Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

Бөлім І Қиын балалар әлеуметтік және педагогикалық-психологиялық іс-
әрекеттің объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Қиын балалар ұғымының мәні және олардың пайда болуына әсер етеін
жағымсыз факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 5 1.2 Мінез-құлықтың бұзылу себептері және жағымсыз
әдеттердің пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 12

Бөлім ІІ. Мектеп жасындағы қиын балалармен кәсіби іс-әрекеттегі қайта
тәрбиелеу әдістері және технологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2.1. Мектептегі қиын балалардың алдын-алу жұмысының
негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 17
2.2. Қазақстан Республикасындағы жасөспірімдер ортасында құқық бұзу
жағдайының өсу динамикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 26
2.3. Қиын балалармен педагогикалық-психологиялық жұмыстың қайта тәрбиелеу
әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 33

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 38

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

КІРІСПЕ
Жалпы білім беретін орта мектептерде тәрбие жұмыстарын одан әрі
жетілдіру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын болдырмауды алдын алудың
формалары мен әдістері белгіленген. Әрине, жекелеген оқушылардың қоғамға
жат мінез-құлықтар көрсетуі және заң тәртібін бұзуы, мектеп және
жұртшылықтың тәрбие жұмыстарынан кеткен кемшіліктерден демекпіз.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеу, қоғамдық орындарда тәртіп сақтау және
заң нормаларын ұстау, оқушылардың күнделікті әдет-дағдыларына сіңіру
мемлекеттік міндет ретінде қарастырылып отыр. Бұл істі шаруашылық,
әкімшілік ұйымдар, қоғамдық ұйымдар, мектептер мен отбасылардың бірлесе
отырып атқаруы қажет.
Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселесі мұғалімдердің, ғалымдардың,
педагогтардың, психологтардың әрдайым назарында. Ал елімізде оларды
тәрбиелеу мен бірнеше ондаған арнаулы мектеп-интернаттар айналысады.
Өйткені, мектептердің оқушылар ұжымында балалардың осындай арнаулы
категориялары әлі де кездесіп қалып отырады.
Қиын балалар қатарына психикалық дамуы уақытша баяулаған тез
ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінез-құлқында психопатиялық
формалар кездесетін, кейде ашулары қайнағанда дәрі-дәрмек беру арқылы
қозу күйін тежейтін балалар жатады. Осындай оқушыларға педагог тарапынан
гуманистік қасиеттер мен этикалық талап тілектер қоя білетін педагогтік
шеберліктер қажет.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеу мәселелері жаңадан ғана қаралып
отырған проблема емес, революциядан бұрынғы орыс және шетелдік
педагогикалық ойлардың қайраткерлерінің бірі П.Г.Бельский, А.Богдановский,
А.Я.Герд, Д.А.Дриль, Д.Р.Тальберг, А.А.Фидлер және т.б.
20-30 жылдары құқық бұзушы және баспанасыз қалған балалардың
проблемасын қолға алып, зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Бұл
мәселелермен еліміздің аса көрнекті педагогтері мен психологтары
Н.К.Крупская, С.А.Макаренко, С.Т.Шацский, А.С.Выготский және т.б.
шұғылданды.
30-50 жылдар аралықтарында объективтік жағдайларға байланысты тоқтап
қалып, тек 50-60 жылдардан кейін ғана қиын балалар мәселелерімен
шұғылданушылардың ғылыми еңбектерінде В.А.Сухомлинский, Л.С.Славина,
Г.П.Медведев, Л.М.Зюбин, Э.Г.Костяшкин, Г.А.Уманов, М.А.Невский, З.И.
Шыныбеков, В.В.Трифонов, Р.К.Мәмбетова, Л.К.Керімов т.б. жарық көре
бастады. Бұл ғалымдардың зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын
балалардың пайда болуына үш фактор себеп болады:
1) отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс-
талас, дау-жанжал баланың психологиялық ерекшеліктерін ескермеу,
маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы т.б. жағдайлар себепші болған;
2) мектептегі оқу – тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен
кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-
ықыласын, қызығушылығы мен талап-тілегін ескермеу мүмкіндік берген;
3) жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан, яғни
балалардың тұратын ықшамаудандарында әр түрлі үйірме жұмыстары мен спорт
секцияларына тиянақты тартылмауы, бос уақыттарын дұрыс ұйымдастырылмау
салдары да негіз болған.[1]
Қиын балалардың жекедаралық ерекшеліктерін өмір жағдайымен, тәрбие
мен өзара әрекеттігін есепке алып, кешенді құрама түрінде зерттеп, іске
асырған П.П.Блонский (1936 ж) болды. Оның зерттеуінің негізгі мақсаты
балалардың өмірін анықтау. Ол қиын балалардың мінез-құлық тарихын мектеп,
отбасы арқылы ашып көрсетеді. Бұл балаға былайша мінездеме береді:
объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы мынандай, ол мұғалімнің
жұмысының жемісті еместігіне байланысты, ал субъективті көзқараспен
қарағанда қиын оқушы мынандай, онымен мұғалімдерге жұмыс істеуге қиын,
мұғалімнен көп жұмысты істеуді талап ететін оқушы істі бүлдіруші
оқушыларға толыққанды мінездеме бере отырып, П.П.Блонский өз жұмыстарында
мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Оның пікірі бойынша
қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан
мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындықпен
тәрбиеленетін баланың пайда болуын, балалар мен отбасында, мектепте
жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген
педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді. Әрі қарай ойын былай
көрсетеді: бұл қыңыр құбылыспен күресу бағытының шешімі мұғалімнің тиімді
әдістерді меңгеру қабілетіне қарай емес, сол әдістерді дұрыс пайдаланып,
дұрыс игеруіне негізделеді.
Зерттеу жұмысының объектісі: мектеп жасындағы қиын балалар.
Зерттеу жұмысының пәні: қиын бала ұғымының мәні, негізгі әсер етуші
факторлары, жағымсыз әдеттерінің пайда болу ерекшеліктері және олармен
әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық жұмыс әдістері.
Курстық жұмыстың мақсаты: қиын балалармен әлеуметтік-психологиялық
жұмыстың негіздерін зерттеу.
Курстық жұмыстың осы мақсатына сәйкес келесі зерттеу міндеттері
анықталды:
- қиын бала ұғымын, факторларын, бұзылу себептерін және жағымсыз
әдеттерінің пайда болуы жөніндегі ғылыми әдебиеттерді талдау;
- жалпы білім беретін мектептерде кедесетін қиын балалармен қайта
тәрбиелеу жұмысын жүргізудің әлеуметтік-психологиялық әдістерін
және механизмдерін зерттеу.
- жалпы білім беретін мектептердегі педагогтың тәжірибелік іс-
әрекетінде қолданбалы модель жобасын өңдеу және оған әдістемелік
нұсқауларды беру.
- мектептегі қиын жасөспірім оқушылармен педагогикалық-
психологиялық жұмыс істеу технологиясының негіздерін дәлелдеу,
талдау.
Бөлім І ҚИЫН БАЛАЛАР ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ІС-
ӘРЕКЕТТІҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ

1. Қиын балалар ұғымының мәні және олардың пайда болуына әсер
ететін жағымсыз факторлар

Біздің қоғамдық дамуының күрделі әлеуметтік экономикалық жағдайға және
нақты қоғамдық тығырыққа тірелуі, адам ағзасына қауіпті экологиялық ортағ
дәрігерлік қызметтің нашарлығына тағы басқа балалардың денсаулығына, мінез-
құлқына, оқытуға байланысты әлеуметтік психологиялық бейімделуге қатысты
қиын мәселелерді тудырып отыр.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда жиі байқалады делінген. Бірақ соңғы
жылдары мінез-құлқы қиын балалардың арасында жасару тенденциясы
байқалады. Олардың қатарын енді бастауыш сынып оқушылары толықтырып отыр.
Мінез-құлқы қиын оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер
қорытындысы бойынша үлгермеушілер қатарын бастауыш сынып оқушылары
толықтырылып отыратын көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда
болуының өзі болашақта әлеуметтік психологиялық дезадаптацияның тұрақты
түрлерінің қалыптасуына, мінез-құлқының бұзылуының клиникалық және
криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеп соқтырады.1
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда
Выготский Л.С. \1928ж\ еңбектерінде талқыланады, сондай-ақ А.С. Макаренко
тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Бұл мәселенің әрі қарай талқылануына
үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Бастауыш мектеп кезеңі балалардың жеке басының қалыптасуы үшін аса
маңызды рөл атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын алғаш аттаған
күннен бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болды, дамудың әлеуметтік
жағдайы түп-тамырымен өзгереді, бала үшін жетекші орын алатын оқу әрекеті
қалыптасады.
Баланың жеке қасиетінің психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ
нәтижелі жұмыс қажет.
Мысалы, бұл тұрғыда Әл-Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы
өскен сайын, оның ақылы да, яғни тәні мен жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі
оның тіршілік қажетінен туындайды. Мысалы, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты
пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Ана
құрсағында-ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер заттың
түрін, түсін түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір
барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше,
әрекеттену, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның адамгершілік,
имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен, үлкендердің
жақсы өнегесінен туындайды. Адамның дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не
ақниетті болып келмейді, мұның бәрі жүре пайда болады.
Бастауыш мектеп кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек
мен деп қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлщерлерге қалайша
бағынады, мінезі, ерік-жігері, қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме,
әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы
жөнінен де алып қарауға болады. Мінез-құлқы қиын оқушылар көбінесе
ашуланшақ болып келеді. Баланы үй-іші көп еркелетсе, онда ол болмашы
нәрсеге тез ашуланып, күйіп-пісетіні кездеседі.
Керісінше күтпеген жағдайда жақсы, өте жақсы баға алса, жұрттың
көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.
Мінез-құлқы қиын бастауыш мектеп оқушылары мектеп мотивациясының
төменгі деңгейімен, оқу әрекетіне құлықсыз қатысымен сипатталады. 4 –
сыныпқа қарай мектеп мотивациясының төмендеу тенденциясы байқалады.
Мінез-құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың
психологиялық ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформды түрге жататын балаларға қайырымдылық жақсылық жасалынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жататын балалар тыныш, қайырымды жағдайға қажетсінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәжірибешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын
балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алуы шарт, олардың ақыл-ой
функцияларын дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және
мөлшерді меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы-құрдастарымен өзара
қатынастарын жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Өзінен өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы
қалыптастырылады. Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне
деген сенімі өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы
адамдар балаға үнемі дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы
сыйластыққа лайық екенмін деп санайды. Ал егер керісінше, оның жасаған
істерінің кемшіліктерін бетіне басып, ұрысып, жаратпай жатса, оған өзіме
лайық емеспін дегеннен басқа түк қалмайды және бұл жағдайда баланың
реакциясы әр түрлі (апатия, ценизм) шектен шыққан арсыздық (агрессия т.б.).
Қазіргі зерттеулерге қарағанда, тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқиға баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады
да, ол қайғы баланы ашуланшақтыққа әкеліп соқтырады, міне тәртіп бұзу
содан пайда болады. Тәртіп бұзушылықтың салдарының негізі-сабаққа үлгере
алмаушылық, кейбір оқушы қатар-құрбыларынан сабақта артта қалып, тәртіп
бұзуын өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі
келеді. Бұл мінез көбінесе менменсуден, бала мінезінің дұрыс
тәрбиеленбеуінен болады. Бірақ осылай болған жағдайда, тәртіпсіздікті
баланың бойына біржолата сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан
іздестіруге болмайды, ойын тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес,
оның үй-ішіндегі жағдайларға да, айталық ата – ана бірлігінің жоқтығына
және баласына қойған талаптың әртүрлі болып келуіне байланысты.
Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет.
Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі,
сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез-келген баланың жақсы жағдайда,
нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді.1
Жалпы білім беретін орта мектептерде тәрбие жұмыстарын одан әрі
жетілдіру оқушылардың тәртіп бұзушылығын болдырмаудың алдын алудың
формалары мен әдістері белгіленген. Әрине, жекелеген оқушылардың қоғамға
жат мінез-құлықтар көрсетуі және заң тәртібін бұзуы отбасы , мектеп,
жұртшылықтың тәрбие жұмыстарынан кеткен кемшіліктерден демекпіз.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеу, қоғамдық орындарда тәртіп сақтау және
педагогикалық әдебиеттерде кәмелетке жасы толмаған құқық тәртібін
бұзушылар, педагогикалық тәртібі нашар қиын балалар сияқты терминдік
ұғымдар кездеседі. Біріншісіне кәмелетке жасы толмаған құқық тәртібін
бұзатындар небір жағымсыз жағдайларға байланысты дау-жанжалдар шығаратын,
арақ-шарап ішіп жеке меншік пен қоғамдық мүліктерге қол сұғатындар жатады.
Олардың мінез-құлықтарында , жүріс-тұрыстарында жалқаулық, қатігездік,
бастаған ісін аяғына дейін атқармау, әр түрлі ұрлық жасау т.б. қылықтар
кездесіп отырады.
Ал педагогикалық тәртібі нашар балаларға айналасымен қарым-
қатынастарында жоғарыда айтылған жағымсыз қылықтар мен әдет-дағдылар
көрсеткенімен, бұндай ерекшеліктер мінез-құлықтарында тиянақты
қалыптаспағандар жатады.
Қиын балалар қатарына психикалық дамуы уақытша баяулаған, тез
ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінез-құлқында психопатиялық
формалар кездесетін, кейде ашулары қайнағанда дәрі – дәрмек беру арқылы
қозу күйін тежейтін балалар жатады. Осындай оқушыларға педагог тарапынан
гуманистік қасиеттер мен этикалық талап – тілектер қоя білетін педагогтік
шеберліктер қажет.
Қиын оқушыларды қайта тәрбиелету мәселелері жаңадан ғана қаралып
отырған проблема емес, революциядан бұрынғы орыс және шетелдік
педагогикалық ойшылдардың, қайраткерлердің бірі Г.П. Бельский, А.
Богдановский, А.Я. Герд, Д.А. Дриль, Д.Р. Тальберг, А.А. Фидлер және т.б.
еңбектерінде көтерілген. Осылардың кейбіреулерінің идеялары осы күнге
дейін өз құнын жоғалтқан жоқ. Мысалы, П.Г. Бельский және Д.Л. Дриль құқық
бұзушы жасөспірімдерді зерттеп-тану, олардың психологиялық ерекшеліктерін
анықтауды талап етеді. П.П. Пусторослов болса, педагогикалық тәртібі
нашарланған балалардың заң құқығын бұзу дәрежесіне орай әртүрлі типті оқу
– тәрбие мекемелерін ұйымдастыруды жөн көрген. Е. Альбитский, А. Ширген, А.
Герд тәрбие-еңбек еолонияларында оқу процесін жандандыруды қарастырады.
Н.Н. Горонович құқық бұзушы жеткіншектерді қайта тәрбиелеу процесін
жақсартудағы тәрбиешінің ролін көрсетуге кеңес берген.
20-30 жылдары құқық бұзушы және баспанасыз қалған жасөспірімдердің
проблемасын қолға алып, зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады.
Бұл мәселелермен еліміздің аса көрнекті педагогтары мен психологтары
Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, С.Т. Шацкий, Л.С. Выготский, Л.В. Заньков,
В.Н. Мясишев т.б. шұғылданды. Сонымен, бұл зерттеушілер балалардың
тәртіптерінің нашарлау себептерін екі мағынада түсіндірді: топтағы ғалым-
педагогтар, қоғамдық жағдайлар мен күнделікті өмірдегі тұрмыс – жағдай
негіз болады десе, екінші топтағы педагогтар баланың психикадағы табиғи
ерекшеліктері мен мінез-құлқыныңжағымсыз факторларға бейімділігінен деп
санады.
Айтылып отырған мәселе 30-50 жылдар аралықтарында объективті
жағдайларға байланысты тоқтап қалып, тек 50-60 жылдардан кейін ғана қиын
балалар мәселелерімен шұғылданушылардың ғылыми еңбектерінде \В.А.
Сухомлинский, Л.С. Славина, Г.П. Медведьев, Л.М. Зюбин, Э.Г. Кюсташкин,
Г.А. уманов, М.А. Невский, З.И. Шыныбекова, В.В. Трифанов, Р.К. Мәмбетова,
Л.К. Керімов т.б.\ жарық көре бастады. Бұл ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
дәлелдеуінше, қиын оқушылардың пайда болуына үш фактор себепші болатыны
анықталған.
1. отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы
ұрыс-талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық
ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік, ата-ананың біреуінің
болмауы т.б. жағдайлар себепші болған
2. мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен
кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардың мінез-құлық
ерекшеліктерін, ынта-ықыластарын, қызығушылығы мен талап-
тілегін ескермеу мүмкіндік берген.
3. жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан, яғни
оқушылардың тұратын микроаудандарында әр түрлі үйірме
жұмыстары мен спорт секцияларына тиянақты тартылмауы салдары
да негіз болған.1
Мінез-құлқындағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 ж. Пайда
бола бастады. (Блонский П.П.). Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың басында қайтадан
қолданысқа енді. Қазіргі кезде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде нақты
орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, заңгер,
дәрігер, педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып
отыратын үлкен мәселе екенін айтып өту керек.

2. Мінез-құлықтың бұзылу себептері және жағымсыз әдеттердің пайда
болуы

Қазіргі қоғамда кәмелетке жасы толмаған балалардың заң тәртібін бұзуы
және педагогикалық тәртіптерінің төмендеуі көп ретте кейбір объективтік
және субъективтік жағдайларға байланысты. Сонымен, қазіргі социологтар мен
психологтардың еңбектерінде жеке адамды қалыптастыруға екі топ факторлар:
макрожағдай мен микрожағдайлар себепші болады деп санайды. Макрожағдай
негізінде қоғамдағы экономикалық қарым-қатынас, партиялық басшылық,
қоғамдық сана формалары, тап және ұлттар қатынастары т.б. жеке адамның
қалыптасуына объективтік мүмкіндік туғызып, жастардың адамгершілік
белгілерді сақтап құқық тәртібін бұзуға жол бермейді. Ал, жасөспірімдердің
заң нормаларын мойындамайды, қоғамдық орындарда тәртіп сақтамауы, үлкен-
кішіні сыйламау қылықтары коллективте, топта, жанұяда, жора-жолдастарының
арасында т.б. Микрожағдай ортасында ғана қалыптасады. Өйткені баланың
алғашқы қадамы отбасында, мектепте, жора-жолдастары мен ата-аналарының
арасында жасалынады.
Психологиялық және психофизиологиялық ауытқулармен байланысты себептер
М.Раттер (1987) деректері бойынша балалардың 5-15 пайызы психологиялық
ауытқулары бар. Ал бұған эмоционалды бұзылулармен қоса, онда мәселенің
негізі және себептері түсінікті болады. Бұл балалардың тек қана аз бөлігі
психиатрға барады (ал біздің елде психиатрға бару мүлдем аз). Сол
М.Раттердің айтуы бойынша бұл мәселелерді шешуде медицинамен байланысы жоқ
педиатрлар мен педагогтар, әлеуметтік педагогтар, психологтар ат салысуы
керек. әрине, бұлар диагноз қоя алмайды, бірақ симптомдарын көрсетіп, қажет
болған жағдайда баланың ата-аналарына дәрігерге бару керектігін айтады.
Симптомдар арасында М.Раттер ең алдымен мыналарды атап көрсетеді:
• оның жасына және жынысына сәйкес баланың адеквантты қорқыныш сезімі.
Мысалы: жақын адаммен айырылысу кезіндегі, сәби кезде бұл қалыпты, ал
жасөспірімдік кезде бұл қалыпсыз;
• қорқыныш сезімнен көп уақытқа дейін арылмау, қысқа мерзімді қорқыныш
сезімі, ештеңе естігісі келмеуі, балалардың көбісінде болады. Бірақ
бұл сезімдер көп уақыт бойы сақтала берсе, онда қалыптан ауытқу деп
саналады;
• баланың тәртібінде күнделікті тәртібінен ауытқу пайда болуы, егер бұны
қалыпты даму жағдайынан түсіндіру қиын болса;
• ауыр және қайталанатын симптомдардың пайда болуы. Мысалы: ата-аналары
балада түнгі қорқыныш сезімі пайда болады деп санайды. Егер олар мұны
баланың сөзінен айтса, бұған аса көңіл аударып керек жоқ. Ал егер ол
түнде жылап оянатын болса және бұл жиі қайталанып тұрса;
• бұл симптомдардың біреуі ғана болса, бұған аса көңіл аударып қажеті
жоқ. Ал бұлардың барлығы да бір уақытта болып, психологиялық өміріне
әр жақтарына кесірі тиіп тұрса.
Әрине жоғарыда көрсетілгендердің барлығы да баланың дамып жатқан
ортасына байланысты. Бұған қоғамдағы этикалық, әлеуметтік және мәдени
ерекшеліктерді ескерту қажет.
Психологтар мен психиаторларда ауытқудың қандай деңгейде екенін
анықтайтын әдістемелер бар. Олар педагогтармен бірге тәртіптегі
педагогикалық түзетулер әдістерін құрастыра алады. Мұғалімнің медицина
саласына байланысты мағлұматы болса да ол балаға диагноз қоя алмайды. Ал
егер де ол баланың қандай жағдайда екенін білсе, бұл жөнінде балаға және
оның ата-аналарына айтпауы керек, себебі олардың сенімін жоғалтыпалмас
үшін.
Ересектік дағдарысымен байланысты себептер.
Мектеп жылдарындағы баланың дамуы барлық кезде де жайлы өтпейді. 7-17
жас аралықтарында өсіп келе жатқан адам бірнеше даму сатысынан өтеді,
олардың әрқайсысында коммуникативті қабылдау өзгеріске ұшырайды. Жиі түрде
қалыптасқан ұғымдар мен жағдайлардың, армандар мен әдеттердің өзгерісі тез
арада туындайды. Онда бала бұл жағдайда неліктен мұндай өзгеріс болғанын
түсіне алмай, бейімделе алмай қалады. Осылай балалар мен жасөспірімдер
мектептік кезеңде бірнеше дағдарыстық жағдайларда болады. Осыған сай
балалардың көбісі бұл кезде қиын балалар қатарынан шығады.
Психолог Р.С.Немовтың айтуы бойынша бір физикалық және психологиялық
жастың екіншісіне өткен кезде жастық дағдарыстар туындайды. Осылай әрбір
дағдарыста қиратушылық және құрастырушылық мін бар.
Мектеп жасындағы балалардың дамуын екі этаппен айтып көрсетуге болады:
кіші мектептік жас (6-7 жастан 10-11 жасқа дейін) және орта, үлкен мектеп
жастары (10-11 жастан 16-17 жасқа дейін). Екінші этап жасөспірімдік (10-11
жастан 13-14 жасқа дейін) және ерте жеткіншектік жастарға (13-14 жастан 16-
17 жасқа дейін) бөлінеді.
Кіші мектептік жастан жасөспірімдікке өту дағдарысы ағзадағы
физиологиялық өзгерістерге, ересектиермен қалыптасып жатқан қатынастарға
және тұлғаның дамуына интеллектуалды дамып жатқандығымен байланысты.
Бірақ жасөспірімдік жаста да, ерте жеткіншектік жаста да дағдарыс
оқушыларда әрбір жерде тосып тұрады. Жасөспірімдік жас - өсу, даму,
ержету жасы. Өзгерістер, оның ішінде қарым-қатынастағы өзгерістер тез арада
болады. Американ психологы А.Гезелл жасөспірімдік жастың классификациясы
мен периодтылығын құрастырады.
10 жас – бұл алтын жас, осы кезде бала өмірді оңай қабылдайды, ата-
аналарымен тең, сыртқы келбетімен байланысы жоқ.
11 жаста ағзада өзгерістер бола бастайды, бала импульсивті, көңіл-күйі
жиі өзгереді, құрбыларымен, ата-аналарымен қақтығысы мол.
12 жаста мұндай қатынас кішкене басылады, әлемге қатынасы оңалады,
отбасынан алыстайды, сол уақытта құрбылармен жақын болады. Бұл жастың
негізгі ерекшеліктері – ақылдылық, әзілқойлық, шыдамдылық, сырт келбеіне
көңіл бөлушілік және өзіне қарсы жынысқа қызығушылық.
13 жаста балалар өз-өздеріне сынды және сынға төзімді, өз-өздеріне
еніп кетеді, психологиямен қызыға бастайды, ата-аналарына сынды қарайды,
достықта таңдаулы болады. Көңіл-күйіндегі өзгерістер жоғары болады.
14 жаста интроверсия экстроверсияға ауысады, жасөспірім экспонсивті,
көпшіл, жылдам, өз-өзіне сенімді бола бастайды. Экспонсивтілік көпшілік
болуымен, адамдарға әдейі неше түрлі сұрақтар қоюымен көрінеді.
15 жастағылары бір формада бөліп көрсетуге болмайды, себебі тұлғалық
ерекшеліктері мол. Бұл жастағы ерекшелік жасөспірімнің мектептен, ата-
анадан тәуелсіз болуға ұмтылумен белгілі. Тәуелсіздікке ұмтылудың оңтайлысы
баланың өзін-өзін қадағалаумен және тәрбиелеуінің алғашқы кезеңінің
басталуы. Бұл оның кері әсерлерге бейім болуы қаупін жоғарылатады. Топқа
қосылу қажеттілігі туындайды.
16 жаста қайтадан тепе-теңдік туындайды, өмірге деген құштарлық өседі,
адамдармен қарым-қатынасы жоғарылай бастайды, келешекке ұмтылыс болады.
Әрине автор бұл жастардағы ерекшеліктердің кейбір жақтарын ғана
көрсете білді. Шындыққа келсек, жасөспірімнің жылдам өсуі және мәдени -
әлеуметтік өзгешеліктер мәні өте жоғары. Бірақ осы анықтамаларға сүйене
отырып жасөспірімдерді жастарына қарай топтап, олармен қарым-қатынас жасау
жүйесін құруға болады.
Сонымен бірге психофизиологиялық және әлеуметтік себептер де араласып
кеткен классификациялықта болады. Осылай Т.Клай (1991) жеткіншек
қылмыскерлердің бес типін бөліп көрсетеді.
1. Ол жағдайына ақымақтық жасап жүр. Тәртіптеріндегі
ауытқуларды, кішкене бұзақылық деп айтатын жасөспірімдер бар.
Бұл жерде не айтқымыз келіп тұр? Үйге кеш келу, өтірік айту,
мектепке бармау, киноға билетсіз кіру. Мұндай жасөспірімдер
үнемі ағаларын, не апаларын ызаландырады, көршісінің
машинасының балонын жарыа тастайды, мектеп би кешінде
түтіндеткіштер тастайды, есірткі қолданып көреді. Олар
куәліксіз автомобильді айдап кете алады, көрші үйді, не
болмаса мектеп ғимаратын бүлдіріп тастай алады.
2. Ата-аналар жауы. Мұндай жасөспірімдердің тәртіптерінің себебі
олардың ата-аналарының біреуіне, не екеуіне де қастандық
ойлаумен түсіндіріледі. Уақыт өткен сайын мұндай қатынас кішкен
соғысқа айналып кетеді. Жасөспірім – ұлдың қастандығы ата-
аналар үшін ашық аспандағы найзағай тәріздес болады. Олар
баланың осы жылдар бойы қастандығын ішіне сақтап келіп, қазір
сыртқа шыққанын түсінбейді.
3. Бұзылған бала. Мұндай баланы ассоциалды бағыттағы тұлға деп
атайды. Онда интеллектуалды, эмоционалды дамуына ауытқулар жоқ.
Бірақ тәртібінде оның ауытқуы бар. Бұл баланың сәтсіз отбасында
өскенін білдіреді. Енді ол сол жердің ережелері бойынша өмір
сүреді. Олар қылмыс өмірін қабылдап, соның ережелеріне
бағынады.
4. Органик. Бұл баланың миында ауытқу бар, не дамуында кеш
қалған. Оның тәртібіндегі бұзақылықтар интеллектінің төмен
болуына және өзінің жүріс-тұрысына баға бере алмауымен
түсіндіріледі. Бұл балаларды өкінішке орай құрбылары
мазақтайды, себебі олар барлығы тәрізді емес.
5. Түбінің жаман болуы. Мұндай жасөспірімдер типін психопаттар
деп те атайды. Олар өмір бойы қылмыс жасауға тән. Мұндай ауытқу
мектепке дейінгі кезде пайда бола бастайды. Мұндай жасөспірім
ұсталынып қалса да бұзақылық жасай береді. Оны қорқыныш сезімі
де тоқтата алмайды. Ол ешқашан да шын жүректен жақсы көре
алмайды. Оған ұят, кіне деген сезімдер белгісіз. Мен оған
ұрысамын, оны жазалаймын,-дейді осындай баланың әкесі. Ал оған
бәрі бір. Ол ештеңе болмаған тәрізді қайтадан бастайды.[2]

ІІ. МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ҚИЫН БАЛАЛАРМЕН КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТТЕГІ ҚАЙТА ТӘРБИЕЛЕУ
ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

2.1. Мектептегі қиын балалардың алдын-алу жұмысының негізгі
бағыттары

Тәртібіндегі ауытқуларды зерртеу, оларға әсер ететін факторларды
іздестірумен шектелмейді. Ғалымдардың, криминалисттердің, социологтардың,
психологтардың, саясаткерлердің жұмысы жасөспірімдерге әсер ету
стратегиясын шығару болып табылады. Осы жақта ауытқуы бар тәртіпті
әлеуметтік қадағалау қандай да болмасын қоғам үшін өзекті болып табылады.
Әлеуметтік қадағалау - терминін, алғаш рет айналымға Г.Тард
енгізген, ол алғашқыда бұл терминді қылмыскерлердің қоғамға қайтып оралуы
ретінде қарастырады. Содан кейін Г.Тард бұл ұғымды кеңейте отырып, тұлғаның
әлеуметтену факторы ретінде түсіне бастады. Ғалымдардың жұмыстарында
әлеуметтік қадағалау ұғымы басынан бастап, тұлға тәртібіндегі қоғам үшін
келеңсіз жайттарды жою болып табылады. Әлеуметтік қадағалау мәселесін
құрастыра отырып, бұл социологтар оны әлеуметтік институттар жүзеге
асыратын бағыт деп түсінді. Әлеуметтік қадағалау теориясын Э.Росс және
Р.Парк бір-бірімен келіспей құрастырған. Э.Росс бойынша әлеуметтік
қадағалау бұл сау әлеуметтік тәртіпті орнату мақсатында тұлғаның
тәртібіне қоғамның әсер етуі. Р.Парк әлеуметтік қадағалауды әлеуметтік
күштер мен адам табиғатының бірігіп қамтамасыз ететін құрал ретінде
түсінеді. Ол әлеуметтік қадағалаудың үш формасын бөліп көрсетеді:
1. элементарлы санкциялар
2. қоғамның пікірі
3. әлеуметтік институттар
Әлеуметтік бақылаудың кең теориясын Р.А.Лапьер құрастырды, ол
әлеуметтік бақылауды тұлғаның мәдениетті және оны ұрпақтан – ұрпаққа беріп
отыру процесі ретінде түсіндірді. Ол әлеуметтік қадағалаудың үш әмбебап
механизмі бар дейді:
1. физикалық санкциялар (тұлғаны топтық нормаларды бұзғаны үшін
жазалау);
2. экономикалық санкциялар (қорқыту);
3. әкімшілік санкциялар;
Т.Парсонс әлеуметтік қадағалаудың үш құралын бөліп көрсетті:
1. норманы бұзушыларды оқшауландыру және ақтауды қарастырмау. Бұл
әдіспен ең жаман қылмыскерлерге әсер ету; 2. бұзушының қатынасуын шектеумен
байланысты, оқшаулау, бірақ қоғамнан толығымен оқшауламау, ол қоғамға
өзінің қателігін түсінгеннен кейін қайтып келе алады; 3. ақтау, бұзақының
қалыпты өмірге оралуын және өзінің әлеуметтік рөлін ойнауға қайтып оралуы.
Көптеген түзеу мекемелерінде, психикалық клиникаларда ақату бағдарламалары
кеңінен қолданылады, ал әлеуметтік қамтамасыз орталықтарымен, әртүрлі
ұйымдармен бұзақылардың ақталу жұмысымен айналысуда.
Әлеуметтік қадағалаудағы әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық
проблемалар кеңестік әлеуметте 70-80 жылдары басталды. Әлеуметтік қадағалау
деп қоғам мүшелеріне әртүрлі мәселелерді шешу үшін әсер етуімен
түсіндіріледі.
М.И.Бобнева және Е.В.Шорохова әлеуметтік қадағалау функцияларын бөліп
көрсетеді. Бұл әлеуметтік бақылау жүйесінің реттеу функциясы және
әлеуметтік бақылаудың динамикалық функциясы. Г.А.Предвечный және
Ю.А.Шеркович әлеуметтік қадағалау жүйесінде жеке іс-әрекеттерді
қарастырады. Олар оны адамның немесе оның басқа адамдарға қатынасындағы
субъективті жағдайын көрсететін әлеуметтік-коммуникативті іс-әрекеттер деп
сипаттайды. Яғни, әлеуметтік қадағалау жүйесіндегі әлеуметтік іс-әрекет –
бұл жеке тұлғалардағы келеңсіз жағдайларды жою мақсатында оны жазалау, не
көтермелеу, мадақтау не айыптау.
Әлеуметтік әдебиеттерде әлеуметтік қадағалау бір жағынан жүйенің
төзімділігімен және онымен басқаруды қамтамасыз ететін процестер
бірегейлігі ретінде қарастырылса, ал екінші жағынан тәртіпті реттеудің
әртүрлі жүйесі: мемлекеттік және қоғамдық институттар, құқық нормалары,
мораль, салт-дәстүр ретінде қарастырылады.
Әлеуметтік қадағалау әсер етудің арнайы құралдары арқылы жүзеге
асырылады: жауапкершілік және жазалау, көтермелеу және тәртіпті
ынталандыру. Көтермелеу әлеуметтік қадағалаудың негізгі әдістері ретінде
көбінесе тұлғаны әлеуметтендіруде, заңды қадағалауын қалыптастыруда
қолданылады.
Әлеуметтендіруде әлеуметтік саясаттың үш негізгі бағыты ерекшеленеді:
ақпараттық санкцияларды қолдану, медико-биологиялық және әлеуметтік-
профилактикалық.
Ақпараттық қолданыс олар әлеуметтік нормаларды білмегендіктерінен туды
деген ұсыныстан туындайды. Адамдардың нормативті талаптарды білуі түсінікті
және оны қоғам қолдайды.
Келесі қолданыс – жаза. Бұл әдісті қолдану көне және дәстүрлі болып
табылады.
Медико-биологиялық қолданыс девиантты мінез-құлықты тұлғаның
биологиялық, психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерін ескеруді талап
етеді. Бұл талаптар адамның екі сипатты болуынан, яғни биологиялық және
әлеуметті болуынан туындайды.
Әлеуметтік-профилактикалық қолданыс объективті себептердің әсер
етулерінің нәтижесінен туындайды. Әлеуметтік-профилактикалық қолданыстың
мақсаты әлеуметтік нормалардан ауытқулардың болмауы және оның алдын алуы.
Жоғарыда көрсетілген бағыттарының әр қайсысының өз кемшіліктері және
жетістіктері бар. Бірақ осы бағыттардың барлыын бірге алып жұмыс істесе,
онда олар күрделі қалыптасқан жүйені құрайды.
Қазіргі уақытта көптеген өркениетті елдерде жаза дағдарысы жөнінде
түсінік қалыптасқан, қылымыстық саясат және қылмыстық әділет дағдарысы,
мемлекеттік және полициялық бақылау дағдарысы. Қазақстанда әлеуметтік
бақылаудың бұл түрінің сараптамасы қалыпты жағдай онша емес екендігін
көрсетеді. Қазақстанның қылмыстық саясатының тамыры 80 жылдардың аяғына
кетеді.Кейінгі 25 жыл ішінде Қазақстанда 450 000 адам бас бостандығынан
айырылды. Ал бұл халық саны 15 млн. Бола тұра ,әр бір 35-қазақстандық
жазасын өтеу орындарында отырып шыққан.Сотталғандардың 90% 18 жасқа дейін
болса, онда әр бір 18- азамат және орта есеппен алғанда әр бір 9-отбасында
түрмелік мектеп бар, ал бұл азаматтардың психологиясына кері әсер етеді.
Жаңа ҚК қабылданғаннан кейін бас бостандығынан айырушылар саны кемімей ,
керісінше өскендігін тәжірибе көрсетеді. Статистикаға сүйенсек осы
көрсеткіштер бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасында бірінші орында, ал
әлемдік тәжірибе бойынша АҚШ пен Ресейден кейін үшінші орында.
Жасөспірімдерге де қатысты қатаң үкім шығару мысалдары бар, бүгінгі
күні заң соттары жеткіншек қылмыскерлерге рақымшыл болуға мүмкіндік береді
және орта немесе ауыр емес қылмыс жасаған жазасын өтеу жасына жетпегендерге
жазасын өтеуден босатады.Бірақ тәжірбе көрсететіндей көпнесе
жасөспірімдермен олардың қорғаушыларының құқықтары көпнесе
ескерілмейді.Жеткіншектерді қамау тек ерекше жағдайда ғана болуы қажет.Ал
органдар болса жеткіншекке ауыр кылмысты жала тағып оны қамап тастайды.
Қорытындысында жасөспірімді айлар бойы қамауда ұстайды.
Қазіргі әлемдік әдебиеттерде превенцияның үш деңгейі көрсетіліді:
primary prevention (жалпы әлеуметтік алдын алу ұғымына жақын – ортаға,
экологияға, экономикаға, әлеуметке, өмірді жақсарту мақсатында саяси жағдай
әсер ету) secondary prevention (арнайы алдын – алу баламасы,
қауіпсіздікті қорғауға, қауіпті топқа әсер етуге, қылмыс пен құқық
бұзушылықты туындайтын жағдайларды жоюға бағытталған), tertiary prevention
немесе отандық криминолгияда жеке алдын алу. Қазірі уақытта Қазақстанда
мінез- құлқында ауытқуы бар жасөсперімдер ісі бойынша полиция ұйымдары
айналысады. Біздің ойымызша әлеуметтік алдын алу тәжірбесінде ең басты
қателік әлеуметтік-педагогиқалық және құқықтық органдарының бірігіп жұмыс
істемеуінде.
Қалыптасқан әлеуметтік алдын алу тәжірбесінде негізгі рөл жеткінщек
қылмыскерлердін алдын алу және сәйкес қылмыстық іздестіру бөлімшелеріне
бөлінген. Бұл бөлімшелердін іс- әрекеті нормативті құжаттармен реттелген
және ҚР заңы бойынша жүзеге асырылады.
Білім беру мекемесінде әлеуметтік педагог әлеуметтік- педагогикалық
функциясынан басқа нақты бір категория бойынша оқушыларды мектепшілік
бақылауға тіркеп олармен жеке бір бағыттар бойынша профилактикалық жұмыстар
жүргізеді. Олар есепке алу карточкаларын және алдын-алу істерін жүргізу,
арыз берген материалдармен жұмыс жүргізу, әртүрлі құжаттарды толтыру,
аумақта профилактикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.