Саңырауқұлақтардың жыныстық споратасушысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II Негізгі бөлім
1.Саңырауқұлақтың жалпы сипаттамасы:
вегетативті дененің құрылысы және оның түр өзгертуі
... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2Саңырауқұлақтардың
көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 6
2.Өсімдік аурулардың негізгі топтпры және түрлері, олардың қысқаша
сипаттамасы, мысалдар. Фитопатогенді ағзалардың негізі
топтары ... ... ... . 8
2.1 Аурулар типтері
(түрлері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .. 9
3.Саңырауқұлақтардың паразитимі,спелциализациясы және қорегі,
қоршаған ортаның шарттарына қатысты саңырауқұлақтар
қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 12
4.Орман көшеттерін аурудан қорғайтын әдістер мен тәсілдердің
классификациясы және қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
5.Ағаш тұқымдарының келесі аурулардың биологиялық ерекшеліктерінің даму
шартын, диагностикалық белгілерін түгел суреттеу және күресу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
6. Фитопатологиялық зерттеулердің нәтижесінде Павлодар қаласындағы ашық
тұқымды сүректі өсімдіктердің анықталған негізгі аурулары ... ... ... . 22
6.1 Күресу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 22
7. Қылқан жапырақтылардың басқа да
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
7.1 Кәдімгі қарағайдың кәдімгі
шюттесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
8.Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 26
III Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 27
IV Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 28
V Қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29

Кіріспе
Жасыл желек, көк аспан – бұл өлең жолдары біздің әсем де жайқалған
табиғатымыз туралы емес пе? Қазіргі уақытта осы желегіміз, бізді таза аумен
қамтамасыз ететін байлығымыз азайып баруда. Бұл көптеген жағымсыз
экологиялық жағдайлардың нәтижесі. Барлығымыз білетіндей бүгінгі таңда
ағаштардың ең негізгі жауы – өндіріс салалары шығаратын қалдық газ бен
машина түтіні. Сондай-ақ адам қолынан да аз зардап шегіп тұрған емес. Осы
байлықты біздер, адамдар сақтауға ұмтылмасақ, онда ертеңгі күн не болмақ?
Міне осыған орай Павлодар қаласында 2005 жылдың 16 шілде мен 16 тамыз
аралығында жасыл желектердің фитопатологиялық зерттеулер мен инвентаризация
жүргізілді.Инвентаризацияның негізгі мақсаты – ағаштардың өмірлік жағдайын
және олардың ауруларын анықтау.
Менің курстық жұмысым осы зерттеулерге сүйене отырып, Павлодар
қаласындағы ашық тұқымды сүректі өсімдіктердің аурулары анықтауға
негізделген. Курстық жұмысымдағы негізгі мақсатым – Павлодар қаласындағы
зерттелген обьектілердегі ашық тұқымды сүректі өсімдіктердің ауруларын және
олардың олардың алдын алу шараларын анықтау болды.
Қазіргі кездегі флорада ашық тұқымдылардың 800 дей түрі бар. Көптеген
түрлері жойылып кеткен. Ашық тұқымдылар барлық континенттерде таралған.
Қылқан жапырақтылар негізінен ағаштар, сиректеу бұталар. Ағаштары
кейде ересен үлкен болады жөне 4 мыңнан астам жыл өмір сүреді. Көп жағдайда
екі түрлі сабағы болады: ұзарған және қысқарған. Жалырақтары көп жағдайда
жіңішке, ине терізді (хвоя), бірақ ертеректе пайда болған туыстарында
(араукария, агатис) ланцетті және жалпақ ланцетті болып келеді. Кейбір
қылқан жапырақтылардың жапырақтары қабыршақты болып келеді (кипарис, арша).
Жапырақтары көп жағдайда отырмалы, кейде олардың үстінгі ұшы ойық (май
қарағай), көлденең кесіндісі жалпақ, төртқырлы, жұмыр, ұзындығы 1-2 см.-
ден 30-40 см.- ге дейін барады. Қылқанда бір ғана жүйке болады, ал жалпақ
жапырақтарыңда көптеген параллель жүйкелері болады. Қылқан жапырақтылардың
бал қарағай, жалған бал карағай жене метасеквойя туыстарынан басқаларының
барлығы мәңгі жасыл өсімдіктер. Сүрегінің 90-95% трахеидтен тұрады, сүзгілі
түтіктерінде серіктік клеткалар болмайды. Көпшілігінің қабығында, сүрегінде
және жапырақтарында схизонгендік смола жолдары болады, оларда әфир майы,
смолалар, бальзамдар жиналады.
Бір үйлі, сиректеу екі үйлі өсімдіктер. Бүршіктері (шишки) дара
жынысты. Аталық бүршіктері көп жағдайда топтасьш, жапырақтардың қолтығында,
сиректеу бүйірлік өркендердің ұштарында орналасады. Микроспорофилдері
редукцияға көп ұшыраған, қабыршақ тәрізді немесе қылқан тәрізді (тисс
туысы). Аналық бүршігінің (стробил,шкшки) құрылысы алуан түрлі болады.
Микроспорофилдерінде бірден бірнешеге дейін тұқымбүрлері орналасады.
Интегументі көп жағдайда үш қабаттан тұрады: ортаңғысы қатты, ал сыртқсы
және ішкісі жұмсақ. Архегониясы екеу, бірақ көпте бола береді.
Гаметофиттерінің пайда болуы, тозаңдануы, ұрықтануы және тұқымның (дәннің)
пайда болуы жоғарыда сипаттап жазған қарағайдыкімен бірдей болады.
Қылқан жапырақтылар класы 7 қатардан тұрады. Олар мыналар: 1)
вольцилар қатары 2)подозамиттер қатары 3) араукариялар қатары
4) қарағайлар қатары 5) кипаристар қатары 6) подокарпустар қатары
7) тиссалар қатары. Олардың ішінде бұрынғы одақтас республикалардың
территориясында үшеуінің (қарағайлар, кипаристер және тиссалар қатарлары),
ал Казақстаңда тек екеуінің ғана өкілдері (қарағайлар және кипаристер
қатарлары) кездеседі. Ал біздің қаламызда қылқан жапырақтылар класына,
қарағайлар қатарына жататын кәдімгі қарағай, шырша және бал қарағай кең
таралған.

Негізгі бөлім
1.Саңырауқұлақтың жалпы сипаттамасы: вегетативті дененің құрылысы және
оның түр өзгертуі.
Саңырауқұлақ – бұл хлорофилі жоқ ағза және сондықтан өз денесінде
органикалық затты түзе алмайды. Саңырауқұлақтардың 100 мыңға жуық түрі
бар. Олар түрлері, құрылысы, мөлшері, биологиялық ерекшелігі және Адам
өмірінде алатын маңызы бойынша өте әр түрлі.
Жеуге жарамды және улы қалпақты саңырауқұлақтардың түрлерінен басқа
ағаш діңінде өсетін ірі трутовик, микроскопиялық саңырауқұлақтың көптеген
түрі бар. Осылардың ішінен көбісі өсімдік пен жануарлардың ауру қоздырғышы
болып табылады немесе халық шаруашылығың қолданысын табады.
Саңырауқұлақтың вегетативті денесі жіңішке тарамдалған жіптен – гифтен
тұрады. Гиф әдетте шыңымен өсуде де борпылдақ қосылысты – мицелй немесе
саңырауқұлақтың ұрықты тұқымнан құрайды. Саңырауқұлақтарда гиф 1 жасушалы
(қалқасыз) және көп жасушалы (көлденең қалқалы) болуы мүмкін. 1 жасушалы
саңырауқұлақтар, мүшесіз минцелий төменгі, ал көп жасушалы саңырауқұлақтар,
мүшелі мицелий – жоғарғы деп аталады. Зақымдалған өсімдіктің бетінде немесе
нәрлі субстратта саңырауқұлақ ұрық тұқымы дамиды, ал нәзік мамық тірін
немесе өрнекті өңез, жіңішке жұқа қабық немесе мақта тәрізді жиынтықта
түрінде болады.
Даму шартына және атқарылатын қызметіне байланысты саңырауқұлақтың
ұрық тұқымы және саңырауқұлақтың жеке гифтері әр түрлі етіп түрін өзгерте
алады. Мысалы: трутовикпен зақымдалған сүрек жарылысында қағазды немесе
замшыны елестетін мицелиалды жұқа қабықша дамиді. Осындай жұқа қабықтың
ұлпалары саңырауқұлақ гифінің тығыз, біртетекті аралымынан тұрады.
Ризоморфтар – ұзындығы бірнеше метрге ал қалындығы бірнеше миллимеирге
жететін күнгірт мықты тарамдалған бау. Мысалы: ризоморфты опенка.
Саңырауқұлақтың жібі немесе ризоморфтері өткізгіш ағза рөлін атқарады. Осы
арқылы дамып жатқан жемісті денелерге су және қоректік заттар жетеді.
Сонымен қатар жіп немесе ризомофтер саңырауқұлақтың жайылуына әсер етеді.
Саңырауқұлақтың ұрықты тұқымның түр өзгертуінің бірі – склероции болып
табылады. Олар қоректік заттары көп жіптің тығыз айқасуы нәтижесінде пайда
болуды да, жағынсыз шартта және саңырауқұлақтың жайылуында сақтауға
арналған. Ол әр формалы және әр көлемді болып келетін тығыз, қатты дене,
әдетте қара түсті. Өйткені склероцияның сыртқы бөлігі (қабық) қабырғасы
жуан күңгірт түсті элементтерден тұрады. Тыныштану кезеңі өткен соң
саңырауқұлақтардың ұрықтық тұқымын немесе спорлы денеге құрып, склероцииөсе
бастайды. Мысалы: склероции мумификациямен жараланған қайың тұтымында,
борсудан өлген екпе көшетінде пайда болады.
Көптеген саңырауқұлақтар – субстраты өтетін саңырауқұлақтың ұрықтық
тұқымының етті айқасуын құрайды.(Сурет 1.)
1.2Саңырауқұлақтардың көбеюі.
Саңырауқұлақтың көбеюінің 2 түрі бар: вегативті және репродуктивті.
Вегативті көбеюі саңырауқұлақтың вегативтік денесінің бөліктері арқылы
іс жүзуіне асады. Саңырауқұлақтың көбеюінің ең қарапайым түрі – гиф
бөліктері арқылы көбею. Өйткені ол аналық мицелиядан бөлініп жағымды ортаға
түседі де өздігінен жаңа мицелияның өмір сүруіне ықпал жасайды. Сол сияқты
вегетативті көбеюдің қызметтік бүршіктенетін мицелий атқарады.
Вегативті көбеюдің ерекше түрі – омдий мен хламидоспроралардың құрылуы
болып табылады. Омдий гифтің қысқа мүшелерге бөлінуі барысында пайда болады
да жаңа мицелийге өмір береді. Хламидоспоралар мицелидің жеке жасушасының
тығыздану және жекелену негізінде пайда болады да күнгірт түсті жуан
қабықпен жабылады. Аналық гиф жасушасынан бөлінген хламидоспоралы ағзани
құрады.
Репрдуктивті көбею – арнайы ағзалардың ішінде немесе сыртқы бетінде
пайда болатын споралар арқылы көбееді, олардың вегатативті гиф саңырауқұлақ
ұрығының тұқымының құрылысынан айырмашылығы бар. Бұл көбею. Репрдуктивті
көбею жұмыссыз болуы мүмкін, бұл жағдайда әр түрлі жынысты жасушылардың
споралардың пайда болуына әкеп соғады.
Саңырауқұлақтың жыныссыз споралануы. Төменгі саңырауқұлақтардың
жыныссыз көбеюағзасының қарапайым түрі – зооспорангий болып табылады. Ол
төменгі бөлігі кеңейген гиф, оның ішін 1 немесе 2 талшықты – зооспорасы бар
қозғалмалы споралар қалыптасады.
Төменгі саңырауқұлақтардың жыныссыз көбеюуінің ең бір аяқталған түрі –
спорангиилерді құрылуы болып табылады. Бұл аяқ жағында тарамдалған
саңырауқұлақтың ұрықтық тұқымы бар шар тәрізді кең орын. Споргийі бар
бұтақ спорангийді тасушы (спорангиеносец) деп аталады. Спорагийдің ішінде
қозғалыссыз споралар – спорагиоспора қалыптасады.
Жоғарғы саңырауқұлақтарға тиісті жыныссыз көбеюдің кең жайымған түрі –
конидиалды споратасушы табылады. Конидий – бұл аяқ жағында вегатативті
гифті немесе арнайы ағзалардың – конидий сағағы тарамдалған бөлігіндегі
споралар.
Конидий сағағы және конийдің өзі түрі, көлемі, құрылысы, болуы, даму
және орналасу сипаты бойынша бір-бірімен ерекшеленеді.
Фитопатогенді саңырауқұлақтардың жыныссыз споратасушылары әдетте
вегетациялық кезең барысында бірнеше рет құрылады және саңырауқұлақтың
көптеп жайылуына, өсімдіктің қайтадан зақымдауына әсер етеді.
Саңырауқұлақтардың жыныстық споратасушысы. Саңырауқұлақтардың
жынысты көбеюінің ең қарапайым түрі изогамия деп аталады, яғни 2 әр түрлі
зооспораның құйылсуының нәтижесінде цистаның қалыптасуы. Жыныстық көбеюдің
күрделі түрі зигогамия және оогамия деп аталады. Зигогамида сырттай бір-
біріне ұқсас 2 жасушаның әр жынысты мицелийге құылысады. Нәтижесінде
зигоспора пайда болады. Оогамияда саңырауқұлақтың ұрықтық тұқымында
сыртқы түрі әр түрлі жынысты жасушамар пайда болады. Құйылысудан кейін
олардың ішінде ооспора пайда болады.
Цисталар, зигоспоралар және ооспоралар – Жуан қабықпен қапталған
тыныштықта тұрған споралар, олар жағымсыз шартта сақталады. Әдетте олар
төменгі саңырауқұлақтарға тиісті болып келеді.
Жоғарғы саңырауқұлақтардың жыныстық жаңғыруы қалта немесе базидийдің
қалыптасуымен аяқталады. Қалта – бұл қап тәрізді жасуша, ішінде 8 қалта
спорасы дамиды. Базидия – бұл түйреуіш тәрізді құрылым, үстінгі қабатында
базидиоспоралар қалыптасады, көбінесе олар 4-еу болып келеді.
Фитопатогенді саңырауқұлақтардың жыныстық көбеюге көшуі әдетте
жағымсыз жағдайлардың тууымен, мысалы, қыстауда байланысты, ал жыныстыстық
жолмен құрылатын споралар, көбінесе көктемде немесе жаздың басында
өсімдікті алғашқы реет зақымдайды.
Саңырауқұлақтардың циклдық дамуы – жеке стадияны және споратасушыларды
ретпен өтуі, ол соңғы споралардың құрылуымен аяқталады. Даму цикылында
(немесе айналымында) көп саңырауқұлақтар екі споратасушыны жыныстық және
жыныссыз құрайды. Сонымен қатар әр түрлі жыныссыз спора тасушысы бар
саңырауқұлақ және бір ғана споратасушысы (жынысты немесе жыныссыз) бар
саңырауқұлақ белгілі.
Көптеген саңырауқұлақтардың споралары баяу жайылады, яғни түрлі
агенттердің көмегі арқылы, соның ішінде желдің маңызы өте зор. Спораның
жеңіл ұсақ түрлері ауа арқылы әр түрлі қашықтыққа таралады, бірнеше метрден
көптеген жүз километрге дейін.
Сол сияқты су да саңырауқұлақтардың таралуына, негізінен жақын
қашықтық. Жаңбыр және шық зақымдалған өсімдіктің үстінен саңырауқұлақ
спорасын жайып түсіреді және сау өсімдік пен тұқымға түсуіне ықпал етеді.
Жаңбыр ағыны, тасқыны, жер суаратын су, өзендер инфекцияны ұзақ-қашықтыққа
тасымалдауы мүмкін.
Сонымен қатар саңырауқұлақтардың жайылуына тәндіктер, нематодтар және
басқа жануарлар үлкен рөл атқарады. Мысалы: ильмнің жұра сүреқабаты Ильмдік
тұқымға тән голланд ауруының қоздыратын спораларды тасымалдайды. Жәндіктер
шірік саңырауқұлақтардың, көптеген трутовиктер мен қалпақты
саңырауқұлақтардың көбейіп, жайылуына маңызды рөл атқарады.
Споралар, саңырауқұлақ ұрығы тұқымының бөліктері және фитопатогенді
саңырауқұлақтардың склероции адам арқылы таралуы мүмкін – егу материалы
және өсімдік тұқымы арқылы, аяқ киімге, машинаға, құралдарға, саймандарға
жабысқан бүршік бөлігі арқылы және басқа жолдар көмегімен.
Төменгі саңырауқұлақтардың зооспоралы ғана талшықтары арқылы белсенді
түрде суда аз қашықтықта қозғалады.

2.Өсімдік аурулардың негізгі топтпры және түрлері, олардың қысқаша
сипаттамасы, мысалдар. Фитопатогенді ағзалардың негізі топтары.
Ауру патологиялық процесс ретінде анықталады. Ауру қоздырғышын
ендіргенде немесе зиянды биотикалық және абиотикалық фактрлар әсерінің
нәтижесінде өсімдікте дамиды. Патологиялық процесс физиологиялық қызметің
бұзылуынан, ағзаның қалыпты жағдайынан марфологиялық ауытқуы, олардың өлүі
және түгел өсімдіктердің куіп қалуы. Өсімдіктердің өнімділігі төмендейді,
ағашы қансып қалады. Орман тұқымдарында инфекциялық және инфекциялық емес
түрлері ажыратылады.
Инфекциялық және паразитарлық ауруды саңырауқұлақ (микоз),
бактерия (бактериоз), вирус (вироз), микроплазма, гүл паразиты,
микроскопиялық құрт (нематоз) туғызады. Көп жайылғаны өсімдіктін
саңырауқұлақтық ауру, ол орман жаруашылығына үлкен зиян келтіреді.
Инфекциялық емес ауруларды ортанаң жағымсыз шарты, яғни
ылғамдылық режімінің, ауа температурасының және тұқымның бұзылуы, жарықтық
және тұқымдық өнімнің жетіспеушілігі, орман өсіретін шарттардың және
өсімдікті өсіруге арналған тәсілдерінің сәйкесіздігі тудырады.
Орта жағдайы тікелей және жанама түрде инфекциялық аурулардың
дамуына елеулі әсер етеді. Аурудың дамуына және жайылуына, зақымдану
аймағының пайда болуына кеуіп қалған жіне өсімдік аралықтарында
инфекцияның шағарлануы әсер етеді. Инфекцияның шоғырлану жерлері тұқым
ауру ашықтарында қалған қалдықтар тағы сол сияқты. Сңырауқұлақтардың
паразиті түрі сау өсімдік ағзасында тірі улпаларда ауру тудыруы мүмкін. Ал
жартылай паразитетілер өсімдік механикалық зақымы бар және әсіреген
жерлерін зақымдайды, соның негізде жарланған ұлпа және толық өсімдік
зақамданады. Көптеген саңырауқұлақтар мен бактериялар өсімен өлген
ұлапларына орналысады да жақын түрген түрі ұлпаларды өзінің ұлы өлтіріп,
сапарын ары қарай жиғастыра береді.
Паразитизм және специализация дәрежесіне бойы ауру тудырушылар
өсімдік түрлерінің аз және көп алқабын жұктырады. Қауіпті паразит турлері,
әрине тап специализация, өйткені олар өсімдіктің нақты 1 түрін тіпті
сортын зықымдайды. Орман тұқымдары ауруларының негізі таралу рәсілдері ауа
арқылы, су, жәндік, жануар, құс және Адам арқылы инфекция тасылмолданады.
Аурудың зияндылығы орман тұқымына және тоздырғыштың биологиясына
және олардың нақты 1 орта шартына (климаттық, ормандық) бойынша болуы.
Осының нәтижесінде әртүрлі климаттық зонада өз ареалында аурудын жайылуы
зияндылықтың түрлі дәрежесінде болуы мүмкін. Эпифитотияның пайда болуың
алғышартары негізгі 3 жартқа байланысты: инфекциянын көп болуы, алғаш
тұрағының қабылдаушылығы және жағымды ауа- райы мен тағы басқалар шарттар.

Аурудың 2 түрі бар:
Үшкір түрі мұндай жағдайда орман тұқымдараның кебуі қысқа кезенде
жүреді, ол бірнеше күннен бірнеше жылда ішінде болады.
Сол зиямалы түрі, мұндай жағдайда ауру ұзақ жылдарға созылады.Жалпы
ауру бүтін өсімдікті жаралайды(мысалы: сосудтық ауру) және бүтін өсімдікке
әсер етеді (мысалы: тамыр шірігі) және аргонотропты ауру нақты ағзаны
зақымдайтын(қабық некрозы, ісігі, ағаштын астындағы қатты бөлігінің шіріуі
және тағы басқалар) және ол зақымданудың даму денгейі бойынша жалпы
өсімдіктін жағдайына әсер етеді.
Инфекциялық аурулар дамуы бірнеше этаптардан тұрады. Оның ең
сонғысы зақымдалудың және симптомалардың сыртқы белгілерінің кешені түрінде
көрінеді. Бірінші этан әдетте физиологиялық бұзылулар болып табылады. Ол
зақымдалу нәтижесінде және ауру қоздырғышының өсімдік ұлпасына енезінде
пайда болады. Физиологиялық өзгерістер (транспирацияның бұзылуы, жасулардың
өткізгіштігі фотосинтез фирментатиятық іс-әрекет, биохимиялық процестер)
ұлпада және ағзада анатомо-орфологиялық өзгерістер көрінеді, басында
белгісіз бойынша және сыртқы симптом түрінде көрінбейді. Бұл жасырың кезеңі
(симптомсыз) зақымдалудан бстап сыртқа көрінуі әр түрлі ауруларда бірнеше
күннен бірнеше жылға дейін созылады. Паразиттарлық себебінен және
инфекциядан пайда болмаған, тек оларға ұқсас аурулар симптомы бар, олармен
кересу тәсіліде жоғаруда аталған диагностикадан өзгеше болып келеді.
2.1 Аурулар типтері (түрлері)
Аурулар типтері өте көп. Кен жайылған ауру типтері соншалықты көп
емес. Олардың кейбіреуі ауырудын пайда болуы бойынша әр-түрлі топтан
жиналған боладыда оларды табу оңай.
Шірік-саңырауқұлақтың және бактерияның негізінде ұлпаларының жумсаруы
және жайылуы. Шіріктің бірнеше түрі бар.
Тамыр шірігі судың келуіне кедергі келтіреді, тамыр бірнеше жер
асты ағзағаларына қажетті заттар сүйықтарының келуіне де кедергі келтіріп
ағаштың құрауына әкеп соғады.
Бұтақ шірігі буреломды шақырып сортименттердің шығыуы төмендеді.
Мыстан сыпырғышы - қысқа жүгірмектің қалдық жиынтығы, ол ұйқыда жатқан
бүршіктің саңырауқұлақпен, бактериямен, вирустармен, миколазмалармен,
жәндіктермен және Инфекциялық емес факторлармен бұзулуынан пайда болады.
Жапырақтардың мозайкасы және жапырақтардың ашық боялуы ол вируспен
бактериямен саңырауқұлақпен және қажетті заттардың жетіспеушілігінен пайда
болады. Өсіру процесін төмендетеді, ағаштардыңәлсіреуіне әкеледі.
Некроз – ұлпаның жеке ағзаларының және бөліктердінің өлуі. Дің
қабығының және бұтағының некрозы аурулары бұтақ пен дің бойфмен созылған
қабықтық және шел қабығының өлу сызығын құрайды. Ол саңырауқұлақ және
инфекциялық емес себебтерімен пайда болады. Инфекциялық некроз эпифитотияны
туғызыруы мумкін.
Деформация- өсімдіктің ағза түрінің және бөлімдерінің өзгеруі.
Жапырақтық инфекциялық бұйралығы, жемістік деформациясы, жүгірмек пен
бұтақтардың қисаюы, зырылдауықтың жас көшеттерге зияң әкелуі кездеседі.
Жапырақтың теңбілділігі. Саңырауқұлақ, бактерия, вирусты инфекция,
газбен ұланудың, химикаттық күн нәтижесінде әр түрлі ұзынғығы және болуы
әр басқа дақтар пайда болады. Осы жағдайда өсу процессі төмендейді, жапырақ
куіп қалады бұтақтар мен діңдерді инфекциялық ауруларға тұрақтылығы
әсірейді, паразитті емес факторлардың әсеріне қарш тұра алмайды.
Жапырақтың сарғаюы - өсімдіктің және оның бөлшігінің зақымдалуына
байланысты бояуының өзгеруі. Ол инфекциялық және инфекциялық емес факторлар
негізінде пайда болады.
Бұтақтардың кеуіп қалуы – жеке бұтақтардың және ағаштың ұшар басының
өлуі. Ауру бұтақтың инфекциялық ауруының, тамыр шіруінін, тұқымға ылғалдық
жетіспеуінен тууы мүмкін.
Ісік немесе қомпаю – инфекциялық ауру (ісік тәрізді рак), механикалық
зақылдалу және гүл паразитінің негізінде тамырдың, діңнің, бұтақтың бір
бөлігінің жуандауы.
Ісіктік жара – жыл сайын өтетін сатылық язва. Бұны инфекция, аяз және
басқа паразиттық емес факторлар тудырады. Язва ағашты құртатын саңырауқұлақ
үшін ең қолайлы болып табылады. Смолалық тұқымның зақымдануы смолалық жүріс
пен смола ағысының бұзылуын әкеледі.
Өскіндердің жапырылуы – сабақтың негізінде қайта тартылудың құрылымы
өскен жерге жапырылады және ол өледі. Өскіндердің ауруы инфекция, күн
күйігі, құммен кесілуі арқылы туындайды. Көшет өледі, тұқым өсуі және
сапалымы төмендейді.
Сілемей ағысы – діңнен немесе бұтақтан сілемей ағып кетуі бактериозбен
зақымданудың немесе механикалық зақымданудың нәтижесінде болады.
Тамырлы кебу немесе солу – тургордың тезарада түсуі және жапырақтың,
бұтақтың, өркеннің солуы. Бұл өсімдікте ылғалдың жетіспеушілігінен,
токсиндармен улануынан, тамырлардың тилламен, гифамен, саңырауқұлақпен,
бактериямен зақымданудан болады. Эпифитотияны қауіпті тамырлық микоз Бен
бактериоз туғызады.
Қалқанжапырақтың, жапырақтың, шюттенің түсуі – инфекциялық аурумен
зақымдану және паразитті емес себептердің әсері. Тәлімбақ және жас көшеттер
үшін қауіпті.
Саңырауқұлақ ауруы неғұрлым көп жайылған түр. Басқаларға қарағанда
оның зазары үлкен. Аурудың қоздырғыштары базидиалды, қалталы кемеліне
жетпеген саңырауқұлақ, макро және микромицет.
Вегетативті мицелий (саңырауқұлақтың ұрық тұқымы) өсімдіктің
ұлпаларының және ағзасының бұғылуында және аурудың дамуында үлкен рөл
атқарылады. Инфекцияның найылуы өсімдіктің басқа бөліктеріне, басқа
ағаштарға немесе аймақ бойынша негізінен споралармен іс жүзуіне асады.
Жағымсыз шарттарда жыл сайын инфекцияның сақталуына жемістену қызмет етеді.
Кейде осы қызметті өсімдіктердің зақымдалған ұлпасында сақталатын мицелий
атқарады.
Жемістену және жемісті дене түрлері 2 суретте көрсетілген.

3. Саңырауқұлақтардың паразитизмі, спелциализациясы және қорегі,
қоршаған ортаның шарттарына қатысты саңырауқұлақтар қойылатын талаптар.
Саңырауқұлақтар – гетеротрафты ағзалар, олар өсімдік және жануар текті
дайын ағза заттарымен қоректенеді. Саңырауқұлақ ағзасына қоректік заттар
гиф қабығының осматикалық жолы арқылы түседі. Сондықтан саңырауқұлақтар
қоректік заттарды тек сұйық түрінде пайдаланады.
Саңырауқұлақтардың мықты ферменттік ақпараттары бар. Ферменттер арқылы
олар өсімдік ұлпасының күрделі органикалық қосылысын қарапайым сұйық
қосылысына айналдырады. Сонымен қатар оларда өсімдік ұлпасының жасұнығын
клетчатка бұзатын және пектинді заттарын бұзатын ферменттері бар: гидролиз
крахмалын (амилаза), ақуыздың ажырауын (протеиназа) және майлармен
(липаза), тағы басқалариен қамтамасыз ететін ферниттері бар. Бұл
саңырауқылақтардың борсып, белгілі бір түрге еніп өсімдік ағзаларының түрлі
ұлпаларына өтуіне мұрсат береді. Фементтердің қатысуымен кері процесттерде
жүреді – қарапайым молекулаларды жұту негізінде саңырауқылақ денесінің
құруға арналған синтез кешенінің қосылысы.
Саңырауқұлақтар үшін көміртегінің қайнары түрлі органикалық қосылулар
табылады. Ең алдымен қарайым қанттер (глюкоза, мальтоза, фруктоза) және
күрделі көмірсулар (қант, крахмал, целлюлоза), сонымен қатар жоғары атомдық
спирттер (мысалы, маннит), майлы қышқылдар (алмалық, лимондық) және олардың
тұздары.
Азоттық қоректену органикалық қосылыстар – ақуыз және аминқышқылдары
арқылы, және органикалық емес қосылыстар – питрат, нитрит және аммонийлық
тұз арқылы өтеді.
Саңырауқұлақтарға дұрыс қалыпты өмір сүру үшін калий, магний, темір,
мыс, марганец, фосфор, күкірт және тағы басқа күлді элементтер, дәрумендер
және өсу заттары қажет.
Саңырауқұлақ орнығып, қөректенетін қоректену ортасы, яғни субстрат
сипаты олардың өмір сүруімен тығыз байланысты. Өсімдіктердің және
жануарлардың өлген бөліктерінде, тұқымның органикалық қалдықтарында және
басқа өлі субстраттарда өмір сүретін саңырауқұлақтар – облигатты сапрофит
деп аталады. Облигатты паразит деп аталатын саңырауқұлақтар тек тірі
ұлпалармен, бастысы өсімдікпен қоректенеді. Сонымен қатар
саңырауқұлақтардың аралық түрлері – факультативті паразиттер және
сапрофиттер кездеседі.
Сапрофиттер көбіне көп жемісті болып көрінеді: олар әр түрлі қоректену
қайнарларын пайдаланады. Паразитті саңырауқұлақтар жеке субстраттарға
бейімделуімен сипатталады: олар осы немесе басқа өсімдіктің нақты ағзасын
немесе ұлпасын зақымдайды. Облигатты паразиттер - әдетте моножемісті,
өсімдіктің бір түріне немесе бір сортына арналады.
Саңырауқұлақтардың өсуіне және спора тасымалдауына қоршаған орта
факторының маңызы зор.
Ылғалдылық. Көптеген саңырауқұлақтар қоршаған ауаның және субстратының
жоғары ылғалды болғанда ғана дұрыс дамиды. Шектен тыс ылғалдану көп
саңырауқұлақтар үшін жағымсыз, өйткені олардың дамуына қажетті өттегінің
келуі төмендейді. Нақты ұндық шықтың саңырауқұлақтардағы құрғақ шарттарда
жақсы дами алады. Тамшы судың бар болуы немесе ауаның жоғары ылғалдығында
спора тасымалдаушының дамуына қажетті шарт және ол спораның өсуіне және
өсімдіктің зақымдалуына қажетті.
Температура. Көп саңырауқұлақтар 20-25 С – температурада жақсы дамиды.
Бірақ саңырауқұлақтардың өсуі шамамен 2-ден 40 С температура аймағанда
болады. Температура 0 С-ға түссе, онда саңырауқұлақтың аз түрі дамиды,
мысалы: қысқы кезеңдегі қар атындағы егу көшеттерін зақымдайтын ауру
қоздырғыштары. Егер температура 0-ден төмен болса, саңырауқұлақтардың өсу
белсенділігі байқалмайды, бірақ қатты аяз болсада тыныстықта тұрған спора
өмір сүреді.
Оттегі. Барлық саңырауқұлақтар аэробты ағза болғандарымен, оттегіге
қажеттілік әр саңырауқұлақта әр түрлі болады. Көптеген саңырауқұлақтар
оттегінің белсенді келуін қажет етеді. Сонымен қатар кейбір саңырауқұлақтар
оттегі аз болғанда да дамуға қабілетті. Олар кейбір сапрофиті өңезденген
саңырауқұлақтар, тірі, белсенді демалатын жазушалардың ішінде дамитын
паразитті түрлер.
Орта реакциясы. Бұл фактор да саңырауқұлақтардың өмірінде маңызды орын
алады. Әдетте саңырауқұлақтар қышқыл субстраттарды қажет етеді, бірақ
нейтралды, тіпті әлсіз субстратта дамуға қабілетті саңырауқұлақтар бар.
Жарық. Саңырауқұлақтардың дамуында олар шешуші фактор болып
табылмайды. Көбісі жарықты қажет етпейді. Кейбір трутовиктер қарңғыда
кейіпсіз стерильденген жемісті денені құрайды. Күннің сәулесінің тік түсуі
саңырауқұлақтың спораны тасуына және өсуіне жағымсыз болып келеді.
Ұншығының саңырауқұлағы осы жағдайда белсенді дамиды және спора тасиды. Тек
күн сәулесіне саңырауқұлақтардың боялған спора тасушылары шыдамды.

4. Орман көшеттерін аурудан қорғайтын әдістер мен тәсілдердің
классификациясы және қысқаша сипаттамасы.
Фитопаталогиядағы қорғау шаралары негізгі 2 категорияға бөлінеді:
ескертулік (профилактикалық), ол өсімдіктердің ауру қоздырғышымен зақымдалу
мүмкіндігінің, олардың дамуы мен жайылуының, ауру қоздырғыштарымен күресу
міндетін атқаратын және арнайы тәсілдер арқылы өсімдік ағзасының қарсы
тұрулылығын жоғарылатуға бағытталған. Арнайы тәсілдер: иммунизаторлар,
активизаторлар, зат алмасу және тағы басқалар. Бірақ қорғау әдістерін бөлу
немесе фитопатологияда күреу шартты болып келеді, өйткені кейбір шарлар бір
мезетте емдік және керісінше болуы мүмкін.
Ағаш өсімдіктерін қорғауға арналған әдісттерді әрекеттену принципі
және техникасы бойынша қолданып, мына катергорияларға бөлеміз:
ұйымдастурышылық-шаруашылықты, орман шаруашылықты, физико-механикалық,
химиялық, биологиялық, карантинді. Көбінесе өсімдік ауруларымен күресу
шараларын кешенді ұйымдастырған дұрыс, оның нәтижелігі жоғары болады.
Мысалы: ұйымдастырушылық-шаруашылықты, орман шаруашылық, химиялық және тағы
басқалар.
Ұйымдастырушылық-шаруашылықты әдіс. Бұл әдіс өсімдік ауруымен
күрескенде шаруашылықты тиімді әрі үнемді пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Орман шаруашығында бұған мыналар жатады: Жоспар құру және ауру
ошағының аймағын және орнын табуға арналған көшетті фитопатологиялық
зерттеудің кезеңін іске асыру. Бұл мәліметтер қорғау шараларын жоспарлауға
негіз болады және көлемін, уақытын және бағасын көрсетеді.
Орман ауруының зияндылығы туралы, олардың жайылуы туралы және олармен
күресу әдістері мен тәсілдері туралы білімді насихаттау.
Ағаштарды зақымдайтын жабай аңшылық жануарларының санын реттеу, үй
жануарларының жайылымын (орман аймағында, әсіресе көшеттерде) шектеу.
Орман мәдениетін құруда пайдаланылатын тұқымды және аймақты дайындау,
олар өз кезегінде ағаш мәдениетінің өсуі мен дамуына жағымды экологиялық
жағдайды қамтамасыз етеді, ауру қоздырғышының дамуына және жайылуының алдын-
алады.
Орман мәдениетін өміршең ету үшін жақсы сапалы егу материялымен
қамтамасыз ету керек. Ол үшін орман питомнигінің астынан жер территориясын
таңдап, егісті қорғаудың химиялық әдістерін пайдалану және егіс материалын
дезинфекциялау керек.
Қажетті у химикаттар санын құру және онымен шаруашылықты уақытында
қамтамасыз ету.
Орман шаруашылық әдістер. Бұл шарлар аурудың инфекциясының алдын-
алуға, көиеттің тұрақтылығын жоғарылатуға, сауықтыруға арналған тәсілдерді
қолдануға бағытталады, орманды күту және оны эксплуатациялау тәртібін
сақтау жатады. Бұл тек қана орманда өсіру мақсатын көздемейді, сонымен
қатар орманды сақтау міндеттерін атқарады. Бұл мақсаттар бір-бірімен тығыз
байланысты, өйткені орман өсірудің басты мақсаты – орман өсімділігін
жоғарылату, аурулардың алдын-алу, түрлі шараларды қолдану. Орман шаруашылық
қорғау әдістеріне: ағашты тамырмен жұлу, тамырын және тамырын жылып тастау;
жас көшеттерді реконструкциялау; санитарлық негізді шабу-кесу, жас
көшеттерді күту ретінде кесу; діңдерді күту.
Физико-механикалық әдіс орман ауруының дамуы мен таралуының алдын-
алуға бағытталған. Ол үшін: ауру қоздырғыштарын құрту керек немесе
физикалық факторлар мен механикалық әдістер мен тәсілдерді пайдалану арқылы
аурудың алдын-алу. Физико-механикалық қорғау әдістерінің шараларына: ауру
ағаштардан құтылу; тамырларды жандыру; тамырдың қабығын ашу; ауру ағзаларды
кесу және көзін құрту; түскен жапырақтар мен қылқанжапырақтарды күйдіру;
тұқымды термикалық дезинфекциялау.
Химиялық әдістер ауру қоздырғыштары үшін улы, химиялық заттарды
(фунгициттарды) пайдалануымен сипатталады. Ол бұл қоздырғышты өсімдікте
дамуын басады және алдын-алады, сонымен қатар өсімдік ағзаларын сауықтырады
және ішкі әрекеті бар дәрі-дәрмекті өсімдікке енегізуі арқылы тұрақтылығын
жоғарылатады.
Химиялық заттар өсімдіктің кейбір инфекциялық емес ауруларын емдеуге
пайдаланады, мысалы минералды ашығумен, төмен температураның әсерімен және
тағы басқалармен байланысты. Кей жағдайда химиялық әдістер өсімдліктерді
қорғау үшін жиі және жалғыз ғана мүмкіндік болып табылады. Бұл әдістер
профилактикалық (өсімдіктің әр органын жапырақ, сабақ, дің, тамыр)
саңырауқұлақпен, бактериямен және тағы басқа аурулармен зақымдаудан; соның
негізінде оларға фунгициттерді (ауру қоздырғышын өлтіру) енгізу арқылы
сақтау және терапия әдістері (хемотерапия – ауру өсімдікті емдеу негізінде
оның ұлпасына химиялық затты енгізу арқылы, ол ауру қоздырғышы үшін у болып
табылады. Соның негізінде өсімдіктің ағзасы қатайып, ауруға қарсы тұруы
жоғарылайды).
Биологиялық әдіс. Өсімдіктің ауруымен күресеиін бұл әдістің негізгі
өзінің өмір сүру барысында антибиотикалық заттарды шығаратын, өсу мен даму
тежейтін немесе өсімдік ауруының қоздырғышының өлуіне негізделген әр түрлі
микроағзаның арасында антогонизм құбылысы болып табылады. Сонымен қатар
биологиялық әдіске 2-ші реттік паразиттерджі, фитонцинтерді, алкалоидтарды
және тағы басқа жоғары өсімдіктің өсу жасушасы шығаратын заттарды пайдалану
жатады. Антибиотикалық заттар (саңырауқұлақтар ) саңырауқұлақтың
суспенциялық спорасын бүрку арқылы, өсімдікті кәсіпорын дайндаған және
мәдениеттілік антибиотиктарын бүрку арқылы тұқымға енгізіледі. Ал мысалы
тамырды зақымдау үшін опепокпен күрес жүргізу барысында антогонистикалық
саңырауқұлақпен жараланған ағашты қолдану нұсқалады, ол ағаштан жасалған
бұрғымен немесе бау-бақшалы замазкамен және май болуымен сыланады.
Карантиндік шаралар. Жер бетінде өсімдіктердің өмір сүру ортасында
бейімделуі, географикалық орын ауыстыруы және жаңа жерге орналасуы үздіксіз
жүреді, сол сияқты ауру қоздырғышы өмір сүреді. Осыған байланысты өсімдік
аурулары жаңа географикалық аудандарда, аймақтарда (ол белгісі болады)
пайда болады. Жаңа аурулардың пайда болуына адам шаруашылығының іс-
әрекетінде. Мысалы: өсімдік өнімдерін егу және себу материалдарын әкелгенде
өсімдік ауруларының қоздырғышы да бірге ілеседі.
Оның алдын алу үшін өсімдіктердің арнайы карантиндік ережелерін ұстану
қажет. Одан басқа шетелдерден, аудандардан, ел ішінде карантинде тұрған
тұқымды, өсімдікті, өсімдік шикізатын, жемістерді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.