Отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыру
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Отбасындағы бала тәрбиесі
1.1 Отбасы туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Отбасын зерттеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру.
2.1 Отбасының қызметі және отбасында тәрбиелеу жағдайы ... ... ..
2.2 Отбасылық тәрбие ережелері.
2.3 Отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Өскелең ұрпақты тәрбиелеуде отбасының бала тәрбиесіндегі атқарар рөлі
зор.
Отбасы тәрбиесін табысты жүзеге асыру балалардың іс-әрекеттерін
ұйымдастыруға көмек көрсетеді. Сондықтан да қазіргі уақытта отбасы
тәрбиесін тереңдете отырып, әкелер мен аналардың бала тәрбиесіне байланысты
жауапкершілігін арттыру қажет. Әрі бұл жұмысты отбасы мен мектеп арасындағы
ынтымақтастық арқылы жүзеге асыру мақсаты көзделеді.
Отбасының әлеуметтік институт тәрізді, интеллектуалды толыққанды,
құлықты және дені сау жас ұрпақты қалыптастырушы орта екені сөзсіз.
Бүгінгі күні жетілген азаматты тәрбиелеу отбасының жауапкершілігін
тағы да арттыра түсуде. Себебі балаға саналықтың сипаты ол өмірге келген
күннен бастап сол отбасында бойына сіңеді. Кейіннен мектеп, қоршаған орта
және қоғамдағы болып жатқан әртүрлі жағдайлардың әсерімен қалыптасады.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Елбасы Н. Назарбаевтың Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясында отбасы және бала тәрбиесі жөнінде алға қойған мәселелер:
Отбасын қолдауға, аналар мен балаларға мемлекеттік қолдау көрсетуге
қаражат бөлу. Көп балалы отбасыларға қолдау көрсету.
Бізге жергілікті деңгей де отбасын және балаларды тәрбиелеуді
қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың
жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемаларын шешу керек. Егер
біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ол ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда
тән болған, оларды жандандырып, жан-жақты қорғау қажет - деп көрсеткен.
Сондай-ақ, Республика Президенті Н. Назарбаев өз кезегінде 2007 жылғы
ақпандағы Қазақстан халықтарына Жолдауында I бөлімнің II тарауында
Қазақстандықтардың өмір сапасының артуы отбасыларға әлеуметтік көмек
көрсету. Халқымыздың әл-ауқатын жақсартуға байланысты жұмысты жалғастыру,
ана мен баланы әлеуметтік қорғау, 2008 жылдың 1 қантарынан бастап баланың
тууына байланысты жәрдем ақы мөлшерін 2 есе өсіру. Аз қамтылған және көп
балалы отбасыларға ай сайын жәрдем ақы төлеу. Бала деңсаулығын сақтау.
Біздің халқымыз үшін бала тәрбиесі бір ғана отбасының, не
балабақшасының немесе мектептің жеке ісіне емес, ол бүкіл зиялы қауымның,
бүкіл қоғам щұғылданатын ұлағатты істің тұтас бір кешеніне айналып отыр.
Сондықтан бұл бағыттағы жұмыстарды тиімді ұйымдастырудағы ұрпақ
тәрбиесіндегі отбасының рөлін басты назарда ұстау.
Жас ұрпақты есті, саналы, сергек етіп тәрбиелеу отбасы мен қоғамдық
тәрбие орындарының бірден-бір парызы. Егеменді еліміздің болашағы отбасында
бесіктен басталып, оқу-тәрбие орындарында есті ұрпақты тәрбиелеу ісімен
шешілмек.
Қазақ отбасында балағы ұлттық тәлім-тәрбие беру жолдарын іске асырып
тиімді ұйымдастыру. Ендеше қазағымыздың ұлттық мәдени құндылықтарын
қастерлей, имандылық адами қасиеттерін құрмет тұта отырып: Ұлт тәрбиелей
отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қызды тәрбиелей отырып, ұлды тәрбиелейміз
- деген қанатты сөздердегіндей өз жеріміздің, ұлтымыздың болашақ иелерін
тәрбиелейік.
Моралдік жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаларға жеткілікті
көңіл бөлінбеу салдарынан, ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін
сезінбегендіктен, ешбір қадағалаусыз жүрген балалардың пайда болуына әкеліп
соқтырды. Сол себепті мектептерде психологтар, әлеуметтік педагогтар пайда
болды, олар оқытушыларменсол балалардың отбасылармен де жұмыстар
ұйымдастырады. Өз жұмысын ұйымдастыруда педегог-ұстаз қиын олардың ата-
аналарменжұмыс жүргізуде түрлі қиыншылықтарға тап болады: мәселенің нақты
себебін айқындау қиынға соғатын тұстары, оқиға себепкерді анықтау т.с.с.
Отбасындағы бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыра отырып ұрпақ тәрбиесінде
биік жетістіктерге жету, сонымен қатар тәрбиелеу және оқыту процестері
қатар жүргізілгенде ғана айтарлықтай нәтижеге қол жеткізе аларымыз анық.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі – ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27 бабында 1. Неке мен
отбасы, ана мен бала мемлекеттің қорғауында болады. 2.Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы әрі міндеті деп атап
көрсетілген.
1 тарау. ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІ
1. Отбасы туралы түсінік.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. Әуезовтің Ел боламын десең, бесігіңді
түзе деген нақыл сөзінің мәні тереңде жатыр, яғни, болашақ тізгінің ұстар,
елінің ертеңі болар, халқының үмітін ақтай білетін дені сау, білімді де
саналы жас ұрпақты өсіру талабынан туындап отыр. Осы ұлы мақсаттарға жету
жолында киелі де қасиетті екі түсінік бар.
Бірі, баланың бастапқы тәрбие мектебі, алтын бесік – отбасы болса,
екінші алтын ұя – мектеп. Бұл екі ортаның да мақсат-мүддесі ортақ. Отбасы,
ата-ана адамды дүниеге әкеліп, адам бойындағы бар игі қасиет мектеп
қабырғасында қаланады. Бұл киелі жерде қызмет етітін мұғалім мен ата-анаға
жауапкершіліктің үлкен жүгі артылған.
Ұлы Абай атамыз Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы
ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаз болады деп көрегендікпен ой түйген. Бала
өміріне қажетті тәлім-тәрбиенің іргетасы ата-ана арқылы отбасында қаланады.
Дана халқымы Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, ата-
ананың әрбір іс-әрекеті балаға үлкен сабақ. Әрбір ата-ана өз балаларының
тұнғыш тәрбиешілері. Бала – ата-ананың адамгершілік айнасы.
Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен,
олардың өзара бірлігі мен түсінушілігінен, ата-ана мен балалар арасындағы
мейірім қарым-қатынастың қалыптасуынан, үлкенге құрмет, кішіге ізет секілді
толып жатқан жазылмаған заңдылықтар арқылы көрініс табады.
Кішкентай балалардың үлкендер не айтса соны айтатыны, не істесе соны
істейтінін күнделікті өмірде жиі көріп жүрміз. Сондықтан да отбасы –
баланың бастауыш тәрбие мектебі дегеніміз өте орынды. Ата-ананың
жасөспірімдерді қалыптастырудағы рөлі өте зор. Ата-ананың бала алдында жеке
басының үлгі-өнегесі, беделі жоғары болуы керек. Өмірге ұрпақ әкелген соң
өнегелі отбасын құрып, әке мен ана болу - әрбір адамның міндеті.
Ата-ананың киім кию, сөйлеу мәдениетінің жоғары болуы, өзгеге деген
ілтипаты, үй ішіндегі тазалық, тәртіп, сыпайы мінез, мейірімділік,
төзімділік, балаға деген сүйіспеншілік тәрбие барысында өзінің оң нәтижесін
берері анық. Баланың үйде көргені, ата-анасынан, жақын туыстарынан естігені
– ол үшін тәрбиенің ең үлкені. Осы тұста сүрінбеу үшін ата-ананың мінез-
құлқының, ізетті қасиеттерінің, жалпы мәдени дәреженің деңгейі өте жоғары
болуы керек.
Баланы жаны мен тәні таза, рухани бай, дені сау етіп өсірумен бірге
еңбекке деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, адалдыққа, жинақтылыққа
баулып өсіру шарт. Осы тамаша қасиеттердің бәрі ата-ана бойынан тауып, оның
өмірдегі шынайы досына айналса тер төккен еңбегінің жанғаны.
Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер дегенді
ескеріп, баланы қанша жақсы көргенмен оның жасаған жағымсыз қылықтары мен
елеулі қателіктерін ескерусіз қалдыруға мүлде болмайды.
Әрине, ол үшін баланың намысын қорламай, ар-ожданын аяққа таптамай,
сенімсіздікпен қарамай, байыпты ақылмен, қамқор сөзбен түсіндіру қажет. Сәл
ғана сәтсідігіне бола балаға сенімсіздік білдіру оны алға ұмтылмайтын,
жігерсіз жақсы бала болуға итермелейді. Ал бұл ата-ананың бала
тәрбиесіндегі жіберген олқылығы.
Отбасы жағдайында баланы кішкенайынан спортпен шұғылданып, денесін
шынықтыруды, эстетикалық талғамының жоғары болуын, қоршаған ортаны
қорғауды, еңбекке бейімделіп өсуін қалыптастырған жөн.
Тәрбие ешқандай үзіліс дегенді білмейді. Ол тұрмыста, ойын үстінде,
оқу, еңбек барысында барлық кезде жүре береді. Сондықтан Бала тәрбиесі –
баршаға ортақ екенін ескеріп, жас ұрпақты саналы азамат етіп тәрбиелеу –
ең негізгі міндетіміз.
Қазақ отбасында тәрбие ісін ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде негізгі
басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. Біріншіден, тәрбие басы алдымен
әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына Әдепті бол дегенді басты
міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді
болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғым, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден адал, шыншыл болуға үйреткен. Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен
көпті көрген қарияның сөзін тыңдап ақпа құлақ емес, құйма құлақ бол
дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы
сыйлап құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған. Жетіншіден, кісі
айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбкйтін әдепті азамат бол,
әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін бетіне баспа деп үйреткен.
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді
соған жұмса дегенді ерінбей –жалықпай айтып қана қоймай, жеке өнегелер
арқылы көрсетіп отырған.
Швейцарияның кеменгер педагогы И.Г. Песталоцци Бала тәрбиесі – оның
дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұяда
басталып,мектепте одан әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы
ұсынды.
Отбасы тәрбиесі адам тағдырына да ықпал етеді. Өйткені отбасы беретін
өмір сабағын ең жақын адамдары – ата-анасы, ата-әжесі, үлкен ағалары мен
апалары береді, сол себептен оның тәрбиелік потенциалы мол, онымен басқа
адамдар, басқа тәрбие институттары тең келе алмайды.
Отбасы – мемлекеттің іргетасы. Мемлекеттің мықты болуы отбасының
берік, бақытты, мерейі үстем болуымен тікелей байланысты.
Отбасы тәрбиесі туралы анықтамалар берілген: белгілі ғалым Л.Д.
Столяренко отбасы, отбасы тәрбиесіне төмендегідей анықтама берген:
Отбасы - өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі
таныту мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Отбасы тәрбиесі – нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа
туыстарының ықпалы арқылы берілетін тәрбие мен білім беру жүйесі деген
екен Л.Д. Столяренко.
Ал педагогикалық энциклопедия сөздігінде былай делінген: Отбасы –
кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік, туыстық байланыс
арқылы бірігіп және бір-бірінің алдында моральдық, материалдық, тұрмыстық
жауапкершілігі бар.
Ал қазақша педагогикалық энциклопедия сөздігінде: Отбасы тәрбиесі-
туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші
тәрбиелік күш.
Отбасының тәрбиесі мақсаты қай заманда болса да түрлі өмір жағдайында
кездесетін қиындықтарды жеңіп, өмірде өзіне лайықты орын табу үшін сегіз
қырлы, бір сырлы етіп тәрбиелеу көзделген. Бүгінде біз жанжақты мәдениетті
тұлғаны уақыт талабына сай тәрбиелеуді мақсат етіп отырмыз. Сонымен қатар
қазақ халқы ұлттық тәрбиеге үлкен мән берген.
Ұлттық тәрбие-байлық жетпес тәрбиенің көзі болып табылады.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне қоғамдық мән беріп көп көңіл бөлген.
Халқымыз әр жастағы адамның көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері,
түсінік талғамдары, сенім қызығулары, әдет-дағдылары әртүрлі болатындығын
өз пікірлерімен дәлелдеген. Адамның адамгершілік бейнесі, ойлауы оның іс-
әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы ірге тасы балалық кезде
қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиеттерге еңбек сүйгіштікке, тіл
алғыштық сияқты т.б. баулып, оны негізгі мәселе деп келген. Осыдан болу
керек, қазақта бала тәрбиесі шешесінің бойына бітуімен басталады деген
пікір бар.
Бала дүниеге келген соң сыртқы тұрпатына сай сынап айтқан сөздеріді де
ескерту қажет. Қошқар болар қозының маңдай алды дөң келер, азамат болар
баланың етек жені кең келер деп бабаларымыз жас сәбилер болашағынан көп
үміт күткен. Балаға сын айту-ежелден келе жатқан халық мектебінің дәстүрі.
Баланың түрлі қимыл-әрекетіне қарап ел арасында қалыптасқан ырымдар да
кездеседі. Ер бала көзіне ашып ұйықтаса, онда ержеткенде бақытты, жары сұлу
болады. Егер бала үнемі жастың үстіне ұйықтайтын болса, кейін ел басқаратын
көсем болады, ал төрт аяғын төрт жаққа созып, бей жай ұйықтайтын болса,
өскен кезде кеменгер әрі батыр болады.
Бала - әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Мысалы: Талапты бала талпынған
құстай, құмары қанбас, аспанға ұшпай, Адам болатын бала алысқа қарайды,
болар адам жеті жастан бас болар т.б. секілді халық нақылдарында бала
тәрбиесін дұрыс қалыптастыру сөз болады.
Қазақ халқы ұл баланың да, қыз баланың да тәрбиесіне ерекше мән
берген. Ұлға отыз үйден тыйым, он сан үйден сыйын деп, Қызға қырық үйден
тыйым, қала берге қара күңнен тыйым деп ұл мен қызға айтылар сын аз
болмаған.
Қазақ отбасында ұлттық тәрбие ана құрсағынан басталып, адамды өмір
бойы және оны о дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер негізінде үздіксіз жүргізіліп, іс-әрекеттер мен қарым-қатынас
арқылы жүзеге асырылады. Осылайша отбасында ұлттық тәрбие халқымыздың
ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәрбие дәстүрлері негізінде іске асқан.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген, өйткені ол баланы
отбасының және өмірдің жалғасы мен болашағы деп манаған.
Сондықтан да, отбасында баланың болуын және көп болуын тілеген. Оған
халқымыздың мынадай даналық сөздері дәлел: Бесіксіз үйде береке жоқ,
Балалы үй базар, баласыз үй қу мазар, Бір баласы бардың шығар шықпас
жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған шамы бар, Бала – адамның бауыр
еті.
Көптген зерттеулер көрсетіп отырғандай, қазақ халқында бала
тәрбиелеуде отбасы басты рөлді атқарған, оның негізі – ұлттық салт-
дәстүрлер болған екен.
Қазіргі жас ұрпақтың ұлттық тәлім-тәрбие бастауы – отбасы екендігіне
көздерін жеткізу, оларға бағыт-бағдар беру – үлкен мәселе. Егерде отбасы
болмаса, халық даналығы өз қасиетін жоғалтады, себебі тек қана отбасында
халықтың ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлікке қалып отырған салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптары тамырын жайып, өрби алады.
Отбасының басты тәлімгерлері ана мен әке, әже мен ата. Ана балаға
барлық өмір тәжірибесін және бар білгенін туылған күннен бастап баланың
бойына сіңірумен болады. Сондықтан баланың алғаш тілінің шығуы Ана деген
сөзден басталады.
Сонымен қатар, отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің алатын орны мен
рөлі де ерекше болған. Себебі әке-отбасын асыраушы, оның мүшелерінің
тірегі, қамқоршысы және тәлімгері. Әкенің мінез-құлқы өзгелермен қарым-
қатынасы, өнер, білімі-баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап
өсетін нысанасы. Сондықтан қазақта әке туралы өнегелі нақыл сөздер мен
мақал-мәтелдер көп. Әке – бәйтерек, бала – жапырақ, Әкеге қарап ұл
өсер, Әке – балаға үлгі т.с.с. Әке – қамқоршы, ақылшы, үлгі-өнеге,
тірек, ұстаз әрі тәрбиеші.
Ертеде және бүгінде әжелер мен аталар отбасындағы бала тәрбиесінде
басты орында. Әжелер мен аталар немерелерін тәрбиелеуде күтуші иесінің
жұмысын істеген, балалар солардың қасында өскен.
Үлкендердің мінез-құлқындағы жағымды қасиеттер: олардың ұстамдылығы,
төзімділігі, сабырлығы, қиыншылықтарға төзімділігі т.б. балаға ерекше әсер
етеді. Әжелер мен аталар отбасында түрлі өнер мен еңбекке үйреткен, олар не
істесе, балалар соны істеп өскен. Әжелер мен аталар адамгершілік мақал-
мәтелдер, жырлар, жұмбақтар т.б. ауыз әдебиетінің үлгілерін кеңінен
пайдаланған. Әжелер мен аталар ұлы адамдарды тәрбиелеуде ерекше қызмет
атқарған. Мысалы: Абай, Ыбрай, Шоқан, Мұхтар т.б. әжелері мен аталары
тәрбиелегені соған дәлел.
Ерте уақытта қазақта әке-шешеден бірдей айрылған жетім балаларды әжесі
мен атасы асырап, тәрбиелеп, оған жетімдік көрсетпеген. Баланың әке-шешесі
оның ата-әжесі тұрғанда Бала менікі деуге бата алмаған, ал балалары
оларды Аға-жеңге деуге үйреткен. Осы жақсы дәстүр ата мен бала, әже мен
келін арасында шынайы сыйластықты, татулықты, ынтымақтастықты, отбасындағы
жақсы қарым-қатынасты қамтамасыз еткен.
Жас ұрпақты әдепті де саналы етіп тәрбиелеу үшін ең алдымен тәрбие
ережелеріне сүйене отырып, ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрыптарымызды,
дінімізді, ата-бабаларымыздан қалған насихат мұраларын балалардың санасына
сіңіре білу ата-ананың басты міндеті. Тәрбиенің көзі – ата-бабамыздан
қалған дана сөздер десек, ата-ана – сол насихаттарды жүргізуші. Бұл ата-
ананың қоғам алдындағы үлкен міндеті.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде бұрыннан
бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікке,
елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа
күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
тағылындарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, жас ұрпақты ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі Л. Толстой айтқандай, өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара-пар.
Болашақ тәрбиесі бүгінгі күнде ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани
бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуін талап етеді.Біздің
қоғамның тәлім-тәрбиесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келеді,
жалпы адамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық сана-сезімнің
дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге
дамуына көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз
халқының тарихын, тілін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете
білмеуіне әкеп соқты. Сондықтан ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабаларымыздың ақ бастасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір ел баласына үйрету, санасын ояту ең алдымен ата-аналардың,
мектептің, қоғамның ең үлкен парызы болмақ.
Баланың рухани дүниесіне көтерілу дегеніміз – баланың дүниеге келген
күнінен бастап, оның дүниетанымын ақыл-оймен, жүрекпен тану, ең нәзік, ең
шынайы ұғыну, қабылдау, сезіну деп түсіну қажет. Мәселен, балада алғашқы
күннен-ақ адамға деген шынайы сүйіспеншілік сезімі болатынын М. Жұмабаев өз
еңбегінде былай суреттеп берген: Ананы сүю сезімі оянады. Ананы сүю деген,
анаға жауыздық тілемей, ізгілік тілеу деген сөз. Бірақ ес білген соң
туысқандық сезімі, яғни араласып айналасында жүрген адамдарды сүю сезіміне
алып барады. - деп түсіндірген.
Ұлттық мәдениеттіліктің белгілері, әсіресе, отбасындағы сыйласымнан
көрінеді. Әке – отбасының пірі, Ана - әлеуметтің күні деп халық
отбасындағы сыйласым мәдениетін ең әуелі ата-ананы сыйлаудан бастауды
үйретеді, талап етеді. Отбасындағы сыйластық дәстүр бойынша ата, әке, аға,
іні, әже, ана, сіңілі ұғымдарына сәйкес әрбір адамның өзінің сыйласымдық
міндеттері мен борыштары және перзенттік парызы болады.
Асқарлы ақын, шешен аудармашы, данышпан, философ, композитор Шәкәрім
Құдайбердіұлының айтқан мынадай сөздерді бар: Жас баланы ұрғанмен
шырылдатып, ойы толмай тұрғанда ақыл өнбес, - деп тәрбиелеуде, білім
беруде баланың жеке басының ерекшеліктеріне, жан жүйесіне, дербестін
шамаларына қарай, тәрбиелеудің сендіру тәсілін қолдану арқылы іске асыруды
ұсынды.
Ұлы іұламалардың бірі – Халел Досмұхамедұлы Баланың ең бірінші
еститін үні-анасы айтқан бесік жырының әуені - деп, бала тәрбиесінің
бастауы – бесік жыры деп дәлелдейді.
Өз елінің тілің, дінің, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп
әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бесік тербеткен ананың
әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отыратын мақал-мәтел,
жұмбақ, аңыз әңгімелерімен бала бойына дарытылып, сол арқылы ата-
бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып,
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, аталған жұмыс баланың шыр етіп дүниеге
келген кезінен бастап, жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп отырылуы
керек.
Атақты ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасынан бастап дұрыс жолға
тәрбиелеу керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие
дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. Өз өмірімен де
адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы
түсіндірді. Абай баланы ата-ана дұрыс тәрбиелеуге тиіс, орынсыз ерке,
қылжақбас етпей тәрбиелеу, өтіріктен қулық-сұмдықтан, тағы басқа жағымсыз
мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан ұстаздан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе содан көп жұғады деді.
Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үй ішіндегі тәлім-
тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жағымсыз мінездерге баулиды. Әуелі балаңды алдайсың, әне оны
берем, мұны берем. дегендерін сөгеді.
Ата-анаға көз қуаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті туралы сөз етеді.
Абай өлеңдерінде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп
өсіретінін, олардың тәлім-тәрбиесіне айрықша мән беретінін баяндай келіп,
егер бала жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық боолып
өссе, онда әке-шеше еңбегінің зая кететінін, үміт-арманының орындалмайтынын
айтады. Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық атаулыға үйір, талантты, жігерлі
болуға, қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер, ата-
анасын, туған – туысқаның сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт
деп санады.
Қазақтың тұнғыш ағартушысы Ы. Алтынсарин ата-ана тәрбиесінің
маңыздылығы жайында көп айтып, ол да қазақ отбасының тәрбиесіне көңіл
бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз.
Ыбырай адамның жан-жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбиеге
байланысты дегенді айтады.
Отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің орны ерекше. Әке – отбасын
асыраушы, отбасы мүшелерінің тірегі, қамқоршысы. Әкенің мінез-құлқы
өзгелермен қарым-қатынасы өнері мен білімі – баланың көз алдындағы үлгі
өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы.
Егер ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды.
Ұлы ағартушы адам – тәрбиенің нәтижесі деген пікір айтты. Отан –
отбасынан басталады дей отырып, ата-ана мен баланың арасындағы өзара
сыйластық, ыстық ықылас жазушының Ананың сүюі деген өлеңі мен Надандық
деген әңгімелерінен көрінеді.
Ы. Алтынсарин қысқа-қықа әғгімелер арқылы балаларды имандылыққа,
кішіпейілділікке, еңбекке тәрбиелеумен қатар, атадан балаға жалғасып келе
жатқан халықтың салт-дәстүріне аса мән берді.
Қазақтың кеменгері ұлы ақыны М. Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап
былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір
ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар.
Ұлт тәрбиесі балғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақта жол
болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті.
Ал отбасы тәрбиесі туралы былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы
болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын, тәртіп
өзгермейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жарған
іс ертең жарамайтын болып отырса, балады сенім қалмайды. Бұл – бір. Екінші
– баланың жаратылыс табиғатты тілейтін жүгіруден, ойыннан тыю сықылды
нәрседен баланы тыю дұрыс емес.
Баланың жаратылысы тілейтін нәрседен тыйсаң, бала жасама тәртіпті оп-
оңай бұрып кетуі, яғни бала өтірік айтуға, алдауға үйренеді. деген. Жалпы
тәрбие туралы ойлар қай уақытта айтылса да отбасындағы тәрбие дәстүрлерімен
үйлесіп жататынын байқауға болады.
Отбасы тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазақ халқының бала тәрбиесі
туралы тәжірибесін жинау, оны дұрыс пйдалана білу бүгінгі күннің несібесі.
Қазіргі заманда халықтық салт-дәстүрді пайдалана отырып, баланы
кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек.
Бала жастайынан үлкенді сыйлап, өзінен кішіге жәрдем етіп, үй
жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтіп бағуға араласуы, ілтикантты адам
болып өсуіне ықпал жасайды. Балаға үнемі үлгі-өнеге көрсету арқылы олардың
бойында жақсы дағдыларды қалыптастыру тек жәй сөз арқылы емес іс арқылы
орындауын көрсетіп жатса қуанарлық жағдай.
Осы сияқты тәрбиелеудің тамаша дәстүрлері халқымызда мол. Әрбір ата-
ана балалары алдында үлгі көрсететін ұстаз екендіктерін ұмытпаған жөн.
Ұлттық тәрбиеде мақал-мәтелдердің алатын орны ерекше. Отбасындағы
тәрбие барысында мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді пайдаланы отырып балаға
жан-жақты, тиімді тәрбие берудің басты көзі болып табылады.
Қазақ халқы сөзді қадір тұтқан, қастерлеген өнеге ретінде өлеңмен
өрнектеп, тәрбиелік мәні бар сөздерді тәрбие құралы ретінде пайдаланған.
Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз
пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне пайдалану дәстүрге айналған. Мақал-
мәтелдер адамды адамгершілікке тәрбиелейді. Жақсы туса – елдің ырысы,
жаңбыр жауса – жердің ырысы деген мақал жақсы адамның көпшіл, халқының
қамын ойлайтын абзал азамат екенін дәлелдейді. Қазақта Балаңды өз
тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар.
Баланы тәрбиелеуде мақал-мәтелдердің алатын орны зор. Бала біткеннің
бәрі де ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем, ұстасам, алсам деп
әрекет етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсуді қалайды. Бұл баланың өзін қоршаған өмірді терең де толық
білуге табиғи құштарлығы. Олар үшін жәй нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар
әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Көптеген мақал-мәтелдердің мән-мазмұны осы
айтылған идеяны да бейнелейді.
Ата-ана өз баласын өнегелі сөзбен, жеке басының үлгісімен тәрбиелейді.
Ойын баласында үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне еліктеушілік
басым. Мақал-мәтелдер бұл жөнінде төмендегіне тұжырымдаған: Баланың тентек
болмағы үйінен, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, байқамай сөйлесең
көрсетер бір өнер, Қызды асырай алмаған күң етеді, ұлды асырай алмаған
күл етеді, Ұлың өссе, ұлы үлгілілермен ауылдас бол, Анаға баланың
алалығы жоқ, Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деп халық бала
тәрбиесін тек құрғақ, сылдыр сөзбен жүргізгеннен гөрі іс-әрекет, үлгі-өнеге
арқылы жүргізудің пәрмендірек келетіндігін, сондай-ақ бала тәрбиесіне оның
құрбы-құрдастарының, жора-жолдастарының да ықпалы, болатындығын еске алып
отырған. Сондай-ақ балға жасалатын ерекше мейрімділіктің де, керемет
қаталдықтың да, баланы бір-бірінен алалап қараудың да теріс нәрсе екенін,
ал баланың жеке басын құрметтеп, елеу, оның дұрыс қалыптасуына жағдай
жасайтынын нақыл сөздермен дұрыс көрсеткен.
Халқымыз жас ұрпақты оқытып-тәрбиелеу жайында да небір сындарлы
пікірлер айтқан. Баланы таба білсең, баға да біл, Баланы сүйсең,
тәрбиесін сүй, Баланы мақтау жетілдірмейді, тәрбиелеп баптау
жетілдіреді, - дейтін мақал-мәтелдер баланы құр айналайын дей бермей,
оны адамгершілікке баулу жағын ойластыру қажеттілік, отбасынан, ұшатын
ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбие қандай болса, көп жағдайда оның алдағы
өмірі де соған орай құрылады деген ойды аңғартады.
Жас бөбектерге шынайы тәрбие беруде оның жеке дара ерекшелігіне, жас
өзгешелігін, мінез-құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескерту қажет –
дейді мақалдар. Бұл жөнінде халық бірде: Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз
тілімен сөйле, Бала – көктем шыққан қызыл гүл, солдырмайтын жолын іздеп
таба біл, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, - десе, енді бір
мақалдар адамның мінез ерекшеліктерінің өмірде, тәрбие арқылы
қалыптасатындығы туралы: Баланы туады екенсің, бірақ мінезін тумайды
екенсің, Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді - дейді. Баланы
оқытып тәрбиелеуді оның жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие нәтижелі
болып, жақсы жеміс бере алады. Жас бала табиғатында оқып үйренуге, танып
білуге әуес. Ұстаз да, ата-ана да осы жәйтты дер кезінде тиімді пайдаланып
қалуы қажет. Баланы үйрет үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал, -
дейді бұл жөнінде нақыл сөздер.
Халық даналығына үңілсе, онда: Қатарына қарап бала өсер, Ортаңа
қарап, өзіңді таны, Ұлың өссе ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе қызы
жақсымен ауылдас бол - дейтін мақалдарды көптеп кездесетіреміз. Мұндағы
тұжырымдар жас баланың мінез-құлқының қалыптасуында жоғарыда айтқанымыздай
оның өскен ортасының қатар – құрбы, жолдас-жораларының сондай-ақ ата-ана,
ұстаз, тәрбиешілердің өнеге – үлгілері де айрықша маңызды екенін жақсы
аңғартады.
Халқымыз баланың қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі рөл
атқаратындығын аңғарған. Ойын үстінде бала достыққа, жолдастыққа,
тапқырлыққа, іскерлікке, адамгершілікке баулынады. Баланың істегені
білінбес, Баламен ойнама, шаршарсың, Ойнай білмеген ойлай да білмейді,
- деген мақал-мәтелдерде баланың ойынға аса құмар келетіндігі, ойын арқылы
баланың сана-сезімі, ақыл-ойы, өсіп, жетілетіндігі дұрыс көрсетілген.
Қазақ мақалдары адамның ішкі жан дүниесіне терең бойлап, кісінің адам
аралық қарым-қатынасын аша түсуде алдына қара салмайды.
Мақал-мәтел – халықтың сан ғасырлық көрген білгенін, бастан
кешкеноқиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиыньығы, табиғатта, өмірде үнемі
қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
сөздің тобықтай түйіні.
Орыстың педагогы К.Д. Ушинский мақал-мәтелдерді балалардың тәрбиесі
мен жеке адамның қалыптасуындағы сан ғасырлық тәжірибесін қорытындылаушы
нағыз халықтық педагогикасы деп санады. Ушинскийдің бейнелі сөзімен
айтқанда, балалар тәрбиесі саласындағы мақал-мәтелдер, сондай-ақ басқа да
қанатты нақыл сөздер-сөздің, інжу-маржандары, онда халықтың даналығы,
байқампаздығы, оның бала тәрбиесіндегі үлкен өмірлік тәжірибесі, еңбекке
деген көзқарасы, үміті мен арманы, мүддесі қалыптасып сақталған.
Сол секілді қазақ халқының балалар тәрбиесі саласындағы ғасырлар бойы
жинақталын, өмір елөгінен өткен әдет-ғұрып, салт-дәстүрді көрсететін мақал-
мәтелдер нағыз халықтыққа жататыны күмән тудырмайды.
Бала тәрбиесі мен оның барлық қасиеттерінің қалыптасуы отбасында
басталады. Сондықтан балалардың болашағы отбасындағы қарым-қатынасқа, ата-
аналардың күнделікті тыныс-тіршілігіне, эстетикалық талғамы мен мәдениет
деңгейіне байланысты болады, себебі отбасында естіген-көргендерінің бәрін
бойына сіңіріп, ата-аналардың жағымды-жағымсыз қылықтарына еліктейді.
Халықтың ұғымынша, бала өз ата-анасының эстетикалық қасиеттерін, өнерін,
кейбір қалықтарын мұра етіп алады.
Мақал-мәтелдерге жасаған шолудан бала тәрбиесінде эстетикалық
қасиеттерінің қалыптасуы туралы қазақтың халық даналылығының қаншалықты
бай екенін байыптауға болады.
Сонымен қатар халқымыз отбасындағы еңбек тәрбиесіне ерекше назар
аударып, көңіл бөлген. Еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан өткізген
халқымыз баланы еңбекке тәрбиелеуді отбасынан басталады.
Еңбек - өмірдің тұтқасы, тіршіліктің көзі. Еңбексіз өмір жоқ.
Қоғамдағы байлықтың бәрі адам еңбегімен жасалады. Осыны терең түйіп, ой
топшылаған халық: Еңбек – адамның екінші анасы, Еңбек түбі – береке,
Жалқаулық аздырады, еңбек оздырады, Еңбексіз өмір – сөнген көмір,
Еңбегі қаттының ембегі тәтті деген мақал-мәтелдер арқылы жас ұрпақты
еңбек сүйгіштікке тәрбиелеудің мәнісін, сондай-ақ еріншектік, жалқаулық-
кісінің соры, жаман әдет, жат мінез екендігін жас буынға тәптіштеп
түсіндірген.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Балалар мен жастардың
еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл халық міндеті болды. Адам
өзінің жан және тән сұлулығын еңбекте ғана көрсетеалатындығынаназар
аударады.
Балалар өздері-өзіне қызмет ете отырып, әртүрлі еңбек, іс-әрекеттерін
орындаудың тәсілдеріне үйренеді, өздерінің жауапкершілігін сезеді, сонымен
бірге олар үлкендердің еңбегін бағалайды, олардан үлгі алады. Еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу – адамды бүтіндей тәрбиелеу деген сөз. К.Д. Ушинский
былай деп жазды: Тәрбиенің өзі, егер ол адамға бақыт тілейтін болса, оны
бақыт үшін емес, өмір, еңбегіне даярлап тәрбиелеуі тиіс.
Отбасындағы өмір жағдайына байланысты және баланың жасына қарай ата-
аналар оларды әртүрлі еңбекке үйрету керек. Бала отбасы мүшесі, ол өзіне
міндеттелген тапсырманы шын ықыласпен орындаса, отбасына қуаныш әкеледі,
оны қанағаттандырады. Отбасында бала еңбегін ұйымдастыру керек, тапсырылған
жұмыс баланың сабаққа әзірленуіне кері әсерін тигіз бегене орынды. Барлық
ой еңбегі мен дене еңбегі баланың еңбекке деген көзқарасына әсет ететіндей
болуы қажет. Мектептегі және үйдегі тапсырмаларды ұйымдастыруды дұрыс жолға
қою баланың еңбекке деген көзқарасын тәрбиелейді, оның өз еңбегіне деген
жауапкершілігі артады. Еңбекке деген көзқарасты тәрбиелеудің бірден-бір
құралы отбасындағы еңбек тәрбиесі болып табылады, осындай процесс кезінде
балада ұйымшылдық, күнделікті еңбекке дағдылану, қоғамдық парызды сезіну,
сол сияқты өз жұмысына сүйіспеншілігі артады.
Балаларды жастарына және жеке ерекшеліктеріне қарай біртіндеп еңбекке
тарту арқылы оларды еңбек дағдысына ұластыруға болады. Дұрыс
ұйымдастырылған еңбек тәрбиесінің зор маңызы бар, жұмыс кезінде баланың
денесі шынығады, оның тәртіптілік, өнегелік сапасы жетіледі, отбасы
шаруашылығына деген адамгершілік көзқарасы қалыптасады.
М.И. Калининның айтқан сөздері бар: еңбекке адал қарай білу керек.
Егер де адам тіршілік етіп, тамақ ішіп, бірақ жұмыс істемейтін болса, онда
ол адамның кісі еңбегін жегендігі, мұны ешқашан да естен шығармау қажет -
деген екен.
Еңбектің қандайы болсын адамнан белгілі қуатпен күш-жігер жұмсауды
талап етеді. Бала организімі үнемі даму үстінде болады. Еңбек әрекетіндегі
шамадан артық күш жұмсау балалардың еңбекке деген сүйіспеншіліктерін басып
тастайды.
Ұлы ойшылымыз Абайдың айтқан керемет сөздері бар: Еңбек – қуаныш,
жалқаулық айырылмас азап, ... еңбек қылмас еріншек – адам болмас.
Сонымен қатар ақын жастардың бойында қандай қасиеттердің болуы керектігін
мына өлең жолдарында тізбектейді:
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым – ойлап қой.
Бес асыл іс көнсеңіз, - деп жырлаған.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту басты мәселелердің бірі.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық,
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу, - деді Н.К. Крупская.
Ең бастысы балаларды еңбекке даярлауды балалық шақтан бастау, оларды
отбасындағы еңбек түрлеріне қатыстыра отырып, еңбектің адамды қайратты және
бақытты ететіндігіне сенімін қалыптастыру.Ұлы педагог К.Д. Ушинский:
Саналы әрі еркін еңбек қана адамды бақытпен жарылқайды - деген.
Еңбекк баулымайтын тәрбиені дұрыс тәрбие деп түсіну мүмкін емес.
Сондықтан тәрбие жұмысында еңбек ең негізгі элементтің бірі болуға тиіс -
деп А.С. Макаренко атап көрсетті.
Оқушылардың еңбек тәрбиесі мектепте жалғасып, еңбекке деген
қызығушылығы қарқынды дами түседі. Мектептегі еңбек жүйесіне: оқу еңбегі,
сыныптан тыс жұмыс, үйірмелер және жаппай жұмыстар: өзіне-өзі қызмет ету;
қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек. Еңбек тәрбиесі арқылы біз балаларды
ұқыптылыққа, тазалыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелесек осының негізінде біз
балаларда адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып тәрбиелейміз. Бұл балада
адами қасиеттерді бойына қалыптастырудың бірден-бір жолы.
Баланы рухани адамгершіліккетәрбиелеу, болашағына жол сілтеу – бүгінгі
қажетті, кезек күттірмес мәселе. Рухани адамгершілікке тәрбиелеу бала
өмірдегі орнын, жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіріп, айнала
қоршаған адамдар мен кез келген затқа, жануарларға және табиғатқа жақсылық
тілеп, жасау. Сондықтан да рухани адамгершілік жеке тұлғаны қалыптастырудың
негізі болып табылады, оның көрсеткіштері: басқаларға жақсылық жасау,
жақсылыққа ұмтылу, өзін-өзі дамытып жетілдіру.
Адам қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиеттерімен,
қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады.
Рухы күшті ұлт озады демекші, ата-бабамыз санасының сәби кезінде-ақ,
балаға бал шырынды сөз құдіретімен тәрбие беріп, ән-жырдың әлдиіне бөлеген.
Атасы тұрып, ұл сөйлемейтін, анасы тұрып, қыз сөйлемейтін әдептілікке
баулыған. Адамгершілік санада адамгершілік сезімін тудырады. Балалық шақта
айнала қоршаған дүниені ақылмен, жүрекпен тану адамгершіліктің ең басты
негізі болып есептелініп, баланың бойында жақсы қасиеттерді қалыптастырудың
бірден-бір жолы.
Адамгершілік тәлімі жүрекке жан шуағын орнатып бала бойында бар жақсы
қасиеттерді дамытады. Жаман әдет пен теріс қылықтан тазарып, жаны таза
көңілі ақ рухани сезімдерге бай адамды қалыптастыру - өзекті мәселе.
Мейрімділік жылудан тарайды.
Қазақ халқының ұлы ақыны, ұлы ойшылы Абай Құнанбаев өз еңбектерінде
адамгершілік мәселесіне тоқталып, адамгершілік тәрбиесіне өзіндік анықтама
берген.
Адамгершілік дегеніміз – қоғамның, өмірдің объективтік заңдылықтарына
сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуге негіз болып табылатын,
талапқа сай гуманистік принциптерді білдіретін жалпы адамзаттық ұғым.
Адамгершілік - әлеуметтіліктің биік шыңы адам ұрпағының негізін қалаушы,
халық мәдениеті, басқалардан айырмашылық – адамның рухани байлығы мәңгілік.
Абай адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше тоқтала келе,
өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп,
ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарында
болады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді - деп ақыл
– естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінің ғылыми тұрғыда дәлелдеп берген.
Адам ұрпағымен мың жасайды деген қағида салауатты ұрпақ өсіру
жалғастығын көздейді. Саналы бала жетілу үшін сапалы тәрбие керектігін
Шоқан, Ыбырай, Абай т.б. ғұламаларымыз жүрек қанымен жазып кетсе, беріде Б.
Соқпақпаев, М. Гумеров, М. Әлімбаев сынды қаламгерлер рухани –
адамгершілікке құрылған асыл қасиеттерді жырлай, адамның табиғаты мен жан-
дүниесін зерделеген шығармалар берді.
Қоғам қайраткері Қазақтың халық жазушысы Әбіш Кекілбаев Өз мүддесін
өзі қолдап, өз есесін өзі түгендеп, атаның алғысын, ананың ак сүтін ақтай
алған перзенттен қатардың азаматы шыға алмақ.
Халқының көңілінен шығып, қауымның үмітін ақтап, өткен ұрпақтың есесін
түгендеп, келешек ұрпақтың мерейін үстем ете алған перзенттен Отанның
азаматы шыға алмақ. Ендеше, ұрпақ тәрбиесі – ұлттың тағдыры. Өз ұрпағының
тәрбиесін өз жолына қоя алған ұлт ғана өз тағдырын өзі ойдағыдай қамдай
алмақ - деген болатын.
Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін күреске айналмауы тиіс. Тәрбие
күрес емес күнделікті күрделі жұмыстан тұратын ұзақ маңдай тер ісі.
Ж.Ж. Руссо баланың табиғатпен байланыста жетілетінін жақтады. Оның
пікірінше Баланың табиғи ерекшелігіне араласпай, оның өсуіне ерік беруі
қажет деді.
В.А. Сухомлинский Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің проблемаларын
зерттеді. Сухомлинский: Адам білім арқылы жұмыс істеуге үйренуі –
адамгершіліктің ең жоғарғы мұраты - деп тұжырымдады.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны адамгершілік қасиеттердің кең
шеңберін қамтиды, бала тәрбиесінде ерекшеліктерді сақтап, адами мінез-құлық
қалыптастыру әр ата-ананың, қоғамның міндеті.
Тәрбие жүйесінің тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші баланың
адагершілік жағынан жетілуі, оның рухани адамгершілік қасиеттерінің елеулі
өзгеруі болып табылады. Жетілгендік балалардың дағдылы және күрделі
жағдайлардағы адамгершілік мінез-құлқының тұрақтылығынан, мінез-құлқының
ересектер бақылауынан біршама тәуелсіздігінен, өз әрекеттерінің
адамгершілік тұрғыдан қалай болатынын алдын ала болжап білуден, іштей
бақылауы ожданның пайда болуынан, әрекеттерінің моралдік жағын, өзінің
адамгершілік қасиет иесі екенін түсіне білушіліктен көрінеді.
Адамгершіліктің дамуы-тәрбие жұмысының жемісі.
1.2. Отбасын зерттеу мәселелері.
Ата-аналардың өз баласына деген шектен тыс сүйіспеншілігі
пайдакүнеледікке, басқа да адамдарды бір- бірінен ажырататын, жауласуға
әкеліп соқтыратын қасиеттерді тудырады. Өмірге шынайы қызығу, оны бағалау
адамдық адал жүрекпен өмір сүру болмаған жерде жас азаматтың бойында
өзімшілдік үстем болатынының куәсі. Ал, өзімшілдік-ұлы Абай айтқандай-
ақылдың көзін байлайтын адам бойындағы кеселді бір дерт.
Пайдакүнемдік, өзімшілдік мәселесін кейінгі педагогтар да әртүрлі
бағаласа да, бул мәселені айналып өткен жоқ. Маркс және Энгельс бағалаған
ғылыми ағымдарында, француз ағартушылары: отбасы ауыр үй шаруашылығынан,
теріс түйсіктерді пайда болдыратын, адамдар сезімі мен қарым-қатынасының
ара қатынасын, пайдакүнемсіздігін бұзатын, нақты күшті күресті қажет ететін
жылжымалы және жылжымайтын мүлікке иелік етуден босатылуы керек деп
есептеді. Олардың түсінігі бойынша отбасының үлесінде өзіне пайдаланатын
нәрселер ғана болуы керек: төсек-орын, киім-кешек, ең қажетті деген
бұйымдар. Басқалардың барлығы қоғам меншігінде болады. Балалар тек ең
кішкентай кезінде ғана отбасында тәрбиеленеді, содан кейін тәрбиенің түрлі
тәсілдерін басынан өткізе білу үшін, әрбір кішкентай азамат үшін тең тәрбие
және даму жағдайын жасау үшін қоғамдық балалар мекемесінде тәрбиеленуі
керек деп санады.
Осыдан 15-20 жыл уақыт бұрын арамыздағы кейбір ғылыми беделділер
мемлекет балаларды жөргектегі кезінен бастап кәмелетке толғанша дейін өз
тәрбиесіне алуы керек деген пікірлер болды.
Соңғы жылдары ғалымдар бұл орайдағы өз пікірлерін өзгертті, өйткені
өз тәжірибелерінде ата-ананың сүйіспеншілігі, үнемі олармен қарым-
қатынастың бала үшін қажеттігі ауа мен күн көзі әсерінен кем еместігіне
көздері жетті. Қоғам мен бірлесе отырып нығайтылатын адамның өсіп-
жетілуіндегі үйлесімдік отбасының тәрбиесінсіз болуы мүмкін еместігіне
көздері жетті. Қазірде психологтар мен дәрігерлер тіпті бірнеше айғана ата-
ана сүйіспеншілігінен айырудың өзі баланың ақыл-есінің,
Құлықтылығының және эмоционалдық дамуына орны толмас залал әкеліп, адамның
барлық қалған өмірінде оның жандүниесінің психикалық және физиологиялық
дамуына кереғар әсерін тигізетінін айтады.
Адамның жандүниелік, эмоционалдық негізіне үңілу үшін отбасындағы
тәрбиенің мәні өте зөр.
Ата-анасының сүйіспеншілігінсіз, бала ата-анасы тірі бола тұра бала-
жетім.
Заманымыздың тамаша педагогі В.А. Сухомлинский өзінің отыздан астам
кітабының бірін- Балаға жүрек жылуы деп атап, онда Менің өмірімдегі ең
басты нәрсе не болыгы еді ? Бұған ойланын жатпастан-ақ: балаға деген
сүйіспеншілік деп жауап берермін,- деп жазды.
Ата-аналардың өзара қарым-қатынасы бала үшін немқұрайлы нәрсе емес.
Педагогикалық ғылымның докторы В.И. Качеткова: Ата-аналардың бір-біріне
деген сүйіспеншілігі балаға әсер ететін басты тәрбиелік фактор бола алады.
Әкесі мен анасы бір-бірін жақсы көрсе олардың сүйіспеншілігінен бәрінен де
көп әсер, жылулықты бала алады. Онсыз бүкіл әлем қуарып тұрады да, сол
кемшіліктің орнын ешқандай педагогикалық шаралар бала үшін толтыра
алмайды.
Қазіргі кездегі зерттеушілер отбасы мәселелеріге зерттегенде: ерлі-
зайыптылар бірінші баланы дүниеге әкелгенде сол бала үшін әкелмейтіндігін
айтады. Жас отбасы үшін тұңғыш бала күтпеген нәрсе болып табылады. Кей жас
отбасы жас туған нәрестені күтіп бағуға, оған көңіл болуге шамасы жоқ,
тәжірибесі дайын емес, олар өз-өздерімен болуда. Әсіресе баланың пайда
болуы егер оның ата-анасы ортақ кәсіби бір іспен айналыспаса, әртүрлі
нәрселермен әуестеніп, түсініктері, білім деңгейлері тең дәрежеде болмаған
жағдайда отбасыларда ерекше орын алады. Олардың некеге отырғанға дейінгі
бағыттары да әр жаққа бағытталған. Ортақ бала жас отбасын нығайтып, бір-
біріне деген сүйіспеншіліктерін арттырып, олардың нағыз туысқандар етіп
қояды. Сондықтанда бала өз ата-аналарының бірлесуіне, мүдделі, ынталы
болуларына, көмектесуіне себепкер болады. Өмірге келген бала қарап, оны
тәрбиелей отырып ата-анасы өздерінің танымын кеңейтіп, пайдалы әдеттерге не
болады.
А.И.Герцен айтқандай Отбасы балалардан басталады. Балаларды
тәрбиелеу ата-ананың азаматтық парызы. Бала дүниеге келісімен-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Отбасындағы бала тәрбиесі
1.1 Отбасы туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Отбасын зерттеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру.
2.1 Отбасының қызметі және отбасында тәрбиелеу жағдайы ... ... ..
2.2 Отбасылық тәрбие ережелері.
2.3 Отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Өскелең ұрпақты тәрбиелеуде отбасының бала тәрбиесіндегі атқарар рөлі
зор.
Отбасы тәрбиесін табысты жүзеге асыру балалардың іс-әрекеттерін
ұйымдастыруға көмек көрсетеді. Сондықтан да қазіргі уақытта отбасы
тәрбиесін тереңдете отырып, әкелер мен аналардың бала тәрбиесіне байланысты
жауапкершілігін арттыру қажет. Әрі бұл жұмысты отбасы мен мектеп арасындағы
ынтымақтастық арқылы жүзеге асыру мақсаты көзделеді.
Отбасының әлеуметтік институт тәрізді, интеллектуалды толыққанды,
құлықты және дені сау жас ұрпақты қалыптастырушы орта екені сөзсіз.
Бүгінгі күні жетілген азаматты тәрбиелеу отбасының жауапкершілігін
тағы да арттыра түсуде. Себебі балаға саналықтың сипаты ол өмірге келген
күннен бастап сол отбасында бойына сіңеді. Кейіннен мектеп, қоршаған орта
және қоғамдағы болып жатқан әртүрлі жағдайлардың әсерімен қалыптасады.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Елбасы Н. Назарбаевтың Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясында отбасы және бала тәрбиесі жөнінде алға қойған мәселелер:
Отбасын қолдауға, аналар мен балаларға мемлекеттік қолдау көрсетуге
қаражат бөлу. Көп балалы отбасыларға қолдау көрсету.
Бізге жергілікті деңгей де отбасын және балаларды тәрбиелеуді
қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың
жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемаларын шешу керек. Егер
біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ол ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда
тән болған, оларды жандандырып, жан-жақты қорғау қажет - деп көрсеткен.
Сондай-ақ, Республика Президенті Н. Назарбаев өз кезегінде 2007 жылғы
ақпандағы Қазақстан халықтарына Жолдауында I бөлімнің II тарауында
Қазақстандықтардың өмір сапасының артуы отбасыларға әлеуметтік көмек
көрсету. Халқымыздың әл-ауқатын жақсартуға байланысты жұмысты жалғастыру,
ана мен баланы әлеуметтік қорғау, 2008 жылдың 1 қантарынан бастап баланың
тууына байланысты жәрдем ақы мөлшерін 2 есе өсіру. Аз қамтылған және көп
балалы отбасыларға ай сайын жәрдем ақы төлеу. Бала деңсаулығын сақтау.
Біздің халқымыз үшін бала тәрбиесі бір ғана отбасының, не
балабақшасының немесе мектептің жеке ісіне емес, ол бүкіл зиялы қауымның,
бүкіл қоғам щұғылданатын ұлағатты істің тұтас бір кешеніне айналып отыр.
Сондықтан бұл бағыттағы жұмыстарды тиімді ұйымдастырудағы ұрпақ
тәрбиесіндегі отбасының рөлін басты назарда ұстау.
Жас ұрпақты есті, саналы, сергек етіп тәрбиелеу отбасы мен қоғамдық
тәрбие орындарының бірден-бір парызы. Егеменді еліміздің болашағы отбасында
бесіктен басталып, оқу-тәрбие орындарында есті ұрпақты тәрбиелеу ісімен
шешілмек.
Қазақ отбасында балағы ұлттық тәлім-тәрбие беру жолдарын іске асырып
тиімді ұйымдастыру. Ендеше қазағымыздың ұлттық мәдени құндылықтарын
қастерлей, имандылық адами қасиеттерін құрмет тұта отырып: Ұлт тәрбиелей
отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қызды тәрбиелей отырып, ұлды тәрбиелейміз
- деген қанатты сөздердегіндей өз жеріміздің, ұлтымыздың болашақ иелерін
тәрбиелейік.
Моралдік жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаларға жеткілікті
көңіл бөлінбеу салдарынан, ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін
сезінбегендіктен, ешбір қадағалаусыз жүрген балалардың пайда болуына әкеліп
соқтырды. Сол себепті мектептерде психологтар, әлеуметтік педагогтар пайда
болды, олар оқытушыларменсол балалардың отбасылармен де жұмыстар
ұйымдастырады. Өз жұмысын ұйымдастыруда педегог-ұстаз қиын олардың ата-
аналарменжұмыс жүргізуде түрлі қиыншылықтарға тап болады: мәселенің нақты
себебін айқындау қиынға соғатын тұстары, оқиға себепкерді анықтау т.с.с.
Отбасындағы бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыра отырып ұрпақ тәрбиесінде
биік жетістіктерге жету, сонымен қатар тәрбиелеу және оқыту процестері
қатар жүргізілгенде ғана айтарлықтай нәтижеге қол жеткізе аларымыз анық.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі – ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27 бабында 1. Неке мен
отбасы, ана мен бала мемлекеттің қорғауында болады. 2.Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы әрі міндеті деп атап
көрсетілген.
1 тарау. ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІ
1. Отбасы туралы түсінік.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. Әуезовтің Ел боламын десең, бесігіңді
түзе деген нақыл сөзінің мәні тереңде жатыр, яғни, болашақ тізгінің ұстар,
елінің ертеңі болар, халқының үмітін ақтай білетін дені сау, білімді де
саналы жас ұрпақты өсіру талабынан туындап отыр. Осы ұлы мақсаттарға жету
жолында киелі де қасиетті екі түсінік бар.
Бірі, баланың бастапқы тәрбие мектебі, алтын бесік – отбасы болса,
екінші алтын ұя – мектеп. Бұл екі ортаның да мақсат-мүддесі ортақ. Отбасы,
ата-ана адамды дүниеге әкеліп, адам бойындағы бар игі қасиет мектеп
қабырғасында қаланады. Бұл киелі жерде қызмет етітін мұғалім мен ата-анаға
жауапкершіліктің үлкен жүгі артылған.
Ұлы Абай атамыз Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы
ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаз болады деп көрегендікпен ой түйген. Бала
өміріне қажетті тәлім-тәрбиенің іргетасы ата-ана арқылы отбасында қаланады.
Дана халқымы Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, ата-
ананың әрбір іс-әрекеті балаға үлкен сабақ. Әрбір ата-ана өз балаларының
тұнғыш тәрбиешілері. Бала – ата-ананың адамгершілік айнасы.
Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен,
олардың өзара бірлігі мен түсінушілігінен, ата-ана мен балалар арасындағы
мейірім қарым-қатынастың қалыптасуынан, үлкенге құрмет, кішіге ізет секілді
толып жатқан жазылмаған заңдылықтар арқылы көрініс табады.
Кішкентай балалардың үлкендер не айтса соны айтатыны, не істесе соны
істейтінін күнделікті өмірде жиі көріп жүрміз. Сондықтан да отбасы –
баланың бастауыш тәрбие мектебі дегеніміз өте орынды. Ата-ананың
жасөспірімдерді қалыптастырудағы рөлі өте зор. Ата-ананың бала алдында жеке
басының үлгі-өнегесі, беделі жоғары болуы керек. Өмірге ұрпақ әкелген соң
өнегелі отбасын құрып, әке мен ана болу - әрбір адамның міндеті.
Ата-ананың киім кию, сөйлеу мәдениетінің жоғары болуы, өзгеге деген
ілтипаты, үй ішіндегі тазалық, тәртіп, сыпайы мінез, мейірімділік,
төзімділік, балаға деген сүйіспеншілік тәрбие барысында өзінің оң нәтижесін
берері анық. Баланың үйде көргені, ата-анасынан, жақын туыстарынан естігені
– ол үшін тәрбиенің ең үлкені. Осы тұста сүрінбеу үшін ата-ананың мінез-
құлқының, ізетті қасиеттерінің, жалпы мәдени дәреженің деңгейі өте жоғары
болуы керек.
Баланы жаны мен тәні таза, рухани бай, дені сау етіп өсірумен бірге
еңбекке деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, адалдыққа, жинақтылыққа
баулып өсіру шарт. Осы тамаша қасиеттердің бәрі ата-ана бойынан тауып, оның
өмірдегі шынайы досына айналса тер төккен еңбегінің жанғаны.
Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер дегенді
ескеріп, баланы қанша жақсы көргенмен оның жасаған жағымсыз қылықтары мен
елеулі қателіктерін ескерусіз қалдыруға мүлде болмайды.
Әрине, ол үшін баланың намысын қорламай, ар-ожданын аяққа таптамай,
сенімсіздікпен қарамай, байыпты ақылмен, қамқор сөзбен түсіндіру қажет. Сәл
ғана сәтсідігіне бола балаға сенімсіздік білдіру оны алға ұмтылмайтын,
жігерсіз жақсы бала болуға итермелейді. Ал бұл ата-ананың бала
тәрбиесіндегі жіберген олқылығы.
Отбасы жағдайында баланы кішкенайынан спортпен шұғылданып, денесін
шынықтыруды, эстетикалық талғамының жоғары болуын, қоршаған ортаны
қорғауды, еңбекке бейімделіп өсуін қалыптастырған жөн.
Тәрбие ешқандай үзіліс дегенді білмейді. Ол тұрмыста, ойын үстінде,
оқу, еңбек барысында барлық кезде жүре береді. Сондықтан Бала тәрбиесі –
баршаға ортақ екенін ескеріп, жас ұрпақты саналы азамат етіп тәрбиелеу –
ең негізгі міндетіміз.
Қазақ отбасында тәрбие ісін ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде негізгі
басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. Біріншіден, тәрбие басы алдымен
әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына Әдепті бол дегенді басты
міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді
болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғым, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден адал, шыншыл болуға үйреткен. Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен
көпті көрген қарияның сөзін тыңдап ақпа құлақ емес, құйма құлақ бол
дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы
сыйлап құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған. Жетіншіден, кісі
айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбкйтін әдепті азамат бол,
әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін бетіне баспа деп үйреткен.
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді
соған жұмса дегенді ерінбей –жалықпай айтып қана қоймай, жеке өнегелер
арқылы көрсетіп отырған.
Швейцарияның кеменгер педагогы И.Г. Песталоцци Бала тәрбиесі – оның
дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұяда
басталып,мектепте одан әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы
ұсынды.
Отбасы тәрбиесі адам тағдырына да ықпал етеді. Өйткені отбасы беретін
өмір сабағын ең жақын адамдары – ата-анасы, ата-әжесі, үлкен ағалары мен
апалары береді, сол себептен оның тәрбиелік потенциалы мол, онымен басқа
адамдар, басқа тәрбие институттары тең келе алмайды.
Отбасы – мемлекеттің іргетасы. Мемлекеттің мықты болуы отбасының
берік, бақытты, мерейі үстем болуымен тікелей байланысты.
Отбасы тәрбиесі туралы анықтамалар берілген: белгілі ғалым Л.Д.
Столяренко отбасы, отбасы тәрбиесіне төмендегідей анықтама берген:
Отбасы - өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі
таныту мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Отбасы тәрбиесі – нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа
туыстарының ықпалы арқылы берілетін тәрбие мен білім беру жүйесі деген
екен Л.Д. Столяренко.
Ал педагогикалық энциклопедия сөздігінде былай делінген: Отбасы –
кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік, туыстық байланыс
арқылы бірігіп және бір-бірінің алдында моральдық, материалдық, тұрмыстық
жауапкершілігі бар.
Ал қазақша педагогикалық энциклопедия сөздігінде: Отбасы тәрбиесі-
туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші
тәрбиелік күш.
Отбасының тәрбиесі мақсаты қай заманда болса да түрлі өмір жағдайында
кездесетін қиындықтарды жеңіп, өмірде өзіне лайықты орын табу үшін сегіз
қырлы, бір сырлы етіп тәрбиелеу көзделген. Бүгінде біз жанжақты мәдениетті
тұлғаны уақыт талабына сай тәрбиелеуді мақсат етіп отырмыз. Сонымен қатар
қазақ халқы ұлттық тәрбиеге үлкен мән берген.
Ұлттық тәрбие-байлық жетпес тәрбиенің көзі болып табылады.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне қоғамдық мән беріп көп көңіл бөлген.
Халқымыз әр жастағы адамның көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері,
түсінік талғамдары, сенім қызығулары, әдет-дағдылары әртүрлі болатындығын
өз пікірлерімен дәлелдеген. Адамның адамгершілік бейнесі, ойлауы оның іс-
әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы ірге тасы балалық кезде
қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиеттерге еңбек сүйгіштікке, тіл
алғыштық сияқты т.б. баулып, оны негізгі мәселе деп келген. Осыдан болу
керек, қазақта бала тәрбиесі шешесінің бойына бітуімен басталады деген
пікір бар.
Бала дүниеге келген соң сыртқы тұрпатына сай сынап айтқан сөздеріді де
ескерту қажет. Қошқар болар қозының маңдай алды дөң келер, азамат болар
баланың етек жені кең келер деп бабаларымыз жас сәбилер болашағынан көп
үміт күткен. Балаға сын айту-ежелден келе жатқан халық мектебінің дәстүрі.
Баланың түрлі қимыл-әрекетіне қарап ел арасында қалыптасқан ырымдар да
кездеседі. Ер бала көзіне ашып ұйықтаса, онда ержеткенде бақытты, жары сұлу
болады. Егер бала үнемі жастың үстіне ұйықтайтын болса, кейін ел басқаратын
көсем болады, ал төрт аяғын төрт жаққа созып, бей жай ұйықтайтын болса,
өскен кезде кеменгер әрі батыр болады.
Бала - әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Мысалы: Талапты бала талпынған
құстай, құмары қанбас, аспанға ұшпай, Адам болатын бала алысқа қарайды,
болар адам жеті жастан бас болар т.б. секілді халық нақылдарында бала
тәрбиесін дұрыс қалыптастыру сөз болады.
Қазақ халқы ұл баланың да, қыз баланың да тәрбиесіне ерекше мән
берген. Ұлға отыз үйден тыйым, он сан үйден сыйын деп, Қызға қырық үйден
тыйым, қала берге қара күңнен тыйым деп ұл мен қызға айтылар сын аз
болмаған.
Қазақ отбасында ұлттық тәрбие ана құрсағынан басталып, адамды өмір
бойы және оны о дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер негізінде үздіксіз жүргізіліп, іс-әрекеттер мен қарым-қатынас
арқылы жүзеге асырылады. Осылайша отбасында ұлттық тәрбие халқымыздың
ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәрбие дәстүрлері негізінде іске асқан.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген, өйткені ол баланы
отбасының және өмірдің жалғасы мен болашағы деп манаған.
Сондықтан да, отбасында баланың болуын және көп болуын тілеген. Оған
халқымыздың мынадай даналық сөздері дәлел: Бесіксіз үйде береке жоқ,
Балалы үй базар, баласыз үй қу мазар, Бір баласы бардың шығар шықпас
жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған шамы бар, Бала – адамның бауыр
еті.
Көптген зерттеулер көрсетіп отырғандай, қазақ халқында бала
тәрбиелеуде отбасы басты рөлді атқарған, оның негізі – ұлттық салт-
дәстүрлер болған екен.
Қазіргі жас ұрпақтың ұлттық тәлім-тәрбие бастауы – отбасы екендігіне
көздерін жеткізу, оларға бағыт-бағдар беру – үлкен мәселе. Егерде отбасы
болмаса, халық даналығы өз қасиетін жоғалтады, себебі тек қана отбасында
халықтың ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлікке қалып отырған салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптары тамырын жайып, өрби алады.
Отбасының басты тәлімгерлері ана мен әке, әже мен ата. Ана балаға
барлық өмір тәжірибесін және бар білгенін туылған күннен бастап баланың
бойына сіңірумен болады. Сондықтан баланың алғаш тілінің шығуы Ана деген
сөзден басталады.
Сонымен қатар, отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің алатын орны мен
рөлі де ерекше болған. Себебі әке-отбасын асыраушы, оның мүшелерінің
тірегі, қамқоршысы және тәлімгері. Әкенің мінез-құлқы өзгелермен қарым-
қатынасы, өнер, білімі-баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап
өсетін нысанасы. Сондықтан қазақта әке туралы өнегелі нақыл сөздер мен
мақал-мәтелдер көп. Әке – бәйтерек, бала – жапырақ, Әкеге қарап ұл
өсер, Әке – балаға үлгі т.с.с. Әке – қамқоршы, ақылшы, үлгі-өнеге,
тірек, ұстаз әрі тәрбиеші.
Ертеде және бүгінде әжелер мен аталар отбасындағы бала тәрбиесінде
басты орында. Әжелер мен аталар немерелерін тәрбиелеуде күтуші иесінің
жұмысын істеген, балалар солардың қасында өскен.
Үлкендердің мінез-құлқындағы жағымды қасиеттер: олардың ұстамдылығы,
төзімділігі, сабырлығы, қиыншылықтарға төзімділігі т.б. балаға ерекше әсер
етеді. Әжелер мен аталар отбасында түрлі өнер мен еңбекке үйреткен, олар не
істесе, балалар соны істеп өскен. Әжелер мен аталар адамгершілік мақал-
мәтелдер, жырлар, жұмбақтар т.б. ауыз әдебиетінің үлгілерін кеңінен
пайдаланған. Әжелер мен аталар ұлы адамдарды тәрбиелеуде ерекше қызмет
атқарған. Мысалы: Абай, Ыбрай, Шоқан, Мұхтар т.б. әжелері мен аталары
тәрбиелегені соған дәлел.
Ерте уақытта қазақта әке-шешеден бірдей айрылған жетім балаларды әжесі
мен атасы асырап, тәрбиелеп, оған жетімдік көрсетпеген. Баланың әке-шешесі
оның ата-әжесі тұрғанда Бала менікі деуге бата алмаған, ал балалары
оларды Аға-жеңге деуге үйреткен. Осы жақсы дәстүр ата мен бала, әже мен
келін арасында шынайы сыйластықты, татулықты, ынтымақтастықты, отбасындағы
жақсы қарым-қатынасты қамтамасыз еткен.
Жас ұрпақты әдепті де саналы етіп тәрбиелеу үшін ең алдымен тәрбие
ережелеріне сүйене отырып, ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрыптарымызды,
дінімізді, ата-бабаларымыздан қалған насихат мұраларын балалардың санасына
сіңіре білу ата-ананың басты міндеті. Тәрбиенің көзі – ата-бабамыздан
қалған дана сөздер десек, ата-ана – сол насихаттарды жүргізуші. Бұл ата-
ананың қоғам алдындағы үлкен міндеті.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде бұрыннан
бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікке,
елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа
күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
тағылындарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, жас ұрпақты ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі Л. Толстой айтқандай, өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара-пар.
Болашақ тәрбиесі бүгінгі күнде ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани
бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуін талап етеді.Біздің
қоғамның тәлім-тәрбиесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келеді,
жалпы адамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық сана-сезімнің
дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге
дамуына көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз
халқының тарихын, тілін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете
білмеуіне әкеп соқты. Сондықтан ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабаларымыздың ақ бастасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір ел баласына үйрету, санасын ояту ең алдымен ата-аналардың,
мектептің, қоғамның ең үлкен парызы болмақ.
Баланың рухани дүниесіне көтерілу дегеніміз – баланың дүниеге келген
күнінен бастап, оның дүниетанымын ақыл-оймен, жүрекпен тану, ең нәзік, ең
шынайы ұғыну, қабылдау, сезіну деп түсіну қажет. Мәселен, балада алғашқы
күннен-ақ адамға деген шынайы сүйіспеншілік сезімі болатынын М. Жұмабаев өз
еңбегінде былай суреттеп берген: Ананы сүю сезімі оянады. Ананы сүю деген,
анаға жауыздық тілемей, ізгілік тілеу деген сөз. Бірақ ес білген соң
туысқандық сезімі, яғни араласып айналасында жүрген адамдарды сүю сезіміне
алып барады. - деп түсіндірген.
Ұлттық мәдениеттіліктің белгілері, әсіресе, отбасындағы сыйласымнан
көрінеді. Әке – отбасының пірі, Ана - әлеуметтің күні деп халық
отбасындағы сыйласым мәдениетін ең әуелі ата-ананы сыйлаудан бастауды
үйретеді, талап етеді. Отбасындағы сыйластық дәстүр бойынша ата, әке, аға,
іні, әже, ана, сіңілі ұғымдарына сәйкес әрбір адамның өзінің сыйласымдық
міндеттері мен борыштары және перзенттік парызы болады.
Асқарлы ақын, шешен аудармашы, данышпан, философ, композитор Шәкәрім
Құдайбердіұлының айтқан мынадай сөздерді бар: Жас баланы ұрғанмен
шырылдатып, ойы толмай тұрғанда ақыл өнбес, - деп тәрбиелеуде, білім
беруде баланың жеке басының ерекшеліктеріне, жан жүйесіне, дербестін
шамаларына қарай, тәрбиелеудің сендіру тәсілін қолдану арқылы іске асыруды
ұсынды.
Ұлы іұламалардың бірі – Халел Досмұхамедұлы Баланың ең бірінші
еститін үні-анасы айтқан бесік жырының әуені - деп, бала тәрбиесінің
бастауы – бесік жыры деп дәлелдейді.
Өз елінің тілің, дінің, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп
әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бесік тербеткен ананың
әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отыратын мақал-мәтел,
жұмбақ, аңыз әңгімелерімен бала бойына дарытылып, сол арқылы ата-
бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып,
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, аталған жұмыс баланың шыр етіп дүниеге
келген кезінен бастап, жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп отырылуы
керек.
Атақты ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасынан бастап дұрыс жолға
тәрбиелеу керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие
дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. Өз өмірімен де
адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы
түсіндірді. Абай баланы ата-ана дұрыс тәрбиелеуге тиіс, орынсыз ерке,
қылжақбас етпей тәрбиелеу, өтіріктен қулық-сұмдықтан, тағы басқа жағымсыз
мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан ұстаздан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе содан көп жұғады деді.
Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үй ішіндегі тәлім-
тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жағымсыз мінездерге баулиды. Әуелі балаңды алдайсың, әне оны
берем, мұны берем. дегендерін сөгеді.
Ата-анаға көз қуаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті туралы сөз етеді.
Абай өлеңдерінде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп
өсіретінін, олардың тәлім-тәрбиесіне айрықша мән беретінін баяндай келіп,
егер бала жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық боолып
өссе, онда әке-шеше еңбегінің зая кететінін, үміт-арманының орындалмайтынын
айтады. Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық атаулыға үйір, талантты, жігерлі
болуға, қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер, ата-
анасын, туған – туысқаның сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт
деп санады.
Қазақтың тұнғыш ағартушысы Ы. Алтынсарин ата-ана тәрбиесінің
маңыздылығы жайында көп айтып, ол да қазақ отбасының тәрбиесіне көңіл
бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз.
Ыбырай адамның жан-жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбиеге
байланысты дегенді айтады.
Отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің орны ерекше. Әке – отбасын
асыраушы, отбасы мүшелерінің тірегі, қамқоршысы. Әкенің мінез-құлқы
өзгелермен қарым-қатынасы өнері мен білімі – баланың көз алдындағы үлгі
өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы.
Егер ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды.
Ұлы ағартушы адам – тәрбиенің нәтижесі деген пікір айтты. Отан –
отбасынан басталады дей отырып, ата-ана мен баланың арасындағы өзара
сыйластық, ыстық ықылас жазушының Ананың сүюі деген өлеңі мен Надандық
деген әңгімелерінен көрінеді.
Ы. Алтынсарин қысқа-қықа әғгімелер арқылы балаларды имандылыққа,
кішіпейілділікке, еңбекке тәрбиелеумен қатар, атадан балаға жалғасып келе
жатқан халықтың салт-дәстүріне аса мән берді.
Қазақтың кеменгері ұлы ақыны М. Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап
былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір
ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар.
Ұлт тәрбиесі балғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақта жол
болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті.
Ал отбасы тәрбиесі туралы былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы
болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын, тәртіп
өзгермейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жарған
іс ертең жарамайтын болып отырса, балады сенім қалмайды. Бұл – бір. Екінші
– баланың жаратылыс табиғатты тілейтін жүгіруден, ойыннан тыю сықылды
нәрседен баланы тыю дұрыс емес.
Баланың жаратылысы тілейтін нәрседен тыйсаң, бала жасама тәртіпті оп-
оңай бұрып кетуі, яғни бала өтірік айтуға, алдауға үйренеді. деген. Жалпы
тәрбие туралы ойлар қай уақытта айтылса да отбасындағы тәрбие дәстүрлерімен
үйлесіп жататынын байқауға болады.
Отбасы тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазақ халқының бала тәрбиесі
туралы тәжірибесін жинау, оны дұрыс пйдалана білу бүгінгі күннің несібесі.
Қазіргі заманда халықтық салт-дәстүрді пайдалана отырып, баланы
кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек.
Бала жастайынан үлкенді сыйлап, өзінен кішіге жәрдем етіп, үй
жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтіп бағуға араласуы, ілтикантты адам
болып өсуіне ықпал жасайды. Балаға үнемі үлгі-өнеге көрсету арқылы олардың
бойында жақсы дағдыларды қалыптастыру тек жәй сөз арқылы емес іс арқылы
орындауын көрсетіп жатса қуанарлық жағдай.
Осы сияқты тәрбиелеудің тамаша дәстүрлері халқымызда мол. Әрбір ата-
ана балалары алдында үлгі көрсететін ұстаз екендіктерін ұмытпаған жөн.
Ұлттық тәрбиеде мақал-мәтелдердің алатын орны ерекше. Отбасындағы
тәрбие барысында мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді пайдаланы отырып балаға
жан-жақты, тиімді тәрбие берудің басты көзі болып табылады.
Қазақ халқы сөзді қадір тұтқан, қастерлеген өнеге ретінде өлеңмен
өрнектеп, тәрбиелік мәні бар сөздерді тәрбие құралы ретінде пайдаланған.
Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз
пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне пайдалану дәстүрге айналған. Мақал-
мәтелдер адамды адамгершілікке тәрбиелейді. Жақсы туса – елдің ырысы,
жаңбыр жауса – жердің ырысы деген мақал жақсы адамның көпшіл, халқының
қамын ойлайтын абзал азамат екенін дәлелдейді. Қазақта Балаңды өз
тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар.
Баланы тәрбиелеуде мақал-мәтелдердің алатын орны зор. Бала біткеннің
бәрі де ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем, ұстасам, алсам деп
әрекет етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсуді қалайды. Бұл баланың өзін қоршаған өмірді терең де толық
білуге табиғи құштарлығы. Олар үшін жәй нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар
әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Көптеген мақал-мәтелдердің мән-мазмұны осы
айтылған идеяны да бейнелейді.
Ата-ана өз баласын өнегелі сөзбен, жеке басының үлгісімен тәрбиелейді.
Ойын баласында үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне еліктеушілік
басым. Мақал-мәтелдер бұл жөнінде төмендегіне тұжырымдаған: Баланың тентек
болмағы үйінен, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, байқамай сөйлесең
көрсетер бір өнер, Қызды асырай алмаған күң етеді, ұлды асырай алмаған
күл етеді, Ұлың өссе, ұлы үлгілілермен ауылдас бол, Анаға баланың
алалығы жоқ, Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деп халық бала
тәрбиесін тек құрғақ, сылдыр сөзбен жүргізгеннен гөрі іс-әрекет, үлгі-өнеге
арқылы жүргізудің пәрмендірек келетіндігін, сондай-ақ бала тәрбиесіне оның
құрбы-құрдастарының, жора-жолдастарының да ықпалы, болатындығын еске алып
отырған. Сондай-ақ балға жасалатын ерекше мейрімділіктің де, керемет
қаталдықтың да, баланы бір-бірінен алалап қараудың да теріс нәрсе екенін,
ал баланың жеке басын құрметтеп, елеу, оның дұрыс қалыптасуына жағдай
жасайтынын нақыл сөздермен дұрыс көрсеткен.
Халқымыз жас ұрпақты оқытып-тәрбиелеу жайында да небір сындарлы
пікірлер айтқан. Баланы таба білсең, баға да біл, Баланы сүйсең,
тәрбиесін сүй, Баланы мақтау жетілдірмейді, тәрбиелеп баптау
жетілдіреді, - дейтін мақал-мәтелдер баланы құр айналайын дей бермей,
оны адамгершілікке баулу жағын ойластыру қажеттілік, отбасынан, ұшатын
ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбие қандай болса, көп жағдайда оның алдағы
өмірі де соған орай құрылады деген ойды аңғартады.
Жас бөбектерге шынайы тәрбие беруде оның жеке дара ерекшелігіне, жас
өзгешелігін, мінез-құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескерту қажет –
дейді мақалдар. Бұл жөнінде халық бірде: Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз
тілімен сөйле, Бала – көктем шыққан қызыл гүл, солдырмайтын жолын іздеп
таба біл, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, - десе, енді бір
мақалдар адамның мінез ерекшеліктерінің өмірде, тәрбие арқылы
қалыптасатындығы туралы: Баланы туады екенсің, бірақ мінезін тумайды
екенсің, Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді - дейді. Баланы
оқытып тәрбиелеуді оның жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие нәтижелі
болып, жақсы жеміс бере алады. Жас бала табиғатында оқып үйренуге, танып
білуге әуес. Ұстаз да, ата-ана да осы жәйтты дер кезінде тиімді пайдаланып
қалуы қажет. Баланы үйрет үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал, -
дейді бұл жөнінде нақыл сөздер.
Халық даналығына үңілсе, онда: Қатарына қарап бала өсер, Ортаңа
қарап, өзіңді таны, Ұлың өссе ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе қызы
жақсымен ауылдас бол - дейтін мақалдарды көптеп кездесетіреміз. Мұндағы
тұжырымдар жас баланың мінез-құлқының қалыптасуында жоғарыда айтқанымыздай
оның өскен ортасының қатар – құрбы, жолдас-жораларының сондай-ақ ата-ана,
ұстаз, тәрбиешілердің өнеге – үлгілері де айрықша маңызды екенін жақсы
аңғартады.
Халқымыз баланың қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі рөл
атқаратындығын аңғарған. Ойын үстінде бала достыққа, жолдастыққа,
тапқырлыққа, іскерлікке, адамгершілікке баулынады. Баланың істегені
білінбес, Баламен ойнама, шаршарсың, Ойнай білмеген ойлай да білмейді,
- деген мақал-мәтелдерде баланың ойынға аса құмар келетіндігі, ойын арқылы
баланың сана-сезімі, ақыл-ойы, өсіп, жетілетіндігі дұрыс көрсетілген.
Қазақ мақалдары адамның ішкі жан дүниесіне терең бойлап, кісінің адам
аралық қарым-қатынасын аша түсуде алдына қара салмайды.
Мақал-мәтел – халықтың сан ғасырлық көрген білгенін, бастан
кешкеноқиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиыньығы, табиғатта, өмірде үнемі
қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
сөздің тобықтай түйіні.
Орыстың педагогы К.Д. Ушинский мақал-мәтелдерді балалардың тәрбиесі
мен жеке адамның қалыптасуындағы сан ғасырлық тәжірибесін қорытындылаушы
нағыз халықтық педагогикасы деп санады. Ушинскийдің бейнелі сөзімен
айтқанда, балалар тәрбиесі саласындағы мақал-мәтелдер, сондай-ақ басқа да
қанатты нақыл сөздер-сөздің, інжу-маржандары, онда халықтың даналығы,
байқампаздығы, оның бала тәрбиесіндегі үлкен өмірлік тәжірибесі, еңбекке
деген көзқарасы, үміті мен арманы, мүддесі қалыптасып сақталған.
Сол секілді қазақ халқының балалар тәрбиесі саласындағы ғасырлар бойы
жинақталын, өмір елөгінен өткен әдет-ғұрып, салт-дәстүрді көрсететін мақал-
мәтелдер нағыз халықтыққа жататыны күмән тудырмайды.
Бала тәрбиесі мен оның барлық қасиеттерінің қалыптасуы отбасында
басталады. Сондықтан балалардың болашағы отбасындағы қарым-қатынасқа, ата-
аналардың күнделікті тыныс-тіршілігіне, эстетикалық талғамы мен мәдениет
деңгейіне байланысты болады, себебі отбасында естіген-көргендерінің бәрін
бойына сіңіріп, ата-аналардың жағымды-жағымсыз қылықтарына еліктейді.
Халықтың ұғымынша, бала өз ата-анасының эстетикалық қасиеттерін, өнерін,
кейбір қалықтарын мұра етіп алады.
Мақал-мәтелдерге жасаған шолудан бала тәрбиесінде эстетикалық
қасиеттерінің қалыптасуы туралы қазақтың халық даналылығының қаншалықты
бай екенін байыптауға болады.
Сонымен қатар халқымыз отбасындағы еңбек тәрбиесіне ерекше назар
аударып, көңіл бөлген. Еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан өткізген
халқымыз баланы еңбекке тәрбиелеуді отбасынан басталады.
Еңбек - өмірдің тұтқасы, тіршіліктің көзі. Еңбексіз өмір жоқ.
Қоғамдағы байлықтың бәрі адам еңбегімен жасалады. Осыны терең түйіп, ой
топшылаған халық: Еңбек – адамның екінші анасы, Еңбек түбі – береке,
Жалқаулық аздырады, еңбек оздырады, Еңбексіз өмір – сөнген көмір,
Еңбегі қаттының ембегі тәтті деген мақал-мәтелдер арқылы жас ұрпақты
еңбек сүйгіштікке тәрбиелеудің мәнісін, сондай-ақ еріншектік, жалқаулық-
кісінің соры, жаман әдет, жат мінез екендігін жас буынға тәптіштеп
түсіндірген.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Балалар мен жастардың
еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл халық міндеті болды. Адам
өзінің жан және тән сұлулығын еңбекте ғана көрсетеалатындығынаназар
аударады.
Балалар өздері-өзіне қызмет ете отырып, әртүрлі еңбек, іс-әрекеттерін
орындаудың тәсілдеріне үйренеді, өздерінің жауапкершілігін сезеді, сонымен
бірге олар үлкендердің еңбегін бағалайды, олардан үлгі алады. Еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу – адамды бүтіндей тәрбиелеу деген сөз. К.Д. Ушинский
былай деп жазды: Тәрбиенің өзі, егер ол адамға бақыт тілейтін болса, оны
бақыт үшін емес, өмір, еңбегіне даярлап тәрбиелеуі тиіс.
Отбасындағы өмір жағдайына байланысты және баланың жасына қарай ата-
аналар оларды әртүрлі еңбекке үйрету керек. Бала отбасы мүшесі, ол өзіне
міндеттелген тапсырманы шын ықыласпен орындаса, отбасына қуаныш әкеледі,
оны қанағаттандырады. Отбасында бала еңбегін ұйымдастыру керек, тапсырылған
жұмыс баланың сабаққа әзірленуіне кері әсерін тигіз бегене орынды. Барлық
ой еңбегі мен дене еңбегі баланың еңбекке деген көзқарасына әсет ететіндей
болуы қажет. Мектептегі және үйдегі тапсырмаларды ұйымдастыруды дұрыс жолға
қою баланың еңбекке деген көзқарасын тәрбиелейді, оның өз еңбегіне деген
жауапкершілігі артады. Еңбекке деген көзқарасты тәрбиелеудің бірден-бір
құралы отбасындағы еңбек тәрбиесі болып табылады, осындай процесс кезінде
балада ұйымшылдық, күнделікті еңбекке дағдылану, қоғамдық парызды сезіну,
сол сияқты өз жұмысына сүйіспеншілігі артады.
Балаларды жастарына және жеке ерекшеліктеріне қарай біртіндеп еңбекке
тарту арқылы оларды еңбек дағдысына ұластыруға болады. Дұрыс
ұйымдастырылған еңбек тәрбиесінің зор маңызы бар, жұмыс кезінде баланың
денесі шынығады, оның тәртіптілік, өнегелік сапасы жетіледі, отбасы
шаруашылығына деген адамгершілік көзқарасы қалыптасады.
М.И. Калининның айтқан сөздері бар: еңбекке адал қарай білу керек.
Егер де адам тіршілік етіп, тамақ ішіп, бірақ жұмыс істемейтін болса, онда
ол адамның кісі еңбегін жегендігі, мұны ешқашан да естен шығармау қажет -
деген екен.
Еңбектің қандайы болсын адамнан белгілі қуатпен күш-жігер жұмсауды
талап етеді. Бала организімі үнемі даму үстінде болады. Еңбек әрекетіндегі
шамадан артық күш жұмсау балалардың еңбекке деген сүйіспеншіліктерін басып
тастайды.
Ұлы ойшылымыз Абайдың айтқан керемет сөздері бар: Еңбек – қуаныш,
жалқаулық айырылмас азап, ... еңбек қылмас еріншек – адам болмас.
Сонымен қатар ақын жастардың бойында қандай қасиеттердің болуы керектігін
мына өлең жолдарында тізбектейді:
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым – ойлап қой.
Бес асыл іс көнсеңіз, - деп жырлаған.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту басты мәселелердің бірі.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық,
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу, - деді Н.К. Крупская.
Ең бастысы балаларды еңбекке даярлауды балалық шақтан бастау, оларды
отбасындағы еңбек түрлеріне қатыстыра отырып, еңбектің адамды қайратты және
бақытты ететіндігіне сенімін қалыптастыру.Ұлы педагог К.Д. Ушинский:
Саналы әрі еркін еңбек қана адамды бақытпен жарылқайды - деген.
Еңбекк баулымайтын тәрбиені дұрыс тәрбие деп түсіну мүмкін емес.
Сондықтан тәрбие жұмысында еңбек ең негізгі элементтің бірі болуға тиіс -
деп А.С. Макаренко атап көрсетті.
Оқушылардың еңбек тәрбиесі мектепте жалғасып, еңбекке деген
қызығушылығы қарқынды дами түседі. Мектептегі еңбек жүйесіне: оқу еңбегі,
сыныптан тыс жұмыс, үйірмелер және жаппай жұмыстар: өзіне-өзі қызмет ету;
қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек. Еңбек тәрбиесі арқылы біз балаларды
ұқыптылыққа, тазалыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелесек осының негізінде біз
балаларда адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып тәрбиелейміз. Бұл балада
адами қасиеттерді бойына қалыптастырудың бірден-бір жолы.
Баланы рухани адамгершіліккетәрбиелеу, болашағына жол сілтеу – бүгінгі
қажетті, кезек күттірмес мәселе. Рухани адамгершілікке тәрбиелеу бала
өмірдегі орнын, жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіріп, айнала
қоршаған адамдар мен кез келген затқа, жануарларға және табиғатқа жақсылық
тілеп, жасау. Сондықтан да рухани адамгершілік жеке тұлғаны қалыптастырудың
негізі болып табылады, оның көрсеткіштері: басқаларға жақсылық жасау,
жақсылыққа ұмтылу, өзін-өзі дамытып жетілдіру.
Адам қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиеттерімен,
қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады.
Рухы күшті ұлт озады демекші, ата-бабамыз санасының сәби кезінде-ақ,
балаға бал шырынды сөз құдіретімен тәрбие беріп, ән-жырдың әлдиіне бөлеген.
Атасы тұрып, ұл сөйлемейтін, анасы тұрып, қыз сөйлемейтін әдептілікке
баулыған. Адамгершілік санада адамгершілік сезімін тудырады. Балалық шақта
айнала қоршаған дүниені ақылмен, жүрекпен тану адамгершіліктің ең басты
негізі болып есептелініп, баланың бойында жақсы қасиеттерді қалыптастырудың
бірден-бір жолы.
Адамгершілік тәлімі жүрекке жан шуағын орнатып бала бойында бар жақсы
қасиеттерді дамытады. Жаман әдет пен теріс қылықтан тазарып, жаны таза
көңілі ақ рухани сезімдерге бай адамды қалыптастыру - өзекті мәселе.
Мейрімділік жылудан тарайды.
Қазақ халқының ұлы ақыны, ұлы ойшылы Абай Құнанбаев өз еңбектерінде
адамгершілік мәселесіне тоқталып, адамгершілік тәрбиесіне өзіндік анықтама
берген.
Адамгершілік дегеніміз – қоғамның, өмірдің объективтік заңдылықтарына
сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуге негіз болып табылатын,
талапқа сай гуманистік принциптерді білдіретін жалпы адамзаттық ұғым.
Адамгершілік - әлеуметтіліктің биік шыңы адам ұрпағының негізін қалаушы,
халық мәдениеті, басқалардан айырмашылық – адамның рухани байлығы мәңгілік.
Абай адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше тоқтала келе,
өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп,
ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарында
болады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді - деп ақыл
– естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінің ғылыми тұрғыда дәлелдеп берген.
Адам ұрпағымен мың жасайды деген қағида салауатты ұрпақ өсіру
жалғастығын көздейді. Саналы бала жетілу үшін сапалы тәрбие керектігін
Шоқан, Ыбырай, Абай т.б. ғұламаларымыз жүрек қанымен жазып кетсе, беріде Б.
Соқпақпаев, М. Гумеров, М. Әлімбаев сынды қаламгерлер рухани –
адамгершілікке құрылған асыл қасиеттерді жырлай, адамның табиғаты мен жан-
дүниесін зерделеген шығармалар берді.
Қоғам қайраткері Қазақтың халық жазушысы Әбіш Кекілбаев Өз мүддесін
өзі қолдап, өз есесін өзі түгендеп, атаның алғысын, ананың ак сүтін ақтай
алған перзенттен қатардың азаматы шыға алмақ.
Халқының көңілінен шығып, қауымның үмітін ақтап, өткен ұрпақтың есесін
түгендеп, келешек ұрпақтың мерейін үстем ете алған перзенттен Отанның
азаматы шыға алмақ. Ендеше, ұрпақ тәрбиесі – ұлттың тағдыры. Өз ұрпағының
тәрбиесін өз жолына қоя алған ұлт ғана өз тағдырын өзі ойдағыдай қамдай
алмақ - деген болатын.
Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін күреске айналмауы тиіс. Тәрбие
күрес емес күнделікті күрделі жұмыстан тұратын ұзақ маңдай тер ісі.
Ж.Ж. Руссо баланың табиғатпен байланыста жетілетінін жақтады. Оның
пікірінше Баланың табиғи ерекшелігіне араласпай, оның өсуіне ерік беруі
қажет деді.
В.А. Сухомлинский Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің проблемаларын
зерттеді. Сухомлинский: Адам білім арқылы жұмыс істеуге үйренуі –
адамгершіліктің ең жоғарғы мұраты - деп тұжырымдады.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны адамгершілік қасиеттердің кең
шеңберін қамтиды, бала тәрбиесінде ерекшеліктерді сақтап, адами мінез-құлық
қалыптастыру әр ата-ананың, қоғамның міндеті.
Тәрбие жүйесінің тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші баланың
адагершілік жағынан жетілуі, оның рухани адамгершілік қасиеттерінің елеулі
өзгеруі болып табылады. Жетілгендік балалардың дағдылы және күрделі
жағдайлардағы адамгершілік мінез-құлқының тұрақтылығынан, мінез-құлқының
ересектер бақылауынан біршама тәуелсіздігінен, өз әрекеттерінің
адамгершілік тұрғыдан қалай болатынын алдын ала болжап білуден, іштей
бақылауы ожданның пайда болуынан, әрекеттерінің моралдік жағын, өзінің
адамгершілік қасиет иесі екенін түсіне білушіліктен көрінеді.
Адамгершіліктің дамуы-тәрбие жұмысының жемісі.
1.2. Отбасын зерттеу мәселелері.
Ата-аналардың өз баласына деген шектен тыс сүйіспеншілігі
пайдакүнеледікке, басқа да адамдарды бір- бірінен ажырататын, жауласуға
әкеліп соқтыратын қасиеттерді тудырады. Өмірге шынайы қызығу, оны бағалау
адамдық адал жүрекпен өмір сүру болмаған жерде жас азаматтың бойында
өзімшілдік үстем болатынының куәсі. Ал, өзімшілдік-ұлы Абай айтқандай-
ақылдың көзін байлайтын адам бойындағы кеселді бір дерт.
Пайдакүнемдік, өзімшілдік мәселесін кейінгі педагогтар да әртүрлі
бағаласа да, бул мәселені айналып өткен жоқ. Маркс және Энгельс бағалаған
ғылыми ағымдарында, француз ағартушылары: отбасы ауыр үй шаруашылығынан,
теріс түйсіктерді пайда болдыратын, адамдар сезімі мен қарым-қатынасының
ара қатынасын, пайдакүнемсіздігін бұзатын, нақты күшті күресті қажет ететін
жылжымалы және жылжымайтын мүлікке иелік етуден босатылуы керек деп
есептеді. Олардың түсінігі бойынша отбасының үлесінде өзіне пайдаланатын
нәрселер ғана болуы керек: төсек-орын, киім-кешек, ең қажетті деген
бұйымдар. Басқалардың барлығы қоғам меншігінде болады. Балалар тек ең
кішкентай кезінде ғана отбасында тәрбиеленеді, содан кейін тәрбиенің түрлі
тәсілдерін басынан өткізе білу үшін, әрбір кішкентай азамат үшін тең тәрбие
және даму жағдайын жасау үшін қоғамдық балалар мекемесінде тәрбиеленуі
керек деп санады.
Осыдан 15-20 жыл уақыт бұрын арамыздағы кейбір ғылыми беделділер
мемлекет балаларды жөргектегі кезінен бастап кәмелетке толғанша дейін өз
тәрбиесіне алуы керек деген пікірлер болды.
Соңғы жылдары ғалымдар бұл орайдағы өз пікірлерін өзгертті, өйткені
өз тәжірибелерінде ата-ананың сүйіспеншілігі, үнемі олармен қарым-
қатынастың бала үшін қажеттігі ауа мен күн көзі әсерінен кем еместігіне
көздері жетті. Қоғам мен бірлесе отырып нығайтылатын адамның өсіп-
жетілуіндегі үйлесімдік отбасының тәрбиесінсіз болуы мүмкін еместігіне
көздері жетті. Қазірде психологтар мен дәрігерлер тіпті бірнеше айғана ата-
ана сүйіспеншілігінен айырудың өзі баланың ақыл-есінің,
Құлықтылығының және эмоционалдық дамуына орны толмас залал әкеліп, адамның
барлық қалған өмірінде оның жандүниесінің психикалық және физиологиялық
дамуына кереғар әсерін тигізетінін айтады.
Адамның жандүниелік, эмоционалдық негізіне үңілу үшін отбасындағы
тәрбиенің мәні өте зөр.
Ата-анасының сүйіспеншілігінсіз, бала ата-анасы тірі бола тұра бала-
жетім.
Заманымыздың тамаша педагогі В.А. Сухомлинский өзінің отыздан астам
кітабының бірін- Балаға жүрек жылуы деп атап, онда Менің өмірімдегі ең
басты нәрсе не болыгы еді ? Бұған ойланын жатпастан-ақ: балаға деген
сүйіспеншілік деп жауап берермін,- деп жазды.
Ата-аналардың өзара қарым-қатынасы бала үшін немқұрайлы нәрсе емес.
Педагогикалық ғылымның докторы В.И. Качеткова: Ата-аналардың бір-біріне
деген сүйіспеншілігі балаға әсер ететін басты тәрбиелік фактор бола алады.
Әкесі мен анасы бір-бірін жақсы көрсе олардың сүйіспеншілігінен бәрінен де
көп әсер, жылулықты бала алады. Онсыз бүкіл әлем қуарып тұрады да, сол
кемшіліктің орнын ешқандай педагогикалық шаралар бала үшін толтыра
алмайды.
Қазіргі кездегі зерттеушілер отбасы мәселелеріге зерттегенде: ерлі-
зайыптылар бірінші баланы дүниеге әкелгенде сол бала үшін әкелмейтіндігін
айтады. Жас отбасы үшін тұңғыш бала күтпеген нәрсе болып табылады. Кей жас
отбасы жас туған нәрестені күтіп бағуға, оған көңіл болуге шамасы жоқ,
тәжірибесі дайын емес, олар өз-өздерімен болуда. Әсіресе баланың пайда
болуы егер оның ата-анасы ортақ кәсіби бір іспен айналыспаса, әртүрлі
нәрселермен әуестеніп, түсініктері, білім деңгейлері тең дәрежеде болмаған
жағдайда отбасыларда ерекше орын алады. Олардың некеге отырғанға дейінгі
бағыттары да әр жаққа бағытталған. Ортақ бала жас отбасын нығайтып, бір-
біріне деген сүйіспеншіліктерін арттырып, олардың нағыз туысқандар етіп
қояды. Сондықтанда бала өз ата-аналарының бірлесуіне, мүдделі, ынталы
болуларына, көмектесуіне себепкер болады. Өмірге келген бала қарап, оны
тәрбиелей отырып ата-анасы өздерінің танымын кеңейтіп, пайдалы әдеттерге не
болады.
А.И.Герцен айтқандай Отбасы балалардан басталады. Балаларды
тәрбиелеу ата-ананың азаматтық парызы. Бала дүниеге келісімен-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz