Ақша капиталының айналымы
Нарық жағдайында кәсіпорын капиталын басқару мен реттеуді жетілдіру
КІРІПЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОРНАЛАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..7
1. Кәсіпорынның мүлкі және
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Ақша капиталын қалыптастыру көздері мен ұғымы ... ... ... ... ... ...13
3. Құнды қағаздар нарығының қалыптасуы, қызметі және
инвестициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .18
2 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫН ОРНАЛАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ ... ... ..21
2.1 Меншікті капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Бағалы қағаздар және оның айналу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..29
3 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КАПИТАЛДЫ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
3.1 Республикаға шетел инвестицияларын
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ...40
3.2 Капиталды шетке шығару және оның қазіргі кездегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.53
КІРІСПЕ
Жұмысқа жалпы сипаттама. Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы
кәсіпорындарда капиталдың қалыптасуы мен орналасуы, капитал туралы түсінік,
меншікті капитал, резервтік капитал, жарғылық капитал, бағалы қағаздар және
инвестицияны тарту және капиталды шетке шығаруды жетілдіру жолдарын
зерттеуді анықтауға арналған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп айтылады, зерттеу
жұмысының мақсаты мен міндеттері, жұмыстың маңыздылығы айтылады.
Бірінші бөлімде “Кәсіпорын капиталының қалыптасуы мен орналасуының
теориялық негіздері”, Кәсіпорынның мүлкі және капитал, ақша капиталын
қалыптастыру көздері мен ұғымы, құнды қағаздар нарығының қалыптасуы,
қызметі және инвестициялар туралы сипатталады.
Екінші бөлімде “Кәсіпорын капиталын орналастыруды талдау”, меншікті
капитал есебі, бағалы қағаздар және оның айналу мәселелері жөнінде
қарастырылады.
Үшінші бөлімде “Қазақстан Республикасында капиталды орналастырудың
жетілдіру жолдары”, Республикаға шетел инвестицияларын тарту, капиталды
шетке шығару және оның қазіргі кездегі ерекшеліктерінің мәні ашылады.
Қорытындыда дипломдық жұмысты зерттеу барысындағы нәтижелер берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңындағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауында: Қазақстан
әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан
мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы жолындағы негізгі басымдықтарын
ұсынған. Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі – елдің
экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі. Біз қатаң бәсекеге әзір
тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты
халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те,
өйткені олар біздің жаһандық экономикаға кірігуімізге жәрдемдеседі әрі сол
арқылы біздің қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және
қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді. Үкімет ұлттық тауар мен қызмет
көрсетудің бәсекеге қабілеттілігін қолдауға бағытталған нақты
бағдарламаларын қабылдауы қажет. Кәсіпорын және сол кәсіпорындағы
қызметтерді жүргізуде сақталынатын заңдылықтар және қызметтердің нәтижесі
туралы ақпараттар мемлекетке салық салу және экономика саласында шешімдер
қабылдау үшін қажет. Ақпараттардың сақталуы нарықтағы капиталдың тиімді
жұмыс жасауын жоғарылатады, сондай-ақ экономикалық шешімдер қабылдауға
көмектеседі және баға береді.
Меншікті капитал шаруашылық қызметке қажет материалдық құндылықтардың,
ақшалай қаражаттардың, қаржылық салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсалған шығындардың және алажақтардың ақшалай жиынтығы.
Шаруашылық субъектісі алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан
Республикасының заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол
субъект құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай
түрде акционерлік қоғамға қосқан үлестерінен құралады.
Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында
тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа көздерден, тегін түскен
мүліктермен, ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Негізгі капитал – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп
тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты
қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады. Қолданылып
жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және
өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің,
құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың,
сауданың және басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары.
Өндірістік емес негізгі қорлар – тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық,
денсаулық, мәдениет, спорт салаларына арналған.
Натуралды – заттық құрама принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады:
ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары
мен жабдықтар, өндірістік шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді
мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты
кәсіпорындардың, мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік
болып бөлінеді. Актив бөлігі (машиналар, жабдықтар) тікелей өндіріске,
өнімнің мөлшері мен сапасына (қызмет) ықпал етеді. Пассивтік элементтер
(ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын
жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы,
амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың
қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру. Субъектінің мүлкі
оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады.
Шаруашылық субъектісі меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
кәсіпорындағы капиталдың қалыптасуы мен орналасуын қарастыру болып
табылады. Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- Кәсіпорынның мүлкі және капитал
- Ақша капиталын қалыптастыру көздері мен ұғымы
- Құнды қағаздар нарығының қалыптасуы, қызметі және инвестициялар.
- Меншікті капитал есебі
- Бағалы қағаздар және оның айналу мәселелері
- Республикаға шетел инвестицияларын тарту
- Капиталды шетке шығару және оның қазіргі кездегі ерекшеліктері
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні мен объектісі. Зерттеу пәні –
кәсіпорындағы капиталдың қалыптасуының шаруашылық іс-әрекеті. Зерттеу
объектісі – меншікті капитал есебі.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі – отандық, шетелдік
экономисттердің еңбектері мен инновациялық зертеулері. Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, ҚР-ның
салық кодексы, К.Маркстің, А.Маршалдың, К.Менгердің, Макконельдің
еңбектері, анықтамалары, соның ішінде Кеулімжанов Қ.К, Әжібаева З.Н,
Ержаноа Н.С, Торшаева Ш.М, Бауыржанов Қ, Родостовец деген авторлардың
әдебиеттері.
1 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОРНАЛАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның мүлкі және капитал
Негізгі қордың мәні, оның құрамы. Негізгі капитал – бұл материалдық
құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың
ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін
өнімге жартылай апарады. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі
қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді.
Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының,
автомобиль көлігінің, байланыстың, сауданың және басқа да материалдық
өндіріс түрлерінің негізгі қорлары. Өндірістік емес негізгі қорлар – тұрғын
үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, мәдениет, спорт салаларына арналған.
[1]
Натуралды – заттық құрама принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады:
ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары
мен жабдықтар, өндірістік шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді
мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты
кәсіпорындардың, мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік
болып бөлінеді. Актив бөлігі (машиналар, жабдықтар) тікелей өндіріске,
өнімнің мөлшері мен сапасына (қызмет) ықпал етеді. Пассивтік элементтер
(ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын
жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы,
амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың
қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру. Негізгі қорлардың
кез-келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам
күшімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар
өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі,
сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи
тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара
қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің
конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен
жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан негізгі қорларды әсіресе,
олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі
туады... Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық
қажеттіліктің басты факторы – сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның
негізгі міндеті болып саналатыны ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс
ескіріп қалмауына жл бермеу себебі, олардың жеке және сапалық тозуының
деңгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады. [11]
Кәсіпорынның айналым капиталымен қамтамасыз етілуі.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда бар
айналым қаражаттарының болуы. Айналым қаражаттары- бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым қаражаттарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым қаражаттары
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығындығы олардың бөлек
элементтерінің ара қатынасын атайды. Кәсіпорындағы айналым қаражаттарының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады, себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезеті сипаттайды. Мысалы, дебиторлық берешек
үлесінің шамадан тыс артуы, қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс,
кәсіпорынның қаржы жағдайының нашарлағанын білдіреді. Дебиторлық берешек
осы кәсіпорындағы айналымынан оқшауландырылған қаражаты және оларды
дебиторлық пайдалануын, өзінің айналымындағы борышкерлерді сипаттайды.
Аяқталмаған өндіріс үлесінің артуы, қоймадағы дайын өнімдер айналымындағы
айналым қаражатының оқшауланғанын, сату мөлшерінің, сонымен бірге пайданың
да азаюын көрсетеді. Сондықтан да кәсіпорындарда айналым қаражатының
құрылымын оңтайландыру және олардың айналымын арттыру басты мақсатқа
айналғаны жөн. Кәсіпорындарда айналым қаражатының құрылымы тұрақсыз және
көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп те отырады. Әрбір нақты кәсіпорында
айналым қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты
мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды еткізу жағдайына
және т.б. байланысты болады.
Түрлі салаларда айналым қорларының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс қорларының құрамында әртүрлі. Мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында
жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым
қаржыларын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым қаржыларының қажеттілігін
анықтау және олардың құрамы мен құрылымын,
Волков Н.Г. Учет капиталов и фондов организации Бухгалтерский учет. –
1996. - № 10.
Әубәкіров Я., Нәрібаев К. Экономикалық теория негіздері Алматы,
Санат, 1998 ж.
қалыптастырудың көздерін табу және оларды реттеу,айналым қаражаттарын
басқару және т.б. [3]
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, тез тозатын аспаптар және басқа да еңбек заттары
кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың есебінен өндіріс шығындарын
одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн. [2]
Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі, амортизациялық аударым жарнасы .
Кәсіпорындарда негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты
көрсеткіш- қор қайтарымы болып табылады. Қор қайтарымы-ның көрсеткіші мына
формуламен есептеледі: Ққ=vқ, мұнда V-жыл ішінде өндірілген өнімнің құны,
заттай немесе құн есебімен, Қ-негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану деңгейін егжей-тегжей талдау
үшін пайдаланылады. Ол өндірім мен еңбек қордың жарақтанғандығының
арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақтанғанға
қарағанда өндірімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа
болып есептеледі,өйткені,осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең жоғары
дәрежеге жетеді. Қор қайтарымының қарсы көрсеткіші- өнімнің қор сыйымдылығы
(қ) . Бұл өнімнің өлшеміне шаққандағы негізгі қордың құнын сипаттайды
(теңге).
Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы және өнімнің қор сыйымдылығының
төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше
көрсетеді.
Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың
жүктеме деңгейлерін, әсіресе олардың активтік бөлігін арттыру, қорларды
жаңарту, үдемелі жабдықтарды қазіргі технологияны, билікті қызметкерлерді
пайдалану қажет. Негізгі өндірістік қордың нәтижелілігін арттырудың аса
маңызды факторларының бірі- жабдықтардың пайдалануын жақсарту. Ол үшін
олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэфициентін көбейту жолымен
қол жетеді. [5]
Негізгі қорладың табиғи және сапалық тозу олардың құнының
экономикалық орнын толтыру амортизациялық аударым түрінде өнім өндіруге
кеткен шығындарға қосылады. Сонымен, амортизация- бұл шығарылатын өнімге
негізгі өндірістік қор құнының бірте-бірте ауысуы. Ол ақшалай қаражаттың
қорлану мақсатында негізгі қорлардың толық және ішінара қалпына келтіру
үшін іске асырылады. Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық
аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді.
Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғарғы деңгейі өндіріс
шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы
төмендейді, алатын пайдасының мөлшеріде азаяды. Сол себепті кәсіпорынның
экономикалық дамуының ауқымды деңгейі қысқарады.
Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі
қорды сатып алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл
олардың ескіріп қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан бәсекеге
жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады.
Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне және өзінің балансында тұрған
негізгі құрал- жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай сайын
жасап отырады. Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың құнын
өтеудің жылдық проценті болып табылады және өтелім мөлшерінің жылдық
сомасыын анықтайды. Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері - бұл жылдық
амортизациялық аударымның негізгі өндірістік қорлардың құнына процент
есебіндегі қатынасы.
Амортизациялық аударымның мөлшері олардың қызмет мерзімін есепке
алғанда бастапқы (баланстық) негізгі қорлардың құны амортизацияның
мөлшерімен анықталады.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері. Әуелі кәсіпорын
құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі
ретінде қалыптасты. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты
өндірістік қосалқы қорларды сатып сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл
деңгей салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп
айырысудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер,
несиегерлік берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.Өндірістік
бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаражатына мұқтаждық
артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды қажет етеді.
Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы болып
саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді
пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның
айналымында түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін
қолданылады, бірақ оған жатпайды. [21]
Орнықты пассивке жататындар:
-жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
қорына аударым жарнасыны:
-ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ жеткізущінің
және акцептелген (осы) есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге берешегі:
-аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі:
-салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі:
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқада көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
-өндірістің маусымдылығы;
-тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
- қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б. [13]
1. Ержанов Н.С., Ержанова С. “Қазақстандық кәсіпорындағы есеп саясаты”.
Алматы, 1997.
2. Торшаева Ш.М “Бухгалтерлік есеп теориясы”. Қарағанды, 2000
3. Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ. “Бухгалтерлік есеп принциптері”. Алматы,
2003.
1.2 Ақша капиталын қалыптастыру көздері мен ұғымы
Ақша капиталы – бұл өндірістік капиталдың, оның айналымының бастапқы
және қорытынды сатыларында қолданылатын функционалдық нысандарының бірі. Ол
қосымша құн қалыптастыру көзі болып саналады. Нарықтық қатынастар
жағдайында оның қордалануы міндетті шарт болып табылады.
Ақша капиталы - өндіріс құралдарын құруға және материалдық
құндылықтар өндірісі үшін еңбек ресурстарын қалыптастыруға бағытталған
кәсіпкерлік қызметтің материалдық базасын қалыптастыру негізі. Ол қарыз
пайызы түрінде белгілі бір ақыға заңды тұлғаның иелігіне берілетін қарыз
капиталы ретінде де қолданылуы мүмкін.
Ақша капиталы өнеркәсіптік капиталдың функционалдық нысаны ретінде
ғылыми зерттеулер, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар, өндірісті дайындау,
өндіріс құралдарын және электр ресурстарының алуан түрлерін сатып алу
жүргізу үшін пайдаланылады.
Басқаша айтқанда, ақша капиталы - кәсіпорынның банктегі есеп айрысу
шотындағы кіріс әкелетін ақша қаражаты.
Өнеркәсіптік капитал – бұл материалдық өндіріс саласында қосымша құн
өндірісі үшін алдын ала төленетін ақша капиталы. Ақша капиталы материалдық
өндіріс саласында пайдаланылмайтындығына қарамастан ол өндіріс
элементтерінің бағасы ретінде, демек, есептік ақшалармен бейнеленген құн
ретінде және дәл осы түрінде ол бухгалтерияда көрсетіледі деген ақшалай
түрін сақтайды.
Ақша капиталын қалыптастыру көзі бюджеттік қаржы бөлу, банктер мен
сақтандыру компанияларының несиелері және төленген акциялар (меншікті
капитал) болып табылады.
Ішкі қаржыландыру – салықтар төлегеннен және қарыздарды қайтарғаннан кейін
кәсіпорынның иелігінде қалатын амортизациялық аударылымдар, қаражат. [6]
Ақша капиталының айналымы.
Ақша капиталының айналымы ұсыныс пен сұраныс ұстанымында, яғни
өндіруші мен сатып алушының өзара байланысы тұрғысынан қарастырылады.
Жаңадан бастаған тауар өндіруші үшін екі проблема бар олар: қандай
өнім шығару және ол үшін қандай ресурстар талап етіледі. Бұл жердегі
бастапқы рәсімдер мыналар болып табылады:
1) болашақ өндірілетін өнімнің ірілендірілген номенклатурасын анықтау,
2) өнімнің техникалық деңгейін анықтау және бағаның төменгі шегін
анықтау;
3) өндіріс пен өнімнің табыстылығының ең жоғарғы болуы мүмкін
деңгейін анықтау.
Аталған ақпарат өнеркәсіптік кәсіпорынның құрылтай құжаттарымен бірге
тиісті органдарға кәсіпорынды тіркеу үшін жолданатын техникалық-
экономикалық негіздемесі үшін негіз болып табылды.
Тіркегеннен кейін болашақ өнімнің номенклатурасын нақтылау жөніндегі
жұмыстар жүргізіледі:
- тауардың нарық талаптарына сәйкестігі және оның белгілі бір уақыт
кезеңі бойына және өндіріс мүдделеріне сәйкес баға деңгейінің өсуін болуы
мүмкін тәуекел тұрғысынан қамтамасыз ете алатындығы белгіленеді;
- толықтырылған нарықта жаңа тауардың пайда болуы және сұраныс пен
бағаның төмендеу мүмкіндігі нақты бағаланады;
- ұқсас тауардың және оны алмастыратындардың импорттық жеткізілімі
бойынша ұзақ мерзімді міндеттемелердің бар болу мүмкіндігі анықталады.
Бұдан әрі болашақ өнеркәсіптік кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын,
қаржы-экономикалық қызметтің сипаттамасын, яғни ақша капиталының шамасын,
өнім номенклатурасын және оны өндіру көлемін, өндірістік қуаттар және
өндірістік алаңдарды, технологиялық құрал-жабдықтар құнын және оның негізгі
сипаттамасын қамтитын ірілендірілген үлгісі әзірленеді. [15]
Ақша капиталының қозғалыс сатылары
Ақша капиталының айналымының бірінші сатысында өнеркәсіптік өнімнің
болашақ тауар өндіріушісі бірінші кезекте нарықта ұйым құрылысын салуды
таңдайды, ол ғимараттар мен орын-жайлар тұрғызу жөніндегі құрылыс
жұмыстарының кешенін орындауды ұсынады. Схема түрінде оны 1 векторымен
ақша капиталынан құрылыс ұйымына қарай бейнелеп көрсетуге болады (1-сурет).
Күрделі құрылыс салу туралы шарт жасасқаннан кейін мердігер ұйым
шартта көрсетілген мерзімдер мен көлемдерге сәйкес құрылыс объектілерін
тұрғызу жөніндегі құрылыс жұмыстарын орындайды. Осылайша, бірінші сатыда
негізгі өндірістік қорлардың пассив бөлігі қалыптасады (3 вектор құрылыс
ұйымынан өндіріске қарай).
Күрделі құрылыстармен қатар тауар өндіруші шаруашылық қызмет үшін
қажетті, мысалы өндіріс алдындағы сатыларды жүргізуді ұйымдастыру және
маркетинг бойынша жұмыстар үшін орын-жайларды жалға алуды пайдалана алады.
Ақша капиталының қозғалысының екінші сатысында күрделі құрылысты
жүзеге асырумен қатар тауар өндіруші қолданыстағы нарықты талдаудан және
кәсіпорынның дайын өнім мен қызметті өткізу жөніндегі коммерциялық
функциясынан тұратын маркетинг стратегиясын әзірлейді.
Кәсіпорынның тауар саясаты қолда бар өндірістік қорлардың көмегімен
дайындауға болатын өнімнің бірегей номенклатурасын белгілеуден тұрады.
Өндірістік қорлар – бұл ақша капиталын еңбек құралдары мен заттарында,
ғимараттар мен құрылыстарда заттандырудың нәтижесі, яғни оны өнеркәсіптік
капиталға айналдыру немесе негізгі өндірістік қорлар мен айналым
қаражаттарының жиынтығы. Осы екі негізгі ресурс жұмыс күшінің есебімен
өнім дайындау процесін қамтамасыз етеді.
Өз кезегінде кәсіпорын ресурстарын өндіріс құралдары нарығында және
еңбек биржасында осы номенклатурада басқа өнім (жұмыс) өндірісі үшін сатып
алынған тауар бейнелейді.
Өндірістің алдағы жоспарына енгізілген өнім номенклатурасы потенциалды
(әлеуетті) болып табылады. Оны өндіруге белгіленген техникалық-
экономикалық талаптарға жауап беретін тізбе ұсынылады.
Жаңа өнім (технология) құру жөніндегі тәжірибелік-конструкторлық
жұмыстар өндірісті дайындауды қамтамасыз етеді, яғни нарықты жаңа
тауарлармен жаулап алу стратегиясы әзірленеді. Осыған байланысты НИОКР-ды
тек қана нарыққа емес, нарықты талдау нәтижелеріне және тұтынушылардың
нақты қажеттіліктеріне, яғни білгіленген дәрежеде НИОКР әзірлеуден бастап
жаңалықты өндіріске енгізгенге дейінгі уақыт аралығымен келісілген
сұранысқа анық бағдарлау қажеттілігі туындайды (2 векторы ақша капиталынан
өндіріс алдындағы сатыға дейін).
Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жүргізу өндірістік
бағдарламаларды іске асыру сатысы болып қана қоймайды және интелектуалды,
өнеркәсіптік кәсіпорын НИОКР нәтижелерін (өнер табысқа арналған патент,
авторлық құқықтағы жаңа технологиялар, өнеркәсіптік үлгілер және т.б.)
сатушы ретінде шыға алатын өнім нарығында белгілі бір қызығушылық
тудырады. Сонымен бірге интелектуалды еңбектің едәуір бөлігі ақпараттық
базаның әлсіздігінен жан-жақты қолданыс таба алмауда. Сондықтан жоба
алдындағы сатыда маркетинг қызметі өз жоспарына нарықты, интелектуалды
өнімді тұтынушыларды талдауларды енгізуі тиіс және осы нарықтарды
тұтынушылардың мүдделеріне байланысты бөлу жолымен жеке ғылыми,
конструкторлық және технологиялық әзірлемелерді өткізу орны мен үлесін
анықтауы қажет. [21]
Бұл жұмыстың тиімділігі бәсекелестерден бос қуысты иемдену
мүмкіндіктерін анықтау жөніндегі талдау объективті жүргізілгенде жоғары
болмақ.
Дайын өнімді өткізу нарығына байланысты сараланған және сараланбаған
маркетинг қолданылуы мүмкін.
Сараланбаған маркетинг егер кәсіпорынның ақша капиталы өнімнің
бірнеше номенклатуралық түрлерін бір мезгілде жобалау үшін жеткіліксіз
болған жағдайда қолданылады, ал тауар өндіруші өз өнімін өткізуді
жоспарлаған нарық мүдделер бойынша бөлінбейді. Басқаша айтқанда сегменттеу
болмайды және тәуекелділік жоғары болған жағдайда тауар өндіруші нарыққа
бір ғана түрлі тауармен шығады.
Сараланған маркетинг кезінде бірнеше зерттеу жобалары қатар орындалуы
мүмкін. Оны жүргізу үшін зерттеудің кейбір жобалары бойынша залалдар болуы
мүмкін жоғары шығындар талап етіледі, бірақ тұтынушының әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандыруды көздейді. Маркетингтің мұндай түрі
сегменттелген нарыққа бағдарланған.
Ақша капиталының үшінші сатысында аяқталған НИОКР және өндірісті
технологиялық дайындау бойынша ақпарат есебімен, яғни бұйымның атауы, оның
дайындаудың технологиялық бағыттарымен бірге құрамды бөліктері,
қолданылатын құрал-жабдқтар, материалдар мен бұйымның салмағы және т.б.
көрсетілген техникалық-конструкторлық құжаттамада бейнеленген ақпарат
өндірісті машиналармен және құрал-жабдықтармен (негізгі өндірістік
қорлардың белсенді бөлігі) жабдықтауға, шикізатпен, материалдармен,
энергия мен отынның алуан түрлерімен қамтамасыз етуге (айналым қорлары)
арналған тапсырыстар бойынша өндірістік қорлар қалыптастырылады. [7]
Өз кезегінде өндірісті технологиялық дайындау құрал-жабдықтарға және
арнайы технологиялық жарақтандыруға, сондай-ақ материалдық және отын-
энергетикалық ресурстарға қажеттілікті, еңбек шығындарын нормалауды
анықтауды қарастырады. Өндірісті технологиялық дайындау бөлімінің барлық
құжаттамасы жоспарлау бөліміне, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
бөліміне, өндірістік бөлімге жолданады.
Өнім рыногында тауар өндіруші буклеттерді, каталогтарды пайдалана отырып өз
өнімін жарнамалайды. Бұл жарнамалық безендірілген басылымдарда тауар
сипатталады, қызмет көрсету жөніндегі пайдалану шығындары, жеткізу көлемі
мен мерзімдері, бұйым бірлігінің бағасы көрсетіледі. [13]
Макалкин И. А. Собственный капитал: структура, формирование и
использование. Главбух. – 1999. – №18.
Волков Н.Г. Учет капиталов и фондов организации Бухгалтерский учет. –
1996. - № 10.
Әубәкіров Я., Нәрібаев К. Экономикалық теория негіздері Алматы,
Санат, 1998 ж.
1.3 Құнды қағаздар нарығының қалыптасуы, қызметі және инвестициялар
Ілгеріде атап көрсеткендей, құнды (бағалы) қағаздар рыногы алғашқы
және қайталама (қосалқы) болып бөлінеді. ”Алғашқы рынок” термині құнды
қағаздар шығарып сатуға қатысты. Акция мен облигацияларды алғашқы рынокқа
сатудың нәтижесінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті финанс қаржыларын
алады. Әр биржа бағалы қағаздарды қабылдауда өз талаптарын қояды. Сондықтан
да компаниялардың қағаздары котировкаға түседі. Кейбір биржаларда
бағаланбай жатады. Биржадан тыс айналымға екінші рет қатысатын
компаниялардың қағаздары бір мезгілде биржада және биржадан тыс та
айналымға түседі.
Биржадан тыс рынок телефон, телетекс, компьютерлер негізінде әрекет
етеді, оларды бір организмге біріктіріп, мыңдаған фирмалар байланыстырады.
Егер биржа рыногына ірі, беделді компаниялардың қолы жетсе, биржадан тыс
нарыққа кез келген компаниялар қатыса алады. Ол үшін екінші реттегі
қайталама осы қағаздардың түрін қолдайтын брокерлік фирмаларды табу керек.
Мысалы, АҚШ-тағы биржадан тыс айналым жүйесі (ол жүйе НАСДАП деп аталады).
Қайсыбір компанияның акцияларын котировкадан өткізу үшін олар кемінде дилер
фирмаларында тұрақты сатылып және сатып алынулары тиіс. Және әрбір фирманың
25 мың доллар таза капиталы немесе операция жасау үшін қағаздың әр түрін
есептегенде 2,5 мың доллар болуы қажет. Дилер фирмасы өзінің айналысатын
қағаздарын НАСДАП жүйесінде тіркейді.
Инвестициялар және олардың қызметі
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық таңбасының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсиандық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады. [16]
Ел аумағындағы инвестициялар (күрделі қаржы) ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол салу
соларға байланысты жаңа жұмыс орнын жасау инвестициялық процестерге немесе
капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі жинақ. Жинақ бір шаруашылық агенті жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субьектілер жүргізуі
мүмкін. Көпшілік адамдардың жинағы инвестиция көзі болып табылады (мысалы
жұмыс көзінің, оқытушының, дәрігердің т.б. жинағы). Алайда бұл адамдар
қоғамдық капиталдардың нақты өсуімен байланысты ұйымдастыру немесе
инвестициялауды жүргізбейді. Әрине, инвестиция көзіқоғамдағы жұмыс істеп
тұрған өнеркәсіп, ауылшаруашылығы және басқа да кәсіпорындардың жинағы
болады. Мұнда “жинақшы” мен инвестор сәйкес. Алайда, бір мезгілде кәсіпкер
де, жұмыскер де бола алмайтын жалдамалы жұмысшының жинағының ролі
едәуір,,сондықтан жинақ пен инвестициялау процестерінің сәйкес келмеуі
экономиканың тепе-теңдіктен ауытқуына әкелуі мүмкін.
Инвестиция қандай факторларға тәуелді? Біріншіден инвестиция процесі
күтіліп отырған пайда нормасына немесе күрделі қаржылық рентабелділігіне
тәуелді. Егер инвестордың пікірінше рентабелділік төмен болса, онда
қаржыландыру жүзеге аспайды. Екіншіден (мұның өзі бірінші жағдаймен
байланысты) инвестор шешім қабылдау кезінде күрделі қаржының альтернативті
мүмкіндіктерін есепке алады және мұндағы шешуші фактор процент ставкасының
деңгейі болады (толығырақ басқа тарауды қараңыз). Инвестор ақшасын жаңа
зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша ресурстарын банкке
орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп отырған пайда
нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды, керісінше, егер процент
нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер күрделі
қаржыны іске қосады. [21]
Мына бір жайды ескерту керек: процент дәрежесі мен нивестиция және
жинақ көлемдерінің арасындағы қызмет байланыстары жаңа классиктер мектебі
теоретиктерінің еңбектерінде орын алған. Инвестицияның кейнсиандық
тұжырымында классиктер еңбектеріндегі сияқты процент нормасының қызметі
көрсетілген, ал жинақ болса Дж. Кейнстің пікірінше табыстың қызметі:
S=S(V). Бұл жерде Дж. Кейнстің пікірі, мысалы, жинақ көлемі процент
ставкасының мөлшерімен байланысты деген А. Маршаллдың пікірінен өзгеше.
Сонымен, инвестиция процент ставкасының қызметі де, ал жинақ –
табыстың қызметі. Демек, қазіргі кейнсиандық концепцияның мәні мынада
болады: инвестиция мен жинақ қозғалысы, әр түрлі факторлармен анықталады.
Үшіншіден инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың деңгейі мен
ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ. “Бухгалтерлік есеп принциптері”. Алматы,
2003.
Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп стандарттары”. Алматы, 2004.
Кеулімжанов Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н. “Қаржылық есеп”.
Алматы. Экономика 2001.
2 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫН ОРНАЛАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Меншікті капиталдың есебі.
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрлерімен айналысатын
шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да, шаруашылық қызметпен
айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай
қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында
жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың
ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы
құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған
мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъект құрылтайшыларының,
акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан
үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің
қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады. Жалпы
шаруашылық субъектісінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған,
қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. [12]
Субъект мүлкінің құрамы.
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер деп екіге бөледі. Негізгі активтер (айналымнан тыс) негізгі
құралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді)
инвестициялардан, аяқталмаған құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс
активтер шаруашылық субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және
дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен пайда
табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа мерзімдік
қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық алашақтар және
басқадай активтер жатады.
Субъект мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады.Шаруашылық субъектісі меншікті капиталының көздері болып
мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер,қарыздар,аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының сомасы болып
саналады.
Меншіктік ұйымдық – құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал- қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестициялардың қайта
бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы да басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық,сақтаулы) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда) болуы
мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік
каптиалының бір бөлігі. Резервтік (сақтық,сақтаулы) капиталдың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады.
Бөлінбеген пайда-шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы табысының
барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық сомаларының және
табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі. [15]
Жарғылық капиталдың есебі.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жай және
артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық (атаулы)
құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің
жалпы жиналысында бекітіледі.Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден
өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды
қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.
Шаруашылық субъектілерінде жарғылық капиталдың есебі:
501-жай акциялар;
502- артықшылығы бар акциялар;
503- қосқан үлестер мен жарналар, - деп аталатын 50-жарғылық қор бас
шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-ақ
қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде немесе
акциялардың номиналдық құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен соммасына 511-
төленбеген капитал шоты дебеттелініп, 501-жай акциялар және 502-
артықшылығы бар акциялар деп аталатын шоттар кредиттелінеді.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде салатын
болса:
431-Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
432-Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
441-есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттар;
451-кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
452-кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
511-төленбеген капитал-деп аталатын шот кредиттелінеді.
Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ. “Бухгалтерлік есеп принциптері”. Алматы,
2003.
Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп стандарттары”. Алматы, 2004.
Кеулімжанов Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н. “Қаржылық есеп”.
Алматы. Экономика 2001.
Кесте-1
“ҚазМұнайГаз” ААҚ-ның 2005 жылғы технико-экономикалық және қаржылық
көрсеткіштері ( мың тенге):
10 ай Өзгеріс 2005 жыл Өзгеріс
№ Көрсеткіштер (+,-) (+,-)
жоспар нақты Жоспар нақты
1 Жарғылық қор 308000 308000 - 308000 308000 -
2 “Қазмұнайгаз” ААҚ100 100 - 100 100 -
(%)
3 Жұмыс көлемі 367912 363443 -4469 445553 434132 -11421
4 Өндіріс шығындары365752 370743 +5001 443053 433867 -9186
5 Баланстық пайда 2160 -7300 2500 +265 -2235
6 Таза пайда 1512 1750 185 1565
7 Таза пайданы бөлу
дивиденттік қор 1512 1750 185 1565
жинақтаушы қор
8 Қаржыландыру 128439 134086 130945 3141
көзінің барлығы
8.1 Ағымдық уақыттағы
бөлінбеген таза
пайда
8.2 Амортизациялық 28221 24706 -3515 33868 30727 -3141
құн
8.3 Айналым 100218 100218 100218
капиталының
өзгерісі
9 Қаржыландыру 66670 26717 -39953 85270 91472 6202
9.1 Негізгі қорларды 66670 26717 -39953 85270 91472 6202
алу
9.2 Басқа да шығындар
10 2004 жылғы 2874 2874 1134 1090 -44
дивидент
11 Профицит 47682
12 Адам саны 318
13 Орташа адам саны 320 318 -2 320 318 -2
14 ФОТ 150822 151720 -898 184258 182067 -2191
Кесте-2
“ҚазМұнайГаз” ААҚ-ның 2005 жылғы кіріс бюджеті.
КөрсеткіштеНақты Жоспар Жоба Тоқсан бойынша Өзгеріс
р 2003ж 2004ж 2005ж
1 2 3 4 1 2 3 5 5.1 5.2 5.3 5.4 6 Барлық кіріс
376445 445553 723232 101292 206659 239868 175413 275132 Негізгі
қызметтен түсетін кіріс 376445 445553 723232 101292 206659 239868
114730 8435 Транспорттық қызметтен түскен кіріс 376445 445553
439665 101292 105425 118218 114730 -8435 Экология
лық қызмет 283567 101234 121650 60683 283567 Негізгі емес
қызметтен түскен кіріс 0 0 0 0 0 0 0 0
Резервтік капиталдың есебі.
Акционерлік қоғамдармен басқа да шаруашылық субъектілері өздерінің таза
пайдасы есебінен жоғары айтылғандай резервтік капитал құрады. Бұл резервтік
капиталдың мөлшері қоғамның жарғысында белгіленеді, бірақ та ол субъектінің
жарғылық капиталының 10 пайызынан кем болмауы тиіс. Ақшаның құнсыздануына,
өндірістік өркендеуіне, сондай-ақ басқа да жағдайларға байланысты
шаруашылық субъектінің жарғылық капиталы көбейген уақыттарда резервтік
капиталда оған сәйкес артып отыруға тиіс. Резервтік капиталдағы жинақталған
сома алдын-ала болжалмаған (есептелмеген), төтенше жағдайлардан болатын
шығындарды жабу үшін жұмсалынады. Жалпы резервтік капиталдағы жинақталатын
сомаларды жұмсау тәртібіакционерлік қоғамның жарғысында бекітіледі.
Резервтік капиталдың жұмсалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде
қоғамның жарғысында көрсетілген мөлшерге тең етіпқайта қалыптастыруды қажет
етеді. Шаруашылық субъектілерде резервтік капиталдың есебі 55-Резервтік
капитал бас шотының:
551-Заңмен белгіленген резервтік капитал;
552-Басқадай резервтік капитал,- деп аталатын бөлімше шоттарында
есептелінеді.
Резервтік капитал субъектінің таза пайдасы есебінен қалыптасқан уақытта
бухгалтерлік есепте: 561-ағымдағы жылдың бөлінбеген табысы- деп
аталынатын шотдебеттелініп, 551-Заңмен белгіленген резервтік капитал
немесе 552-Басқадай резервтік капитал- деп аталынатын шоттар
кредиттелінеді. Ал шаруашылық субъектінің резервтік капиталындағы
жинақталған сомасы жұмсалынғанда бухгалтерлік есепте : 551 немесе 552
шоттарының тиістілері дебеттелініп, 561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы
(жабылмаған зияны), 562-өткен жылдардағы бөлінбеген табыс (жабылмаған
зияны), 622-Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айырысу немесе тағы да
басқа шоттардың тиістілері кредиттелінеді. Акционерлік қоғамдар немесе
басқа да субъектілер өздерінің тапқан таза пайдасының есебінен әртүрлі
бағыттарға байланысты қорлар құруына болады. Бұндай бағытта құрылған қор
сомаларын керекті уақытында жұмсағаннан кейін қайта қалыптастыру субъекті
үшін міндетті болып саналынбайды. Ол аталған қорлардың есебі 552-Басқадай
резервтік капитал,- деп аталатын шотта жүргізіледі.
Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі
Шаруашылық субъектісінің қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын
және табыстың есебінен өтелінетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған
сомасы есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян) болып табылады.
Шаруашылық субъектілерінде бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян) есебі 56-
бас шоттың:
561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) және 562-Өткен
жылдардағы бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)- деп аталатын бөлімше
шоттарында жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде (келіп кірістелгенде)
561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) шоты
кредиттелінеді. Ал, керісінше, бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы
жылғы шеккен зиян 561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)
шотының дебетіне жазылады. Акционерлерге (серіктестіктерге, қатысушыларға)
дивидендтерді төлегеннен қалған есеп беретін жылдың бөлінбеген табысының
сомасы 561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) шотының
дебетінен 562-Өткен жылдардағы бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)шотының
кредитіне апарылады.
Жалпы акционерлік қоғамның немесе субъектінің құрылғаннан бастап
жұмсалынбаған (бөлінбеген) таза пайдасы оның капиталы болып саналады.Кез-
келген шаруашылық субъекті меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық
активтері сомалары қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып
тастағандағы қалған сомасы субъектінің немесе акционерлік қоғамның
жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем
болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында
көрсетіп белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда субъект қызметінің
рентабельділігі төмен екендігін көрсетеді. Бұндай жағдайда шаруашылық
субъектісі жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуы тиіс. [22]
2.2 Бағалы қағаздар және оның айналу мәселелері.
Бағалы қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын мүліктеріне
қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Бағалы қағаздар
табысты иелеріне дивидент пен пайызы түрінде әкелінеді. ҚР-ң призидентінің
Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы 1996 жылға 21 –ші сәуірдегі
жарлығына байланысты елімізде бағалы қағаздарнарығы айналымына акция,
облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит ,
сертификаттарды және вексель жідеріледі.
Бағалы қағаздар ережесі бойынша оларды рынокта еркін сату ҚР-сы 1979
–шы жылғы 15-ші наурыздағы Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңына сай
жүргізіледі.
Капитал салудың сенімділігіне, табыс әкелудің тұрақтылығына тек
облигация ие бола алады. Облигация сатушылардың ақша қаржыларын
куәландырып.Сондай-ақ номиналды құның толтыру міндеттілігін қуаттап , оның
белгіленген уақытта мөлшерлі пайызын қайтаруында ескереді.Пайыз займның
белгіленген мерзімінде тең порциямен төленеді. Кейбір облигацияларды пайыз
арнайы өтелмейді.Облигацияны жабу кезеңіндегі сатып алынған бағасы мен
иесіне сатылған баға айырмасы ретінде төленеді.
Облигацияның бірнеше түрі бар: мемлекеттің ішкі және жергілікті займ
облигациясы, мақсатты займ облигациясы, аймақтық облигация және кәсіпорын
облигациясы. Облигация әртүрлі болып шығарылады: өзіндік және талап
етушіге, пайыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІПЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОРНАЛАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..7
1. Кәсіпорынның мүлкі және
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Ақша капиталын қалыптастыру көздері мен ұғымы ... ... ... ... ... ...13
3. Құнды қағаздар нарығының қалыптасуы, қызметі және
инвестициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .18
2 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫН ОРНАЛАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ ... ... ..21
2.1 Меншікті капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Бағалы қағаздар және оның айналу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..29
3 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КАПИТАЛДЫ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
3.1 Республикаға шетел инвестицияларын
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ...40
3.2 Капиталды шетке шығару және оның қазіргі кездегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.53
КІРІСПЕ
Жұмысқа жалпы сипаттама. Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы
кәсіпорындарда капиталдың қалыптасуы мен орналасуы, капитал туралы түсінік,
меншікті капитал, резервтік капитал, жарғылық капитал, бағалы қағаздар және
инвестицияны тарту және капиталды шетке шығаруды жетілдіру жолдарын
зерттеуді анықтауға арналған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп айтылады, зерттеу
жұмысының мақсаты мен міндеттері, жұмыстың маңыздылығы айтылады.
Бірінші бөлімде “Кәсіпорын капиталының қалыптасуы мен орналасуының
теориялық негіздері”, Кәсіпорынның мүлкі және капитал, ақша капиталын
қалыптастыру көздері мен ұғымы, құнды қағаздар нарығының қалыптасуы,
қызметі және инвестициялар туралы сипатталады.
Екінші бөлімде “Кәсіпорын капиталын орналастыруды талдау”, меншікті
капитал есебі, бағалы қағаздар және оның айналу мәселелері жөнінде
қарастырылады.
Үшінші бөлімде “Қазақстан Республикасында капиталды орналастырудың
жетілдіру жолдары”, Республикаға шетел инвестицияларын тарту, капиталды
шетке шығару және оның қазіргі кездегі ерекшеліктерінің мәні ашылады.
Қорытындыда дипломдық жұмысты зерттеу барысындағы нәтижелер берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңындағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауында: Қазақстан
әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан
мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы жолындағы негізгі басымдықтарын
ұсынған. Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі – елдің
экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі. Біз қатаң бәсекеге әзір
тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты
халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те,
өйткені олар біздің жаһандық экономикаға кірігуімізге жәрдемдеседі әрі сол
арқылы біздің қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және
қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді. Үкімет ұлттық тауар мен қызмет
көрсетудің бәсекеге қабілеттілігін қолдауға бағытталған нақты
бағдарламаларын қабылдауы қажет. Кәсіпорын және сол кәсіпорындағы
қызметтерді жүргізуде сақталынатын заңдылықтар және қызметтердің нәтижесі
туралы ақпараттар мемлекетке салық салу және экономика саласында шешімдер
қабылдау үшін қажет. Ақпараттардың сақталуы нарықтағы капиталдың тиімді
жұмыс жасауын жоғарылатады, сондай-ақ экономикалық шешімдер қабылдауға
көмектеседі және баға береді.
Меншікті капитал шаруашылық қызметке қажет материалдық құндылықтардың,
ақшалай қаражаттардың, қаржылық салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсалған шығындардың және алажақтардың ақшалай жиынтығы.
Шаруашылық субъектісі алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан
Республикасының заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол
субъект құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай
түрде акционерлік қоғамға қосқан үлестерінен құралады.
Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында
тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа көздерден, тегін түскен
мүліктермен, ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Негізгі капитал – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп
тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты
қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады. Қолданылып
жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және
өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің,
құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың,
сауданың және басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары.
Өндірістік емес негізгі қорлар – тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық,
денсаулық, мәдениет, спорт салаларына арналған.
Натуралды – заттық құрама принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады:
ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары
мен жабдықтар, өндірістік шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді
мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты
кәсіпорындардың, мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік
болып бөлінеді. Актив бөлігі (машиналар, жабдықтар) тікелей өндіріске,
өнімнің мөлшері мен сапасына (қызмет) ықпал етеді. Пассивтік элементтер
(ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын
жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы,
амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың
қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру. Субъектінің мүлкі
оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады.
Шаруашылық субъектісі меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
кәсіпорындағы капиталдың қалыптасуы мен орналасуын қарастыру болып
табылады. Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- Кәсіпорынның мүлкі және капитал
- Ақша капиталын қалыптастыру көздері мен ұғымы
- Құнды қағаздар нарығының қалыптасуы, қызметі және инвестициялар.
- Меншікті капитал есебі
- Бағалы қағаздар және оның айналу мәселелері
- Республикаға шетел инвестицияларын тарту
- Капиталды шетке шығару және оның қазіргі кездегі ерекшеліктері
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні мен объектісі. Зерттеу пәні –
кәсіпорындағы капиталдың қалыптасуының шаруашылық іс-әрекеті. Зерттеу
объектісі – меншікті капитал есебі.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі – отандық, шетелдік
экономисттердің еңбектері мен инновациялық зертеулері. Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, ҚР-ның
салық кодексы, К.Маркстің, А.Маршалдың, К.Менгердің, Макконельдің
еңбектері, анықтамалары, соның ішінде Кеулімжанов Қ.К, Әжібаева З.Н,
Ержаноа Н.С, Торшаева Ш.М, Бауыржанов Қ, Родостовец деген авторлардың
әдебиеттері.
1 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОРНАЛАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның мүлкі және капитал
Негізгі қордың мәні, оның құрамы. Негізгі капитал – бұл материалдық
құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың
ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін
өнімге жартылай апарады. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі
қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді.
Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының,
автомобиль көлігінің, байланыстың, сауданың және басқа да материалдық
өндіріс түрлерінің негізгі қорлары. Өндірістік емес негізгі қорлар – тұрғын
үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, мәдениет, спорт салаларына арналған.
[1]
Натуралды – заттық құрама принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады:
ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары
мен жабдықтар, өндірістік шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді
мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты
кәсіпорындардың, мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік
болып бөлінеді. Актив бөлігі (машиналар, жабдықтар) тікелей өндіріске,
өнімнің мөлшері мен сапасына (қызмет) ықпал етеді. Пассивтік элементтер
(ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын
жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы,
амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың
қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру. Негізгі қорлардың
кез-келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам
күшімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар
өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі,
сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи
тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара
қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің
конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен
жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан негізгі қорларды әсіресе,
олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі
туады... Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық
қажеттіліктің басты факторы – сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның
негізгі міндеті болып саналатыны ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс
ескіріп қалмауына жл бермеу себебі, олардың жеке және сапалық тозуының
деңгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады. [11]
Кәсіпорынның айналым капиталымен қамтамасыз етілуі.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда бар
айналым қаражаттарының болуы. Айналым қаражаттары- бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым қаражаттарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым қаражаттары
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығындығы олардың бөлек
элементтерінің ара қатынасын атайды. Кәсіпорындағы айналым қаражаттарының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады, себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезеті сипаттайды. Мысалы, дебиторлық берешек
үлесінің шамадан тыс артуы, қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс,
кәсіпорынның қаржы жағдайының нашарлағанын білдіреді. Дебиторлық берешек
осы кәсіпорындағы айналымынан оқшауландырылған қаражаты және оларды
дебиторлық пайдалануын, өзінің айналымындағы борышкерлерді сипаттайды.
Аяқталмаған өндіріс үлесінің артуы, қоймадағы дайын өнімдер айналымындағы
айналым қаражатының оқшауланғанын, сату мөлшерінің, сонымен бірге пайданың
да азаюын көрсетеді. Сондықтан да кәсіпорындарда айналым қаражатының
құрылымын оңтайландыру және олардың айналымын арттыру басты мақсатқа
айналғаны жөн. Кәсіпорындарда айналым қаражатының құрылымы тұрақсыз және
көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп те отырады. Әрбір нақты кәсіпорында
айналым қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты
мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды еткізу жағдайына
және т.б. байланысты болады.
Түрлі салаларда айналым қорларының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс қорларының құрамында әртүрлі. Мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында
жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым
қаржыларын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым қаржыларының қажеттілігін
анықтау және олардың құрамы мен құрылымын,
Волков Н.Г. Учет капиталов и фондов организации Бухгалтерский учет. –
1996. - № 10.
Әубәкіров Я., Нәрібаев К. Экономикалық теория негіздері Алматы,
Санат, 1998 ж.
қалыптастырудың көздерін табу және оларды реттеу,айналым қаражаттарын
басқару және т.б. [3]
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, тез тозатын аспаптар және басқа да еңбек заттары
кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың есебінен өндіріс шығындарын
одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн. [2]
Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі, амортизациялық аударым жарнасы .
Кәсіпорындарда негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты
көрсеткіш- қор қайтарымы болып табылады. Қор қайтарымы-ның көрсеткіші мына
формуламен есептеледі: Ққ=vқ, мұнда V-жыл ішінде өндірілген өнімнің құны,
заттай немесе құн есебімен, Қ-негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану деңгейін егжей-тегжей талдау
үшін пайдаланылады. Ол өндірім мен еңбек қордың жарақтанғандығының
арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақтанғанға
қарағанда өндірімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа
болып есептеледі,өйткені,осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең жоғары
дәрежеге жетеді. Қор қайтарымының қарсы көрсеткіші- өнімнің қор сыйымдылығы
(қ) . Бұл өнімнің өлшеміне шаққандағы негізгі қордың құнын сипаттайды
(теңге).
Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы және өнімнің қор сыйымдылығының
төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше
көрсетеді.
Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың
жүктеме деңгейлерін, әсіресе олардың активтік бөлігін арттыру, қорларды
жаңарту, үдемелі жабдықтарды қазіргі технологияны, билікті қызметкерлерді
пайдалану қажет. Негізгі өндірістік қордың нәтижелілігін арттырудың аса
маңызды факторларының бірі- жабдықтардың пайдалануын жақсарту. Ол үшін
олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэфициентін көбейту жолымен
қол жетеді. [5]
Негізгі қорладың табиғи және сапалық тозу олардың құнының
экономикалық орнын толтыру амортизациялық аударым түрінде өнім өндіруге
кеткен шығындарға қосылады. Сонымен, амортизация- бұл шығарылатын өнімге
негізгі өндірістік қор құнының бірте-бірте ауысуы. Ол ақшалай қаражаттың
қорлану мақсатында негізгі қорлардың толық және ішінара қалпына келтіру
үшін іске асырылады. Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық
аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді.
Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғарғы деңгейі өндіріс
шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы
төмендейді, алатын пайдасының мөлшеріде азаяды. Сол себепті кәсіпорынның
экономикалық дамуының ауқымды деңгейі қысқарады.
Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі
қорды сатып алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл
олардың ескіріп қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан бәсекеге
жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады.
Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне және өзінің балансында тұрған
негізгі құрал- жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай сайын
жасап отырады. Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың құнын
өтеудің жылдық проценті болып табылады және өтелім мөлшерінің жылдық
сомасыын анықтайды. Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері - бұл жылдық
амортизациялық аударымның негізгі өндірістік қорлардың құнына процент
есебіндегі қатынасы.
Амортизациялық аударымның мөлшері олардың қызмет мерзімін есепке
алғанда бастапқы (баланстық) негізгі қорлардың құны амортизацияның
мөлшерімен анықталады.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері. Әуелі кәсіпорын
құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі
ретінде қалыптасты. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты
өндірістік қосалқы қорларды сатып сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл
деңгей салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп
айырысудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер,
несиегерлік берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.Өндірістік
бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаражатына мұқтаждық
артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды қажет етеді.
Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы болып
саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді
пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның
айналымында түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін
қолданылады, бірақ оған жатпайды. [21]
Орнықты пассивке жататындар:
-жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
қорына аударым жарнасыны:
-ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ жеткізущінің
және акцептелген (осы) есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге берешегі:
-аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі:
-салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі:
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқада көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
-өндірістің маусымдылығы;
-тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
- қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б. [13]
1. Ержанов Н.С., Ержанова С. “Қазақстандық кәсіпорындағы есеп саясаты”.
Алматы, 1997.
2. Торшаева Ш.М “Бухгалтерлік есеп теориясы”. Қарағанды, 2000
3. Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ. “Бухгалтерлік есеп принциптері”. Алматы,
2003.
1.2 Ақша капиталын қалыптастыру көздері мен ұғымы
Ақша капиталы – бұл өндірістік капиталдың, оның айналымының бастапқы
және қорытынды сатыларында қолданылатын функционалдық нысандарының бірі. Ол
қосымша құн қалыптастыру көзі болып саналады. Нарықтық қатынастар
жағдайында оның қордалануы міндетті шарт болып табылады.
Ақша капиталы - өндіріс құралдарын құруға және материалдық
құндылықтар өндірісі үшін еңбек ресурстарын қалыптастыруға бағытталған
кәсіпкерлік қызметтің материалдық базасын қалыптастыру негізі. Ол қарыз
пайызы түрінде белгілі бір ақыға заңды тұлғаның иелігіне берілетін қарыз
капиталы ретінде де қолданылуы мүмкін.
Ақша капиталы өнеркәсіптік капиталдың функционалдық нысаны ретінде
ғылыми зерттеулер, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар, өндірісті дайындау,
өндіріс құралдарын және электр ресурстарының алуан түрлерін сатып алу
жүргізу үшін пайдаланылады.
Басқаша айтқанда, ақша капиталы - кәсіпорынның банктегі есеп айрысу
шотындағы кіріс әкелетін ақша қаражаты.
Өнеркәсіптік капитал – бұл материалдық өндіріс саласында қосымша құн
өндірісі үшін алдын ала төленетін ақша капиталы. Ақша капиталы материалдық
өндіріс саласында пайдаланылмайтындығына қарамастан ол өндіріс
элементтерінің бағасы ретінде, демек, есептік ақшалармен бейнеленген құн
ретінде және дәл осы түрінде ол бухгалтерияда көрсетіледі деген ақшалай
түрін сақтайды.
Ақша капиталын қалыптастыру көзі бюджеттік қаржы бөлу, банктер мен
сақтандыру компанияларының несиелері және төленген акциялар (меншікті
капитал) болып табылады.
Ішкі қаржыландыру – салықтар төлегеннен және қарыздарды қайтарғаннан кейін
кәсіпорынның иелігінде қалатын амортизациялық аударылымдар, қаражат. [6]
Ақша капиталының айналымы.
Ақша капиталының айналымы ұсыныс пен сұраныс ұстанымында, яғни
өндіруші мен сатып алушының өзара байланысы тұрғысынан қарастырылады.
Жаңадан бастаған тауар өндіруші үшін екі проблема бар олар: қандай
өнім шығару және ол үшін қандай ресурстар талап етіледі. Бұл жердегі
бастапқы рәсімдер мыналар болып табылады:
1) болашақ өндірілетін өнімнің ірілендірілген номенклатурасын анықтау,
2) өнімнің техникалық деңгейін анықтау және бағаның төменгі шегін
анықтау;
3) өндіріс пен өнімнің табыстылығының ең жоғарғы болуы мүмкін
деңгейін анықтау.
Аталған ақпарат өнеркәсіптік кәсіпорынның құрылтай құжаттарымен бірге
тиісті органдарға кәсіпорынды тіркеу үшін жолданатын техникалық-
экономикалық негіздемесі үшін негіз болып табылды.
Тіркегеннен кейін болашақ өнімнің номенклатурасын нақтылау жөніндегі
жұмыстар жүргізіледі:
- тауардың нарық талаптарына сәйкестігі және оның белгілі бір уақыт
кезеңі бойына және өндіріс мүдделеріне сәйкес баға деңгейінің өсуін болуы
мүмкін тәуекел тұрғысынан қамтамасыз ете алатындығы белгіленеді;
- толықтырылған нарықта жаңа тауардың пайда болуы және сұраныс пен
бағаның төмендеу мүмкіндігі нақты бағаланады;
- ұқсас тауардың және оны алмастыратындардың импорттық жеткізілімі
бойынша ұзақ мерзімді міндеттемелердің бар болу мүмкіндігі анықталады.
Бұдан әрі болашақ өнеркәсіптік кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын,
қаржы-экономикалық қызметтің сипаттамасын, яғни ақша капиталының шамасын,
өнім номенклатурасын және оны өндіру көлемін, өндірістік қуаттар және
өндірістік алаңдарды, технологиялық құрал-жабдықтар құнын және оның негізгі
сипаттамасын қамтитын ірілендірілген үлгісі әзірленеді. [15]
Ақша капиталының қозғалыс сатылары
Ақша капиталының айналымының бірінші сатысында өнеркәсіптік өнімнің
болашақ тауар өндіріушісі бірінші кезекте нарықта ұйым құрылысын салуды
таңдайды, ол ғимараттар мен орын-жайлар тұрғызу жөніндегі құрылыс
жұмыстарының кешенін орындауды ұсынады. Схема түрінде оны 1 векторымен
ақша капиталынан құрылыс ұйымына қарай бейнелеп көрсетуге болады (1-сурет).
Күрделі құрылыс салу туралы шарт жасасқаннан кейін мердігер ұйым
шартта көрсетілген мерзімдер мен көлемдерге сәйкес құрылыс объектілерін
тұрғызу жөніндегі құрылыс жұмыстарын орындайды. Осылайша, бірінші сатыда
негізгі өндірістік қорлардың пассив бөлігі қалыптасады (3 вектор құрылыс
ұйымынан өндіріске қарай).
Күрделі құрылыстармен қатар тауар өндіруші шаруашылық қызмет үшін
қажетті, мысалы өндіріс алдындағы сатыларды жүргізуді ұйымдастыру және
маркетинг бойынша жұмыстар үшін орын-жайларды жалға алуды пайдалана алады.
Ақша капиталының қозғалысының екінші сатысында күрделі құрылысты
жүзеге асырумен қатар тауар өндіруші қолданыстағы нарықты талдаудан және
кәсіпорынның дайын өнім мен қызметті өткізу жөніндегі коммерциялық
функциясынан тұратын маркетинг стратегиясын әзірлейді.
Кәсіпорынның тауар саясаты қолда бар өндірістік қорлардың көмегімен
дайындауға болатын өнімнің бірегей номенклатурасын белгілеуден тұрады.
Өндірістік қорлар – бұл ақша капиталын еңбек құралдары мен заттарында,
ғимараттар мен құрылыстарда заттандырудың нәтижесі, яғни оны өнеркәсіптік
капиталға айналдыру немесе негізгі өндірістік қорлар мен айналым
қаражаттарының жиынтығы. Осы екі негізгі ресурс жұмыс күшінің есебімен
өнім дайындау процесін қамтамасыз етеді.
Өз кезегінде кәсіпорын ресурстарын өндіріс құралдары нарығында және
еңбек биржасында осы номенклатурада басқа өнім (жұмыс) өндірісі үшін сатып
алынған тауар бейнелейді.
Өндірістің алдағы жоспарына енгізілген өнім номенклатурасы потенциалды
(әлеуетті) болып табылады. Оны өндіруге белгіленген техникалық-
экономикалық талаптарға жауап беретін тізбе ұсынылады.
Жаңа өнім (технология) құру жөніндегі тәжірибелік-конструкторлық
жұмыстар өндірісті дайындауды қамтамасыз етеді, яғни нарықты жаңа
тауарлармен жаулап алу стратегиясы әзірленеді. Осыған байланысты НИОКР-ды
тек қана нарыққа емес, нарықты талдау нәтижелеріне және тұтынушылардың
нақты қажеттіліктеріне, яғни білгіленген дәрежеде НИОКР әзірлеуден бастап
жаңалықты өндіріске енгізгенге дейінгі уақыт аралығымен келісілген
сұранысқа анық бағдарлау қажеттілігі туындайды (2 векторы ақша капиталынан
өндіріс алдындағы сатыға дейін).
Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жүргізу өндірістік
бағдарламаларды іске асыру сатысы болып қана қоймайды және интелектуалды,
өнеркәсіптік кәсіпорын НИОКР нәтижелерін (өнер табысқа арналған патент,
авторлық құқықтағы жаңа технологиялар, өнеркәсіптік үлгілер және т.б.)
сатушы ретінде шыға алатын өнім нарығында белгілі бір қызығушылық
тудырады. Сонымен бірге интелектуалды еңбектің едәуір бөлігі ақпараттық
базаның әлсіздігінен жан-жақты қолданыс таба алмауда. Сондықтан жоба
алдындағы сатыда маркетинг қызметі өз жоспарына нарықты, интелектуалды
өнімді тұтынушыларды талдауларды енгізуі тиіс және осы нарықтарды
тұтынушылардың мүдделеріне байланысты бөлу жолымен жеке ғылыми,
конструкторлық және технологиялық әзірлемелерді өткізу орны мен үлесін
анықтауы қажет. [21]
Бұл жұмыстың тиімділігі бәсекелестерден бос қуысты иемдену
мүмкіндіктерін анықтау жөніндегі талдау объективті жүргізілгенде жоғары
болмақ.
Дайын өнімді өткізу нарығына байланысты сараланған және сараланбаған
маркетинг қолданылуы мүмкін.
Сараланбаған маркетинг егер кәсіпорынның ақша капиталы өнімнің
бірнеше номенклатуралық түрлерін бір мезгілде жобалау үшін жеткіліксіз
болған жағдайда қолданылады, ал тауар өндіруші өз өнімін өткізуді
жоспарлаған нарық мүдделер бойынша бөлінбейді. Басқаша айтқанда сегменттеу
болмайды және тәуекелділік жоғары болған жағдайда тауар өндіруші нарыққа
бір ғана түрлі тауармен шығады.
Сараланған маркетинг кезінде бірнеше зерттеу жобалары қатар орындалуы
мүмкін. Оны жүргізу үшін зерттеудің кейбір жобалары бойынша залалдар болуы
мүмкін жоғары шығындар талап етіледі, бірақ тұтынушының әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандыруды көздейді. Маркетингтің мұндай түрі
сегменттелген нарыққа бағдарланған.
Ақша капиталының үшінші сатысында аяқталған НИОКР және өндірісті
технологиялық дайындау бойынша ақпарат есебімен, яғни бұйымның атауы, оның
дайындаудың технологиялық бағыттарымен бірге құрамды бөліктері,
қолданылатын құрал-жабдқтар, материалдар мен бұйымның салмағы және т.б.
көрсетілген техникалық-конструкторлық құжаттамада бейнеленген ақпарат
өндірісті машиналармен және құрал-жабдықтармен (негізгі өндірістік
қорлардың белсенді бөлігі) жабдықтауға, шикізатпен, материалдармен,
энергия мен отынның алуан түрлерімен қамтамасыз етуге (айналым қорлары)
арналған тапсырыстар бойынша өндірістік қорлар қалыптастырылады. [7]
Өз кезегінде өндірісті технологиялық дайындау құрал-жабдықтарға және
арнайы технологиялық жарақтандыруға, сондай-ақ материалдық және отын-
энергетикалық ресурстарға қажеттілікті, еңбек шығындарын нормалауды
анықтауды қарастырады. Өндірісті технологиялық дайындау бөлімінің барлық
құжаттамасы жоспарлау бөліміне, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
бөліміне, өндірістік бөлімге жолданады.
Өнім рыногында тауар өндіруші буклеттерді, каталогтарды пайдалана отырып өз
өнімін жарнамалайды. Бұл жарнамалық безендірілген басылымдарда тауар
сипатталады, қызмет көрсету жөніндегі пайдалану шығындары, жеткізу көлемі
мен мерзімдері, бұйым бірлігінің бағасы көрсетіледі. [13]
Макалкин И. А. Собственный капитал: структура, формирование и
использование. Главбух. – 1999. – №18.
Волков Н.Г. Учет капиталов и фондов организации Бухгалтерский учет. –
1996. - № 10.
Әубәкіров Я., Нәрібаев К. Экономикалық теория негіздері Алматы,
Санат, 1998 ж.
1.3 Құнды қағаздар нарығының қалыптасуы, қызметі және инвестициялар
Ілгеріде атап көрсеткендей, құнды (бағалы) қағаздар рыногы алғашқы
және қайталама (қосалқы) болып бөлінеді. ”Алғашқы рынок” термині құнды
қағаздар шығарып сатуға қатысты. Акция мен облигацияларды алғашқы рынокқа
сатудың нәтижесінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті финанс қаржыларын
алады. Әр биржа бағалы қағаздарды қабылдауда өз талаптарын қояды. Сондықтан
да компаниялардың қағаздары котировкаға түседі. Кейбір биржаларда
бағаланбай жатады. Биржадан тыс айналымға екінші рет қатысатын
компаниялардың қағаздары бір мезгілде биржада және биржадан тыс та
айналымға түседі.
Биржадан тыс рынок телефон, телетекс, компьютерлер негізінде әрекет
етеді, оларды бір организмге біріктіріп, мыңдаған фирмалар байланыстырады.
Егер биржа рыногына ірі, беделді компаниялардың қолы жетсе, биржадан тыс
нарыққа кез келген компаниялар қатыса алады. Ол үшін екінші реттегі
қайталама осы қағаздардың түрін қолдайтын брокерлік фирмаларды табу керек.
Мысалы, АҚШ-тағы биржадан тыс айналым жүйесі (ол жүйе НАСДАП деп аталады).
Қайсыбір компанияның акцияларын котировкадан өткізу үшін олар кемінде дилер
фирмаларында тұрақты сатылып және сатып алынулары тиіс. Және әрбір фирманың
25 мың доллар таза капиталы немесе операция жасау үшін қағаздың әр түрін
есептегенде 2,5 мың доллар болуы қажет. Дилер фирмасы өзінің айналысатын
қағаздарын НАСДАП жүйесінде тіркейді.
Инвестициялар және олардың қызметі
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық таңбасының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсиандық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады. [16]
Ел аумағындағы инвестициялар (күрделі қаржы) ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол салу
соларға байланысты жаңа жұмыс орнын жасау инвестициялық процестерге немесе
капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі жинақ. Жинақ бір шаруашылық агенті жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субьектілер жүргізуі
мүмкін. Көпшілік адамдардың жинағы инвестиция көзі болып табылады (мысалы
жұмыс көзінің, оқытушының, дәрігердің т.б. жинағы). Алайда бұл адамдар
қоғамдық капиталдардың нақты өсуімен байланысты ұйымдастыру немесе
инвестициялауды жүргізбейді. Әрине, инвестиция көзіқоғамдағы жұмыс істеп
тұрған өнеркәсіп, ауылшаруашылығы және басқа да кәсіпорындардың жинағы
болады. Мұнда “жинақшы” мен инвестор сәйкес. Алайда, бір мезгілде кәсіпкер
де, жұмыскер де бола алмайтын жалдамалы жұмысшының жинағының ролі
едәуір,,сондықтан жинақ пен инвестициялау процестерінің сәйкес келмеуі
экономиканың тепе-теңдіктен ауытқуына әкелуі мүмкін.
Инвестиция қандай факторларға тәуелді? Біріншіден инвестиция процесі
күтіліп отырған пайда нормасына немесе күрделі қаржылық рентабелділігіне
тәуелді. Егер инвестордың пікірінше рентабелділік төмен болса, онда
қаржыландыру жүзеге аспайды. Екіншіден (мұның өзі бірінші жағдаймен
байланысты) инвестор шешім қабылдау кезінде күрделі қаржының альтернативті
мүмкіндіктерін есепке алады және мұндағы шешуші фактор процент ставкасының
деңгейі болады (толығырақ басқа тарауды қараңыз). Инвестор ақшасын жаңа
зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша ресурстарын банкке
орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп отырған пайда
нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды, керісінше, егер процент
нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер күрделі
қаржыны іске қосады. [21]
Мына бір жайды ескерту керек: процент дәрежесі мен нивестиция және
жинақ көлемдерінің арасындағы қызмет байланыстары жаңа классиктер мектебі
теоретиктерінің еңбектерінде орын алған. Инвестицияның кейнсиандық
тұжырымында классиктер еңбектеріндегі сияқты процент нормасының қызметі
көрсетілген, ал жинақ болса Дж. Кейнстің пікірінше табыстың қызметі:
S=S(V). Бұл жерде Дж. Кейнстің пікірі, мысалы, жинақ көлемі процент
ставкасының мөлшерімен байланысты деген А. Маршаллдың пікірінен өзгеше.
Сонымен, инвестиция процент ставкасының қызметі де, ал жинақ –
табыстың қызметі. Демек, қазіргі кейнсиандық концепцияның мәні мынада
болады: инвестиция мен жинақ қозғалысы, әр түрлі факторлармен анықталады.
Үшіншіден инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың деңгейі мен
ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ. “Бухгалтерлік есеп принциптері”. Алматы,
2003.
Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп стандарттары”. Алматы, 2004.
Кеулімжанов Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н. “Қаржылық есеп”.
Алматы. Экономика 2001.
2 ТАРАУ КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫН ОРНАЛАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Меншікті капиталдың есебі.
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрлерімен айналысатын
шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да, шаруашылық қызметпен
айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай
қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында
жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың
ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы
құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған
мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъект құрылтайшыларының,
акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан
үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің
қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады. Жалпы
шаруашылық субъектісінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған,
қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. [12]
Субъект мүлкінің құрамы.
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер деп екіге бөледі. Негізгі активтер (айналымнан тыс) негізгі
құралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді)
инвестициялардан, аяқталмаған құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс
активтер шаруашылық субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және
дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен пайда
табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа мерзімдік
қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық алашақтар және
басқадай активтер жатады.
Субъект мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады.Шаруашылық субъектісі меншікті капиталының көздері болып
мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер,қарыздар,аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының сомасы болып
саналады.
Меншіктік ұйымдық – құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал- қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестициялардың қайта
бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы да басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық,сақтаулы) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда) болуы
мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік
каптиалының бір бөлігі. Резервтік (сақтық,сақтаулы) капиталдың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады.
Бөлінбеген пайда-шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы табысының
барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық сомаларының және
табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі. [15]
Жарғылық капиталдың есебі.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жай және
артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық (атаулы)
құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің
жалпы жиналысында бекітіледі.Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден
өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды
қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.
Шаруашылық субъектілерінде жарғылық капиталдың есебі:
501-жай акциялар;
502- артықшылығы бар акциялар;
503- қосқан үлестер мен жарналар, - деп аталатын 50-жарғылық қор бас
шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-ақ
қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде немесе
акциялардың номиналдық құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен соммасына 511-
төленбеген капитал шоты дебеттелініп, 501-жай акциялар және 502-
артықшылығы бар акциялар деп аталатын шоттар кредиттелінеді.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде салатын
болса:
431-Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
432-Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
441-есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттар;
451-кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
452-кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
511-төленбеген капитал-деп аталатын шот кредиттелінеді.
Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ. “Бухгалтерлік есеп принциптері”. Алматы,
2003.
Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп стандарттары”. Алматы, 2004.
Кеулімжанов Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н. “Қаржылық есеп”.
Алматы. Экономика 2001.
Кесте-1
“ҚазМұнайГаз” ААҚ-ның 2005 жылғы технико-экономикалық және қаржылық
көрсеткіштері ( мың тенге):
10 ай Өзгеріс 2005 жыл Өзгеріс
№ Көрсеткіштер (+,-) (+,-)
жоспар нақты Жоспар нақты
1 Жарғылық қор 308000 308000 - 308000 308000 -
2 “Қазмұнайгаз” ААҚ100 100 - 100 100 -
(%)
3 Жұмыс көлемі 367912 363443 -4469 445553 434132 -11421
4 Өндіріс шығындары365752 370743 +5001 443053 433867 -9186
5 Баланстық пайда 2160 -7300 2500 +265 -2235
6 Таза пайда 1512 1750 185 1565
7 Таза пайданы бөлу
дивиденттік қор 1512 1750 185 1565
жинақтаушы қор
8 Қаржыландыру 128439 134086 130945 3141
көзінің барлығы
8.1 Ағымдық уақыттағы
бөлінбеген таза
пайда
8.2 Амортизациялық 28221 24706 -3515 33868 30727 -3141
құн
8.3 Айналым 100218 100218 100218
капиталының
өзгерісі
9 Қаржыландыру 66670 26717 -39953 85270 91472 6202
9.1 Негізгі қорларды 66670 26717 -39953 85270 91472 6202
алу
9.2 Басқа да шығындар
10 2004 жылғы 2874 2874 1134 1090 -44
дивидент
11 Профицит 47682
12 Адам саны 318
13 Орташа адам саны 320 318 -2 320 318 -2
14 ФОТ 150822 151720 -898 184258 182067 -2191
Кесте-2
“ҚазМұнайГаз” ААҚ-ның 2005 жылғы кіріс бюджеті.
КөрсеткіштеНақты Жоспар Жоба Тоқсан бойынша Өзгеріс
р 2003ж 2004ж 2005ж
1 2 3 4 1 2 3 5 5.1 5.2 5.3 5.4 6 Барлық кіріс
376445 445553 723232 101292 206659 239868 175413 275132 Негізгі
қызметтен түсетін кіріс 376445 445553 723232 101292 206659 239868
114730 8435 Транспорттық қызметтен түскен кіріс 376445 445553
439665 101292 105425 118218 114730 -8435 Экология
лық қызмет 283567 101234 121650 60683 283567 Негізгі емес
қызметтен түскен кіріс 0 0 0 0 0 0 0 0
Резервтік капиталдың есебі.
Акционерлік қоғамдармен басқа да шаруашылық субъектілері өздерінің таза
пайдасы есебінен жоғары айтылғандай резервтік капитал құрады. Бұл резервтік
капиталдың мөлшері қоғамның жарғысында белгіленеді, бірақ та ол субъектінің
жарғылық капиталының 10 пайызынан кем болмауы тиіс. Ақшаның құнсыздануына,
өндірістік өркендеуіне, сондай-ақ басқа да жағдайларға байланысты
шаруашылық субъектінің жарғылық капиталы көбейген уақыттарда резервтік
капиталда оған сәйкес артып отыруға тиіс. Резервтік капиталдағы жинақталған
сома алдын-ала болжалмаған (есептелмеген), төтенше жағдайлардан болатын
шығындарды жабу үшін жұмсалынады. Жалпы резервтік капиталдағы жинақталатын
сомаларды жұмсау тәртібіакционерлік қоғамның жарғысында бекітіледі.
Резервтік капиталдың жұмсалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде
қоғамның жарғысында көрсетілген мөлшерге тең етіпқайта қалыптастыруды қажет
етеді. Шаруашылық субъектілерде резервтік капиталдың есебі 55-Резервтік
капитал бас шотының:
551-Заңмен белгіленген резервтік капитал;
552-Басқадай резервтік капитал,- деп аталатын бөлімше шоттарында
есептелінеді.
Резервтік капитал субъектінің таза пайдасы есебінен қалыптасқан уақытта
бухгалтерлік есепте: 561-ағымдағы жылдың бөлінбеген табысы- деп
аталынатын шотдебеттелініп, 551-Заңмен белгіленген резервтік капитал
немесе 552-Басқадай резервтік капитал- деп аталынатын шоттар
кредиттелінеді. Ал шаруашылық субъектінің резервтік капиталындағы
жинақталған сомасы жұмсалынғанда бухгалтерлік есепте : 551 немесе 552
шоттарының тиістілері дебеттелініп, 561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы
(жабылмаған зияны), 562-өткен жылдардағы бөлінбеген табыс (жабылмаған
зияны), 622-Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айырысу немесе тағы да
басқа шоттардың тиістілері кредиттелінеді. Акционерлік қоғамдар немесе
басқа да субъектілер өздерінің тапқан таза пайдасының есебінен әртүрлі
бағыттарға байланысты қорлар құруына болады. Бұндай бағытта құрылған қор
сомаларын керекті уақытында жұмсағаннан кейін қайта қалыптастыру субъекті
үшін міндетті болып саналынбайды. Ол аталған қорлардың есебі 552-Басқадай
резервтік капитал,- деп аталатын шотта жүргізіледі.
Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі
Шаруашылық субъектісінің қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын
және табыстың есебінен өтелінетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған
сомасы есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян) болып табылады.
Шаруашылық субъектілерінде бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян) есебі 56-
бас шоттың:
561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) және 562-Өткен
жылдардағы бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)- деп аталатын бөлімше
шоттарында жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде (келіп кірістелгенде)
561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) шоты
кредиттелінеді. Ал, керісінше, бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы
жылғы шеккен зиян 561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)
шотының дебетіне жазылады. Акционерлерге (серіктестіктерге, қатысушыларға)
дивидендтерді төлегеннен қалған есеп беретін жылдың бөлінбеген табысының
сомасы 561-Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) шотының
дебетінен 562-Өткен жылдардағы бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)шотының
кредитіне апарылады.
Жалпы акционерлік қоғамның немесе субъектінің құрылғаннан бастап
жұмсалынбаған (бөлінбеген) таза пайдасы оның капиталы болып саналады.Кез-
келген шаруашылық субъекті меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық
активтері сомалары қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып
тастағандағы қалған сомасы субъектінің немесе акционерлік қоғамның
жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем
болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында
көрсетіп белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда субъект қызметінің
рентабельділігі төмен екендігін көрсетеді. Бұндай жағдайда шаруашылық
субъектісі жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуы тиіс. [22]
2.2 Бағалы қағаздар және оның айналу мәселелері.
Бағалы қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын мүліктеріне
қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Бағалы қағаздар
табысты иелеріне дивидент пен пайызы түрінде әкелінеді. ҚР-ң призидентінің
Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы 1996 жылға 21 –ші сәуірдегі
жарлығына байланысты елімізде бағалы қағаздарнарығы айналымына акция,
облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит ,
сертификаттарды және вексель жідеріледі.
Бағалы қағаздар ережесі бойынша оларды рынокта еркін сату ҚР-сы 1979
–шы жылғы 15-ші наурыздағы Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңына сай
жүргізіледі.
Капитал салудың сенімділігіне, табыс әкелудің тұрақтылығына тек
облигация ие бола алады. Облигация сатушылардың ақша қаржыларын
куәландырып.Сондай-ақ номиналды құның толтыру міндеттілігін қуаттап , оның
белгіленген уақытта мөлшерлі пайызын қайтаруында ескереді.Пайыз займның
белгіленген мерзімінде тең порциямен төленеді. Кейбір облигацияларды пайыз
арнайы өтелмейді.Облигацияны жабу кезеңіндегі сатып алынған бағасы мен
иесіне сатылған баға айырмасы ретінде төленеді.
Облигацияның бірнеше түрі бар: мемлекеттің ішкі және жергілікті займ
облигациясы, мақсатты займ облигациясы, аймақтық облигация және кәсіпорын
облигациясы. Облигация әртүрлі болып шығарылады: өзіндік және талап
етушіге, пайыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz