МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДЫҢ теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДЫҢ теориялық негіздері
1.1. Муниципалды басқарудың мазмұны, принциптері мен экономикалық
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Дамыған елдердегі муниципалды басқарудың әлемдік
тәжірибесі ... ... .8
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУдың жағдайы
1. Муниципалды басқарудың даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
2. Муниципалды басқару жүйесінің тиімділігін арттыру және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...34
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 35
Кіріспе
Экономикадағы өзгерістердің барлық өмірлік циклдағы қиындығы қоғамдық
қызметтің, өндірістің және территорияны басқарудың барлық салаларында
өзгерістерді талап етуі. Заманауи шарттарда басқарушылық қызмет
территорияның әлеуметтік сала экономикасын басқарудың қоғамдық
процестерінің, өндірістің және қоғамдың дамуы мен қызмет етуінің маңызды
факторының бірі ретінде көрініс табуда.
Басқару – алға қойылған мақсаттарға жетудегі ұжымдық адамдарға мақсатқа
бағытталған ықпалы.
Жергілікті өзін - өзі басқару нысандарына халықтың жергілікті сұрау
салуын, жиналыстары мен нысандарын, халықтың тұратын жеріндегі кәсіби және
өзге де ерік білдірулерін жатқызуға болады.
Ал “ муниципалды басқару ” ұғымына анықтаманы 1985 жылы Еуропа
кеңесінің бастамасымен қабылданған Еуропалық хартиядан таба аламыз, яғни “
қоғамдық жұмыстардың басым бөлігін бақылауда жергілікті қауымдастықтардың
қабілеттіліктерін, құқықтарын, сонымен қатар халықтың мүддесіне сәйкес
қоғамдық жұмыстарды заң шеңберінде басқару”.
Муниципалды басқару өзі шешетін мәселелер сипатына сай болуы керек. Бұл
мәселелерге төмендегілер жатқызылады:
• Муниципалды құрылымның әлеуметтік инфрақұрылымын қалыптастыру;
• Муниципалды құрылымның экономикасын тұрақтандыру;
• Аймақаралық және аймақішілік байланыстарды дамыту;
• Бір ыңгай экономикалық кеңістікті сақтау.
Осы мәселелерді шешуде әлеуметтік – экономикалық процестерге ықпал
етудегі тиімділікті көтеруде комплектілік негізгі шарт болып табылады.
Муниципалды басқару жүйесі өзін – өзі басқару принциптері негізінде
қалыптасады. Ол басқару субъектісі (жергілікті өзін – өзі басқару органдары
) және басқару объектісі ( муниципалды құрылым және муниципалды
шаруашылық).
Жергілікті өзін – өзі басқару принциптері халық қызметінің ұйымдасуын
қамтамасыз етеді, яғни жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуді өздерінің
жеке жауапкершіліктеріне алуды қамтамасыз етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты – дамыған шетелдік мемлекеттердің жергілікті
жерлердегі өзін–өзі басқару тәжірибелерін пайдалана отырып, экономикамызды
көтеруге үлес қосу. Жұмыстың өзекті мәселесіне – әлемдік тәжірибені және
модельдерін қолдана отырып, жергілікті өзін – өзі басқаруды елімізде дұрыс
іске асырып, экономикамыздағы шешілмеген бірқатар мәселелердің шешілуі,
қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамыту, еліміздегі жергілікті өзін - өзі
басқарудың мәні мен қоғам өміріндегі маңызы, оның құрылымы, қызметі мен
облыстық деңгейде басқару әдістерін жан-жақты ашып көрсету.
І. МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДЫҢ теориялық негіздері
1.1. Муниципалды басқарудың мазмұны, принциптері мен экономикалық
механизмдері
Муниципалды басқару ең біріншіден, муниципалды құрылымның атқарушы –
бұйрықтық қызметімен, яғни жергілікті өзін – өзі басқару жүйесінің қосымша
элементі негізінде қарастырылады.
Муниципалды басқару өзіне келесілерді енгізеді:
А) жергілікті деңгейдегі мемлекеттік басқару, яғни мемлекеттік биліктің
аймақтық органдары ( мемлекеттік саясаттың қаржы, салықсалу, халықты
жұмыспен қамту және т.б. салаларында бірқатар функцияларын жүзеге асыру);
Б) жергілікті өзін – өзі басқару халықтық билік формасы ретінде;
В) муниципалды менеджмент – жергілікті өзін – өзі басқару органдары мен
халықтың арасында серіктестік қатынасты жақсарту іс – шаралар жүйесі
ретінде.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың құрылымдарына – азаматтардың тұрақты
тұратын аумақтық құрылымдарда жеке өздері тұрғындар тобы жинақы тұратын
және де тарихи, ұлттық және басқа да жергілікті мүдделерін ескере отырып,
жергілікті деңгейдегі мәселелерге байланысты шешімдерін қабылдауға
шақырылған, билікті жүзеге асыратын ұйымдастырылған нысан.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен,
сондай –ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және
қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті
өзін - өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен
белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Облыстық жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру нысандарына:
тікелей сайлаулар, азаматтардың жалпы жиналыстары, азаматтардың
конференциялары жатады.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың функцияларына: облыс территориясындағы
жергілікті істерді шешуге тұрғындардың қатысуын қастамасыз ету, коммуналдық
меншікті және қаржылық құралдарды басқару, облыстағы аумақтардың дамуын
қамтамасыз етуді, облыс тұрғындарына әлеуметтік – мәдени, коммуналды –
тұрмыстық және басқа да қызметтер көрсету, облыс территориясында қоғамдық
тәртіпті қорғау, заңдылықты қамтамасыз ету, жергілікті өзін-өзі басқарудың
мүдделері мен құқықтарын қорғауды жүзеге асырады.
Жергілікті немесе муниципалды өзін-өзі басқару – бұл белгілі бір елдің
қандайда бір әкімшілік территориялды бірліктің халықтың мүддесін тікелей
көрсететін арнайы сайланған органдар жүзеге асыратын жергілікті істерді
басқару органдары жүйесі. 1985 жылы қазанда европа кеңесімен қабылданған
жергілікті өзін - өзі басқару туралы европалық хартия жергілікті өзін-өзі
басқару анықтама береді. Хартия жергілікті өзін-өзі басқару деп –
жергілікті қоғамдастықтардың қоғамдық істердің маңызды бөлігін бақылауға,
заң шегінде өзінің жауапкершілігімен халық игілігіне басқаруға нақты
мүмкіндік пен құқықты айтады.
Жергілікті өзін-өзі басқару, тұрғындардың өмір сүру жағдайында маңызды
мәселелерді шешу белсенділігін арттыру қосымша қоғамдағы ішкі күштердің
күшеюі мен әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық прогресстің
жылдамдатады.
Кез келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым болмаса
жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның бар екенін
мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді басқарылуын
қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және көпқырлы,
сондықтан қоғамдық дамудың барлық кезеңдерін тек орталықтан шешу қиындық
туғызады. Басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін өкілеттіліктің бір
бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып қарағанда оңтайлы
нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне берген ұтымды. Бұл
өз кезегінде жергілікті жағдайды, мүмкіндікті, басқарудың әдістері мен
тәсілдерін сөзсіз есепке алуды талап етеді. Ал жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың нағыз төте жолы болып табылады.
Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік
орындары арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай
жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің бекіткен және таныған
халықтың өзін-өзі басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі
жергілікті маңызды мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ,
жергілікті билік орталық органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері
пайдаланып, проблеманы шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар,
әсіресе әлеуметтік саладағы шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті
тұрғындардың көңіл-күйіне қатты әсер ететінін ескеру қажет.
Жергілікті тұрғындардың осы саладағы атқарылып жатқан реформаға
қанағаттанбауы алдағы уақытта басқа да игілікті шараларды ескермеуге әкеліп
соғады. Міне, сондықтан да жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру
бірнеше стратегиялық мақсаттарды көздейді. Бұл жерде мемлекеттік басқарудың
тиімділігін арттырып, төменгі буындардағы жемқорлықты азайту – азаматтық
қоғамды қалыптастырып, дамытуға көмектеседі. Өзін - өзі тиімді басқару
біртіндеп жергілікті тұрғындардың жауапкершілігін арттыра отырып, жоғарыдан
көмек күтпей, кездескен проблемаларды бірлесіп шешуге қолайлы жағдай
жасайды. Осындай жағдайда жергілікті билік тұрғындар алдында бедел жинап,
өкілеттілікке ие болады.
Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің тиімді қызмет етуінің басты
шарттары – органдарға тиімді басқаруды жүзеге асыратын көлемдегі құқықты
жүктеу және мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару, сонымен қатар
әртүрлі территориялық басқару арасындағы қызметтерді тиімді бөлу болып
табылады.
Муниципалды басқаруды кең қолдануды анықтайтын факторлар:
– жергілікті өзін - өзі басқару шарттарында территориялдық құрылым
барлық әлеуметтік, экономикалық, саяси және жергілікті маңызы бар
сұрақтарды шешуде толық еркінділік алады. Осының негізінде олар
өкілеттілікке ие болады.;
– муниципалдық құрылым шаруашылық қатынастардың толыққұқықтық
субъектісі болып келеді. Дербес билік ету құқығына, муниципалды
меншікпен қолдану құқығына ие бола алады;
– жергілікті өзін - өзі басқару шарттарында муниципалды қауымдастықтың
бюджеттік еркінділігі кеңейе түседі;
– жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің қызметі нағыз, шынайы халық
билігінің дамуына жағымды шарттар қалыптастырады.
Муниципалды басқарудың мақсаты – муниципалды құрылым халқының өмірсүру
деңгейін көтеру. Сол себепті муниципалды басқару келесі мәселелерді шешеді:
– әлеуметтік инфрақұрылымды қалыптастыру;
– экономиканы тұрақтандыру;
– әлеуметтік – экономикалық процестерді реттеу;
– экономикалық жағдайды қолдайды;
– бірыңғай экономикалық кеңістікті сақтайды.
Муниципалды басқарудың негізгі принциптері – жалпы және жеке – басқару
қатынастарынан және өзін – өзі басқару жүйесінің талаптарының ұйымдасуынан
туындайды. Жеке принциптері басқарудың жеке функцияларын жүзеге асыруда
қолданылады ( жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация принциптері ), сонымен
қатар жеке жақтарына ( әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырушылық –
құқықтық ) және басқару деңгейінде қолданылады. Олар:
1. Бірыңғайлық пен коллегиалдылық.
2. Заңдылық.
3. Жариялылық.
4. Мемлекеттік кепілділік.
5. Муниципалды құрылымдарды басқару процесіне халықтың қатысуы.
6. Кешенділік.
7. Халықтың сұранысын қанағаттандыру.
8. Территориалды және салалық басқарудың үйлесімділігі.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың экономикалық негізі мына түрде
қалыптасады.
а) Жергілікті өзін - өзі басқаратын қауымның меншігі;
б) Мемлекеттік меншіктің жергілікті өзін - өзі басқару органдары
басқаруына берілген мүлігі;
в) қолданыстағы заңға сәйкес жергілікті қауымның қажеттілігін
қанағаттандыру мүмкіндігі бар басқада меншік түрлері;
г) жергілікті қаржылар.
Өзін - өзі басқарудың экономикалық негізін тану тек берілген негіздегі
құрылымдық компоненттерін білу ғана емес, сондай-ақ заңдық аспектілерін де
білу өте маңызды. Қолданыстағы заң негізінде бірқатар түсініктер
қолданылады: меншік, мүлік, мүліктік құқық.
Муниципалды бірлестіктерді алып қарайтын болсақ мемлекеттік меншікті
муниципалды органдарға беру тәртібімен анықталған коммуналдық заңды тұлға
болып бекітілетін, жергілікті қазына мен мүліктен тұратын тікелей
коммуналдық меншікке қатысты болады. Мысалы: қазіргі таңдағы қолданыстағы
мемлекеттік объектіні алған шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне беру
тәртібі қабылданған.
Коммуналдық меншік жергілікті (коммуналдық) тұлғаларға оперативті
басқару мен шаруашылықты жүргізу құқығы бекітіледі. Егер жергілікті
кәсіпорындар коммуналдық меншікті иелену, қолдану және басқаруды алса, онда
олар нақты меншік иесі болады. Бұл құқықтық фактіні анықтауды мынадай
себептер қажет етеді: муниципалды бірлестікке қызмет көрсету үшін тек
кәсіпорындар ғана емес, сонымен қатар жер, табиғи ресурс, муниципалды қаржы-
несиелік мекемелер, жергілікті тарихи және мәдени ескерткіштер, яғни
жергілікті мүлік қорын құрайтын барлығын да жатқызу керек.
Коммуналдық меншік жалпы-халықтық немесе қоғамдық меншіктің құрамдас
бір бөлігі ретінде аймақтық ұдайы өндіріс жүйесінде, сонымен бірге жалпы
макроэкономикалық құрылым деңгейінде де әрекет етеді. Дегенмен коммуналдық
меншіктің басты ерекшелігі, оның жергілікті шаруашылықта жұмыс істеуінің
экономикалық негізі, коммуналдық құрылым деңгейіндегі ұдайы өндірістік
қатынастардың объектісі ретінде болуы. Осы тұрғыдан алғанда коммуналдық
меншік белгілі бір әкімшілік аумақтық құрылым деңгейіндегі объектілерді
бірлесе иемдену, пайдалану және иелік етуге байланысты, бір жағынан,
жергілікті құрылымның экономикалық субъектілерінің арасындағы, екінші
жағынан, сол субъектілердің мемлекеттік деңгейіндегі субъектілермен
қатынасын сипаттайды.
Коммуналдық меншіктің негізгі субъектісі – жергілікті билік
органдарына меншік иесі функциясына өкілеттік беретін нақты коммуналдық
тұрғындары. Жергілікті деңгейдегі ауқымды қажеттіліктердің негізінде
қалыптасатын тұрғандардың терриоториялық мүдделері жергілікті қауымдастық
тұрғындарын өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған мақсатты
іс-әрекеттерді жүзеге асыруға түрткі болады, ынталандырады. Коммуналдық
меншік субектілерінің күрделі құрылымы өндіріс құрал-жабдықтарын және
шарттарын, әлеуметтік сала объектілерін пайдалануы бойынша жергілікті билік
органдары мен билік басында тұрған мемлекеттік органдардың арасында, меншік
субъектілері мен шаруашылық жүргізу субъектілерінің, жұмыс істейтіндердің
салалық топтары мен кәсіпорынның ішкі ұжымдары арасындағы экономикалық
қатынастарды анықтайды.
Коммуналдық меншік субъектісіне байланысты экономикалық қатынастар
жүйесін біржақты құқықтық пайымдау жергілікті аумақтың құрылым кезеңдерін
шешуде қолбайлау болуы, тіпті жергілікті басқару органдары тарапынан
коммуналдық меншік обектілерін иемдену, пайдалану және иелік етуге
байланысты билік жолсыздықтарына жол беруі мүмкін.
1.2. Дамыған елдердегі муниципалды басқарудың әлемдік тәжірибесі
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдарды қайта құруды ұйымдастыру
ертеден көзделген, бірақ оны іске асыру тек біртіндеп қана емес, сонымен
қоса құрылымдық жағдайына да басшылық жасау қажет.
Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы өзін–өзі басқарудың даму
тәжірибесінің әр алуандығы екі тұрақты концепцияға бағытталады. Олар тек
түрлі тәжірибеге, салтқа, мәдениетке ғана емес, сонымен бірге құқықтық
жүйеге де негізделген. Мәселен: АҚШ-та жергілікті өзін - өзі басқару
штаттардың орталық органы мен федералдық органдарға қарсы салмақта тұру
ретінде туындаған. Ұлыбританияда муниципалды билік дербес ішкі басқаруға
артықшылықтарды беру ретінен туындаған.
Әлеуметтік құрылымның мұндай қалыптасуының негізінде, мемлекеттің жалпы
билік жолына тосқауыл ретінде билікті орталықсыздандыру мен
“персоноцентризм” (жеке индивид) ғұрыптары болды. Бұл ғұрыптар үлгілі
құқыққа сүйенетін сот билігі тұлғасындағы сенімді қорғаушыны иемденді.
Еуропаның өзін–өзі басқару моделі теріс салтта “жазылған” құқық жүйесіне
сүйенетін мемлекет билігі тарапынан өзін–өзі басқаруға күшті әкімшілік
қорғаушы жүргізілді.
Мәселелерді шешу ізденістері коғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық
әлеуметке (социоцентризм) қарсы қоюдан емес, әлеуметтік қатынастың
төменге тереңдетілген: гуманистикалық бейімделу немесе тұлғаның
функционалды - догматикалық концепциясы тұрады. Екі концепцияда қайта
ұйымдастырудың генетикалық кодына тікелей қатысты (адам, тұлға мақсат
ретінде және ол үшін құқық бар: адам-құқықпен жазылатын функция құралы).
Гуманистикалық концепция келесі әлеуметтік бағытты қамтиды: адам
табиғаттан өзін бөле отырып, әлеуметтік топты, қоғамды, қоршаған ортаны
және өзін таниды. Ол білімін дамыта отырып өзін-өзі таниды және сол сияқты
мүмкіндігіне ұмтылады.
Функционалды – догматикалық концепция берілген функцияны құжаттау
құқығымен негізделеді, мәселен: басшы мен бағынышты қызметтері әкімшілік
қызметтік жобалардағы тізімде шектелген жекелікке негізделген.
Гуманистік және функционалды - догматикалық тұлғалық концепциялардың
бір-біріне қарсы келуі қоғам мен мемлекеттің өзара белгілі қызметтерін
бейнелейді.
2. Жергілікті өзін–өзі басқарудың институционалдық белгілері
Жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық Хартиясында бейнеленген. Ең
алдымен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының құрылуы мен даму
тәжірибесімен берілген құжат өзін - өзі басқару қажеттілігін мойындау ғана
емес, сонымен бірге муниципалды биліктің Конституцияда бекітілу
қажеттілігін көрсетеді.
Жергілікті өзін – өзі басқарудың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар
болуы тиіс:
а) Жергілікті өзін–өзі басқарудың ұйымдық қиғаштығы, оның органдарының
мемлекеттік басқару жүйесінде көрінуі;
б) Жергілікті өзін –өзі басқарудың органдарының өзіндік дербес
экономикасы мен қаржысының болуы;
в) Жергілікті өзін – өзі басқарудың органдарының басқа да органдар мен
ұйымдар арасында өзара құқықтық әрекеттестігі мен толық субъекті құқығының
болуы (жеке бюджет пен меншікті басқару және оған билік ету, өзінің жеке
шешім қабылдау құқығы және т.б.). Мысалы: Жапония Конституциясы туралы
заңында (96-100) бап жергілікті қауым:
1) нормативтік актілерді қабылдайды;
2) жергілікті бюджетті нақтылайды;
3) жергілікті салықтарды, төлемдерді анықтайды;
4) шаруашылық келісімдерді жүргізеді;
5) муниципалды кәсіпорынды басқарудың принципті міндеттерін шешеді;
6) жергілікті атқарушы органдардың қызметіне тексеру жүргізеді.
г) жергілікті өзін – өзі басқару формаларының алуан түрлілігі, тарихи,
аймақтық мәдени ғұрыптар мен экономикалық мүмкіндіктерін ескеретін органд
жергілікті өзін – өзі басқару арының құзыретімен өлшенеді.
3. Адам мен азаматтың еркіндігі мен құқығының қамтамасыз етілуі және
азаматтардың жергілікті өзін – өзі басқару органдарына жұмысқа тартылуы,
өкілетті орган мүшелерін сайлау процесіне еркін қатысуы және өзін – өзі
басқарудың атқарушы органына жергілікті қауым тарапынан бақылау формасын
тікелей береді. Жергілікті өзін - өзі басқарудың табиғи ерекшелігі көптеген
зертеушілердің көңілін өзіне аударуда. Мысалы: негізгі конституциялық және
муниципалдық нормалардың сарапталуы келесі қорытындыға негізделеді,
жергілікті қауым жергілікті публистикалық корпорация ретінде көрінеді, яғни
азаматтар мен мемлекет арасын байланыстырушы звено болып көрінеді.
Бұл жағдай мемлекеттік билік органдарын тек азаматтардың сайлау
құқығына емес, сонымен бірге жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
құрылуына жағдай жасауды да кепілдендіруге міндеттейді (Қазақстанда бұл
кепілдіктер мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін - өзі басқару
сайлау реттілігіне де қатысты теңдей кепілдік береді).
Сонымен қоса, муниципалды тәжірибедегі белгілі жағдай, ол мемлекеттің
жекелеген өкілеттігін қажетті қаржылық және басқа да құралдармен бірге
жергілікті өзін - өзі басқаруға бөлініп берілумен белгілі.
Өкілеттіктердің бөлінуі екі формада жүргізілуі мүмкін:
1) бөліп беру - жергілікті өзін - өзі басқару органдарының міндеттері
мен өкілеттіктерін реттеу әрекеті;
2) беру – мемлекеттік органдарына қатысты қандай да бір мәселелерді
шешу құқығын жергілікті өзін - өзі басқару органдарына бір рет, белгілі
бір мерзімге немесе мерзімсіз беруді жеткізу.
Сонымен мемлекеттік билік жергілікті қауымдағы өзін - өзі басқару
билігін мойындайды және муниципалды құқық көзі ретінде Жарлықты (ережені)
да мойындайды.
4. Жергілікті өзін - өзі басқару қолданыстағы заң шеңберінде еркін
қызметті иемденеді. Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының дербестікке
негізделуі ең алдымен қолданыстағы заң шеңберінде қалалық және селолық өзін
- өзі басқаруды енгізу әдісінің қызметімен айқындалады. Осы міндеттерді
қарамас бұрын, белгіленген қызмет еркіндігін бөліп алайық:
- өзін - өзі басқару органдарын сайлау;
- халықтың жергілікті аса маңызды мәселелерді шешудегі орындалған істің
нәтижесін сұрау инициативасы;
- халықтың құқықтық шығармашылық ынтасының қозғалысы;
- муниципалды округте тұрғылықты тұратын халықтың талабын құруға және
орындауға қатысуы.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың арқа сүйейтін және басшылыққа алатын
заңы – Конституция мен басқа да заңдар, және де сол қауымның дайындап
көпшілік талқысынан өткен Жарғы б.т. Жарғыны сол жердің тұрғындары тікелей
қабылдайды немесе өкілдік орган – Кеңес бекітеді.
Жарғыда келесі ережелер мазмұндалып орындалады:
- жалпы ереже: қызметтің құқықтық негізі, мақсаттары мен міндеттері,
жергілікті қауымның шекарасы және құрамы;
- жергілікті өзін - өзі басқару ұйымының құрылымы;
- ұйымдастыру тәртібі мен қызмет формасы;
- жергілікті өзін - өзі басқарудың экономикалық негізіне түсініктеме
(мінездеме);
- жергілікті өзін - өзі басқарудың қаржылық негізіне мінездеме;
- жергілікті маңыздылыққа жатқызылатын объектілер;
- халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге қатысу жолдары мен
тәртібі (мысалы: қандай мәселелерді талқылағанда референдум өткізілу
керек?);
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының міндеттерін, сайланбалы
қызмет атқаратын адамдардың тізімі және өкілеттігі, оларды тағайындау не
сайлау тәртібін анықтау;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының өкілдік мерзімі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдары қызметіне кепілдік;
- шекара маңындағы аймақтардағы органдары қызметерінің ерекше
реттілігі және мемлекеттік билік органдарының әкімшілік бақылауының
күшейтілу тәртібі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдары мен лауазымда қызметкерлердің
жұмыстарын мерзімінен бұрын тоқтатылатын жағдайлар, тұрғындардың сол
органдар мен қызметкерлерге сенімсіздік білдіру, сайланған адамдарды қайта
шақырып алу тәртібі;
- жарлығына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу тәртібі.
Жарғы міндетті түрде, мемлекеттік тіркеуден өтеді және бір сөзбен
айтқанда жергілікті жердің Конституциясы іспеттес қызметті атқарады.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың органдары – иерархиялық жүйеде емес,
жергілікті халықтың билік органдары. Осы себеппен әр аймақтың өзіндік
ерекшеліктері сияқты жергілікті өзін - өзі басқару органдарының бөлінуі де
орынды. Жергілікті өзін - өзі басқарудың дамуын қамтамасыз ету мақсатында
тек бұл органның статусына қатысты ғана емес, сонымен берге мемлекеттік
меншік объектілерін муниципалды ұйымдарға беру жағдайымен муниципалды
органның қызмет тәртібін де реттейді
Халықаралық тәжірибеде жоғарғы тұрған мемлекеттік органдардың
жергілікті өзін - өзі басқарудың органдарының жұмысына әсер ету дәрежесі
бойынша жергілікті өзін - өзі басқарудың түрлі типтері мен формалары бар.
Бұл жергілікті өзін - өзі басқарудың мемлекеттік, сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктердің элементі ретінде болуына байланысты. Осыған сәйкес
жергілікті өзін - өзі басқару жүйесі мыналармен ерекшеленеді:
- азаматтардың қоғам бірлестігі мүшесі ретінде өзінің тұрғылықты
жеріндегі территорияның дамуына мәселелерді өз бетінше шешу құқығының
болуы;
- биліктің көлденеңнен болуымен қатар тікелей басқару жүйесінің құрылуы
негізінде мемлекетті басқарудың иерархиялық принципінің болу шарты.
Халықаралық тәжірибеде жергілікті өзін - өзі басқарудың төрт типті
моделін айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті өзін - өзі басқарудың англосаксондық моделі (кейде
жергілікті өзін - өзі басқарудың Америкалық түрі деп те аталады). Бұндай
жүйе АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия сияқты келімсек елдерде кең
тараған.
Англосаксондық жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті сайланбалы органды
бақылап, қамқоршы болып отыратын орталық үкімет өкілінің болмауы. Дегенмен
мемлекеттік басқару жүйесінің жергілікті өзін - өзі басқаруға ықпал етіп
отыратын механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған ортаны қорғау
министрлігі жергілікті қауымның құзыретіне берілген мәселенің іске
асырылуын толық бақылап отырады. Қысқасы мемлекет жергілікті өзін - өзі
басқарудың өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс жасауын ғана қадағалайды. Ал,
қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы механизмдерін пайдалана отырып
(субвенция, дотация т.б.) жергілікті қауымның бағдарламаларына әсер ете
алады. Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі жергілікті өзін - өзі басқару
органдары заң бойынша рұқсат етілген мәселелерді ғана жүзеге асыра алады.
Муниципалитет жеке автономиялық құрылым есебінде парламенттің берген
билігін ғана іске асырады. Муниципалдық басқарманың құқықтық негізін –
статустарды – Парламент белгілеп береді. Орталық үкімет пен
муниципалитеттің өзара қарым-қатынасы заңмен белгіленеді.
2. Жергілікті өзін - өзі басқарудың француздық моделі (кейде құрылымдық
жүйе деп те аталады).
Бұл жүйе Франция, Италия, Испания және т.б. көптеген Батыс Европа
елдерінде тараған.
Бұл жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті мемлекеттік басқару мен дың
қатар жүргізілуі. Дегенмен бұл жүйеде орталық үкіметтің жергілікті
органдарды әкімшілік тұрғысынан бақылауға (қамқорлыққа) алуы басым.
Орталық үкіметтің қолында сол бақылауды жүргізетін түрлі бюрократтық әдіс-
тәсілдер де баршылық. Мысалы: жергілікті органдардың шешімін қолдау не
қолдамау, шешімді уақытша тоқтату, кері шақырып алу, жергілікті органдарды
тарату, т.б. осылардың бәрі бір ғана мақсатты көздейтіні анық, ол –
жергілікті қауымның қызметін орталыққа тәуелді ету.
Франциядағы жергілікті өзін - өзі басқарудың негізін коммуналар
құрайды. әрбір коммуна өз Кеңестерін сайлайды, ал Кеңес өзінің құрамынан
мэр сайлап алады. Мэр өз жұмысын муниципалдық Кеңестің бақылауымен жүзеге
асырады. Сонымен бірге мэрдің жұмысына департаменттегі мемлекет өкілі болып
саналатын республика комиссары әкімшілік бақылау жасайды. Республика
комиссарының міндетті – жергілікті органның қабылдаған шешімдерінің заңға
сәйкес болуын қадағалау. Қажет деп тапқан жағдайда комиссар коммунаның
шешімін әкімшілік сотына беріп, тоқтата алады.
3. Жергілікті өзін - өзі басқарудың неміс немесе аралас моделіне
Германия мен Жапонияның жергілікті өзін - өзі басқару құрылымы тән.
Жапонияның жергілікті өзін - өзі басқару заңында ішкі ұйымның және
жергілікті органдардың барлық деңгейін – қала, поселка, ауылдардың
міндеттерін, оның құрылымын жекелеп регламенттейді.
Германияда – общиналар, қалалар, аудандар жергілікті өзін - өзі
басқарудың базалық бірлігі б.т. елде коммуналдық басқару органдарының
талабы үндеспеген, түрлі жерде олар тұлғалық сызықты иемденеді және
жергілікті басқарудың формасы мен типінің үлкен диопазондары бақыланады.
Жергілікті басқарудың жоғарыда қарастырылған 2 жүйесі арасындағы
айырмашылық теориялық сипатқа ие, себебі олар жергілікті биліктің түрлі
концепциялары мен олар жергілікті басқару жүйесіндегі оның рөліне
негізделген жергілікті басқарудың 2 макрожүйесінің тіршілік ету негізі
заманауи мемлекетке тән бірыңғай қағидалармен құрылады; алдымен бұл еркін
және бәсекелік сайлау нәтижесінде халықпен қалыптасушы жергілікті өкілетті
органдар.
Көптеген елдерде (Австрия, Германия, Жапония) жергілікті басқару
англосаксондық, континенталдық модельдермен ұқсастықтарға ие. Индиядағы
жергілікті басқару өзінің көптеген параметрлері жағынан британдық
жергілікті басқаруға ұқсас. Алайда мұнда англосаксондық модельге тән
шенеуніктер орталығынан қызмет етеді. Мұнда тағы да 2 бағыт көрініс табады:
жергілікті басқарудың жақындасуы мен ішкі диверсификациясының классикалық
жүйесі.
Бір жағынан әр жүйе шеңберінде басқа жүйеден алынған, соған сүйенетін
нұсқалардың үлкен саны пайда болады. Англосаксондық салт бұрынғы ағылшын
отарларында қалыптасты, әсіресе федерализм қағидасымен соқтығысу
нәтижесінде. Континенталдық жүйе, өз кезегінде романдық, германдық,
скандинавтық түрлерге бөлініп кетті. Бір жағынан қазіргі әлемдегі елдерде
жергілікті және аймақтық өзін - өзі басқарудың жақындасуы орын алуда. Бұл
алдымен көптеген демократиялық мемлекеттердегі жергілікті және аймақтық
биліктердің бір немесе жақын мәселелерді шешуіне негізделген. Құқықтық
саладағы әріптестік пен тәжірибе алмасу жергілікті басқару жүйесінің
құқықтық басымдығына ықпалетеді.
Романдық – германдық құқықтық қағидаға негізделген жергілікті басқару
скандинавтық макрожүйе бірнеше жер қожалықтарынан тұрады. Француздық
модельдің скандинавтық модельге әсері күмәнсіз және ұзақ мерзімді. Дания
романдық және германдық макрожүйеден скандинавтық жүйе өтуінің іске асуының
өзідік көпірін қалыптастырады. Бұл мемлекет көпшілікті басқару жүйесінің
қалыптасуы процесінде квазиимперия жағдайындағы француздық жүйе сипатына
да, герман тілді территориялардың сипатына да ие. Алайда Дания аймақтық
селаратизммен күрестің қатыгездігін, германдық одақтастықтың мәнін білмеді.
Керісінше онда өзін - өзі басқарудың салттары қалыптасады, олар Данияны
Скандинавия елдерімен жақындастырады: тікелей демократия мен қол
жетімділігі күрделі территориялар санына сүйенетін дамыған қоғамдық өзін -
өзі басқару Швеция, Норвегияда да қалыптасқан бұл салттар орталықтанған,
унитарлы мемлекетке қарама – қайшы болмайды. Басқа еуропалық елдермен
салыстырғанды скандинавиялық аймақтарда барлық орталықтандыру реформалары
жоғарыдан, қарсылықты, өзін - өзі басқару органдары тарапынан талаптарға
ілінбей оңай өтеді.
Сонымен,дамыған өзін – өзі басқару мемлекеттік орталықтандыруды,онымен
жанжалға түспей толықтырады. Жиырмасыншы ғасырда өзін – өзі басқарудың бұл
дәстүрлері әлеуметтік мемлекеттің ерте құрылуы есебінен ( 20-30шы жж.)
толықтырылған. Бұл унитаризмге қарамастан, көпшілік ( жалпы ) басқарудың
орталықсыздандыруы мен демократияландыруына ықпал етуші болып табылады.
Скандинавия елдерынде құқықтық жүйеге жалпы құқықтық әсері континентке
қарағанда, әлдеқайда нақтырақ.
Бұл модельдердің барлығы осы немесе басқа деңгейлерде басқару
модельдерінің матрицалық, вертикалды( тігінен ) және горизонталді(көлденең)
элементтерін өздеріне біріктіреді.
4. Кеңестік интегрирленген модель – бұл аймақтық басқарудың жүйесі.
Вертикалді басқаруға негізделген.
Интеграциялық процестер, біріншіден,Батыс Еуропасында түрлі елдердегі
жергілікті органдар билігінің басқару жүйесінің орын басуына және олардың
ары қарай дамуына унифицирленген әдістерді іздеуге қажеттілік тудырды.
Мұнда маңызды ролінде Кеңес Еуропасының тәжірибесі атқарады. Бұл –
жергілікті басқару проблемаларымен айналысатын жеке – дара үкіметаралық
құрылым. Аталған ұйыммен осы салада ең алғашқы құжат жасалынып шығарылған
ол – жергілікті өзін – өзі басқарудың Еуропалық Хартиясы.
Бұл құжаттың негіздері Еуропаның түрлі елдеріндегі жергілікті биліктің
тәуелсіздігің күшейту мен оның корғалуына бағытталған және өзімен биліктің
орталықсыздандыру мен демократияландыру принциптерінде жаңа Еуропаның
құрылу негіздерінің пайда болуына қомақты үлесін көрсетеді. Хартияда ( 4.4
бап ) көрсетілгендей, “ компетенция әдетте толық және жалпыкөлемде болуы
керек. Ол тек заң шеңберінде басқа билік органдарымен ( орталық немесе
аймақтық ) шектелуі немесе алып тасталуы мүмкін.” Хартия осыған байланысты
жалпыеуропалық құқықтық нормаларды толықтырады, яғни жергілікті
қауымдастықтың міндеттері мен құқықтың қалыптасуына байланысты,
конституциялық және басқа заңды негізде жергілікті биліктің тәуелсіздігінің
ерекшеліктерін бекітеді. Сонымен қатар, қызмет принциптері мен биліктің
жергілікті органдарының қалыптасу концепциясын анықтайды. Ол олардың
құқықтық мықтылығының масштабы мен табиғатын анықтайды. Хартиядағы негіздер
мынаны айкындайды, яғни орталық пен қалалар арасындағы биліктің
конструктивтік балансын қалыптастыратын қоғамның дамуының динамизмі
күштердің рационалды қатынасымен қамтамасыз етіледі.
Әдетте осы күнге дейын Хартияға қол қойылмаған, қол қойылса да,
толығымен емес,яғни келесы мемлекеттермен Франция, Бельгия, Нидерланды,
Австрия, Дания сиякты ратифицирленбеген. Хартиядан бөлек биліктің
жергілікті органдарының жеке сұраныстары басқа да халықаралық құқықтық
актілермен реттелуі мүмкін, мысалға – Азаматтар құқықтарының еуропалық
хартиясы. Еуропалық аймақтық және жергілікті биліктің конгресі аймақтық
және жергілікті биліктің конгресі аймақтық өзін – өзі басқарудың Еуропалық
хартиясын құрастыруда, оны кейын Еуропа кеңесіне нақтылауға ( бекітуге )
береді. Сондай – ақ, ол оның құрамына кіретін елдердің қол қойылуына ашық
болады.
Қазақстан өзінің территориясының кеңдігінен, республика халқының көп
ұлтты құрылымына, табиғи-климаттық және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
түрлі ерекшеліктеріне байланысты басқа елдің жергілікті өзін - өзі басқару
тәжірибесін сол қалпында тікелей көшіре салуына болмайды.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУдың жағдайы
2.1. Муниципалды басқарудың даму кезеңдері
Жергілікті өзін-өзі басқару демократияның негізгі, нақты айтқанда,
міндетті атрибуты болып табылады. Егер біз әлемдегі барынша дамыған елу
елдің қатарынан көрінуге, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге, БСҰ-ға өтуге ұмтылып
отырсақ, онда аталған беделді халықаралық ұйымдардың талаптарына сай
болуымыз керек.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін
қалыптастыру, қызмет ету бойынша шаралар жүргізу үшін және тереңінен, толық
түсіну үшін берілген зерттеулерде шетел мемлекеттерінің мемлекеттік басқару
тәжірибесін зерттеу болып табылады.
Қазақстанда ұзақ уақыт бойына жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу
мәселесі шешімін таппай келді. Оның көптеген себептері болды. Ең алдымен,
аймақтарда өзін-өзі басқаруды енгізу үшін заңнамалық жүйе жетіспеді. Мұның
өзі орталық билік пен аймақтық құрылымдар арасындағы өкілеттілік пен
қызметті айыруға кедергі келтірді.
Соған қарамастан, біздің елімізде барлық уақытта жергілікті өзін-өзі
басқарудың жобалары жасалынып отырды. Бірақ, оны нақты жағдайда кешенді
қолға алу жүзеге аспады.
Мұның өзі заң жобаларының жетілмеуінен туындады. Жергілікті өзін-өзі
басқару секілді шараны кешіктірді. Дей тұрғанмен, былтыр бұл мәселе өлі
нүктеден қозғалып, Парламентте, Үкіметте және сондай-ақ ықпалды үкіметтік
емес ұйымдарда өткен пікірталастардың тақырыбына айналды. Нәтижесінде
Мемлекеттік комиссияның бір жұмыс тобы демократиялық реформаларды іске
асыру барысында жергілікті өзін-өзі басқарудың проблемаларын зерттеп, іске
асыра бастады. Мемлекеттік комиссияның қызметі босқа кеткен жоқ. Ұзақ уақыт
жүргізілген тиянақты жұмыс нәтижесінде конституциялық реформаның негізгі
бағыттарын жасау барысында оның бір тармағы ретінде жергілікті өзін-өзі
басқару жобасы қолға алынды.
Қоғамдағы саяси жүйені реформалау шеңберінде халық сайлайтын
мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқаруға мұрындық болады. Нәтижесінде
барлық деңгейдегі мәслихаттардың өкілеттіктері біршама кеңейеді. Барлық
деңгейдегі әкімдер мәслихаттардың келісімі бойынша тағайындалады. Осы
жағдайда жүзеге асырылған конституциялық өзгерістер ауыл әкімдерінің
жергілікті мәселелерді шешуіне қолайлы жағдай туғызады. Бұған қоса,
мәслихаттардың әкімдерге сенімсіздік көрсету әдістемесі оңайлатылады.
Жергілікті мәслихаттар алдағы уақытта көпшілік дауыс беру арқылы әкімдерге
сенімсіздік танытып, оны қызметінен босату жөніндегі бастама жасай алады.
Соған орай, жергілікті басқару орындарының мәслихаттардың алдындағы
жауапкершілігі арттырылып, олар жергілікті тұрғындар алдындағы
жауапкершілігін тереңірек сезінеді. Жергілікті өкілетті органдардың рөлін
күшейту, оларға қосымша өкілеттіліктер беру жер-жерде өзін-өзі басқару
жүйелерін қалыптастырудағы алғашқы қадам болып отыр.
Әрине, қазіргі уақытта жоғарыда айтылған мәселелер Қазақстанның
жергілікті билік орындарында шешімін таппай отыр. Әсіресе, жергілікті өзін-
өзі басқару орындарының өкілеттілігі мен қызметін анықтау, жеке бюджетті
қалыптастыру, пайда көздерін тұрақтандыру тұрғысындағы мәселелер шешілмей
келеді. Сондықтан Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару орындарына
бірқатар маңызды құқықтар мен басқару қызметін беру қажет. Көп нәрсе
жергілікті қоғамдастықтың белсенділігіне байланысты. Оның бастамашылығы,
бекемділігі мен өзінің мүдделерін қорғаудағы жігерлілігі өзін-өзі
басқаруды жеделдететіні анық. Соған қарамастан, жергілікті тұрғындардың
өзін-өзі басқарудағы бастамашылығы қай кезде де қолдау табуға лайықты.
Осы орайда жергілікті тұрғындар заңнаманың шеңберінде іске асыруға
тиісті бастамалар туралы айта кету керек. Ең алдымен, жергілікті
тұрғындардың өзін-өзі басқарудағы нақтылы, өмірлік мәні бар ұсыныстарын
әлеуметтік, экономикалық маңызды проблемаларды шешу барысында іске асыру
ұтымды. Мұның өзі, жоғарыда атап өткеніміздей, жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің тиімділігін айқындайды. Сондықтан да жергілікті өзін-өзі
басқаруды қалыптастыруда негізгі маңызды басты бағыт ретінде оған
әлеуметтік мәртебе беруді айту керек. Соған орай, жергілікті өзін-өзі
басқару орындары белгілі бір әлеуметтік қызмет көрсететін органдар ретінде
қаралатын болады.
Өзін-өзі басқару секілді жаңа бағытты игеруде, жергілікті басшылардың
жұмыс сапасын арттыруының маңызы зор. Мұның өзі тұрғындардың жергілікті
өкілетті органдарды сайлауда олардың белсенділігін қалыптастырады.
Нәтижесінде Қазақстанның барлық аумақтарындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдары жедел дамуға бағыт ұстайды. Ал мұның өзі алдағы уақытта
қазақстандықтар мемлекетті басқару жұмысына кеңінен қатыстырылады деп
сеніммен айтуға негіз қалайды.
Барлық елдерде жергілікті өзін-өзі басқару әкімшілік-аумақтық бірліктің
төменгі буынынан, яғни ауылдық буыннан басталған. Дегенмен, жергілікті
өкілетті органдар өзін-өзі басқару органы сияқты биліктің өздерінен жоғары
тармағына тікелей байланбаған. Аудандық мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі
басқарудың ауылдық органдарының тікелей қатысы заңда нақты көрініс табуы
керек. Бұл жерде басты мәселе оның бюджетінде, қаржылай негізінде болып
отыр. Бүгінде жергілікті бюджеттерді мәслихаттар бекітеді. Онда мәслихаттар
туралы заңға да түзетулер енгізілуі тиіс еді. Бюджетаралық қатынастар
проблемасының үлкен бір бөлігі – бюджет қаржысын мақсатты пайдалануды,
басымдықтарды, мемлекеттік сұраныстарды бақылау шешімін табар еді.
Жергілікті жерлерде өзін-өзі басқаруды енгізу Қазақстанның бірнеше
халықаралық саяси институттарға және үдерістерге қатысуына, бәсекеге
қабілетті елдердің қатарынан көрінуіне, ЕҚЫҰ-ны басқару мақсаттарымызға
және Президенттің Қазақстан халқына биылғы Жолдауын жүзеге асыруымызға
қызмет етуге тиіс.
Кез келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым болмаса
жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның бар екенін
мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді басқарылуын
қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және көпқырлы,
сондықтан қоғамдық дамудың барлық кезеңдерін тек орталықтан шешу қиындық
туғызады. Басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін өкілеттіліктің бір
бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып қарағанда оңтайлы
нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне берген ұтымды. Бұл
өз кезегінде жергілікті жағдайды, мүмкіндікті, басқарудың әдістері мен
тәсілдерін сөзсіз есепке алуды талап етеді. Ал жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың нағыз төте жолы болып табылады.
Алайда, әлемнің көптеген елдерінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қандай да бір моделіне қарамастан, конституциямен немесе конституциялық
заңдармен жергілікті өзін-өзі басқару іс-әрекет ететін деңгейлер
айқындалған. Әдетте бұл – төменгі және аралық, яғни өңірлік буындарды
қамтитын қос деңгейлі жүйе. Үш деңгейлі жүйе де бар. Мысалы, Польшада:
гмина – новьят – воеводство.
Біздің Конституциямызда мұндай деңгейлер қарастырылмаған. Негізгі
Заңның жергілікті өзін-өзі басқаруға арналған 89-бабы оны құрудың басты
элементтерін айқындайды. Оның мәнісі мынада: жергілікті өзін-өзі басқаруды
құру – бұл азаматтардың құқы, бірақ міндеті емес; жергілікті өзін-өзі
басқару ауылда да, қалада да құрылады; ол ұйымдастырылған кезде
азаматтардың жиі қоныстануы мен оның органдарының міндетті сайламалылығы
қамтамасыз етілуі қажет. Өзін-өзі басқаратын қоғамның мүшелері өз
қызметінің тәртібін заң шеңберінде өздері белгілейді және ақыр соңында,
жергілікті өзін-өзі басқарудың өз бетінше жұмыс істеуіне конституциялық
кепілдік беріледі, яғни ол мемлекеттік басқарудан қатаң түрде бөлінеді.
Бірақ, сонымен бір мезгілде, ел Конституциясында мемлекеттік басқарудың
жекелеген өкілеттілігін жергілікті өзін-өзі басқаруға беруге болатын
негіздегі бап жоқ.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң Конституцияның осындай негізгі
ережелеріне сүйеніп жасалуы тиіс.
Бірақ ең бастысы, басқару жүйесінде өзін-өзі басқарудың орнын және ол
құрылуы тиісті деңгейді айқындап алу қажет. Бұл негізгі тұжырымдамалық
ереже, өйткені, біздің Конституциямыз билік жүйесінде өзін-өзі басқарудың
орнын нақты көрсетпейді.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы болашақ заң жобасының үкіметтік
нұсқасы тұжырымдамалық тұрғыдан жаңашыл мән-мағынаға ие. Яғни, жергілікті
өзін-өзі басқаруды ауыл, кент және аудандық маңыздағы қала деңгейінде құру
ұсынылады. Мұнда тұрғындардың жақын қоныстану қағидаты сақталынған.
Мәселен, ірі қалаларда жергілікті өзін-өзі басқарудың бірнеше аумақтық
органдарын құруға болады. Мұнда құқықтық қағида да сақталған, яғни
жергілікті өзін-өзі басқару ешқандай “міндеттеме” жүктелусіз, тек
тұрғындардың өз бастамасымен ғана құрылады.
Ал заң жобасының үкіметтік нұсқасына қатысты айтатын болсақ, оны осы
схемаға иліктірудің еш қиындығы жоқ. Тек заң жобасының жергілікті өзін-өзі
басқаруды құру деңгейіне қатысы бар бірнеше бабын ғана өзгертсе жетіп
жатыр. Атап айтқанда, жергілікті өзін-өзі басқару ауылдарда, кенттерде,
аудандық маңыздағы қалаларда, сонымен қатар, ауылдық округтерде құрылатыны
анықталуы тиіс. Осылайша өкілетті және атқарушы органдарды құрудың тәртібі
біршама өзгеріп, жергілікті өзін-өзі басқарудың функциялары мен
өкілеттіктерін бүге-шігесіне дейін көрсетудің қажеттілігі түсіп қалады.
Егер осы нұсқа қабылданатын болса, онда ең басты проблеманы – қаржымен
қамтамасыз ету проблемасын оңай шешуге болады. Бұл үшін әуелі әкімшілері
кеңес таңдаған әкімдер болатын тәжірибелік схема арқылы бюджеттік
бағдарламаларды бекітіп алу қажет. Кейін жергілікті өзін-өзі басқаруды
өзінің жеке бюджетімен қамтамасыз етуге әбден болады. Сонымен қатар,
болашақ заңның үкіметтік нұсқасы жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
қаржымен қамтамасыз ету проблемасын шешпейді. Құжаттың тиісті бабында оның
көздері ғана аталған. Бірінші орында мемлекеттік бюджеттен берілетін
қаржылар тұр. Бірақ бұл терминнің астарында не сыр бары заң жобасында
нақтыланбаған. Бұл қаржылардың берілу тетігі де анық емес. Олар мақсатты
немесе жалпы трансферттер түрінде беріле ме, айқындалмаған. Заң жобасына
қаржыны мемлекеттік бюджеттен беру тәртібін Үкімет айқындайтындай етіп
толықтыру енгізген дұрыс болады ғой деп ойлаймын. Осы қаржылар сондай-ақ
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұстап тұру үшін де бағытталуы тиіс,
өйткені, олардың өзге қаржыландыру көздері жоқ қой.
Бірақ жергілікті өзін-өзі басқаруды құру үшін қандай схема таңдап
алынғанына қарамастан, бұл алдағы ауқымды заң шығарушылық қызметтегі тек
алғашқы тырнақалды қадам ғана болады деуіміз керек. Өйткені, жергілікті
өзін-өзі басқару туралы заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДЫҢ теориялық негіздері
1.1. Муниципалды басқарудың мазмұны, принциптері мен экономикалық
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Дамыған елдердегі муниципалды басқарудың әлемдік
тәжірибесі ... ... .8
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУдың жағдайы
1. Муниципалды басқарудың даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
2. Муниципалды басқару жүйесінің тиімділігін арттыру және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...34
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 35
Кіріспе
Экономикадағы өзгерістердің барлық өмірлік циклдағы қиындығы қоғамдық
қызметтің, өндірістің және территорияны басқарудың барлық салаларында
өзгерістерді талап етуі. Заманауи шарттарда басқарушылық қызмет
территорияның әлеуметтік сала экономикасын басқарудың қоғамдық
процестерінің, өндірістің және қоғамдың дамуы мен қызмет етуінің маңызды
факторының бірі ретінде көрініс табуда.
Басқару – алға қойылған мақсаттарға жетудегі ұжымдық адамдарға мақсатқа
бағытталған ықпалы.
Жергілікті өзін - өзі басқару нысандарына халықтың жергілікті сұрау
салуын, жиналыстары мен нысандарын, халықтың тұратын жеріндегі кәсіби және
өзге де ерік білдірулерін жатқызуға болады.
Ал “ муниципалды басқару ” ұғымына анықтаманы 1985 жылы Еуропа
кеңесінің бастамасымен қабылданған Еуропалық хартиядан таба аламыз, яғни “
қоғамдық жұмыстардың басым бөлігін бақылауда жергілікті қауымдастықтардың
қабілеттіліктерін, құқықтарын, сонымен қатар халықтың мүддесіне сәйкес
қоғамдық жұмыстарды заң шеңберінде басқару”.
Муниципалды басқару өзі шешетін мәселелер сипатына сай болуы керек. Бұл
мәселелерге төмендегілер жатқызылады:
• Муниципалды құрылымның әлеуметтік инфрақұрылымын қалыптастыру;
• Муниципалды құрылымның экономикасын тұрақтандыру;
• Аймақаралық және аймақішілік байланыстарды дамыту;
• Бір ыңгай экономикалық кеңістікті сақтау.
Осы мәселелерді шешуде әлеуметтік – экономикалық процестерге ықпал
етудегі тиімділікті көтеруде комплектілік негізгі шарт болып табылады.
Муниципалды басқару жүйесі өзін – өзі басқару принциптері негізінде
қалыптасады. Ол басқару субъектісі (жергілікті өзін – өзі басқару органдары
) және басқару объектісі ( муниципалды құрылым және муниципалды
шаруашылық).
Жергілікті өзін – өзі басқару принциптері халық қызметінің ұйымдасуын
қамтамасыз етеді, яғни жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуді өздерінің
жеке жауапкершіліктеріне алуды қамтамасыз етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты – дамыған шетелдік мемлекеттердің жергілікті
жерлердегі өзін–өзі басқару тәжірибелерін пайдалана отырып, экономикамызды
көтеруге үлес қосу. Жұмыстың өзекті мәселесіне – әлемдік тәжірибені және
модельдерін қолдана отырып, жергілікті өзін – өзі басқаруды елімізде дұрыс
іске асырып, экономикамыздағы шешілмеген бірқатар мәселелердің шешілуі,
қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамыту, еліміздегі жергілікті өзін - өзі
басқарудың мәні мен қоғам өміріндегі маңызы, оның құрылымы, қызметі мен
облыстық деңгейде басқару әдістерін жан-жақты ашып көрсету.
І. МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДЫҢ теориялық негіздері
1.1. Муниципалды басқарудың мазмұны, принциптері мен экономикалық
механизмдері
Муниципалды басқару ең біріншіден, муниципалды құрылымның атқарушы –
бұйрықтық қызметімен, яғни жергілікті өзін – өзі басқару жүйесінің қосымша
элементі негізінде қарастырылады.
Муниципалды басқару өзіне келесілерді енгізеді:
А) жергілікті деңгейдегі мемлекеттік басқару, яғни мемлекеттік биліктің
аймақтық органдары ( мемлекеттік саясаттың қаржы, салықсалу, халықты
жұмыспен қамту және т.б. салаларында бірқатар функцияларын жүзеге асыру);
Б) жергілікті өзін – өзі басқару халықтық билік формасы ретінде;
В) муниципалды менеджмент – жергілікті өзін – өзі басқару органдары мен
халықтың арасында серіктестік қатынасты жақсарту іс – шаралар жүйесі
ретінде.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың құрылымдарына – азаматтардың тұрақты
тұратын аумақтық құрылымдарда жеке өздері тұрғындар тобы жинақы тұратын
және де тарихи, ұлттық және басқа да жергілікті мүдделерін ескере отырып,
жергілікті деңгейдегі мәселелерге байланысты шешімдерін қабылдауға
шақырылған, билікті жүзеге асыратын ұйымдастырылған нысан.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен,
сондай –ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және
қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті
өзін - өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен
белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Облыстық жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру нысандарына:
тікелей сайлаулар, азаматтардың жалпы жиналыстары, азаматтардың
конференциялары жатады.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың функцияларына: облыс территориясындағы
жергілікті істерді шешуге тұрғындардың қатысуын қастамасыз ету, коммуналдық
меншікті және қаржылық құралдарды басқару, облыстағы аумақтардың дамуын
қамтамасыз етуді, облыс тұрғындарына әлеуметтік – мәдени, коммуналды –
тұрмыстық және басқа да қызметтер көрсету, облыс территориясында қоғамдық
тәртіпті қорғау, заңдылықты қамтамасыз ету, жергілікті өзін-өзі басқарудың
мүдделері мен құқықтарын қорғауды жүзеге асырады.
Жергілікті немесе муниципалды өзін-өзі басқару – бұл белгілі бір елдің
қандайда бір әкімшілік территориялды бірліктің халықтың мүддесін тікелей
көрсететін арнайы сайланған органдар жүзеге асыратын жергілікті істерді
басқару органдары жүйесі. 1985 жылы қазанда европа кеңесімен қабылданған
жергілікті өзін - өзі басқару туралы европалық хартия жергілікті өзін-өзі
басқару анықтама береді. Хартия жергілікті өзін-өзі басқару деп –
жергілікті қоғамдастықтардың қоғамдық істердің маңызды бөлігін бақылауға,
заң шегінде өзінің жауапкершілігімен халық игілігіне басқаруға нақты
мүмкіндік пен құқықты айтады.
Жергілікті өзін-өзі басқару, тұрғындардың өмір сүру жағдайында маңызды
мәселелерді шешу белсенділігін арттыру қосымша қоғамдағы ішкі күштердің
күшеюі мен әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық прогресстің
жылдамдатады.
Кез келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым болмаса
жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның бар екенін
мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді басқарылуын
қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және көпқырлы,
сондықтан қоғамдық дамудың барлық кезеңдерін тек орталықтан шешу қиындық
туғызады. Басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін өкілеттіліктің бір
бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып қарағанда оңтайлы
нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне берген ұтымды. Бұл
өз кезегінде жергілікті жағдайды, мүмкіндікті, басқарудың әдістері мен
тәсілдерін сөзсіз есепке алуды талап етеді. Ал жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың нағыз төте жолы болып табылады.
Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік
орындары арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай
жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің бекіткен және таныған
халықтың өзін-өзі басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі
жергілікті маңызды мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ,
жергілікті билік орталық органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері
пайдаланып, проблеманы шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар,
әсіресе әлеуметтік саладағы шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті
тұрғындардың көңіл-күйіне қатты әсер ететінін ескеру қажет.
Жергілікті тұрғындардың осы саладағы атқарылып жатқан реформаға
қанағаттанбауы алдағы уақытта басқа да игілікті шараларды ескермеуге әкеліп
соғады. Міне, сондықтан да жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру
бірнеше стратегиялық мақсаттарды көздейді. Бұл жерде мемлекеттік басқарудың
тиімділігін арттырып, төменгі буындардағы жемқорлықты азайту – азаматтық
қоғамды қалыптастырып, дамытуға көмектеседі. Өзін - өзі тиімді басқару
біртіндеп жергілікті тұрғындардың жауапкершілігін арттыра отырып, жоғарыдан
көмек күтпей, кездескен проблемаларды бірлесіп шешуге қолайлы жағдай
жасайды. Осындай жағдайда жергілікті билік тұрғындар алдында бедел жинап,
өкілеттілікке ие болады.
Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің тиімді қызмет етуінің басты
шарттары – органдарға тиімді басқаруды жүзеге асыратын көлемдегі құқықты
жүктеу және мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару, сонымен қатар
әртүрлі территориялық басқару арасындағы қызметтерді тиімді бөлу болып
табылады.
Муниципалды басқаруды кең қолдануды анықтайтын факторлар:
– жергілікті өзін - өзі басқару шарттарында территориялдық құрылым
барлық әлеуметтік, экономикалық, саяси және жергілікті маңызы бар
сұрақтарды шешуде толық еркінділік алады. Осының негізінде олар
өкілеттілікке ие болады.;
– муниципалдық құрылым шаруашылық қатынастардың толыққұқықтық
субъектісі болып келеді. Дербес билік ету құқығына, муниципалды
меншікпен қолдану құқығына ие бола алады;
– жергілікті өзін - өзі басқару шарттарында муниципалды қауымдастықтың
бюджеттік еркінділігі кеңейе түседі;
– жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің қызметі нағыз, шынайы халық
билігінің дамуына жағымды шарттар қалыптастырады.
Муниципалды басқарудың мақсаты – муниципалды құрылым халқының өмірсүру
деңгейін көтеру. Сол себепті муниципалды басқару келесі мәселелерді шешеді:
– әлеуметтік инфрақұрылымды қалыптастыру;
– экономиканы тұрақтандыру;
– әлеуметтік – экономикалық процестерді реттеу;
– экономикалық жағдайды қолдайды;
– бірыңғай экономикалық кеңістікті сақтайды.
Муниципалды басқарудың негізгі принциптері – жалпы және жеке – басқару
қатынастарынан және өзін – өзі басқару жүйесінің талаптарының ұйымдасуынан
туындайды. Жеке принциптері басқарудың жеке функцияларын жүзеге асыруда
қолданылады ( жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация принциптері ), сонымен
қатар жеке жақтарына ( әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырушылық –
құқықтық ) және басқару деңгейінде қолданылады. Олар:
1. Бірыңғайлық пен коллегиалдылық.
2. Заңдылық.
3. Жариялылық.
4. Мемлекеттік кепілділік.
5. Муниципалды құрылымдарды басқару процесіне халықтың қатысуы.
6. Кешенділік.
7. Халықтың сұранысын қанағаттандыру.
8. Территориалды және салалық басқарудың үйлесімділігі.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың экономикалық негізі мына түрде
қалыптасады.
а) Жергілікті өзін - өзі басқаратын қауымның меншігі;
б) Мемлекеттік меншіктің жергілікті өзін - өзі басқару органдары
басқаруына берілген мүлігі;
в) қолданыстағы заңға сәйкес жергілікті қауымның қажеттілігін
қанағаттандыру мүмкіндігі бар басқада меншік түрлері;
г) жергілікті қаржылар.
Өзін - өзі басқарудың экономикалық негізін тану тек берілген негіздегі
құрылымдық компоненттерін білу ғана емес, сондай-ақ заңдық аспектілерін де
білу өте маңызды. Қолданыстағы заң негізінде бірқатар түсініктер
қолданылады: меншік, мүлік, мүліктік құқық.
Муниципалды бірлестіктерді алып қарайтын болсақ мемлекеттік меншікті
муниципалды органдарға беру тәртібімен анықталған коммуналдық заңды тұлға
болып бекітілетін, жергілікті қазына мен мүліктен тұратын тікелей
коммуналдық меншікке қатысты болады. Мысалы: қазіргі таңдағы қолданыстағы
мемлекеттік объектіні алған шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне беру
тәртібі қабылданған.
Коммуналдық меншік жергілікті (коммуналдық) тұлғаларға оперативті
басқару мен шаруашылықты жүргізу құқығы бекітіледі. Егер жергілікті
кәсіпорындар коммуналдық меншікті иелену, қолдану және басқаруды алса, онда
олар нақты меншік иесі болады. Бұл құқықтық фактіні анықтауды мынадай
себептер қажет етеді: муниципалды бірлестікке қызмет көрсету үшін тек
кәсіпорындар ғана емес, сонымен қатар жер, табиғи ресурс, муниципалды қаржы-
несиелік мекемелер, жергілікті тарихи және мәдени ескерткіштер, яғни
жергілікті мүлік қорын құрайтын барлығын да жатқызу керек.
Коммуналдық меншік жалпы-халықтық немесе қоғамдық меншіктің құрамдас
бір бөлігі ретінде аймақтық ұдайы өндіріс жүйесінде, сонымен бірге жалпы
макроэкономикалық құрылым деңгейінде де әрекет етеді. Дегенмен коммуналдық
меншіктің басты ерекшелігі, оның жергілікті шаруашылықта жұмыс істеуінің
экономикалық негізі, коммуналдық құрылым деңгейіндегі ұдайы өндірістік
қатынастардың объектісі ретінде болуы. Осы тұрғыдан алғанда коммуналдық
меншік белгілі бір әкімшілік аумақтық құрылым деңгейіндегі объектілерді
бірлесе иемдену, пайдалану және иелік етуге байланысты, бір жағынан,
жергілікті құрылымның экономикалық субъектілерінің арасындағы, екінші
жағынан, сол субъектілердің мемлекеттік деңгейіндегі субъектілермен
қатынасын сипаттайды.
Коммуналдық меншіктің негізгі субъектісі – жергілікті билік
органдарына меншік иесі функциясына өкілеттік беретін нақты коммуналдық
тұрғындары. Жергілікті деңгейдегі ауқымды қажеттіліктердің негізінде
қалыптасатын тұрғандардың терриоториялық мүдделері жергілікті қауымдастық
тұрғындарын өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған мақсатты
іс-әрекеттерді жүзеге асыруға түрткі болады, ынталандырады. Коммуналдық
меншік субектілерінің күрделі құрылымы өндіріс құрал-жабдықтарын және
шарттарын, әлеуметтік сала объектілерін пайдалануы бойынша жергілікті билік
органдары мен билік басында тұрған мемлекеттік органдардың арасында, меншік
субъектілері мен шаруашылық жүргізу субъектілерінің, жұмыс істейтіндердің
салалық топтары мен кәсіпорынның ішкі ұжымдары арасындағы экономикалық
қатынастарды анықтайды.
Коммуналдық меншік субъектісіне байланысты экономикалық қатынастар
жүйесін біржақты құқықтық пайымдау жергілікті аумақтың құрылым кезеңдерін
шешуде қолбайлау болуы, тіпті жергілікті басқару органдары тарапынан
коммуналдық меншік обектілерін иемдену, пайдалану және иелік етуге
байланысты билік жолсыздықтарына жол беруі мүмкін.
1.2. Дамыған елдердегі муниципалды басқарудың әлемдік тәжірибесі
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдарды қайта құруды ұйымдастыру
ертеден көзделген, бірақ оны іске асыру тек біртіндеп қана емес, сонымен
қоса құрылымдық жағдайына да басшылық жасау қажет.
Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы өзін–өзі басқарудың даму
тәжірибесінің әр алуандығы екі тұрақты концепцияға бағытталады. Олар тек
түрлі тәжірибеге, салтқа, мәдениетке ғана емес, сонымен бірге құқықтық
жүйеге де негізделген. Мәселен: АҚШ-та жергілікті өзін - өзі басқару
штаттардың орталық органы мен федералдық органдарға қарсы салмақта тұру
ретінде туындаған. Ұлыбританияда муниципалды билік дербес ішкі басқаруға
артықшылықтарды беру ретінен туындаған.
Әлеуметтік құрылымның мұндай қалыптасуының негізінде, мемлекеттің жалпы
билік жолына тосқауыл ретінде билікті орталықсыздандыру мен
“персоноцентризм” (жеке индивид) ғұрыптары болды. Бұл ғұрыптар үлгілі
құқыққа сүйенетін сот билігі тұлғасындағы сенімді қорғаушыны иемденді.
Еуропаның өзін–өзі басқару моделі теріс салтта “жазылған” құқық жүйесіне
сүйенетін мемлекет билігі тарапынан өзін–өзі басқаруға күшті әкімшілік
қорғаушы жүргізілді.
Мәселелерді шешу ізденістері коғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық
әлеуметке (социоцентризм) қарсы қоюдан емес, әлеуметтік қатынастың
төменге тереңдетілген: гуманистикалық бейімделу немесе тұлғаның
функционалды - догматикалық концепциясы тұрады. Екі концепцияда қайта
ұйымдастырудың генетикалық кодына тікелей қатысты (адам, тұлға мақсат
ретінде және ол үшін құқық бар: адам-құқықпен жазылатын функция құралы).
Гуманистикалық концепция келесі әлеуметтік бағытты қамтиды: адам
табиғаттан өзін бөле отырып, әлеуметтік топты, қоғамды, қоршаған ортаны
және өзін таниды. Ол білімін дамыта отырып өзін-өзі таниды және сол сияқты
мүмкіндігіне ұмтылады.
Функционалды – догматикалық концепция берілген функцияны құжаттау
құқығымен негізделеді, мәселен: басшы мен бағынышты қызметтері әкімшілік
қызметтік жобалардағы тізімде шектелген жекелікке негізделген.
Гуманистік және функционалды - догматикалық тұлғалық концепциялардың
бір-біріне қарсы келуі қоғам мен мемлекеттің өзара белгілі қызметтерін
бейнелейді.
2. Жергілікті өзін–өзі басқарудың институционалдық белгілері
Жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық Хартиясында бейнеленген. Ең
алдымен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының құрылуы мен даму
тәжірибесімен берілген құжат өзін - өзі басқару қажеттілігін мойындау ғана
емес, сонымен бірге муниципалды биліктің Конституцияда бекітілу
қажеттілігін көрсетеді.
Жергілікті өзін – өзі басқарудың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар
болуы тиіс:
а) Жергілікті өзін–өзі басқарудың ұйымдық қиғаштығы, оның органдарының
мемлекеттік басқару жүйесінде көрінуі;
б) Жергілікті өзін –өзі басқарудың органдарының өзіндік дербес
экономикасы мен қаржысының болуы;
в) Жергілікті өзін – өзі басқарудың органдарының басқа да органдар мен
ұйымдар арасында өзара құқықтық әрекеттестігі мен толық субъекті құқығының
болуы (жеке бюджет пен меншікті басқару және оған билік ету, өзінің жеке
шешім қабылдау құқығы және т.б.). Мысалы: Жапония Конституциясы туралы
заңында (96-100) бап жергілікті қауым:
1) нормативтік актілерді қабылдайды;
2) жергілікті бюджетті нақтылайды;
3) жергілікті салықтарды, төлемдерді анықтайды;
4) шаруашылық келісімдерді жүргізеді;
5) муниципалды кәсіпорынды басқарудың принципті міндеттерін шешеді;
6) жергілікті атқарушы органдардың қызметіне тексеру жүргізеді.
г) жергілікті өзін – өзі басқару формаларының алуан түрлілігі, тарихи,
аймақтық мәдени ғұрыптар мен экономикалық мүмкіндіктерін ескеретін органд
жергілікті өзін – өзі басқару арының құзыретімен өлшенеді.
3. Адам мен азаматтың еркіндігі мен құқығының қамтамасыз етілуі және
азаматтардың жергілікті өзін – өзі басқару органдарына жұмысқа тартылуы,
өкілетті орган мүшелерін сайлау процесіне еркін қатысуы және өзін – өзі
басқарудың атқарушы органына жергілікті қауым тарапынан бақылау формасын
тікелей береді. Жергілікті өзін - өзі басқарудың табиғи ерекшелігі көптеген
зертеушілердің көңілін өзіне аударуда. Мысалы: негізгі конституциялық және
муниципалдық нормалардың сарапталуы келесі қорытындыға негізделеді,
жергілікті қауым жергілікті публистикалық корпорация ретінде көрінеді, яғни
азаматтар мен мемлекет арасын байланыстырушы звено болып көрінеді.
Бұл жағдай мемлекеттік билік органдарын тек азаматтардың сайлау
құқығына емес, сонымен бірге жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
құрылуына жағдай жасауды да кепілдендіруге міндеттейді (Қазақстанда бұл
кепілдіктер мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін - өзі басқару
сайлау реттілігіне де қатысты теңдей кепілдік береді).
Сонымен қоса, муниципалды тәжірибедегі белгілі жағдай, ол мемлекеттің
жекелеген өкілеттігін қажетті қаржылық және басқа да құралдармен бірге
жергілікті өзін - өзі басқаруға бөлініп берілумен белгілі.
Өкілеттіктердің бөлінуі екі формада жүргізілуі мүмкін:
1) бөліп беру - жергілікті өзін - өзі басқару органдарының міндеттері
мен өкілеттіктерін реттеу әрекеті;
2) беру – мемлекеттік органдарына қатысты қандай да бір мәселелерді
шешу құқығын жергілікті өзін - өзі басқару органдарына бір рет, белгілі
бір мерзімге немесе мерзімсіз беруді жеткізу.
Сонымен мемлекеттік билік жергілікті қауымдағы өзін - өзі басқару
билігін мойындайды және муниципалды құқық көзі ретінде Жарлықты (ережені)
да мойындайды.
4. Жергілікті өзін - өзі басқару қолданыстағы заң шеңберінде еркін
қызметті иемденеді. Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының дербестікке
негізделуі ең алдымен қолданыстағы заң шеңберінде қалалық және селолық өзін
- өзі басқаруды енгізу әдісінің қызметімен айқындалады. Осы міндеттерді
қарамас бұрын, белгіленген қызмет еркіндігін бөліп алайық:
- өзін - өзі басқару органдарын сайлау;
- халықтың жергілікті аса маңызды мәселелерді шешудегі орындалған істің
нәтижесін сұрау инициативасы;
- халықтың құқықтық шығармашылық ынтасының қозғалысы;
- муниципалды округте тұрғылықты тұратын халықтың талабын құруға және
орындауға қатысуы.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың арқа сүйейтін және басшылыққа алатын
заңы – Конституция мен басқа да заңдар, және де сол қауымның дайындап
көпшілік талқысынан өткен Жарғы б.т. Жарғыны сол жердің тұрғындары тікелей
қабылдайды немесе өкілдік орган – Кеңес бекітеді.
Жарғыда келесі ережелер мазмұндалып орындалады:
- жалпы ереже: қызметтің құқықтық негізі, мақсаттары мен міндеттері,
жергілікті қауымның шекарасы және құрамы;
- жергілікті өзін - өзі басқару ұйымының құрылымы;
- ұйымдастыру тәртібі мен қызмет формасы;
- жергілікті өзін - өзі басқарудың экономикалық негізіне түсініктеме
(мінездеме);
- жергілікті өзін - өзі басқарудың қаржылық негізіне мінездеме;
- жергілікті маңыздылыққа жатқызылатын объектілер;
- халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге қатысу жолдары мен
тәртібі (мысалы: қандай мәселелерді талқылағанда референдум өткізілу
керек?);
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының міндеттерін, сайланбалы
қызмет атқаратын адамдардың тізімі және өкілеттігі, оларды тағайындау не
сайлау тәртібін анықтау;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының өкілдік мерзімі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдары қызметіне кепілдік;
- шекара маңындағы аймақтардағы органдары қызметерінің ерекше
реттілігі және мемлекеттік билік органдарының әкімшілік бақылауының
күшейтілу тәртібі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдары мен лауазымда қызметкерлердің
жұмыстарын мерзімінен бұрын тоқтатылатын жағдайлар, тұрғындардың сол
органдар мен қызметкерлерге сенімсіздік білдіру, сайланған адамдарды қайта
шақырып алу тәртібі;
- жарлығына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу тәртібі.
Жарғы міндетті түрде, мемлекеттік тіркеуден өтеді және бір сөзбен
айтқанда жергілікті жердің Конституциясы іспеттес қызметті атқарады.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың органдары – иерархиялық жүйеде емес,
жергілікті халықтың билік органдары. Осы себеппен әр аймақтың өзіндік
ерекшеліктері сияқты жергілікті өзін - өзі басқару органдарының бөлінуі де
орынды. Жергілікті өзін - өзі басқарудың дамуын қамтамасыз ету мақсатында
тек бұл органның статусына қатысты ғана емес, сонымен берге мемлекеттік
меншік объектілерін муниципалды ұйымдарға беру жағдайымен муниципалды
органның қызмет тәртібін де реттейді
Халықаралық тәжірибеде жоғарғы тұрған мемлекеттік органдардың
жергілікті өзін - өзі басқарудың органдарының жұмысына әсер ету дәрежесі
бойынша жергілікті өзін - өзі басқарудың түрлі типтері мен формалары бар.
Бұл жергілікті өзін - өзі басқарудың мемлекеттік, сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктердің элементі ретінде болуына байланысты. Осыған сәйкес
жергілікті өзін - өзі басқару жүйесі мыналармен ерекшеленеді:
- азаматтардың қоғам бірлестігі мүшесі ретінде өзінің тұрғылықты
жеріндегі территорияның дамуына мәселелерді өз бетінше шешу құқығының
болуы;
- биліктің көлденеңнен болуымен қатар тікелей басқару жүйесінің құрылуы
негізінде мемлекетті басқарудың иерархиялық принципінің болу шарты.
Халықаралық тәжірибеде жергілікті өзін - өзі басқарудың төрт типті
моделін айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті өзін - өзі басқарудың англосаксондық моделі (кейде
жергілікті өзін - өзі басқарудың Америкалық түрі деп те аталады). Бұндай
жүйе АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия сияқты келімсек елдерде кең
тараған.
Англосаксондық жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті сайланбалы органды
бақылап, қамқоршы болып отыратын орталық үкімет өкілінің болмауы. Дегенмен
мемлекеттік басқару жүйесінің жергілікті өзін - өзі басқаруға ықпал етіп
отыратын механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған ортаны қорғау
министрлігі жергілікті қауымның құзыретіне берілген мәселенің іске
асырылуын толық бақылап отырады. Қысқасы мемлекет жергілікті өзін - өзі
басқарудың өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс жасауын ғана қадағалайды. Ал,
қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы механизмдерін пайдалана отырып
(субвенция, дотация т.б.) жергілікті қауымның бағдарламаларына әсер ете
алады. Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі жергілікті өзін - өзі басқару
органдары заң бойынша рұқсат етілген мәселелерді ғана жүзеге асыра алады.
Муниципалитет жеке автономиялық құрылым есебінде парламенттің берген
билігін ғана іске асырады. Муниципалдық басқарманың құқықтық негізін –
статустарды – Парламент белгілеп береді. Орталық үкімет пен
муниципалитеттің өзара қарым-қатынасы заңмен белгіленеді.
2. Жергілікті өзін - өзі басқарудың француздық моделі (кейде құрылымдық
жүйе деп те аталады).
Бұл жүйе Франция, Италия, Испания және т.б. көптеген Батыс Европа
елдерінде тараған.
Бұл жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті мемлекеттік басқару мен дың
қатар жүргізілуі. Дегенмен бұл жүйеде орталық үкіметтің жергілікті
органдарды әкімшілік тұрғысынан бақылауға (қамқорлыққа) алуы басым.
Орталық үкіметтің қолында сол бақылауды жүргізетін түрлі бюрократтық әдіс-
тәсілдер де баршылық. Мысалы: жергілікті органдардың шешімін қолдау не
қолдамау, шешімді уақытша тоқтату, кері шақырып алу, жергілікті органдарды
тарату, т.б. осылардың бәрі бір ғана мақсатты көздейтіні анық, ол –
жергілікті қауымның қызметін орталыққа тәуелді ету.
Франциядағы жергілікті өзін - өзі басқарудың негізін коммуналар
құрайды. әрбір коммуна өз Кеңестерін сайлайды, ал Кеңес өзінің құрамынан
мэр сайлап алады. Мэр өз жұмысын муниципалдық Кеңестің бақылауымен жүзеге
асырады. Сонымен бірге мэрдің жұмысына департаменттегі мемлекет өкілі болып
саналатын республика комиссары әкімшілік бақылау жасайды. Республика
комиссарының міндетті – жергілікті органның қабылдаған шешімдерінің заңға
сәйкес болуын қадағалау. Қажет деп тапқан жағдайда комиссар коммунаның
шешімін әкімшілік сотына беріп, тоқтата алады.
3. Жергілікті өзін - өзі басқарудың неміс немесе аралас моделіне
Германия мен Жапонияның жергілікті өзін - өзі басқару құрылымы тән.
Жапонияның жергілікті өзін - өзі басқару заңында ішкі ұйымның және
жергілікті органдардың барлық деңгейін – қала, поселка, ауылдардың
міндеттерін, оның құрылымын жекелеп регламенттейді.
Германияда – общиналар, қалалар, аудандар жергілікті өзін - өзі
басқарудың базалық бірлігі б.т. елде коммуналдық басқару органдарының
талабы үндеспеген, түрлі жерде олар тұлғалық сызықты иемденеді және
жергілікті басқарудың формасы мен типінің үлкен диопазондары бақыланады.
Жергілікті басқарудың жоғарыда қарастырылған 2 жүйесі арасындағы
айырмашылық теориялық сипатқа ие, себебі олар жергілікті биліктің түрлі
концепциялары мен олар жергілікті басқару жүйесіндегі оның рөліне
негізделген жергілікті басқарудың 2 макрожүйесінің тіршілік ету негізі
заманауи мемлекетке тән бірыңғай қағидалармен құрылады; алдымен бұл еркін
және бәсекелік сайлау нәтижесінде халықпен қалыптасушы жергілікті өкілетті
органдар.
Көптеген елдерде (Австрия, Германия, Жапония) жергілікті басқару
англосаксондық, континенталдық модельдермен ұқсастықтарға ие. Индиядағы
жергілікті басқару өзінің көптеген параметрлері жағынан британдық
жергілікті басқаруға ұқсас. Алайда мұнда англосаксондық модельге тән
шенеуніктер орталығынан қызмет етеді. Мұнда тағы да 2 бағыт көрініс табады:
жергілікті басқарудың жақындасуы мен ішкі диверсификациясының классикалық
жүйесі.
Бір жағынан әр жүйе шеңберінде басқа жүйеден алынған, соған сүйенетін
нұсқалардың үлкен саны пайда болады. Англосаксондық салт бұрынғы ағылшын
отарларында қалыптасты, әсіресе федерализм қағидасымен соқтығысу
нәтижесінде. Континенталдық жүйе, өз кезегінде романдық, германдық,
скандинавтық түрлерге бөлініп кетті. Бір жағынан қазіргі әлемдегі елдерде
жергілікті және аймақтық өзін - өзі басқарудың жақындасуы орын алуда. Бұл
алдымен көптеген демократиялық мемлекеттердегі жергілікті және аймақтық
биліктердің бір немесе жақын мәселелерді шешуіне негізделген. Құқықтық
саладағы әріптестік пен тәжірибе алмасу жергілікті басқару жүйесінің
құқықтық басымдығына ықпалетеді.
Романдық – германдық құқықтық қағидаға негізделген жергілікті басқару
скандинавтық макрожүйе бірнеше жер қожалықтарынан тұрады. Француздық
модельдің скандинавтық модельге әсері күмәнсіз және ұзақ мерзімді. Дания
романдық және германдық макрожүйеден скандинавтық жүйе өтуінің іске асуының
өзідік көпірін қалыптастырады. Бұл мемлекет көпшілікті басқару жүйесінің
қалыптасуы процесінде квазиимперия жағдайындағы француздық жүйе сипатына
да, герман тілді территориялардың сипатына да ие. Алайда Дания аймақтық
селаратизммен күрестің қатыгездігін, германдық одақтастықтың мәнін білмеді.
Керісінше онда өзін - өзі басқарудың салттары қалыптасады, олар Данияны
Скандинавия елдерімен жақындастырады: тікелей демократия мен қол
жетімділігі күрделі территориялар санына сүйенетін дамыған қоғамдық өзін -
өзі басқару Швеция, Норвегияда да қалыптасқан бұл салттар орталықтанған,
унитарлы мемлекетке қарама – қайшы болмайды. Басқа еуропалық елдермен
салыстырғанды скандинавиялық аймақтарда барлық орталықтандыру реформалары
жоғарыдан, қарсылықты, өзін - өзі басқару органдары тарапынан талаптарға
ілінбей оңай өтеді.
Сонымен,дамыған өзін – өзі басқару мемлекеттік орталықтандыруды,онымен
жанжалға түспей толықтырады. Жиырмасыншы ғасырда өзін – өзі басқарудың бұл
дәстүрлері әлеуметтік мемлекеттің ерте құрылуы есебінен ( 20-30шы жж.)
толықтырылған. Бұл унитаризмге қарамастан, көпшілік ( жалпы ) басқарудың
орталықсыздандыруы мен демократияландыруына ықпал етуші болып табылады.
Скандинавия елдерынде құқықтық жүйеге жалпы құқықтық әсері континентке
қарағанда, әлдеқайда нақтырақ.
Бұл модельдердің барлығы осы немесе басқа деңгейлерде басқару
модельдерінің матрицалық, вертикалды( тігінен ) және горизонталді(көлденең)
элементтерін өздеріне біріктіреді.
4. Кеңестік интегрирленген модель – бұл аймақтық басқарудың жүйесі.
Вертикалді басқаруға негізделген.
Интеграциялық процестер, біріншіден,Батыс Еуропасында түрлі елдердегі
жергілікті органдар билігінің басқару жүйесінің орын басуына және олардың
ары қарай дамуына унифицирленген әдістерді іздеуге қажеттілік тудырды.
Мұнда маңызды ролінде Кеңес Еуропасының тәжірибесі атқарады. Бұл –
жергілікті басқару проблемаларымен айналысатын жеке – дара үкіметаралық
құрылым. Аталған ұйыммен осы салада ең алғашқы құжат жасалынып шығарылған
ол – жергілікті өзін – өзі басқарудың Еуропалық Хартиясы.
Бұл құжаттың негіздері Еуропаның түрлі елдеріндегі жергілікті биліктің
тәуелсіздігің күшейту мен оның корғалуына бағытталған және өзімен биліктің
орталықсыздандыру мен демократияландыру принциптерінде жаңа Еуропаның
құрылу негіздерінің пайда болуына қомақты үлесін көрсетеді. Хартияда ( 4.4
бап ) көрсетілгендей, “ компетенция әдетте толық және жалпыкөлемде болуы
керек. Ол тек заң шеңберінде басқа билік органдарымен ( орталық немесе
аймақтық ) шектелуі немесе алып тасталуы мүмкін.” Хартия осыған байланысты
жалпыеуропалық құқықтық нормаларды толықтырады, яғни жергілікті
қауымдастықтың міндеттері мен құқықтың қалыптасуына байланысты,
конституциялық және басқа заңды негізде жергілікті биліктің тәуелсіздігінің
ерекшеліктерін бекітеді. Сонымен қатар, қызмет принциптері мен биліктің
жергілікті органдарының қалыптасу концепциясын анықтайды. Ол олардың
құқықтық мықтылығының масштабы мен табиғатын анықтайды. Хартиядағы негіздер
мынаны айкындайды, яғни орталық пен қалалар арасындағы биліктің
конструктивтік балансын қалыптастыратын қоғамның дамуының динамизмі
күштердің рационалды қатынасымен қамтамасыз етіледі.
Әдетте осы күнге дейын Хартияға қол қойылмаған, қол қойылса да,
толығымен емес,яғни келесы мемлекеттермен Франция, Бельгия, Нидерланды,
Австрия, Дания сиякты ратифицирленбеген. Хартиядан бөлек биліктің
жергілікті органдарының жеке сұраныстары басқа да халықаралық құқықтық
актілермен реттелуі мүмкін, мысалға – Азаматтар құқықтарының еуропалық
хартиясы. Еуропалық аймақтық және жергілікті биліктің конгресі аймақтық
және жергілікті биліктің конгресі аймақтық өзін – өзі басқарудың Еуропалық
хартиясын құрастыруда, оны кейын Еуропа кеңесіне нақтылауға ( бекітуге )
береді. Сондай – ақ, ол оның құрамына кіретін елдердің қол қойылуына ашық
болады.
Қазақстан өзінің территориясының кеңдігінен, республика халқының көп
ұлтты құрылымына, табиғи-климаттық және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
түрлі ерекшеліктеріне байланысты басқа елдің жергілікті өзін - өзі басқару
тәжірибесін сол қалпында тікелей көшіре салуына болмайды.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУдың жағдайы
2.1. Муниципалды басқарудың даму кезеңдері
Жергілікті өзін-өзі басқару демократияның негізгі, нақты айтқанда,
міндетті атрибуты болып табылады. Егер біз әлемдегі барынша дамыған елу
елдің қатарынан көрінуге, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге, БСҰ-ға өтуге ұмтылып
отырсақ, онда аталған беделді халықаралық ұйымдардың талаптарына сай
болуымыз керек.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін
қалыптастыру, қызмет ету бойынша шаралар жүргізу үшін және тереңінен, толық
түсіну үшін берілген зерттеулерде шетел мемлекеттерінің мемлекеттік басқару
тәжірибесін зерттеу болып табылады.
Қазақстанда ұзақ уақыт бойына жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу
мәселесі шешімін таппай келді. Оның көптеген себептері болды. Ең алдымен,
аймақтарда өзін-өзі басқаруды енгізу үшін заңнамалық жүйе жетіспеді. Мұның
өзі орталық билік пен аймақтық құрылымдар арасындағы өкілеттілік пен
қызметті айыруға кедергі келтірді.
Соған қарамастан, біздің елімізде барлық уақытта жергілікті өзін-өзі
басқарудың жобалары жасалынып отырды. Бірақ, оны нақты жағдайда кешенді
қолға алу жүзеге аспады.
Мұның өзі заң жобаларының жетілмеуінен туындады. Жергілікті өзін-өзі
басқару секілді шараны кешіктірді. Дей тұрғанмен, былтыр бұл мәселе өлі
нүктеден қозғалып, Парламентте, Үкіметте және сондай-ақ ықпалды үкіметтік
емес ұйымдарда өткен пікірталастардың тақырыбына айналды. Нәтижесінде
Мемлекеттік комиссияның бір жұмыс тобы демократиялық реформаларды іске
асыру барысында жергілікті өзін-өзі басқарудың проблемаларын зерттеп, іске
асыра бастады. Мемлекеттік комиссияның қызметі босқа кеткен жоқ. Ұзақ уақыт
жүргізілген тиянақты жұмыс нәтижесінде конституциялық реформаның негізгі
бағыттарын жасау барысында оның бір тармағы ретінде жергілікті өзін-өзі
басқару жобасы қолға алынды.
Қоғамдағы саяси жүйені реформалау шеңберінде халық сайлайтын
мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқаруға мұрындық болады. Нәтижесінде
барлық деңгейдегі мәслихаттардың өкілеттіктері біршама кеңейеді. Барлық
деңгейдегі әкімдер мәслихаттардың келісімі бойынша тағайындалады. Осы
жағдайда жүзеге асырылған конституциялық өзгерістер ауыл әкімдерінің
жергілікті мәселелерді шешуіне қолайлы жағдай туғызады. Бұған қоса,
мәслихаттардың әкімдерге сенімсіздік көрсету әдістемесі оңайлатылады.
Жергілікті мәслихаттар алдағы уақытта көпшілік дауыс беру арқылы әкімдерге
сенімсіздік танытып, оны қызметінен босату жөніндегі бастама жасай алады.
Соған орай, жергілікті басқару орындарының мәслихаттардың алдындағы
жауапкершілігі арттырылып, олар жергілікті тұрғындар алдындағы
жауапкершілігін тереңірек сезінеді. Жергілікті өкілетті органдардың рөлін
күшейту, оларға қосымша өкілеттіліктер беру жер-жерде өзін-өзі басқару
жүйелерін қалыптастырудағы алғашқы қадам болып отыр.
Әрине, қазіргі уақытта жоғарыда айтылған мәселелер Қазақстанның
жергілікті билік орындарында шешімін таппай отыр. Әсіресе, жергілікті өзін-
өзі басқару орындарының өкілеттілігі мен қызметін анықтау, жеке бюджетті
қалыптастыру, пайда көздерін тұрақтандыру тұрғысындағы мәселелер шешілмей
келеді. Сондықтан Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару орындарына
бірқатар маңызды құқықтар мен басқару қызметін беру қажет. Көп нәрсе
жергілікті қоғамдастықтың белсенділігіне байланысты. Оның бастамашылығы,
бекемділігі мен өзінің мүдделерін қорғаудағы жігерлілігі өзін-өзі
басқаруды жеделдететіні анық. Соған қарамастан, жергілікті тұрғындардың
өзін-өзі басқарудағы бастамашылығы қай кезде де қолдау табуға лайықты.
Осы орайда жергілікті тұрғындар заңнаманың шеңберінде іске асыруға
тиісті бастамалар туралы айта кету керек. Ең алдымен, жергілікті
тұрғындардың өзін-өзі басқарудағы нақтылы, өмірлік мәні бар ұсыныстарын
әлеуметтік, экономикалық маңызды проблемаларды шешу барысында іске асыру
ұтымды. Мұның өзі, жоғарыда атап өткеніміздей, жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің тиімділігін айқындайды. Сондықтан да жергілікті өзін-өзі
басқаруды қалыптастыруда негізгі маңызды басты бағыт ретінде оған
әлеуметтік мәртебе беруді айту керек. Соған орай, жергілікті өзін-өзі
басқару орындары белгілі бір әлеуметтік қызмет көрсететін органдар ретінде
қаралатын болады.
Өзін-өзі басқару секілді жаңа бағытты игеруде, жергілікті басшылардың
жұмыс сапасын арттыруының маңызы зор. Мұның өзі тұрғындардың жергілікті
өкілетті органдарды сайлауда олардың белсенділігін қалыптастырады.
Нәтижесінде Қазақстанның барлық аумақтарындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдары жедел дамуға бағыт ұстайды. Ал мұның өзі алдағы уақытта
қазақстандықтар мемлекетті басқару жұмысына кеңінен қатыстырылады деп
сеніммен айтуға негіз қалайды.
Барлық елдерде жергілікті өзін-өзі басқару әкімшілік-аумақтық бірліктің
төменгі буынынан, яғни ауылдық буыннан басталған. Дегенмен, жергілікті
өкілетті органдар өзін-өзі басқару органы сияқты биліктің өздерінен жоғары
тармағына тікелей байланбаған. Аудандық мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі
басқарудың ауылдық органдарының тікелей қатысы заңда нақты көрініс табуы
керек. Бұл жерде басты мәселе оның бюджетінде, қаржылай негізінде болып
отыр. Бүгінде жергілікті бюджеттерді мәслихаттар бекітеді. Онда мәслихаттар
туралы заңға да түзетулер енгізілуі тиіс еді. Бюджетаралық қатынастар
проблемасының үлкен бір бөлігі – бюджет қаржысын мақсатты пайдалануды,
басымдықтарды, мемлекеттік сұраныстарды бақылау шешімін табар еді.
Жергілікті жерлерде өзін-өзі басқаруды енгізу Қазақстанның бірнеше
халықаралық саяси институттарға және үдерістерге қатысуына, бәсекеге
қабілетті елдердің қатарынан көрінуіне, ЕҚЫҰ-ны басқару мақсаттарымызға
және Президенттің Қазақстан халқына биылғы Жолдауын жүзеге асыруымызға
қызмет етуге тиіс.
Кез келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым болмаса
жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның бар екенін
мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді басқарылуын
қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және көпқырлы,
сондықтан қоғамдық дамудың барлық кезеңдерін тек орталықтан шешу қиындық
туғызады. Басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін өкілеттіліктің бір
бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып қарағанда оңтайлы
нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне берген ұтымды. Бұл
өз кезегінде жергілікті жағдайды, мүмкіндікті, басқарудың әдістері мен
тәсілдерін сөзсіз есепке алуды талап етеді. Ал жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың нағыз төте жолы болып табылады.
Алайда, әлемнің көптеген елдерінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қандай да бір моделіне қарамастан, конституциямен немесе конституциялық
заңдармен жергілікті өзін-өзі басқару іс-әрекет ететін деңгейлер
айқындалған. Әдетте бұл – төменгі және аралық, яғни өңірлік буындарды
қамтитын қос деңгейлі жүйе. Үш деңгейлі жүйе де бар. Мысалы, Польшада:
гмина – новьят – воеводство.
Біздің Конституциямызда мұндай деңгейлер қарастырылмаған. Негізгі
Заңның жергілікті өзін-өзі басқаруға арналған 89-бабы оны құрудың басты
элементтерін айқындайды. Оның мәнісі мынада: жергілікті өзін-өзі басқаруды
құру – бұл азаматтардың құқы, бірақ міндеті емес; жергілікті өзін-өзі
басқару ауылда да, қалада да құрылады; ол ұйымдастырылған кезде
азаматтардың жиі қоныстануы мен оның органдарының міндетті сайламалылығы
қамтамасыз етілуі қажет. Өзін-өзі басқаратын қоғамның мүшелері өз
қызметінің тәртібін заң шеңберінде өздері белгілейді және ақыр соңында,
жергілікті өзін-өзі басқарудың өз бетінше жұмыс істеуіне конституциялық
кепілдік беріледі, яғни ол мемлекеттік басқарудан қатаң түрде бөлінеді.
Бірақ, сонымен бір мезгілде, ел Конституциясында мемлекеттік басқарудың
жекелеген өкілеттілігін жергілікті өзін-өзі басқаруға беруге болатын
негіздегі бап жоқ.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң Конституцияның осындай негізгі
ережелеріне сүйеніп жасалуы тиіс.
Бірақ ең бастысы, басқару жүйесінде өзін-өзі басқарудың орнын және ол
құрылуы тиісті деңгейді айқындап алу қажет. Бұл негізгі тұжырымдамалық
ереже, өйткені, біздің Конституциямыз билік жүйесінде өзін-өзі басқарудың
орнын нақты көрсетпейді.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы болашақ заң жобасының үкіметтік
нұсқасы тұжырымдамалық тұрғыдан жаңашыл мән-мағынаға ие. Яғни, жергілікті
өзін-өзі басқаруды ауыл, кент және аудандық маңыздағы қала деңгейінде құру
ұсынылады. Мұнда тұрғындардың жақын қоныстану қағидаты сақталынған.
Мәселен, ірі қалаларда жергілікті өзін-өзі басқарудың бірнеше аумақтық
органдарын құруға болады. Мұнда құқықтық қағида да сақталған, яғни
жергілікті өзін-өзі басқару ешқандай “міндеттеме” жүктелусіз, тек
тұрғындардың өз бастамасымен ғана құрылады.
Ал заң жобасының үкіметтік нұсқасына қатысты айтатын болсақ, оны осы
схемаға иліктірудің еш қиындығы жоқ. Тек заң жобасының жергілікті өзін-өзі
басқаруды құру деңгейіне қатысы бар бірнеше бабын ғана өзгертсе жетіп
жатыр. Атап айтқанда, жергілікті өзін-өзі басқару ауылдарда, кенттерде,
аудандық маңыздағы қалаларда, сонымен қатар, ауылдық округтерде құрылатыны
анықталуы тиіс. Осылайша өкілетті және атқарушы органдарды құрудың тәртібі
біршама өзгеріп, жергілікті өзін-өзі басқарудың функциялары мен
өкілеттіктерін бүге-шігесіне дейін көрсетудің қажеттілігі түсіп қалады.
Егер осы нұсқа қабылданатын болса, онда ең басты проблеманы – қаржымен
қамтамасыз ету проблемасын оңай шешуге болады. Бұл үшін әуелі әкімшілері
кеңес таңдаған әкімдер болатын тәжірибелік схема арқылы бюджеттік
бағдарламаларды бекітіп алу қажет. Кейін жергілікті өзін-өзі басқаруды
өзінің жеке бюджетімен қамтамасыз етуге әбден болады. Сонымен қатар,
болашақ заңның үкіметтік нұсқасы жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
қаржымен қамтамасыз ету проблемасын шешпейді. Құжаттың тиісті бабында оның
көздері ғана аталған. Бірінші орында мемлекеттік бюджеттен берілетін
қаржылар тұр. Бірақ бұл терминнің астарында не сыр бары заң жобасында
нақтыланбаған. Бұл қаржылардың берілу тетігі де анық емес. Олар мақсатты
немесе жалпы трансферттер түрінде беріле ме, айқындалмаған. Заң жобасына
қаржыны мемлекеттік бюджеттен беру тәртібін Үкімет айқындайтындай етіп
толықтыру енгізген дұрыс болады ғой деп ойлаймын. Осы қаржылар сондай-ақ
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұстап тұру үшін де бағытталуы тиіс,
өйткені, олардың өзге қаржыландыру көздері жоқ қой.
Бірақ жергілікті өзін-өзі басқаруды құру үшін қандай схема таңдап
алынғанына қарамастан, бұл алдағы ауқымды заң шығарушылық қызметтегі тек
алғашқы тырнақалды қадам ғана болады деуіміз керек. Өйткені, жергілікті
өзін-өзі басқару туралы заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz