімде
химиялық заттардың болмауы өнімнің тұтынушы үшін тартымдылығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы тамақ өнеркәсібі өнеркәсіп салаларының маңызды
стратегиялық саласы және тұрғындарды сандық, сапалық тағам өнімдерімен
тұрақты қамтамасыз етеді. Табиғи шырын өндірісі тамақ өнеркәсібінің ішінде
өзіндік маңызы бар сала болып табылады. Бұл осы сала өнімдерінің халық
шаруашылығының басқа да салаларына кеңінен пайдалануымен түсіндіріледі,
себебі бұл сала адам ағзасына қажетті дәрумендер мен минералдарды заттар
жинақталған тағам өнімдерімен тұрғындарды қамтамасыз етеді.Қазіргі таңда
Қазақстандағы табиғи шырын нарығы негізінен шет елдерден әкелінген және
отандық тауар өндірушілердің өнімдерінен тұрады. Алыс және жақын шет
мемлекеттерден әкелініп жатқан табиғи шырындар отандық тауар өндірушілердің
негізгі бәсекелестеріне айналды. Бұған қоса, ішкі өнім өндірушілер
Қазақстан нарығында бәсекелік ортаның жоғарлауына ықпал етуде. Табиғи
шырындардың жетіспеушілігі импортты шырындардың тұрақты өсуіне алып келді,
ал ол отандық өндірушілердің бәсекеге қабілетті тауарларды өндіруіне
мүмкіндік туғызды. Қазіргі уақытта импортталған арзан өнімдер Қазақстан
нарығын жаулап алды.Диссертациялық жұмыста біз шырын нарығына байланысты
біршама өзекті мәселелерді қарастырдық. Қазақстан Республикасында табиғи
шырын өндіретін кәсіпорындарға маркетингтік зерттеулер жасалынды.
Қазақстанда сусындар спектрі өте кең- дүкендердің сөресінен шырын,
нектарлар, морс, газдалмаған және газдалған су, аз алкогольді және
алкогольсіз сусындарды, квас, тониктерді көруге болады, тіпті
салқындатылған шай түріндегі сусындарды да кездестіруге болады. Дегенмен әр
түрлі белгідегі шырындарды қарапайым тұтынушылардың таңдауы өте қиын: яғни,
сусындарды таңдауда тұтынушы денсаулық үшін пайдалы және сапалы не
сапасыздығына назар аудармай, керісінше сол өнімнің арзан не қымбаттығына
көңіл аударады.Шырындарды тұтынудың жоғары деңгейін, сыра және күшті
алкогольды сусындарды ұсынатын солтүстік үлгі деп аталатын Батыс
Еуропалық сусындар саласымен салыстырсақ, Қазақстанда тұтынушылар әлі де
болса Еуропаның солтүстік елдеріндегі шырынды тұтынудың орташа
көрсеткіштерінен (халықтың жан басына шаққанда 24–28 л) артта қалып келеді.
Германияда табиғи шырындарды тұтыну ерекше жоғары мәнге ие: онда халықтың
жан басына шаққанда табиғи шырындарды тұтыну 42–44 л. Ресейде қазіргі
көрсеткіш 10 л деңгейіне жетіп отыр. Ал Қазақстанда халықтың жан басына
шаққанда табиғи шырындарды тұтыну 8 – литрден келеді.Нарыққа ұсынылған
өнімдерді таңдау барысында тұтынушының назары, ең алдымен, жарнамалануы көп
өнімге ауады. Оның қасиеттерін алдын – ала білуі және басқа ұқсас
өнімдерден ерекшелену сипаттарымен таныс болуы, тұтынушыны осы өнімді сатып
алуға итермелейтіні сөзсіз.Қазақстандағы шырын нарығын тұтыну сұранысының
өсуі халықтың тұтыну қабілетінің жоғарлауына байланысты. Алайда тағы бір
маңыздысы- тұтынушылардың экологиялық таза өнімге деген қызығушылығының
артуында. Табиғи шырындар өніміне деген сұраныс, ірі қалалардағы өмір
сүруге зиянды факторлардың әсерін бейтараптандыру, сондай-ақ ағзаға
жетіспейтін дәрумендерді толықтыру қажеттілігінен туындайды.Табиғи шырын
өндіретін Оңтүстік Қазақстандық консерві зауыттарының көбі Кеңестік кезеңде
салынған зауыттардың негізінде жұмыс істеуде. Соның бірі зерттеуімізге
негіз болып отырған Түлкібас жеміс консерві зауыты.Түлкібас консерві зауыты
(1965 ж. іске қосылған) отандық жеміс-көкөніс өңдеуші кәсіпорындардың
арасындағы ірілерінің бірі саналады.Түлкібас консерві зауыты өнімі бойынша
Қазақстандағы Алматы (25000 т.), Талдықорған (23440 т.), Сайрам (20840 т.)
консерві зауыттарынан кейінгі төртінші орында болған. 1980–1992 ж.ж.
аралығында Түлкібас консерві зауыты жылына 32 млн. шартты банкіге дейін
консерві өнімдерін шығарып отырған. Сонымен бірге жылына 10 мың тоннаға
дейін алма, 25 мың т. көкөніс (соның ішінде 20 мың. т. томат), 34 мың т.
астам шие, қараөрік қайта өңделген. Қазіргі уақытта Түлкібас консерві
зауыты өзінің негізгі қорларын және өнім шығару қабілеттілігін сақтап
қалған жалғыз зауыт. Зауытта өндірістік инфрақұрылым және коммуникация,
техникалық және ауыз су мен қамтамасыз ету көздері, табиғи газбен жұмыс
істейтін қазандық және электрлік қосалқы станциялар, екі теміржол
тұйықтамасы бар.
2004 жылдан бастап Түлкібас консерві зауыты ЭкоПродуктГруп акционерлік
қоғамы деп аталады.ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамының (Түлкібас
консерві зауыты) артықшылығы шырындарды жергілікті консервантсыз
шикізаттардан өндіретіндігі. Бірақ, Оңтүстік Қазақстан облысы нарығында әлі
бұл зауыттың шырындарының сатылу үлесі төмен (3%), бұл өнімдерінің икемсіз
сыйымдылығы 2 литрлік шыны ыдысына құйылуымен байланысты. Шырындар – тез
бұзылатын өнімдер, сондықтан оларды 0,25 л, 0,5 л, 0,75л, 1л ыдыстармен
және Тетра Пак орамымен шығару керек. ЭкоПродуктГруп АҚ шығаратын
Песня лета белгісіндегі шырындар біртіндеп отандық нарықта үлкен
сұранысқа ие болып келеді.
ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамы 2006-2008 жылдарға арналған өндірістік
бағдарламасын жасады. Бұл бағдарламаның орындалу барысы төмендегі суретте
көрсетілген ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамында табиғи шырындарды өндіру
2006 жылы – 2605831 л., ал 2007 жылы – 2319131 литрге жоспарланған. Бірақ
нақты өндірілген өнім көлемі 2006 жылы – 1296905 л құраса, 2007 жылы бұл
көрсеткіш 1309275 л сәйкес келеді. Кестеден көріп отырғанымыздай өндірілген
табиғи шырындар көлемі 2006 жылы 49,9%-ға, 2007 жылы 56,5% – ды құрап отыр,
яғни 2006 жылға қарағанда табиғи шырынды өндіру көлемі 2007 жылы артып
отыр. Сәйкесінше басқа өнім өндіру көлемінің жоспардан ауытқу себебіне ауа
– райы жағдайының өзгеруіне байланысты шикізатпен толық қамтылмауы,
технологиялық үрдістердің толық орындалмауы ықпал етті.
Тетра Пак орамындағы шырындардың кең таралуына қарамай, шыны ыдыстардағы
шырындар да маңызды болуда. Табиғи шырындар нарығында шыны ыдыстағы
импорттық шырындар жоғары бағаланады. ЭкоПродуктГруп акционерлік
қоғамының өнімінің өз бәсекелестерінің алдында үш артықшылығы бар:
біріншісі – жоғарыда аталғандай жергілікті экологиялық таза ауданда
өсірілген шикізаттан өндіру мүмкіндігі; екіншісі – бағасы, үшіншісі –
шырындарды тікелей сығымдау арқылы дайындау технологиясы. ЭкоПродуктГруп
АҚ іс-әрекетіне, консервіленген жеміс және көкөніс нарығына жүргізілген
талдау арқылы төмендегі қорытындыға келуге болады:
– Қазақстан нарығын әлемдік стандарттарға сай, сапалы экологиялық таза
тамақ өнімдерімен, томат пастасы, табиғи шырындар, жеміс және көкөніс
консервілерімен қамтамасыз етуге отандық тауар өндірушілердің толық
мүмкіндігі бар, соның бірі 2012 жылға қарай Оңтүстік Қазақстан облысының
консервіленген өнімге деген қажеттілігін қанағаттандыра алатын
ЭкоПродуктГруп АҚ (Түлкібас консерві зауыты), оның нарықтағы үлесі 14,5%-
ды құрайды;
– ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамының өнімі Республикалық импорт
алмастыру бағдарламасына, индустриялдық-инновациялық даму бағдарламасына
жауап береді;
– ЭкоПродуктГруп АҚ тиімділігін арттыру облыс экономикасының ауыл
шаруашылық секторын дамытуға серпіліс береді, көкөніс және жеміс
өндірісінің көлемін ұлғайтуға, фермерлерді ынталандыруға және Түлкібас
ауданының әлеуметтік-экономикалық даму оның жақсаруына мүмкіндік береді;
– 2012 жылға дейінгі кезеңде барлық деңгейдегі бюджетке ЭкоПродуктГруп АҚ
келесі салық түрлерін төлейді: әлеуметтік салық – 120,4 млн. тенге, мүлік
және жер салығы – 539,4 млн. тенге, қосымша құнға салық-322,9 млн тенге;
– өндірістен түсетін пайданың орташа нормасы 16%, алайда алынатын таза
пайданы томат, алма өндірісі үшін жеке шикізат базасын құруға
реинвестициялау қажет.Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің
мәліметтері бойынша алынған экономикалық деректерді талдау немесе белгілі
бір шешім қабылдау қандайда да бір интуитивті немесе нақты экономикалық
модель негізінде іске асырылады. Мысал ретінде төмендегі кестеде
көрсетілген Қазақстан Республикасындағы жеміс-көкөніс өнім өндірісі
мағлұматтарды алсақ бұл кестедегі келтірілген көкөніс консервілері мөлшерін
және жылдардағы көрсеткіштерді бірге алып қарасақ және уақытты t деп
белгілесек, модель құру үшін 3-кестені қолданамыз.
Экологиялық таза өнім бағасының төменгі шегін анықтаймыз, онда жылдық
экономикалық пайда дәстүрлі өнім өндірісінің мөлшеріндегідей болады деп
есептейміз.
Цэ = dЦ = 1,5475 · 166 = 256,885 тенге кг, (17)
Мұндай бағаның әділдігін экологиялық таза өнімге тексереміз. Ол үшін жаңа
өндіріске өтудегі жылдық экономикалық пайданы есептейміз:
Пэ = 4000 [256,885 – (46,68+0.15 · 166)] = 4000 · 185,305 = 741220 тенге
жыл
Осы жағдайда, есеп нәтижелері салыстырылып отырған екі нұсқа – дәстүрлі
және экологиялық таза өнім өндірісі бойынша экономикалық пайда шамасы
артады. Яғни, біздің жүргізген есептеулер нәтижесінде экологиялық таза өнім
бірлігіндегі бағасы 256,885 тенге кг-ден артық болуы керек.
Дәстүрлі өнім өндірісін экологиялық таза өнім өндірісіне ауыстырғанда оның
салыстырмалы түрлерін шығарудың тең мөлшерлі көлемін қамтамасыз етуге
болады. Мұны технологиялық және ұйымдастыру жағынан да қамтамасыз ету қиын
емес. Мәселе экономикада, кәсіпкерлік құрылымдардың экологиялық таза өнім
өндірудегі қызығушылығын сақтап қалу үшін оны өткізуде жоғары пайда алу
қажет.Экологиялық таза өнім өндірісі табиғи ресурстардың жағдайымен,
технологиялық үрдістердің деңгейімен, өндірісте қолданылатын заттардың
сапасымен , олардың қоршаған ортаға әсерімен қалыптасады. Оларды басқару
және жоғары сапалы өнім өндірісінің үрдісін экономикалық реттеу үшін жоғары
мамандандырылған білім, мәліметтердің кең базасы, қамтамасыз ету мен
бақылаудың сәйкес қызметтерінің болуы қажет. Осыған сәйкес, диссертациялық
жұмыста экологиялық таза өнімнің экономикалық механизмі көрсетілді. Бұл
қадамдар Қазақстан халқы үшін экологиялық таза ауыл шаруашылық өнімі
өндірісін дамытудағы әрекеттері болуы керек.
Автордың пікірінше, экологиялық таза өнімді өндіруді дамыту тұжырымдамалары
келесілерді қамтиды:
– өндірістік күштерді экологиялық орналастыру;
– өнеркәсіп, энергетика, транспорт және коммуналды шаруашылықтың қауіпсіз
экологиялық дамуы;
– ауыл шаруашылығының экологиялық қауіпсіз дамуы;
– қалпына келетін табиғи ресурстарды сарқылмайтын ресурс ретінде тиімді
пайдалану;
– қайтарымды ресурстарды, кешенді пайдалану, ұқсату қалдықтарды көму және
залалсыздандыру;
– қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану саласында басқаруды
жетілдіру, төтенше жағдайлардың алдын алу;
– арнайы ерекшелігі бойынша өнім ассортиментін кеңейту және экологиялық
таза технологияны жетілдіру;
–ғылыми-зерттеу жұмысын дамыту.Экономикалық механизмдерді қолдана отырып
Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғи шырын өндірудің кластерлік
байланыстарын қалыптастыру қажет (3-сурет). Кластер өзегі болып шырын
өндірушілер табылады. Осы салаға қатысты өнім өндірушілер мен өңдеушілер,
тасымалдаушылар және өнімді өткізушілер араларында тікелей және жанама
байланыс орнайды. Тікелей байланыстарға өндіріске қажетті шикізатпен, құрал
– жабдықтармен, отын – энергия, су және адам ресурстарымен қамтамасыз ету,
ғылыми – зерттеу жұмыстары жатса, ал жанама байланыстарға қаржылық,
құрылыс, транспорт, қойма қызметтерін көрсететіндер жатады. Ауыл
шаруашылығында тауар өндірушілер жерді жалға алу, жоғары сапалы тұқым және
органикалық тыңайтқыш өндірушілермен байланысады.Экологиялық таза өнім
өндірісін дамыту қосымша қаржы көздерін талап етеді. Сондықтан біз зерттеу
жұмысымызда экологиялық таза өнімді қаржыландыру көздерін ұсындық (4-
сурет).
Экологиялық таза өнім өндірісін қаржыландырудың негізгі сенімді көзі
кәсіпорынның төмендегі жолмен алынатын қаржылары: барлық деңгейдегі бюджет
қаржылары, бюджеттен тыс мақсатты қорлар, азаматтардың қайтарымды қаржысы,
кәсіпорын қаржылары, жеңілдікті несиелер, шетелдік инвестициялар.Барлық
деңгейдегі бюджет қаржыларын экологиялық таза өнім өндірушілердің қаржы
көзі ретінде пайдалануға негізінен ірі кәсіпорындар қол жеткізе алады.
Орташа және ұсақ кәсіпорындардың мүмкіндігі шектеулі, сондықтан олар басқа
қаржы көздерін іздестіруі қажет.
2.3. Улы өндіріс қалдықтарын зиянсыздандыру, өңдеу және көму
Осы Кен орындарын жерасты ұңғылап және үймелеп шаймалау тәсілдерімен
игерудің қауіпсіздік ережесі (бұдан әрі - Ереже) Қазақстан Республикасының
"Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіп қауіпсіздігі туралы ", "Еңбек
қауіпсіздігі және оны қорғау туралы", "Жер қойнауы және жер қойнауын
пайдалану туралы", "Халықтың санитарлық-эпидемиялық салауаттылығы туралы"
Заңдарының талаптарына және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік-
құқықтық актілеріне сәйкес, кен орындарын игеру кезінде төтенше
жағдайлардың алдын алу, азаматтардың өмірі мен денсаулығын, қоршаған ортаны
қорғау мақсатында дайындалды.
Осы Ережелерде мынадай негізгі ұғымдар, терминдер және анықтамалар
қолданылады шаймалау (қышқылмен немесе сілтімен) - көп фазалы қатты
шикізатты сұрыптай әрекет ететін реагентпен еріту; геотехнология - қатты
пайдалы қазбаларды жер қойнауында жатқан жерінде жылыту, масса алмастыру,
химиялық және гидродинамикалық процестер арқылы оларды жылжымалы жағдайға
ауыстырып, соңынан сұйық немесе газ түріндегі өнімдерді жер бетіне шығаруды
қамтамасыз ететін өндіру технологиясжерасты ұңғылап шаймалау тәсілі - жер
қойнауында жатқан жерінде кеннің пайдалы компоненттерін іріктеп, ерітіндіге
айналдыра отырып, химиялық реагенттердің әсері арқылы пайдалы қазбаларды
алудың геотехнологиялық тәсілі; жерасты ұңғылап шаймалау тәсілімен ұңғылай
өңдеу жүйесі - үстіңгі қабаттан бұрғылау арқылы бұрғылау ұңғымасының
көмегімен, жерасты шаймалау тәсілімен кен орындарын ашу, дайындау және
пайдалану жүйесі; үймелеп шаймалау тәсілі - үстіңгі қабатқа шығарылған
және белгі тәртіппен орналастырылған рудалардан шаймалау әдісімен пайдалы
қазбалар өндіру тәсілі;технологиялық процесс-заттардың физикалық-химиялық
немесе физикалық-механикалық басқа қалыпқа ауысу және аппаратта (өзара
байланысты аппараттар жүйесінде, агрегатта, машинада және сол сияқты)
мақсатты түрде жүргізілетін материалдық орта параметрлері мәнінің өзгеру
жиынтығы; жерасты ұңғылап шаймалау немесе үймелеп шаймалау ұйымы - жерасты
ұңғылап шаймалау немесе үймелеп шаймалау тәсілдері арқылы кеннің пайдалы
компоненттерін өндіретін тау-кен ұйымы, кен басқармасы, кеніш, цех, учаске;
жерасты ұңғылап шаймалау немесе үймелеп шаймалау өндіру кешені - шаймалау
процесін жүзеге асыру үшін жұмыс ерітінділерін беруді, тиімді ерітінділерді
сорып шығаруды және оларды қайта өңдеу үшін тасымалдауды қамтамасыз ететін
жерасты және жерүсті құрылыстары мен техникалық құралдарының кешені;
жерасты ұңғылап шаймалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5 І бөлім. ҚАЛДЫҚСЫЗ
ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАР 1.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологиялар
туралы түсінік ... ... ... ... ..6-8 1.2.Өндіріс қалдықтары және оларды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8-9 ІІ
бөлім.ҚАЛДЫҚСЫЗ ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ӨНДІРІСТЕ ПАЙДАЛАНУ
2.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды химиялық өндірісте қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 -11 2.2.Қалдықсыз және аз
қалдықты технологияларды мұнай және газ өндірісінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..11- 18 2.3.Улы өндіріс қалдықтарын зиянсыздандыру, өңдеу
және көму ... ... ... 18-23 ІІІ бөлім.
ҚАЛДЫҚТАРМЕН КҮРЕСУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
3.1. Жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...23-25 3.2.Өндiрiс және тұтыну қалдықтарының
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-25
3.3Өндiрiс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс iстеудiң әдiстер ... ... ... .25-
31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32- 36 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...37
Кіріспе
Тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтар - түзілген жерлерінде
пайдаланылмайтын, ауыл шаруашылығының басқа салаларында өнім ретінде немесе
қайта өңдеу арқылы пайдалануға болатын өнеркәсіп, тұрмыс, транспорт және
т.б. қоқыстар тұрмыстық (коммуналдық) қалдықтар адам өміріндегі заттарды
(монша, кір жуу, асхана, емхана және т.б. қоса) пайдаланғаннан кейін
қалатын, тұрмыста пайдаға аспайтын қатты (сондай-ақ ақпа сулардың қатты
бөлігі - тұнбалары) қалдықтар. Тұрмыстық қалдықтар әлемнің көптеген
елдерінің проблемасы. Мысалы, АҚШ-та жыл сайын 150 млн тоннадан аса,
Жапонияда - 72 млн тоннадан аса қалдықтар бөлінеді. Осыған байланысты
қазіргі кезде көптеген елдерде қоқыстарды өңдеу қондырғылары (тәулігіне 900
тоннаға дейін) орнатыла бастады.Соңғы жылдары тірі организмдердің улануына
алып келетін қауіпті (улы) қалдықтардың мөлшері көбеюде. Бұл - ауыл
шаруашылығында пайдаланылмай қалған улы химикаттар, құрамында канцерогенді
және мутагенді заттары бар өндіріс орындарының қалдықтары. Бұрынғы КСРО
территориясында химиялық тұзақтар, яғни, кезінде көміліп ұмытылып кеткен,
бертін келе тұрғын үйлер және басқа да обьектілер салынған көптеген қауіпті
қалдықтардың орындары бар. Уақыт өте келе сол жердегі тұрғылықты халық
әртүрлі ауруларға ұшырай бастайды. Мұндай қалдықтар көмілген жердің санақ
бойынша АҚШ-та 32 мың жерде, Германияда - 50 ООО, Нидерландыда – 4000
кішкентай Данияның өзінде - 3200 көзі бар. Өнеркәсіптік (өндіріс орындары)
қалдықтар - өнімдерді шығару және әртүрлі жұмыстарды орындау кезінде
бастапқы тұтыну қабілетін толық немесе жарым-жартылай жоғалтқан шикізат,
материалдар, жартылай фабрикаттар қалдықтары. Олар қайтымды және қайтымсыз
(технологиялық шығындар: буға айналу, бықсық түтін, кеуіп кету) болуы
мүмкін. Мәліметтер бойынша Европа одағы елдерінде жыл сайын: қайта өңдеу
өнеркәсіп орындарында - 400 млн тонна, өндіріс орындарында - 160 млн тонна
және т.б. қалдықтар түзіледі. 90-шы жылдардың бас кезінде барлық
қалдықтардың (2,2 млрд тонна) жартысы ауыл шаруашылығындағы өндіріс
орындарының еншісіне тиді. Урбанизация (адамның планета территориясын
игеруі және өзіне қажетті обьектілерді салуы) табиғатқ а елеулі әсер етеді.
Халықтың сапалы тіршілігін қамтамасыз ету үшін оның жолдарын, құралдарын,
әдістері мен шешімдерін экологиялық негізделген жағдаймен шешуді
Урбоэкология (қала салудағы экология) саласы қарастырады. Қалалардағы адам
мен табиғат үшін қолайлы ортаны сол жерде өмір сүретін тұрғындардың
психологиялық, әлеуметтік жайлылығы, қаланың үйлесімді, орнықты әлеуметтік
және экономикалық дамуы қамтамасыз етеді. Қалалық орта сонда тұратын халық
үшін жоғары дәрежеде және әрқалай әсер ететін табиғи, табиғи-антропогендік
және әлеуметтік-экономикалық кешенді факторлар болып табылады. Адамның
қаладағы өмірі - бұл пәтер ішіндегі ортаның, пәтерден тыс ортаның (өндіріс
орыны, көше, транспорт және т.б), мәдени ландшафтар ортасының (бақтар,
саябақтар), табиғи ортаның, сондай-ақ әлеуметтік-психолоғиялық және
әлеуметтік-экономикалық орталардың жиынтығы.
Жер бетіндегі
адамдардың көпшілігі күнделікті өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы
қалада тұратыны мәлім. Алайда қалалар негізгі экологиялық мәселелердің де
орталығы болып табылады. 2001 жылы тарихта алғаш рет қалалардағы тұратын
халық саны планетадағы адамдардың 50%- нан асты. Болжамдар бойынша 2030
жылға қарай қалада тұратын адамдардың саны ауыл тұрғындарының санынан 2
еседей көп болады деп күтілуде. Соңғы ғасыр ішінде қалаларға байланысты
ауқымды экологиялық қиыншылықтар байқала бастады.Қалалық орта экологиясы -
қалалық ортаның проблемалары және оларды жетілдіру жолдары туралы кешенді
ғылым. Осындай кең көлемдегі мәселелерді шешу оған қатысы бар адамдардың
(қала басқарушылары, инвесторлар, архитекторлар, құрылысшылар, қала халқы)
экологиялық білім деңгейіне, ғылыми зерттеулерге, бөлінетін субсидияға,
азаматтардың қатысуына және олардың ақпаратпен қамтамасыз етілуіне
байланысты.Қалалық ортаны құруда әлеуметтік, экономикалық және экологиялық
факторларды біріктіру.Сапалы өмір сүру ортасы жоғары дәрежеде болу
үшінқаланы және оның маңайын жоғары сапалы экологиялық инфрақүрылыммен
қамтамасыз ету.Энергетиканы, өнеркәсіп орындарын, транспортты,
судыпайдалануды, қалдықтарды және т.б. экологияландыру. Тұрғындар
қажеттіліктерін экологияландыру және осықалалық ортаны құруға қатысы бар
барлық адамдар санасында экологиялық этика негізін құру.Қазірдің өзінде
бірқатар елдерде қалалар алып жатқан территориялардың үлесі көп. Мысалы,
Бельгияда - 28%, Англияда - 12%, Данияда - 11% ел территориясы қалалардың
үлесіне тиеді. Мұндай үлкен урбанизацияланған аумақтарда қалалар мен
табиғат арасындағы экологиялық тепе-теңдікті сақтау мүмкін емес. Әлеуметтік-
экономикалық дамуы нашар басқарылатын қалалардың қоршаған ортаға тигізетін
жағымсыз әсерлері көбейе түсті.Урбанизация қазіргі кезде негізгі әлемдік
тенденция болып отыр. 1900-2000 жылдар аралығында қала халқы шамамен 0,2-
ден 2,9 млрд адамға көбейді. Ал осы уақыт ішінде халық саны 1 миллионная
асатын қалалар 17-ден 388-ге дейін көбейді. Қалалар Құрылықтың аз ғана
бөлігін алып жатыр, алайда мұнда бүкіл халықтың жартысына жуығы тұрып
жатыр.
Урбанизация процесінің дамуына байланысты қалалық ортаның көптеген
проблемалары (урбанистикалық, құрылыс- архитектуралық, технологиялық,
әлеуметтік, экологиялық) пайда болды. Оның ішінде қала саны мен көлемінің
өсуі, өнеркәсіп орындарының, транспорттың, тұрғындар санының артуы да бар.
Ауыл тұргындарының қалаға көшуіне байланысты ауыл мен қала тұрғындарының
саны үнемі өзгеріп отырады. Қала халқының саны және қалалар саны мен
көлемдері де өсуде. Қала халқының сандық пайызы әлемнің әртүрлі
аймақтарында әрқалай. Ең үлкен көрсеткіштер әлемнің дамыған елдері -
Солтүстік Америка мен Европаның үлесінде (70%-дан жоғары), ал ең төменгі
көрсеткіш - Азия және Африка елдерінің еншісінде. Үлкен қалалар өздерінің
маңайымен және кішкене қалалармен қосылып, ұзындығы жүздеген километрге
жететін урбанизацияланған ареалдардың (мегаполистердің) түзілуіне алып
келді. Қазіргі кезде ең ұзын мегаполис Босваш (Бостон- Вашингтон) 500-дей
қаланы біріктірді. Мұнда АҚШ халқының 20% (45 млн адам) тұрады. Түнгі
уақытта бұл территория Жер спутниктерінен жарық дақ сияқты көрінеді. Мұндай
урбоареалдардың саны әлемде 10-нан асты. Оның әрқайсысы 30- 40
агломерацияларды жұтып қойды.Қалалардың демографиялык, және экономикалық
тұрғыдан өсуі әсерінен экожүйеге техногенді әсердің артуы тек қала маңында
ғана емес, олардан біршама қашықтықтарда да біліне бастады. Осыған
байланысты қаланың экологиялық жағдайы көптеген өнеркәсіпті қалаларда
нашарлап кетті. Қалалар планетамыздың азғана бөлігін алып жатуына
байланысты, қалған табиғаттың бөлігін аман сақтап қалуға мүмкіндік бар.
Қалалар - адамзаттың болашағы. Аристотель айтқандай - Біз қалаларды
тұрғызамыз, алқалалар бізді қалыптастырады. Урбанизацияның экожүйелер үшін
жағымсыз болуы міндетті түрде емес, ал оны экологияландыру жағымды құбылыс.
Қала және қалалық орта сонда өмір сүретін халықтың Қажеттіліктерін өтеуге,
денсаулығына, өмір сапасына қатты әсер етеді. Сондықтан қазіргі таңда
қалалық ортаны экологияландыру адамзат үшін өмірлік қажеттілік болып
табылады.
І бөлім. ҚАЛДЫҚСЫЗ ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
1.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологиялар туралы түсінік
Адам баласыының кез-келген шаруашылық әрекеті әр түрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл халықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқаруына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер
тудырады. Кең үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды,
олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың
даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына
байланысты, оларды өндеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған,
сондықтан бұларды сақтауға, жоюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрде
айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып отыр. Қалдықтар
шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауыл-шаруашылығы, үй-жай
шаруашылығы жатады.Екінші реттік энергоресурстарды тиімді пайдаланудың
халықшаруашылық маңызы өте зор. Екінші реттік энергоресурстар дегеніміз
тікелей тап осы өндірістің өнімдерінің, қалдықтарының, жанама жөне аралык
өнімдерінің энергетикалық потенциалдары. Екінші реттік энергоресурстар 3
топқа бөлінеді: :
1)жанғыштар
(Н2, СН4, СО, пеш газдары, май,шайыр целлюлоза және
т.б.);
2) жылу (бөлінген газдардыкі, өнімдердікі, жанама өнімдердікі,
суытылатын судыкі, экзотермиялык реакциялардыкі);
3) технологиялық аппараттардан шығатын газ бсн сұйықтықтардың қысымы.
Екінші реттік энергоресурстар химиялық өндірістің азот күкірт, фосфор, хлор
қосылыстарын, соданы шығаратын және мұнай-химия салаларыңда пайдаланылады.
Жанғыштар қазандыктарда отын ретінде қолданылады. Бөлінген жылу калдықтарды
өндейтін кондырғыларда, жылу айырбастағыштарда кейбір заттарды кыздыруға
қолданылады, осы жағдайлармен жылуды тұтыну қажеттілігін төмендетуге
болады. Қысым утилизациялык турбиналарда компрессорларды, насостарды,
желдеткіштерді жүмыс істетуге қолданылады және электроэнергия алуға
пайдаланылады.Екінші реттік энергетикалық ресурстарды жүзеге асыру жылу мен
энергияны үнемдеумен қатар, атмосфераға бөлінетін жылу мөлшерін азайтып,
қоршаған ортаны қорғауға себебін тигізеді.
Череповец мсталлургиялық комбинатына карасты зауыттың жылу электр
орталығында барлық казандықтар екінші реттік ресурстарды пайдалану арқылы
жұмыс істеуде.Құс фабрикаларында қалдық болып шығып отырған кұс жүндері
жоғары сапалы мал жемін - күрамында 85%-ке дейін белогі бар ұн алуға арзан
шикізат ретінде қолдануын тауып жатыр. Мұндай өндіріс Германияда жаксы
жолға қойылған, 3 т қалдықтан 1,2 т ұн алынады.Қалдықтар проблемасы
қолымызда бар заттарды тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Бір
көргенде, мысалы, күйіп кеткен лампалардан вольфрам алу түкке тұрмайтын іс
сияқты. Жанып кеткен бір лампочкада 10 мг-дай вольфрам болады, ал оның
миллионында ~ 10 кг. Өнеркәсіпте осы қымбат, тапшы металдың 10 кг алу үшін
кұрамында вольфрамы бар минераддар — вольфрамит, шеелиттің 1 тоннадан кем
емес көлемі өңделеді, сонымсн қатар, біраз энергия мөлшері жүмсалады.
Вольфрам оксидінің геологиялық қоры не бәрі 1 млн. тоннадай. Жер шары
масштабымен есептегенде ашылған қор 50 жылға ғана жетуі мүмкін, бұрынғы
Одаққа кіретін мемлекеттерді есепке алмағанда, жылына дүниежүзі бойынша
вольфрам рудасыньң 25 мьң тоннасы өндіріледі. Бұл мәлімет вольфрам
қосылыстарын тастауды азайту тиімді екеніне ерекше көңіл аударудың
қажеттілігін көрсетіп отыр.Румынияның аяқ-киім өнеркәсіп институтында тері
қалдықтарынан табиғи терінің қасиетінен айырмашылығы жоқ материал шығаруға
бағытталған пластикалық масса алу жолы жасалып өндіріске енгізілген. 1 кг
қалдыктан 0,9 кг материал алынады.Ерекше назар аударуға және кідіртпей
оңдеуге жататын калдықтарға тұрмыстық қалдықтар жатады, себебі осы
қалдыктардың мөлшері мен әртүрлі аурулар эпидемиясының арасында тікелей
байланыс бар. АҚШ-та тұрмыстық қатты қалдықтардың 41%-і "айрықша қауіпті"
болып топтастырылады, ал Венгрияда " 33,5%-і, Францияда — 6%-і, Ресейде —
10%-і, Ұлыбританияда - 3%-і, Италия меи Жапонияда - 0,3%-і. Жылына Москва
қаласынан шығатын тұрмыстық қалдықтың мөлщері 16 млн. м3 , Алматыдан — 3
млн. м3 үстінде. Жылына үлкен қалаларда бір адамға шаққанда жалпы 300 кг
тұрмыстық қалдық келеді, оның ішінде азық-түлік калдыктарының жылдық
мөлшсрі 80-90 кг. 1 т азық-түлік қалдықтарының құнарлығы орта есеппсн 250
кг дәнді жсм-шөптікіне пара-пар келеді. Ресей ғалымдарының мәліметтеріне
сүйенсек, осы мөлшерді жем ретінде мал өсіру саласында пайдаланғанда 45 кг-
ға дейін шошқа етін алуға болады. Тұрмыстық қалдықтарды пайдаланбай
тастайтын болсақ, онда әртүрлі ауруларды қоздыратын ошақтың көзін ашуымен
қатар, біраз жер көлемін пайдасыз жерге айналдырамыз.Қала қалдықтарында
әртүрлі компоненттерге келетін мөлшер массалық %-пен алғандай: қағаз (30-
40), азық-түлік қалдықтары (30-40), металдар (2-4), ағаш (1,5-3),
кездемелер (2-4), шыны (3-6), тастар (1-2), тері, резина (1-2), пластмасса
(1-1,5). Қала сыпырындысын жинайтын негізгі жер қоқыстар үйіндісі, шамалы
мөлшері қайтадан өнделеді немесе арнайы ұйымдастырылған зауыттарда
жағылады.
Тұрмыстық қалдықтарды бірнеше бағытпен өндеуге мүмкіндік бар, мысалы,
тыңайтқыш, жанатын газ және синтетикалық мүнай, құрылыс плиталарын, қағаз
және тағы да көптеген заттарды алуға болады. Ең алғашкы қоқысты жағуға
арналған зауыт 1975 жылы Москва қаласында ашылған, оның жылдық өнімділігі
150 мың тонна шамасында. Жану процесінің нәтижесінде бөлінетін жылу іске
асырылып, бу қазаңдықтарды жылытуға пайдаланылса, шлактан іріктеп жиналған
металл қалдықтары металлургия өнеркәсібіне, ал шыққан шлактар кұрылыс
материалдарын өндіруге колданылады. Тұрмыстық қалдықтарды жою, яғни негізгі
мақсатын орындаумен бірге, зауыт басқа өндірістерге шикізат ретінде кажетті
өнімдерді — жылу, металл, шлактарды да шығарады. Мысалы, Мәскеудің N1 қоқыс
жағатын зауытынан шыққан шлакты зерттеу арқылы алынған мәліметтерге (Г.И.
Сидоренко, 1990 ж.) сүйенсек, жылына тұрмыстық қалдық, жинайтын жерге тек
Мәскеудің өзінен мынадай көлемде металдар тасталады екен: Мо - 8,3 т, Со -
11,4 т, V - 12,4 т, Аg - 27,6 т, Иі - 75 т, 5Ь - 115 т, 5п - 244 т, F - 353
т, Сг - 689 т, РЬ - 1573 т, Сu - 2180 т, Zn - 6762 т. Бұл мөлшер жыл бойына
үлкен кең орындарынан алынатын мөлшерге эквивалентті.Санкт-Петербург
маңындағы Горелово поселкесінде 1972 жылдан бастап тұрмыстық қокысты
өндсйтін зауыт қызмет етуде, оның ең негізгі шығаратын өнімі компост
(тыңайткыш), бірақ-та қоқыстың 30%-і, яғни пластмасса, резина, тері, ағаш,
металдан тұратын бөлігі өнделінбейді.Жылдық өнімділігі 110 мың тонна
төңірегінлегі зауыт 1975 жылдап бастап Ташкентте іске қосылған. Жыл сайын
тұрмыстык қоқыстан 400 т кара және 5 т түсті металдар, 20 мың т компост
алынады. Компост деп микроорганизмдермен ыдырау нәтижесінде өсімдіктер мен
жануарлар қалдықтарынан шыкқан органикалық тыңайтқыштарды айтады. Оны алуға
көң, көң бөкпесі және құстар саңғырығы, шьмтезек, қала сыпырындысы,
ағаштардың түскен жапырақтары, сабан және т. б. тұрмыстық қалдықтар
колданылады. Қордаландыру процесінің нәтижесінде органикалық массадагы
өсімдіктер сіңіруге қолайлы қоректік заттектер (азот, фосфор) түрлерінің
мөлшері жоғарылайды, патогеңді микрофлора залалсызданады, целлюлоза мен
пектин заттектері азаяды, сонымен катар тыңайткыш топырақка еңгізуге
қолайлы сусымалы түрде алынады. Өте тапшы органикалық тыңайткыштардың (көң,
шымтезек) орнына компост кеңінен пайдалануға жатады.Тұрмыстық қалдықтардың
барлық түрі компост алуға жатпайды. Егерде қоқыстағы азык-түлік
қалдықтарының мөлшері 20%-тен төмен болса, олардан тұрмыстық тынайтқыш
алынбайды. Себебі қалдықтарды қордаландыру аэробты микробтардың қатысуымен
жүретін биохимилык процесс. Бұл микробтардан өте көп мөлшерде жылу бөлініп
шыккандықтан қоқыс 70 0С-ге дейін қызады. Бұл жағдайда ауру қоздыратын
микробтар жойылып, шикізат қызып, тұрмыстық тынайтқышқа айналады. Табиғи
жағдайда бұл процесс айлап жүрсе, зауыт жағдайыңда аэрадия аркылы 2-3 күнде
аякталады. Ал қалдықтарда азық-түлікке жағатын компоненттер аз болса
процестін жүру жылдамдығы күрт төмендейді.
Тұрмыстық қоқысты қайта өндеу үшін магниттік сепарация әдісі де қолданылып
келеді.
1.2.Өндіріс қалдықтары және оларды жіктеуі мен кадасторы
Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының мемлекеттiк кадастры (бұдан әрi -
Қалдықтардың мемлекеттiк кадастры) қалдықтарды орналастырудың әрбiр
объектiсi (олардың кеңiстiктегi орналасуын көрсете отырып) бойынша
геоақпараттық жүйелер, сондай-ақ қалдықтардың түрлерi, олардың шығу көздерi
мен физикалық-химиялық қасиеттерi (халыққа және қоршаған ортаға қауiптiлiгi
ескерiле отырып), компоненттiк құрамы, сандық және сапалық көрсеткiштерi,
оларды сақтаудың, көму мен тастаудың техникалық, гидрогеологиялық және
экологиялық шарттары, оларды пайдалану мен залалсыздандыру технологиялары
негiзiнде жүйелендiрiлген, кезеңдiлiкпен толықтырылатын және нақтыланатын
бiрегей мәлiметтер жиынтығы болып табылады.Барлық қалдық түрлерi және
қалдықтарды орналастыру объектiлерi Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрында
есепке алынуға тиiсҚалдықтардың мемлекеттiк кадастры мемлекеттiк
органдарды, мүдделi жеке және заңды тұлғаларды қоршаған ортаны қорғауға
қатысты технологиялық, экономикалық, құқықтық және басқа да шешiмдердi
бағалау, болжау, әзiрлеу үшiн ақпаратпен қамтамасыз ету, сондай-ақ
қалдықтардың жалпы мемлекеттiк кешендi есебiн жүргiзу мақсатында
жүргiзiледi. Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрын жүргiзудiң негiзгi мiндетi
жалпы мемлекеттiк, өңiрлiк және салалық ақпараттық-сараптамалық жүйелердi
және деректер банкiн қалдықтар, оларды өңдеудiң қасиеттерi мен
технологиялары бойынша ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.қалдықтарды
орналастыру объектiлерiн құрудың техникалық-экономикалық негiздемесiн
қалдықтарды орналастыру объектiлерiн құруға арналған мемлекеттiк
экологиялық, санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалар мен Қазақстан
Республикасының жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнамасына
сәйкес жүргiзiлген сараптаманың оң қорытындыларын қамтитын, қалдықтарды
орналастыру объектiсi бойынша кадастр iсiн ұсынады.Осы баптың 1-тармағының
2) және 3) тармақшаларында аталған құжаттама есеп беру жылынан кейiнгi
жылдың 1 қаңтарынан 1 наурызына дейiнгi жағдай бойынша жыл сайын
электрондық және қағаз жеткiзгiштермен берiледi.
155-бап. Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрын жүргiзу
нәтижелерi туралы ақпарат
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi
орган Қалдықтардың мемлекеттiк кадастрын жүргiзу нәтижелерi бойынша жыл
сайын ақпараттық шолу жасайды.Қалдықтардың мемлекеттiк кадастры мемлекеттiк
тiлде және орыс тiлiнде жеке безендiрiлген кiтап түрiнде қағаз жеткiзгiште
бес жылда бiр рет мерзiмдiлiкпен басып шығарылады.Зиянды заттарды,
радиоактивтi қалдықтарды көму мен сарқынды суларды жер қойнауына ағызудың
мемлекеттiк кадастрын (бұдан әрi - Көмудiң мемлекеттiк кадастры) жүргiзу -
Қазақстан Республикасының аумағында зиянды заттарды, радиоактивтi
қалдықтарды көму мен сарқынды суларды жер қойнауына ағызу объектiлерi бар
табиғат пайдаланушылар үшiн мiндеттi болып табылады.
Көмудiң мемлекеттiк кадастрын жедел ақпарат алу, қоршаған орта саласында
шешiм қабылдау, зиянды заттарды, радиоактивтi қалдықтарды көму мен сарқынды
суларды жер қойнауына ағызудың жай-күйiне жоспарлы бақылау жасау
мақсаттарында қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган
ұйымдастырады. Көмудiң мемлекеттiк кадастрының деректерi жер қойнауы туралы
бiртұтас цифрлы ақпараттар жүйесiне енгiзiледi және жер қойнауы мемлекеттiк
мониторингiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады.Көмудiң мемлекеттiк
кадастрының есебiне зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар көмiлетiн
объектiлер мен жер қойнауына сарқынды су ағызылатын жерлер
жатады. Көмудiң мемлекеттiк кадастрында көмiлген заттардың және
ағызылған сулардың сандық және сапалық көрсеткiштерi, көму мен ағызудың тау-
кен-техникалық, арнаулы инженерлiк-геологиялық, гидрогеологиялық және
экологиялық жағдайлары көрсетiлген үлгiсi мен түрiн сипаттайтын мәлiметтер
болады және:
зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар көмiлетiн объектiлер мен сарқынды су
ағызылатын жерлердiң жалпы сипаттамасын: орналасқан жерiн, пайдалану
кезеңiн, ұстауға жұмсалатын шығынды, қоршаған орта жай-күйiнiң мониторингi
мен жер қойнауы мониторингiн бақылау желiсiнiң болуын және орналасуын;
зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар көмiлетiн объектiлер мен сарқынды су
ағызылатын жерлердiң физикалық сипаттамасын: оқшаулану сипаттамасын, тау-
кен жынысы типiн, қабатты-коллектор жатқан жердiң тереңдiгi мен тиiмдi
қуатын, оның алаңын, кеуектiк коэффициентiн, төсенiштiк және бөгесiндiк су
қысымының сипаттамасын, жер асты суларының табиғи ағысының жылдамдығын,
сарқынды сулардың сақталуы мен басқа да сандық және сапалық көрсеткiштердi;
зиянды заттардың, радиоактивтi қалдықтардың, сарқынды сулардың
сипаттамасын: өнiмнiң атауын, нәтижесiнде өнiм жасалатын технологиялық
өндiрiстер немесе процестердi, физикалық сипаттамасын (толық химиялық
құрамын, уытты компоненттерiнiң болуын, өрт шығу-жарылыс қауiптiлiгi,
ерiгiштiгi, сақтау кезiнде басқа заттармен сыйысымдылығы, негiзгi ластаушы
радионуклидтер, олардың активтiлiгi және басқа да сипаттамалар), тасымалдау
жүйесiнiң сипаттамасын қамтиды. Көмудiң мемлекеттiк кадастры қоршаған
ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган бекiткен нормативтiк құқықтық
актiлерге сәйкес, зиянды заттар, радиоактивтi қалдықтар және жер қойнауына
ағызылатын сарқынды сулар үшiн жеке жүргiзiледi.Табиғат пайдаланушылар есеп
беретiн жылдан кейiнгi жылдың бiрiншi тоқсанының iшiнде 1 қаңтарға дейiнгi
жағдай бойынша жыл сайын осы Кодекстiң 157-бабының 1-тармағында аталған
мәлiметтердiң екi данасын қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi
органға табыс етедi.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган табиғат
пайдаланушылардан түскен деректердiң негiзiнде Көмудiң мемлекеттiк
кадастрын жасайды. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган
Көмудiң мемлекеттiк кадастрын жүргiзу кезiнде:
1) табиғат пайдаланушылардан мәлiметтердiң уақтылы түсуiн бақылауды;
2) материалдарды жинауды, олардың есебiн, жүйеленуi мен сақталуын;
3) табиғат пайдаланушыларға анықтамалық-ақпараттық қызмет көрсету
мақсатында есептеу техникасын пайдалану арқылы деректердi өңдеудiң
автоматтандырылған жүйесiн жасауды және оның жұмыс iстеуiн;
4) Көмудiң мемлекеттiк кадастрын дұрыс ресiмдеудi қамтамасыз етедi.
ІІ бөлім . ҚАЛДЫҚСЫЗ ЖӘНЕ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ӨНДІРІСТЕ ПАЙДАЛАНУ
2.1.Қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды химиялық өндірісте қолдану
Биосфера ластануы ұлғаюының катастрофалық процестерiжəне осы негативтi
əсерлердi жоюға жұмсалып жатқан шығындарға байланысты қазiргi заманғы
өнеркəсiптегi технологиялықпроцестердi комплекстi экологиялық жəне
экономикалықжағынан бағалаудың қажеттiгi туындап отыр.Технологиялық
процестердiң экологиялық тиiмдiлiгiн бағалау үшiн өнеркəсiп өндiрiсiндегi
қоршаған ортаға зиянды заттардың экологиялық көрсеткiшi қолданылады. Бұдан
басқаекiншi бiр маңызды бағалау критериi — ресурс сыйымдылықкөрсеткiшi —
пайдалы өнiм шығару процесiндегi жұмсалатынэнергия, су, ауа, шикiзат, т.б.
табиғи ресурстардың үлесi. Өкiнiшке орай, қазiргi кезде бұл
көрсеткiштердiң үлесi өте жоғары. Қор үнемдегiш технологияларды қолдану
тиiмдi боларедi. Бұл технологиялар табиғи ортадан алынатын
шикiзаттардыүнемдеп пайдалану, технологиялық процесте
қолданылатынматериалдық жəне энергетикалық ресурстарды тиiмдi пайдалану,
т.б. негiзiнде жүзеге асырылады.Қалдықсыз өндiрiс, өндiрiске енгiзiлген
табиғи ресурстардынеғұрлым тиiмдi жəне үнемдi пайдалану үшiн шешiмдер
қабылдау үшiн қажет.Территориялық-өндiрiстiк комплекстер iшiндегi энергия
мен заттар ағынына талдау нəтижесi, əрбiр келесi кезеңде алынатын өнiмнiң
массасы, алдыңғы кезеңдегi өнiмнiң массасынан түрлi: қатты, газ, сұйық
күйдегi қалатын қалдық мөлшерiне аз болатынын көрсеттi. Ал бұл
қалдықтардың өзiн де белгiлi мақсатта пайдалануға болады. Өндiрiстi
интенсивтендiруге байланысты қалдықтар мен қосымша өнiмдердi өндiрiсте
қайтадан пайдалануға мүмкiндiк беретiн жаңа экологиялық таза технологиялар
пайда болды. Қалдықтардың түзiлуiн азайта отырып, өндiрiстiң
рентабельдiгiн, ресурстарды пайдалану коэффициентiн көтеруге жəне соның
нəтижесiнде табиғатты қорғау iс-шараларына жұмсалатын шығынды азайтуға
болады.Қалдықсыз өнiм өндiрiсiнiң мəнi жұмсалатын ресурстарды толық
пайдалану арқылы биосфераның ластануына жол Бермеу. Практика жүзiнде
қалдықсыз өнiм өндiрудi жүзеге асыру өте қиын. Қалдықсыз өнiм өндiруге
технологиялық процестер мен құрал-жабдықтардың тиiмдiлiгiн арттыру,
рекуперацияны пайдалану, қоланылып келе жатқан технологиялық процестердi
анағұрлым экологиялық жағынан таза процестермен алмастыру, т.б. арқылы
жетуге болады.Қалдықсыз өнiм өндiрiсiн енгiзуден бiз не күте
аламыз?Практика көрсеткендей, олар: биосфераға келетiн шығындытөмендету,
шикiзат пен энергетикалық ресурстарды үнемдеу, шикiзат базасын кеңейту,
қалдықтарға жұмсалатын шығындыазайту, т.с.с.Қалдықсыз өнiм шығару
технологиясының ең жақсы мысалы хромдау гальваникалық цехының қазiргi
заманғы технологиясы. Бұл технология бойынша, шайылатын судағы ауырметалл
иондары тазартқыш қондырғыға сiңiрiлiп, хромдауваннасына қайтып келедi, ал
тазартылған технологиялық сухромдалған детальдарды жууға қайтадан
қолданылады. Бұндаймысалдарды көптеп кездестiруге болады.Сонымен,
қалдықсыз өнiм өндiрiстерi болашақта өнеркəсiптiң биосфераға зиянды əсерiн
түгелдей жою, табиғи ресурстарды өндiру, қайта өңдеу жəне пайдалану, өнiм
өндiру кезiндегi келтiрiлетiн шығындарды толығымен жою проблемаларын
шешедi деп ойлаймыз.
2.2.Қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды мұнай және газ
өндірісінде қолдану
Aдам денсаулығы үшін қауіпті нәрсе тамақ өнімдерінде болатын – ауыр
металдар (РШШ – рауалды шекті шама деңгейінен жоғары). Кез – келген тамақ
өнімдерінен ауыр металдарды байқауға болады, бірақ әрбір тағамда металдық
ластану дәрежесі (құрылымы) әр түрлі болып келеді.
Ауыр металдардың шамамен 70 пайызы адам ағзасына тамақ өнімдері арқылы
түседі. Тамақ өнімдерінің уытты металдармен ластануы адамдардың
денсаулығына зиян келтіреді. Өндірілетін өнімнің металлдық ластану құрылымы
негізгі дайындалатын шикізатты өсіру жағдайы мен тазалылығы, оны
технологиялық өңдеудің сапалылығы және пайдаланылатын қосымша материалдарға
тәуелді болады.IFOAM (органикалық ауыл шаруашылығының қозғалысы жөніндегі
халықаралық федерация) анықтамасы бойынша, экологиялық таза өнім –
генетикалық өзгеріске ұшырамаған, өсіру мен өндіру кезінде пестицидтер,
гербицидтер, улы химикаттар қолданылмайтын өнімдер. Экологиялық таза тамақ
өнімі дүние жүзінде әртүрлі терминдермен аталады. Батыс Еуропа елдерінде
биологиялық өнім, Солтүстік Еуропада экологиялық өнім, АҚШ пен
Ұлыбританияда органикалық өнім, Финляндияда табиғи өнім деп
аталады.Экологиялық таза дәрежесін алу үшін, өнім тек таза күйінде
өсіріліп қана қоймай, химиялық заттарды пайдаланбай сақталынған, қайта
өңделген, жабдықталған және тұтынушыға жеткізілген өнім болуы керек.
Мысалы, Еуропада био, эко, немесе органик маркаларымен белгіленген
тауарлар тыңайтқыштар, улы химикаттар және пестицидтерді пайдаланылмай
өндірілген өнім түрін білдіреді.Біздің пікірімізше экологиялық таза тамақ
өнімі дегеніміз – адам денсаулығына өмір бойы зиянын тигізбейтін,
болашағына кері әсер етпейтін өнім және оның құрамында әр түрлі уытты
заттардың, агрохимикаттардың, ауыр металдар мен радионуклидтердің болмауы
тиіс.
Экологиялық таза өнімді өндірілуіне байланысты келесідей бөлуге болады:
1. Экологиялық таза өнім – бұл құрамында зиянды заттар дәстүрлі өнімдерге
қарағанда аз, (жол берілетін шекті шамадан аспайтын) сапасы бойынша
нормативті құжаттарға сәйкес өнімдер;
2. Экологиялық таза өнім – экологиялық таза аумақта қосымша минералды
тыңайтқыштарсыз, қалдықсыз немесе аз қалдықты технологиялар көмегімен
табиғи шикізаттан алынған өнім.Ауыл шаруашылығында экологиялық таза өнім
алу үшін, 3–5 жылға дейін химикаттар әсері байқалмайтын топырақ
пайдаланылады.Экологиялық таза өнім ұғымы 1924 жылы Р. Штайнердің теориялық
негіздеуімен қалыптасты, ол кезде тәжірибе жүзінде биодинамикалық аграрлық
қызметтер жүзеге асырыла бастады. 1930–1940 жылдар аралығында бұл идея
Швейцарияда Г. Мюллердің, Ұлыбританияда Э. Бэлфер мен А. Ховордың,
Жапонияда Фукуокойдың бастамасымен дами бастады.Органикалық тауарларды
тұтыну Одағының экологиялық ұйымдармен бірлесе отырып жұмыс жасауы
генетикалық құрамы өзгертілген ауыл шаруашылық өнімдерінің нарықта пайда
болуына қарсы күрес жүргізуіне мүмкіндік туғызды. Ал қазіргі кезде
органикалық және агроөндірістің басқа да әдістерін нақты жолға қою
қажеттілігі пайда болуда. Био сауда белгісі тұтынушыға өнімнің нақты
белгіленген әдістерді қолдана отырып өндірілгендігін көрсетеді, яғни
талаптарға сай келетінін бейнелейді. Бұл органикалық секторда өсірілетін
өсімдік түрі мен сорты, мал, аң, құс тұқымы және балық түрлері дәстүрлі
секторларда да өсірілетінін көрсетеді. Дегенмен органикалық өнімдердің
тұтыну құндылығы дәстүрлі өнімдерге қарағанда ерекшеленеді. Мысалы,
органикалық және дәстүрлі секторларда өсірілген, алманың элемент құрамы,
түсі, көлемі бірдей болмайды, органикалық секторда өндірілген өнімде
химиялық заттардың болмауы өнімнің тұтынушы үшін тартымдылығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы тамақ өнеркәсібі өнеркәсіп салаларының маңызды
стратегиялық саласы және тұрғындарды сандық, сапалық тағам өнімдерімен
тұрақты қамтамасыз етеді. Табиғи шырын өндірісі тамақ өнеркәсібінің ішінде
өзіндік маңызы бар сала болып табылады. Бұл осы сала өнімдерінің халық
шаруашылығының басқа да салаларына кеңінен пайдалануымен түсіндіріледі,
себебі бұл сала адам ағзасына қажетті дәрумендер мен минералдарды заттар
жинақталған тағам өнімдерімен тұрғындарды қамтамасыз етеді.Қазіргі таңда
Қазақстандағы табиғи шырын нарығы негізінен шет елдерден әкелінген және
отандық тауар өндірушілердің өнімдерінен тұрады. Алыс және жақын шет
мемлекеттерден әкелініп жатқан табиғи шырындар отандық тауар өндірушілердің
негізгі бәсекелестеріне айналды. Бұған қоса, ішкі өнім өндірушілер
Қазақстан нарығында бәсекелік ортаның жоғарлауына ықпал етуде. Табиғи
шырындардың жетіспеушілігі импортты шырындардың тұрақты өсуіне алып келді,
ал ол отандық өндірушілердің бәсекеге қабілетті тауарларды өндіруіне
мүмкіндік туғызды. Қазіргі уақытта импортталған арзан өнімдер Қазақстан
нарығын жаулап алды.Диссертациялық жұмыста біз шырын нарығына байланысты
біршама өзекті мәселелерді қарастырдық. Қазақстан Республикасында табиғи
шырын өндіретін кәсіпорындарға маркетингтік зерттеулер жасалынды.
Қазақстанда сусындар спектрі өте кең- дүкендердің сөресінен шырын,
нектарлар, морс, газдалмаған және газдалған су, аз алкогольді және
алкогольсіз сусындарды, квас, тониктерді көруге болады, тіпті
салқындатылған шай түріндегі сусындарды да кездестіруге болады. Дегенмен әр
түрлі белгідегі шырындарды қарапайым тұтынушылардың таңдауы өте қиын: яғни,
сусындарды таңдауда тұтынушы денсаулық үшін пайдалы және сапалы не
сапасыздығына назар аудармай, керісінше сол өнімнің арзан не қымбаттығына
көңіл аударады.Шырындарды тұтынудың жоғары деңгейін, сыра және күшті
алкогольды сусындарды ұсынатын солтүстік үлгі деп аталатын Батыс
Еуропалық сусындар саласымен салыстырсақ, Қазақстанда тұтынушылар әлі де
болса Еуропаның солтүстік елдеріндегі шырынды тұтынудың орташа
көрсеткіштерінен (халықтың жан басына шаққанда 24–28 л) артта қалып келеді.
Германияда табиғи шырындарды тұтыну ерекше жоғары мәнге ие: онда халықтың
жан басына шаққанда табиғи шырындарды тұтыну 42–44 л. Ресейде қазіргі
көрсеткіш 10 л деңгейіне жетіп отыр. Ал Қазақстанда халықтың жан басына
шаққанда табиғи шырындарды тұтыну 8 – литрден келеді.Нарыққа ұсынылған
өнімдерді таңдау барысында тұтынушының назары, ең алдымен, жарнамалануы көп
өнімге ауады. Оның қасиеттерін алдын – ала білуі және басқа ұқсас
өнімдерден ерекшелену сипаттарымен таныс болуы, тұтынушыны осы өнімді сатып
алуға итермелейтіні сөзсіз.Қазақстандағы шырын нарығын тұтыну сұранысының
өсуі халықтың тұтыну қабілетінің жоғарлауына байланысты. Алайда тағы бір
маңыздысы- тұтынушылардың экологиялық таза өнімге деген қызығушылығының
артуында. Табиғи шырындар өніміне деген сұраныс, ірі қалалардағы өмір
сүруге зиянды факторлардың әсерін бейтараптандыру, сондай-ақ ағзаға
жетіспейтін дәрумендерді толықтыру қажеттілігінен туындайды.Табиғи шырын
өндіретін Оңтүстік Қазақстандық консерві зауыттарының көбі Кеңестік кезеңде
салынған зауыттардың негізінде жұмыс істеуде. Соның бірі зерттеуімізге
негіз болып отырған Түлкібас жеміс консерві зауыты.Түлкібас консерві зауыты
(1965 ж. іске қосылған) отандық жеміс-көкөніс өңдеуші кәсіпорындардың
арасындағы ірілерінің бірі саналады.Түлкібас консерві зауыты өнімі бойынша
Қазақстандағы Алматы (25000 т.), Талдықорған (23440 т.), Сайрам (20840 т.)
консерві зауыттарынан кейінгі төртінші орында болған. 1980–1992 ж.ж.
аралығында Түлкібас консерві зауыты жылына 32 млн. шартты банкіге дейін
консерві өнімдерін шығарып отырған. Сонымен бірге жылына 10 мың тоннаға
дейін алма, 25 мың т. көкөніс (соның ішінде 20 мың. т. томат), 34 мың т.
астам шие, қараөрік қайта өңделген. Қазіргі уақытта Түлкібас консерві
зауыты өзінің негізгі қорларын және өнім шығару қабілеттілігін сақтап
қалған жалғыз зауыт. Зауытта өндірістік инфрақұрылым және коммуникация,
техникалық және ауыз су мен қамтамасыз ету көздері, табиғи газбен жұмыс
істейтін қазандық және электрлік қосалқы станциялар, екі теміржол
тұйықтамасы бар.
2004 жылдан бастап Түлкібас консерві зауыты ЭкоПродуктГруп акционерлік
қоғамы деп аталады.ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамының (Түлкібас
консерві зауыты) артықшылығы шырындарды жергілікті консервантсыз
шикізаттардан өндіретіндігі. Бірақ, Оңтүстік Қазақстан облысы нарығында әлі
бұл зауыттың шырындарының сатылу үлесі төмен (3%), бұл өнімдерінің икемсіз
сыйымдылығы 2 литрлік шыны ыдысына құйылуымен байланысты. Шырындар – тез
бұзылатын өнімдер, сондықтан оларды 0,25 л, 0,5 л, 0,75л, 1л ыдыстармен
және Тетра Пак орамымен шығару керек. ЭкоПродуктГруп АҚ шығаратын
Песня лета белгісіндегі шырындар біртіндеп отандық нарықта үлкен
сұранысқа ие болып келеді.
ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамы 2006-2008 жылдарға арналған өндірістік
бағдарламасын жасады. Бұл бағдарламаның орындалу барысы төмендегі суретте
көрсетілген ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамында табиғи шырындарды өндіру
2006 жылы – 2605831 л., ал 2007 жылы – 2319131 литрге жоспарланған. Бірақ
нақты өндірілген өнім көлемі 2006 жылы – 1296905 л құраса, 2007 жылы бұл
көрсеткіш 1309275 л сәйкес келеді. Кестеден көріп отырғанымыздай өндірілген
табиғи шырындар көлемі 2006 жылы 49,9%-ға, 2007 жылы 56,5% – ды құрап отыр,
яғни 2006 жылға қарағанда табиғи шырынды өндіру көлемі 2007 жылы артып
отыр. Сәйкесінше басқа өнім өндіру көлемінің жоспардан ауытқу себебіне ауа
– райы жағдайының өзгеруіне байланысты шикізатпен толық қамтылмауы,
технологиялық үрдістердің толық орындалмауы ықпал етті.
Тетра Пак орамындағы шырындардың кең таралуына қарамай, шыны ыдыстардағы
шырындар да маңызды болуда. Табиғи шырындар нарығында шыны ыдыстағы
импорттық шырындар жоғары бағаланады. ЭкоПродуктГруп акционерлік
қоғамының өнімінің өз бәсекелестерінің алдында үш артықшылығы бар:
біріншісі – жоғарыда аталғандай жергілікті экологиялық таза ауданда
өсірілген шикізаттан өндіру мүмкіндігі; екіншісі – бағасы, үшіншісі –
шырындарды тікелей сығымдау арқылы дайындау технологиясы. ЭкоПродуктГруп
АҚ іс-әрекетіне, консервіленген жеміс және көкөніс нарығына жүргізілген
талдау арқылы төмендегі қорытындыға келуге болады:
– Қазақстан нарығын әлемдік стандарттарға сай, сапалы экологиялық таза
тамақ өнімдерімен, томат пастасы, табиғи шырындар, жеміс және көкөніс
консервілерімен қамтамасыз етуге отандық тауар өндірушілердің толық
мүмкіндігі бар, соның бірі 2012 жылға қарай Оңтүстік Қазақстан облысының
консервіленген өнімге деген қажеттілігін қанағаттандыра алатын
ЭкоПродуктГруп АҚ (Түлкібас консерві зауыты), оның нарықтағы үлесі 14,5%-
ды құрайды;
– ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамының өнімі Республикалық импорт
алмастыру бағдарламасына, индустриялдық-инновациялық даму бағдарламасына
жауап береді;
– ЭкоПродуктГруп АҚ тиімділігін арттыру облыс экономикасының ауыл
шаруашылық секторын дамытуға серпіліс береді, көкөніс және жеміс
өндірісінің көлемін ұлғайтуға, фермерлерді ынталандыруға және Түлкібас
ауданының әлеуметтік-экономикалық даму оның жақсаруына мүмкіндік береді;
– 2012 жылға дейінгі кезеңде барлық деңгейдегі бюджетке ЭкоПродуктГруп АҚ
келесі салық түрлерін төлейді: әлеуметтік салық – 120,4 млн. тенге, мүлік
және жер салығы – 539,4 млн. тенге, қосымша құнға салық-322,9 млн тенге;
– өндірістен түсетін пайданың орташа нормасы 16%, алайда алынатын таза
пайданы томат, алма өндірісі үшін жеке шикізат базасын құруға
реинвестициялау қажет.Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің
мәліметтері бойынша алынған экономикалық деректерді талдау немесе белгілі
бір шешім қабылдау қандайда да бір интуитивті немесе нақты экономикалық
модель негізінде іске асырылады. Мысал ретінде төмендегі кестеде
көрсетілген Қазақстан Республикасындағы жеміс-көкөніс өнім өндірісі
мағлұматтарды алсақ бұл кестедегі келтірілген көкөніс консервілері мөлшерін
және жылдардағы көрсеткіштерді бірге алып қарасақ және уақытты t деп
белгілесек, модель құру үшін 3-кестені қолданамыз.
Экологиялық таза өнім бағасының төменгі шегін анықтаймыз, онда жылдық
экономикалық пайда дәстүрлі өнім өндірісінің мөлшеріндегідей болады деп
есептейміз.
Цэ = dЦ = 1,5475 · 166 = 256,885 тенге кг, (17)
Мұндай бағаның әділдігін экологиялық таза өнімге тексереміз. Ол үшін жаңа
өндіріске өтудегі жылдық экономикалық пайданы есептейміз:
Пэ = 4000 [256,885 – (46,68+0.15 · 166)] = 4000 · 185,305 = 741220 тенге
жыл
Осы жағдайда, есеп нәтижелері салыстырылып отырған екі нұсқа – дәстүрлі
және экологиялық таза өнім өндірісі бойынша экономикалық пайда шамасы
артады. Яғни, біздің жүргізген есептеулер нәтижесінде экологиялық таза өнім
бірлігіндегі бағасы 256,885 тенге кг-ден артық болуы керек.
Дәстүрлі өнім өндірісін экологиялық таза өнім өндірісіне ауыстырғанда оның
салыстырмалы түрлерін шығарудың тең мөлшерлі көлемін қамтамасыз етуге
болады. Мұны технологиялық және ұйымдастыру жағынан да қамтамасыз ету қиын
емес. Мәселе экономикада, кәсіпкерлік құрылымдардың экологиялық таза өнім
өндірудегі қызығушылығын сақтап қалу үшін оны өткізуде жоғары пайда алу
қажет.Экологиялық таза өнім өндірісі табиғи ресурстардың жағдайымен,
технологиялық үрдістердің деңгейімен, өндірісте қолданылатын заттардың
сапасымен , олардың қоршаған ортаға әсерімен қалыптасады. Оларды басқару
және жоғары сапалы өнім өндірісінің үрдісін экономикалық реттеу үшін жоғары
мамандандырылған білім, мәліметтердің кең базасы, қамтамасыз ету мен
бақылаудың сәйкес қызметтерінің болуы қажет. Осыған сәйкес, диссертациялық
жұмыста экологиялық таза өнімнің экономикалық механизмі көрсетілді. Бұл
қадамдар Қазақстан халқы үшін экологиялық таза ауыл шаруашылық өнімі
өндірісін дамытудағы әрекеттері болуы керек.
Автордың пікірінше, экологиялық таза өнімді өндіруді дамыту тұжырымдамалары
келесілерді қамтиды:
– өндірістік күштерді экологиялық орналастыру;
– өнеркәсіп, энергетика, транспорт және коммуналды шаруашылықтың қауіпсіз
экологиялық дамуы;
– ауыл шаруашылығының экологиялық қауіпсіз дамуы;
– қалпына келетін табиғи ресурстарды сарқылмайтын ресурс ретінде тиімді
пайдалану;
– қайтарымды ресурстарды, кешенді пайдалану, ұқсату қалдықтарды көму және
залалсыздандыру;
– қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану саласында басқаруды
жетілдіру, төтенше жағдайлардың алдын алу;
– арнайы ерекшелігі бойынша өнім ассортиментін кеңейту және экологиялық
таза технологияны жетілдіру;
–ғылыми-зерттеу жұмысын дамыту.Экономикалық механизмдерді қолдана отырып
Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғи шырын өндірудің кластерлік
байланыстарын қалыптастыру қажет (3-сурет). Кластер өзегі болып шырын
өндірушілер табылады. Осы салаға қатысты өнім өндірушілер мен өңдеушілер,
тасымалдаушылар және өнімді өткізушілер араларында тікелей және жанама
байланыс орнайды. Тікелей байланыстарға өндіріске қажетті шикізатпен, құрал
– жабдықтармен, отын – энергия, су және адам ресурстарымен қамтамасыз ету,
ғылыми – зерттеу жұмыстары жатса, ал жанама байланыстарға қаржылық,
құрылыс, транспорт, қойма қызметтерін көрсететіндер жатады. Ауыл
шаруашылығында тауар өндірушілер жерді жалға алу, жоғары сапалы тұқым және
органикалық тыңайтқыш өндірушілермен байланысады.Экологиялық таза өнім
өндірісін дамыту қосымша қаржы көздерін талап етеді. Сондықтан біз зерттеу
жұмысымызда экологиялық таза өнімді қаржыландыру көздерін ұсындық (4-
сурет).
Экологиялық таза өнім өндірісін қаржыландырудың негізгі сенімді көзі
кәсіпорынның төмендегі жолмен алынатын қаржылары: барлық деңгейдегі бюджет
қаржылары, бюджеттен тыс мақсатты қорлар, азаматтардың қайтарымды қаржысы,
кәсіпорын қаржылары, жеңілдікті несиелер, шетелдік инвестициялар.Барлық
деңгейдегі бюджет қаржыларын экологиялық таза өнім өндірушілердің қаржы
көзі ретінде пайдалануға негізінен ірі кәсіпорындар қол жеткізе алады.
Орташа және ұсақ кәсіпорындардың мүмкіндігі шектеулі, сондықтан олар басқа
қаржы көздерін іздестіруі қажет.
2.3. Улы өндіріс қалдықтарын зиянсыздандыру, өңдеу және көму
Осы Кен орындарын жерасты ұңғылап және үймелеп шаймалау тәсілдерімен
игерудің қауіпсіздік ережесі (бұдан әрі - Ереже) Қазақстан Республикасының
"Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіп қауіпсіздігі туралы ", "Еңбек
қауіпсіздігі және оны қорғау туралы", "Жер қойнауы және жер қойнауын
пайдалану туралы", "Халықтың санитарлық-эпидемиялық салауаттылығы туралы"
Заңдарының талаптарына және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік-
құқықтық актілеріне сәйкес, кен орындарын игеру кезінде төтенше
жағдайлардың алдын алу, азаматтардың өмірі мен денсаулығын, қоршаған ортаны
қорғау мақсатында дайындалды.
Осы Ережелерде мынадай негізгі ұғымдар, терминдер және анықтамалар
қолданылады шаймалау (қышқылмен немесе сілтімен) - көп фазалы қатты
шикізатты сұрыптай әрекет ететін реагентпен еріту; геотехнология - қатты
пайдалы қазбаларды жер қойнауында жатқан жерінде жылыту, масса алмастыру,
химиялық және гидродинамикалық процестер арқылы оларды жылжымалы жағдайға
ауыстырып, соңынан сұйық немесе газ түріндегі өнімдерді жер бетіне шығаруды
қамтамасыз ететін өндіру технологиясжерасты ұңғылап шаймалау тәсілі - жер
қойнауында жатқан жерінде кеннің пайдалы компоненттерін іріктеп, ерітіндіге
айналдыра отырып, химиялық реагенттердің әсері арқылы пайдалы қазбаларды
алудың геотехнологиялық тәсілі; жерасты ұңғылап шаймалау тәсілімен ұңғылай
өңдеу жүйесі - үстіңгі қабаттан бұрғылау арқылы бұрғылау ұңғымасының
көмегімен, жерасты шаймалау тәсілімен кен орындарын ашу, дайындау және
пайдалану жүйесі; үймелеп шаймалау тәсілі - үстіңгі қабатқа шығарылған
және белгі тәртіппен орналастырылған рудалардан шаймалау әдісімен пайдалы
қазбалар өндіру тәсілі;технологиялық процесс-заттардың физикалық-химиялық
немесе физикалық-механикалық басқа қалыпқа ауысу және аппаратта (өзара
байланысты аппараттар жүйесінде, агрегатта, машинада және сол сияқты)
мақсатты түрде жүргізілетін материалдық орта параметрлері мәнінің өзгеру
жиынтығы; жерасты ұңғылап шаймалау немесе үймелеп шаймалау ұйымы - жерасты
ұңғылап шаймалау немесе үймелеп шаймалау тәсілдері арқылы кеннің пайдалы
компоненттерін өндіретін тау-кен ұйымы, кен басқармасы, кеніш, цех, учаске;
жерасты ұңғылап шаймалау немесе үймелеп шаймалау өндіру кешені - шаймалау
процесін жүзеге асыру үшін жұмыс ерітінділерін беруді, тиімді ерітінділерді
сорып шығаруды және оларды қайта өңдеу үшін тасымалдауды қамтамасыз ететін
жерасты және жерүсті құрылыстары мен техникалық құралдарының кешені;
жерасты ұңғылап шаймалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz