Банктің активтері мен пассивтері

Коммерциялық банктердің делдалдық қызметінің ерекшелігі мынада: басты ерекшелігі ресурстардың қайта бөлінуі карызданушының оларды пайдаланудағы табыстығымен көрінеді. Ресурстарды қайта бөлу карыз алушыға несие берушіден шаруашылық байланыстарының горизонталы бойынша жүзеге асырылады. Қарызға алынған және берілген қаражаттардың төлемі қарыз қаражаттарының ұсынысы мен сұранысының әсерінен калыптасады. Нәтижесінде, шарушылықта қаржы ресурстарының еркін орналасуына қол жеткізіледі. Нарықтық экономиканың озық дамуы мен қалыптасуы үшін коммерциялык банктердің делдалдық қызметінің мәні экономикалык жүйеде өздерінің қызметі арқылы тәуекелділік пен анықталмау деңгейін төмендетеді.
Коммерциялық банктер несиелік ресурстардың сұранысы бар қаржылық
нарықта тек шаруашылықтардағы жинақтарды мобилизациялап қана қоймай, сонымен бірге қаржыларды нәтижелі ынталандыруды қалыптастырады. Ақша қаражаттарын жинақтау мен сақтауға ынталандыру коммерциялык банктердің икемді депозиттік саясатының негізінде қалыптасады.
Коммерциялық банктердің жүргізетін операциялары пассивтік және активтік болып жіктеледі. Банктердің пассивтік және активтік операцияларын жетілдіру жолдарының мәселелері бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы банк жүйесінің өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан да зерттеудің осы тақырып бойынша жасалғаны айқын.
Дипломдық жүмыстың басты мақсаты коммерциялык банктердің пассивтік және активтік операцияларын жүргізу тәжірибесімен танысу, олардың жетілдіру жолдарын анықтап, ғылыми негіздеу. Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасы банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банкісі -«ТұранӘлемБанк» АҚ алынды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері;

1. Шоттарды ашу және капитал қозғалысымен байланысты несиелік операцияларын тіркеу тәртібін бекіту туралы №225 2003 жылдың 4 шілдесінен Қазақстан республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының қаулысы.
2. Несиелендірумен байланысты операцияларды лицензиялау тәртібін бекіту туралы №257 2003 жылдың 25 шілдесінен Қазақстан республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулысы.
3. Несиелендірумен (№ 195 30.06.03 жылдан Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының Қаулысының енгізген өзгертулармен) байланысты қызметті лицензиялау Тәртібін бектіту туралы №26 2002 жылдың 18 қаңтарынан Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулысы.
4. Мемлекеттік мекемелердің шоттарын ашу, жүргізу және табу тәртібін бекіту туралы №447 2004 жылдың 14 желтоқсанынан Қазақстан Республикасының қаржы Министрінің бұйрығы.
5. 1996 жылдың 24 желтоқсанынан «жеке тұлғаларды несиелендіру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
6. 23.05.97 жылдан №206 Қазақстан Республикасының банктік операцияларын жүргізу тәртібі; 19.02.99 жылдан №16 Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу тәртібіне енгізілген өзгертулер.
7. «Қазақстан Республикасында қолма-қол валютамен банктік операцияларын ұйымдастыру туралы» №295 Қазақстан Республикасының Ұлттық БанкБасқармасының қаулысы.
8. Бухгалтерлік есеп пен кассалық жұмыс бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банк Нұсқауы.
9. 2000 жылдың 2 маусымнан №266 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы» нұсқауы.
10. басқарма қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халық Банкінің кассалық жұмысын ұйымдастыру Ережесі.
11. 31.08.1995 жылдан №2444 президент Бұйрығымен іске енгізілген «банктер мен банктік қызмет туралы» заңы.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы №2155 1995 жылдың 30 тамыздан (№483 10.07.03 жылдан; №482 09.07.03 жылдан Қазақстан республикасының заңдарымен; №2830 27.01.96 жылдан; №2672 05.12.1995 жылдан; №2396 02.08.95 жылдан; №2370 20.07.95 жылдан заңдық күші бар қазақстан Республикасының Президент бұйрығымен сәйкес енгізілген өзгертулер)Қазақстан республикасының Заңы.
13. «Панорама», №№50-52, 1096, №№ 1-12 1997 жыл «Деловая неделя» №№ 1-12, 2001 жыл.
14. Арынов Ж. //Аль-Пари// № 6-112 бет.
15. Ахметов Д. //Хабаршы // №3-2004 жыл.
16. Абдильдин С, тургунова Л. //Қазақстан Банктері// №4, №6, №9 – 2006г.
17. Балапанов М.Т. Банктер және Банктік іс – Питер, 2000 жыл
18. Бекболатұлы Ж.К. Қазақстан коммерциялық Банктері: проблемалары және принциптері //Қазақстан экономикасы, - 1007 жыл №9-10 бет.
19. белых Л.П. Коммерциялық банктер орнықтылығы. Банктерге қалай банкроттықтан арылу керек. Мысалы: Банктер және биржалар: Юнити 2003 жыл – 192 бет.
20. бойченко А. Қазақстандық банктер мемлекеттің тікелей аралаусуынсыз ипотекалық облигация нарығын құрастыру мүмкін //Панорама 200 ж. 7 шілде 78 бет//.
21. банктік іс: стратегиялық басшылығы – М: консалтбинкир, 1998 жыл.
22. Брук П. Банктік іс және инвестицияны қаржыландыру.
23. Велисава Т. Севрік. Банктік тіуекелдер. – М: «дело Лтд», 2000 жыл – 72 бет.
24. Гейдараров М.М. Инвестицияны қаржыландыру және несиелендіру /Алматылық коммерциялық институт – Алматы, 1999 жыл – 169 бет/.
25. гамидов Г.М. банктік және несиелік іс. «Юнити», бірлестік баспасы, 1994 жыл – 94 бет.
26. Дробзина Л.Т. Ақша, Несие, Банктер – М., Инфра – м., 1997 жыл.
27. Жукова Е.Ф. банктер және банктік операциялар – М: банктер және биржалар – Юнити, 1997 жыл.
28. Зубченко Л. Микровнесиелендіру және классикалық несиелік бизнес қағидалары. //Финансист 1997 жыл №8//.
29. Исмаилов К. //Аль - Пари// №2 – 89-91 бет.
30. Иванов В.В. банктер сенімділігін талдау. М: Орысша іскерлік әдебиет., 2001 жыл – 320 бет.
31. Калиева Г.Т. Қазақстандағы коммерциялық банктер және олардың орнықтылығын қамтамасыз ету проблемалары: Автореферат. – Алматы; 1999 жыл.
32. Колесников В.И. Банктік іс – М: Қаржы және статистика 2000 жыл;
33. Под. Ред. В.М. Колесников Л.П. Кроливецкой Банктік іс. М: «СОМИНТЕК», 2004 жыл – 752 бет.
34. Лаврушин О.Н. банктік іс.М: Банктік және биржалық ақпараттық орталық 2002 жыл – 432 бет.
35. Лаврушин О.Н. Банктік іс – М: Қаржы және статистика 2000 жыл.
36. Маркова О.М. Сахаров В.И. Коммерциялық банктер және олардың операциялары – М: Банктер және биржалар – ЮНИТИ, 1995 жыл.
37. Манацаканян А.Г. Ақша және Несие: Калининград: 2000 жыл – 198 бет.
38. Миркин Я.М. Банктік оперциялар – М: Инфра – М., 1996 жыл.
39. Мухамбетова М. //Хабаршы// №3 – 2003 жыл.
40. Поляков В.П. Москвина Л.А. Ақша айналымының және несие негіздері.
41. П.Роуз Банктік менеджмент. М: «Дело Лтд», 2004 жыл.
42. Рид, Р. Коттер, Р. Смит, Э. Гилл. Коммерциялық банктер. М: Прогресс 2000 жыл – 501 с.
43. Сейткасимов Г.С. Банктік іс – Алматы: Қаржы – қаражат, 1998жыл.
44. Сейткасимов Г.С. Ақша Несие Банктер – Алматы: экономикасы 1999 жыл.
45. Саниев М.С. Ақша Несие Банктер: Оқу құралы Алматы: 2000 жыл – 198 бет.
46. Хамитов Е.М. Экономиканың нақты секторындағы инвестиция: бағалау және дамыту проблемалары. Алматы 2000 жыл.
47. Челекбаев А.Д., Хамитов Н.Н. Такабаев М.К. несие борышқорының және оның ағынды рейтингісінің есеп айырысудың – кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау әдістемесі: оқу құралы – Алматы: экономика, 2000 ж. – 61 бет.
48. Эдвин Дж. Долан. Қаржы банктік іс және ақша – несиелік саясат СПБ: Санкт – Петербург ОРКЕСТР 2004 жыл – 496 бет.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 6
1 бөлім. Коммерциялық банктер кызметінің принциптері, функциялары мен
жүргізілетін операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..7
1.1. Коммерциялық банк туралы түсінік және оның маңызы, принциптері
мен
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Коммерциялық банктердің пассивтік және активтік
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Коммерциялық банк операцияларының даму мәселелері бойынша
ғалымдар мен тәжірибешілердің ой-пікірлері 27
2. бөлім. Банктің активтері мен пассивтері 30
Банктің ұйымдық–экономикалық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Банктің активтік және пассивтік операцияларын ұйымдастыру 45
3 бөлім. Банктің пассив және актив операцияларын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.1. Банктің пассив және актив операцияларын
жаңғырту ... ... ... ... ... ..56
3.2. Банк қызметіндегі
тәуекелдік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
Қорытынды мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...79
Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...81

Кіріспе

Коммерциялық банктердің делдалдық қызметінің ерекшелігі мынада: басты
ерекшелігі ресурстардың қайта бөлінуі карызданушының оларды пайдаланудағы
табыстығымен көрінеді. Ресурстарды қайта бөлу карыз алушыға несие берушіден
шаруашылық байланыстарының горизонталы бойынша жүзеге асырылады. Қарызға
алынған және берілген қаражаттардың төлемі қарыз қаражаттарының ұсынысы мен
сұранысының әсерінен калыптасады. Нәтижесінде, шарушылықта қаржы
ресурстарының еркін орналасуына қол жеткізіледі. Нарықтық экономиканың озық
дамуы мен қалыптасуы үшін коммерциялык банктердің делдалдық қызметінің мәні
экономикалык жүйеде өздерінің қызметі арқылы тәуекелділік пен анықталмау
деңгейін төмендетеді.
Коммерциялық банктер несиелік ресурстардың сұранысы бар қаржылық
нарықта тек шаруашылықтардағы жинақтарды мобилизациялап қана қоймай,
сонымен бірге қаржыларды нәтижелі ынталандыруды қалыптастырады. Ақша
қаражаттарын жинақтау мен сақтауға ынталандыру коммерциялык банктердің
икемді депозиттік саясатының негізінде қалыптасады.
Коммерциялық банктердің жүргізетін операциялары пассивтік және активтік
болып жіктеледі. Банктердің пассивтік және активтік операцияларын жетілдіру
жолдарының мәселелері бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы банк жүйесінің
өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан да зерттеудің осы тақырып бойынша
жасалғаны айқын.
Дипломдық жүмыстың басты мақсаты коммерциялык банктердің пассивтік және
активтік операцияларын жүргізу тәжірибесімен танысу, олардың жетілдіру
жолдарын анықтап, ғылыми негіздеу. Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
Республикасы банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банкісі -ТұранӘлемБанк АҚ
алынды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері;
- коммерциялық банктер қызметінің принциптері мен функцияларын зерттеу;
- коммерциялық банктердің пассивтік және активтік операцияларымен
танысу;
- зерттеу объектісі қызметінің ұйымдык-құқықтық негіздерін қарастыру;
- зерттеу объектісінің қаржы-экономикалық сипаттамасын беру;
- ТұранӘлемБанк АҚ пассивтік және активтік операцияларын жүргізу,
тәжірибесімен танысу;
- ТұранӘлемБанк АҚ пассивтік және активтік операцияларын жетілдіру
жолдарын анықтап, оларды ғылыми негіздеу.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде Қазақстан Республикасы аумағында
коммерциялық банктердің қызметін реттейтін заңнамалық және нормативтік-
құқықтық актілері, ТұранӘлемБанк АҚ қаржы есептері, қазақстандық және
шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілерінің еңбектері қолданылды.

1 бөлім. Коммерциялық банктер қызметінің принциптері, функциялары мен
жүргізілетін операциялары

1.1 Коммерциялық банк туралы түсінік және оның маңызы, принциптері мен
функциялары
Несиелі жүйеге сай банктік мекемелер халық шаруашылығына байланысты
кезектен тыс қамтамасыз етіледі, яғни коммерциялық бастамаларда, қаржылай
қызмет көрсетуде кең ауқымды диапозонда жасалып отыр. Бұл коммерциялық,
кооперативтік және жеке банкілер бірлесіп, заңды түрде коммерциялық банк
деп аталады.
Коммерциялық банк термині бұрынғы этаптан банктік іс деген сөзден
туындаған, өйткені бұл кезеңде сауда, тауар айналымы операциялары мен
төлемдері болған. Негізгі сұраныс тек саудагерлермен болды. Бұл
коммерциялық банк деп аталады. Бірақ өнеркәсіптің дамуына және банктердің
басқа да салалық аймақтарына байланысты үнемі қолданылатын термині
коммерциялық деп аталынып бұрынғы ойы жоғалып қалғандай. Ол банктік істер
сипатта аталынып, оның барлық түрлерімен кәсіби шаруашылықта қамтамасыз
етіп отыр. Коммерциялық банктер - бұл бұрынғы және несие мекемелерінің
жаппай тобы болып саналады. Оның көбісі қаржылай операциялар мен
қызмет көрсету саласы бойынша, нарықтық экономикадағы кәсіпкерлер тәжірибе
жүзінде орындап отыр.
Қазіргі, коммерциялық банктер әр түрлі өнімдер мен қызметтерінің
көптеген түрін клиентке ұсына алады. Мұндай кең ауқымды коммерциялық
банктер диверсификациялық операциялар арқылы өз клиенттерін жоғалтпай
сақтап қалуға тырысады.
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр
түрлі қызметтер көрсететін ерекше кәсіпорын. Қазіргі кездерде банктердің
клиенттерге ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзеге асырумен байланысты
жүргізетін операцияларының дәстүрлі және нарық талабына сай жаңадан пайда
болған дәстүрлі емес формалары көбеюде.
Осыған байланысты банк қызметтерінің коммерциялық сипаты
арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші деңгейдегі
банктердің қандай да болмасын меншіктің формасына жататындығымен емес,
олардың ақы негізінде клиенттеріне көрсететін қызметтерінің сан
алуандығымен байланысты. Коммерциялық банктер - коммерциямен айналасатын
ерекше кәсіпорын. Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердің
классифакациясы: меншіктің формасына байланысты, банк капиталына иелік
етуге байланысты, территорияға байланысты кұқықтық ұйымдатырушылық
формасына байланысты, операцияларды жүргізу дербестігіне байланысты, қызмет
көрсету ауқымына байланысты, капиталының жеткіліктілігіне байланысты.
Коммерциялық банктердің құқықтық ұйымдатырушылық формаларының Қазақстан
Республикасында қалыптасуы. Коммерцаялық банктердің Қазақстан
Республикасында қызмет ету ерекшеліктері, оларды рекапитализациялау
саясаты. Банктердің кұру тәртібі.
Коммерциялық банктердің қызметі - клиенттердің тапсырмасы бойынша және
солардың пайдасына ақы төлеу негізінде операцияларды жүзеге асыру.
Казақстан Республакасында коммерциялық банктерді басқарудың мақсаты,
принциптері мазмұны және әдістері шетелдік капиталдың банк секторына енуі.
Қазақстан Республакасы банк жүйесі Ұлттық банктен және екінші деңгейдегі
банктерден, яғни коммерциялық банктерден тұрады.
Несие жүйесінің негізін банк жүйесі құрайды. Сондықтан да шаруашылық
айналымда несие-қаржылық камтамасыз ету бойынша негізгі салмақ банк
жүйесіне түседі. Несие институттарының қызметін реттеуші бірегейлі орган,
Қазақстан Республикасының Орталық банкі - Ұлттық банк болып табылады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі мынадай ірі банк топтарымен
көрсетіледі: мемлекеттік, жеке банктер, біріккен және шетел банктері. Банк
жүйесінің қалыптасуы жылдарында мемлекеттік банктер саны елеулі өсті,
қазіргі уақытта Ұлттьқ банктен басқа да банктер қызмет етеді. Бұл банктер
мемлекеттің талап тапсырмасына сәйкес келетін белгілі бір ерекше
қызметтерді орындайды. Әдетте мұндай банктер орта және ұзак
несиелендіруді өз міндеттеріне алады. Халықаралық тәжірибеде оларды
көбіне даму банктері деп атайды.
Коммерциялық банктер заңмен тиым салынбаған банктік операцияларды жүзеге
асыруға құқылы заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым. Қазақстан
экономикасының нарыктық арнаға бұрылуы ақшаның, несиенің және есеп-айырысу
рольдерінің артуынсыз мүмкін емес. Нарықтық экономикада банк жүйесінің үш
бірлікті маңызы бар. Біріншіден, коммерциялық банктердің дамыған жүйесі
төлемдер жүйесін басқарады. Коммерциялық мәмілелердің көпшілігі әртүрлі
банк салымдары арасында қаржылардың қайта бөлінуі жолымен жүргізіледі.
Екіншіден, басқа қаржы делдалдарымен қатар банктер тұрғындардың жинақтарын
өндірістік, коммерциялық өріске бағыттайды. Қаржыларды инвестициялау
процесінің тиімді жүзеге асырылуы елеулі дәрежеде, банк жүйесінің ақша
ресурстарының, оларды пайдаланудың тиімді тәсілдерін таба білетін заем
алушыларға бағыттау қабілеттілігіне тәуелді. Үшіншіден, коммерциялық
банктер ақша-несие саясатына сәйкес, экономикалык жүйедегі айналыстағы ақша
мөлшерін реттейді.
Коммерциялық банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан
ерекшелейтіндей белгілі бір қызметтерді орындаудан көрінеді. Банкілік
қызметті клиент мүддесіне банктің белгілі бір іс-әрекеттерді орындауы деп
сипаттауға болады. Кез-келген банк өнімінің негізіне белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандыру жатады. Коммерциялық банктердің негізі
дәстүрлі қызметтеріне әлі күнге дейін салымдарды тарту және несие беру
жатады. Осы қызметтерден сый ақылар бойынша айырмадан қомақты пайда табады.
Бүгінде әмбебап коммерциялық банктер банкілік қызметтің және қаржыі
қызметтерінің әртүрлі тараптарын қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады.
Еліміздің коммерциялық банктері өз клиенттерінің шаруашылық қызметін
қамтамсыз етумен байланысты несиелік, есеп-айырысулық және қаржылық
қызметтердің барлық түрлерімен айналысады.

Коммерциялык банктер - негізінен екі деңгейде банктік жүйеге бөлінеді.
Бүгінгі таңда коммерциялық банктер әр түрлі елдерде, әр
түрлі құрылыммен, әр түрлі жеке қатынастарды қарастырады.
Ең бастысы, орталық банктерден айырмашылығы құкықтық банкнот эмиссияның
қатынасып, пайда болуы. Қоммерциялық банктер арасында екі түрлі, яғни
әмбебап және мамандандырылған банктер.
Әмбебап банкі - барлық немесе банктік операциялардың барлық түрлерін
жүзеге асырады: кысқа мерзімге несие беру немесе ұзақ мерзімге несие беру,
бағалы қағаздармен операциялар жасау, қордың барлық түрлерін қабылдау.
Арнайы мамандандырылған банк - керісінше, немесе бірнеше банк қызметінің
түрлеріне мамандандырылады. Жекелеген елдерде банктік заңдылықтар банктерге
операциялардың кең көлемде жүзеге асыруына кедергі жасайды. Сонда да, жеке
арнайы операциялардан түскен табыс басқа операцияларды жүргізу қажеттігіне
міндеттелмейді. Арнайы мамандандырылған банктерге жататындар: инвестициялық
банк, ипотекалық банк, жинақ банк, тұтыну несие банктері, салалық банктер,
ішкі өндірістік банктер.
Несие жүйесінде банктің бір түрден екінші түрге көшуін тенденция ретінде
түсіну қажет. Әмбебап банктер, басшылыққа алынатын кейбір елдерде көптеген
арнайы банктер бар. Керісінше, арнайы банктері басшылыққа алынған елдерде
соңғы жылдары әмбебаптық жүйеге ауысуы байқалуда. Бұл өзі жекелеген елдерде
банктік заңдылыққа сәйкес соңғы банктік операцияларға ауытқуы кеңейіп, ірі
банкке айналады. Банктерді мамандыру принциптерін иемденетін елдерге
мыналар жатады: Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Италия. Әмбебапты жүйеге келтіру
принципі Швейцария, ФРГ, Австрия елдерінде басшылыққа алынады. Алайда,
статистика көрсетілгендей, көптеген капиталистік елдердегі мамандандырылған
және әмбебап банктер арасындағы ерекшеліктер көп жағдайда күрделі және
даулы жағдай болып табылады. Тіпті, статистикаға сәйкес мамандырылған
банктер басшылық ететін елдерде де, нақты түрде олардың көпшілігі әмбебап
банктерге айналдырылған.
Коммерциялық банктердің негізі қызметтері мыналар:
1. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды
жинақтау;
2. Экономиканы және халықты несиелендіру ;
3. Қолма-қолсыз есеп-айырусыларды ұйымдастыру және
жүргізу.
Коммерциялық банктердің делдалдық қызметінің ерекшелігі мынада: басты
ерекшелігі ресурстардың қайта бөлінуі қарызданушының оларды пайдаланудағы
табыстығымен көрінеді. Ресурстарды қайта бөлу қарыз алушыға несие берушіден
шаруашылық байланыстарының горизонталы бойынша жүзеге асырылады. Қарызға
алынған және берілген қаражаттардың төлемі қарыз қаражаттарының ұсынысы мен
сұранысының әсерінен қалыптасады. Нәтижесінде, шарушылықта қаржы
ресурстарының еркін орналасуына қол жеткізіледі. Нарықтың экономиканың озық
дамуы мен қалыптасуы үшін коммерциялық банктердің делдалдық қызметінің мәні
экономикалық жүйеде өздерінің қызметі арқылы тәуекелділік пен анықталмау
деңгейін төмендетеді.
Коммерциялық банктер несиелік ресурстардың сұранысы бар қаржылық нарықта
тек шаруашылықтардағы жинақтарды мобилизациялап қана қоймай, сонымен бірге
қаржыларды нәтижелі ынталандыруды қалыптастырады. Ақша қаражаттарын
жинақтау мен сақтауға ынталандыру коммерциялық банктердің икемді депозиттік
саясатының негізінде қалыптасады.
Коммерциялық банктердің экономикалық рөлін бағалау жағдайында мынаны
ескеру қажет: несиелік операциялар тұтынушыларға өнімді шығару мен
өндірістің көлемі мен үздіксіздігінің жоғарлауына сәйкестеледі; несие
айырысу операциялары тұтынушылармен өнімді төлеу процесін жүзеге асыруға
негізделеді.Сондай-ақ есеп-айырысу операцяларының қатысушыларының арасында
өзара бақылау; бағалы қағаздармен операциялар және сауда және өндіріс
қызметтерін дамыту үшін қаражаттар ағымын жоғарылатады; кассалық
операциялар және олардың реттелуі қолма-қол ақша айналысының жабдықталуын
жақсартуға мүмкіндік береді.
Нақты қолда бар ресурстармен қызмет ету коммерциялық банктің бірінші
және маңызды принципі болып табылады.
Басқа банк пайдасы үшін коммерциялық банк қолма-қол ақшасыз төлемді
жүзеге асырады, өзінің корреспондеттік есеп шотта қалған қалдықты қолма-қол
ақшамен ала отырып, басқа банктерге несие береді.
Қолда бар нақты ресурс шегінде қызмет ету негізінде коммерциялық банк
ресурстар арасындағы сәйкестікті және несие салымын ғана емес, сонымен
қатар банк активіндегі специфико мен жинақталған ресурстардың сәйкестігін
қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе мерзімге байланысты. Егер банк қысқа мерзімге
қаражат тартса, бірақ оны ұзақ мерзімді саудаға салса, онда дер кезінде
міндетті төлемді төлеуге қауіп төнеді.
Банк активтерінің тәуекелділігі жоғары ссудалары жеке меншік құралының
бөлшек салмағының көбеюін талап етеді. Банк активі мен пассиві арасындағы
тәуекелділік банк қызметінің экономикалық нормативін анықтау және
операцияларды реттеу кезінде анықталады. Осы және банктің спецификалық
операциялары банк пассив құрылымымен байланысты. Сондықтан осы
операцияларды жүргізбес бұрын, алғаш сатысында пассивті құраушы көзге көңіл
бөлу керек.
Нақты қолда бар ресурс шегінде актив операциясын жүргізгенде
административті еркін әдіспен шектелмейді. Административті шектеу біртекті,
күтпеген сипатқа ие. Оны жүйелі қолдану коммерциялық банк қызметі негізін
үзеді, сондықтан оның бағыты, реттеу басымдылығы экономикалық шектеуге
берілуі тиіс.
Қолда бар нақты тартылған ресурстен жұмыс жасау принципі -коммерциялық
банк фундаменті сияқты оның барлық акцентін ауыстырады: банктің депозит
тартуға қызығушылығы өседі, пассив үшін бәсекелестік дамиды, мемлекеттік
банктің административті жолынан босататын несие ресурсының қозғалысы
дамиды. Пассив үшін күрес өзінің ресурсын орналастыру үшін тиімді сфера
іздеуін тұрақтандырады.
Банкте нақты капиталдың рентабельді және динамикалық сатыға көшуі
жүреді. Сонымен қоса банктің несие жоспарлауы да өзгереді. Коммерциялану
бұл несие жоспарынан бас тарту деген сөз емес, керісінше, оның мағынасы
-ағымдағы перспективті жоспардың өлшеусіз өсуі. Бірақ жоспарлау негізінен
банк салымы емес, ресурсы құрайды.
Өтімділікті қамтамасыз ете отырып, нақты тартылған ресурс шегінде қызмет
еткенде коммерциялық банк экономикалық жауапкершілікпен қатар жоғары
экономикалық еркіндік сатысына ие бола отырып өз қызметінің нәтижесіне
жауапты.
Екінші маңызды принципті - өзінің қызметі нәтижесіне жауаптылығын
айқындайтын толық экономикалык өз беттілігі, оның негізінде коммерциялық
банк қызметі топталады. Экономикалық өз беттілік негізінде меншік қаражаты
мен тартылған ресурстарды еркін пайдалану, салымшы мен клиентті таңдап алу
еркіндігі, салық төлеуден калған кірісті пайдалану жүзеге асырылады.
Банктің заң шығарушы органдары коммерциялық банктерге өз кірістері мен
қорларын жұмсауға экономикалык еркіндік берді.
Салық төленіп болған соң, банктің пайдасын бөлу жалпы акционерлер
жиналысымен шешіледі. Жиналыс банктің әртүрлі қорларға есептесу мөлшерін,
акция бойынша дивиденті белгілейді. Коммерциялық банктің экономикалық
жауапкершілігі оның ағымдағы кірісімен шектелмейді және оның капиталына
байланысты. Коммерциялык банк міндеті бойынша банкке тиісті қаражат пен
мүлікке жауап береді. Коммерциялық банк барлық өзінің операция
тәуекелділігін өз мойнына алады.
Үшінші принципі коммерциялық банктің клиенттермен өзара
қарым-қатынасын арықтық қатынас ретінде құралады. Коммерциялық банк
ссуда бере отырып , нарықтық пайдалылық тәуекелділік,өтімділіктен
шығады.
Мемлекеттік көзқараспен коммерциялық банк сипатымен сәйкес емес,
өтімділік дағдарысына ұшырайды.
Төртінші принципі коммерциялық банк қызметін реттеу, қосымша
экономикалық әдіспен жүзеге асырылады. Мемлекет "ойын тәртібін"
коммерциялық, банктерге анықтап береді, бірақ бұйрық бере алмайды.
Коммерциялық банктер ең маңызды функциялардың бірі несиеде делдалдық
қызметін жеке тұлға пайдасының және кәсіпорынның қор айналымы процессінен
уықытша босаған ақша құралының қайта бөлумен жүзеге асырылады.
Коммерциялық банктің делдал функциясының маңыздылығы ресурсты қайта
бөлудің басты критериясы болып қарыз алушының пайдалылығы табылады.
Ресурсты кайта бөлуді жүзеге асырғанда несие беруші мен алушы арасындағы
шаруашылық байланыс қолданды, жоғары тұрған банк құрылымының қатысуынсыз,
оның төлемділік және қайтарылу жағдайында осы функция атқарылады. Осы
қарызға деген сұраныс ықпалымен қарызға берілген құралға төлем құралады.
Нәтижесінде нарықтық қатынасқа сай еркін қаржы ресурсының орналасуына қол
жетеді. Нарықтық экономиканың жемісті дамуында коммерциялық банктің делдал
функциясының маңызы зкономикалық жүйеде анықталмағандықтан кызмет
тәуекелділігін төмендетуде көрінеді. Несие беруші мен алушы арасындағы ақша
құралының қозғалысын банктің қатысуынсыз жүзеге асыра алады, бірақ
берілген, ссуда мен ақша жоғалу тәуекелдігі жоғары, өйткені олар өздерінің
төлемсіздік қабілеті жөнінде хабарсыз, ақша құралының көлемі мен мерзімі
қажет ақшаның, мерзімі мен көлемі сәикеспейді. Ссудаға берілетін қаражатты
коммерциялық банк өзіне таратады, сөйтіп банк есеп шотындағы акшаның
активтің ақша иелерінің тәуекелділік жиынтығын төмендетеді.
Коммерциялық банктің екінші маңызды функциясы шаруашылықта қорлануды
ынталандыру.
Экономиканы қайта құру кұрылымының жүзеге асырылуы ішкі шаруашылық
қорлану мен пайдалануына байланысты. Экономиканың құралуы үшін шетел
инвестициясы емес, олар қаражаттың негізгі бөлімін құрау керек.
Оның өткен дамулары бірден-бір өндірушілерге және басқа субъектілерге
шаруашылық өмір ұсынбады тұрғындарды ресурс қорлану мен жинақтау
ынтасын коса алғанда, кәсіпорын үшін кірістің қорлану және тұтыну бөлігі
алынған дерективті жоспарлауымен, орнатылады.
Тұрғынтардың кірістің жоғары емес деңгейінде корлануға ынтасы төмен
деңгейде болды, ал тұтыну нарығының, теңестірілуі ең төменгі деңгейге
түсті.
Қаржы нарығында коммерциялық банк несие ресурсына сұраныспен шыға отыра,
олар шаруашылықта бар жинағын жинақтап қана қоймай, ағымдағы кажеттілікті
шектеу негізінде қаражатты қорландыру үшін жеткілікті әрі тиімді құру
керек. Ақша құралын жинақтау мен қорландыру ынтасы коммерциялық банк
депозиттік саясаты негізінде құралады.
Салым бойынша жоғарғы пайыз төлене отыра, несие берушіге банкте
қорланған ресурстың орналасуына үлкен кепіл сенімділік қажет. Кепіл болып
міндетті сақтандыру салымының кұралуы табылады, ол "банк және банк қызметі
туралы заңда" көрсетілген.
Салымшыға сақтандыру депозитімен қатар, коммерциялық банк қызметі туралы
ақпарат алу, қандай кепілдік бере алады, сол туралы ақпарат салымшы үшін
маңызы бар. Несие берушінің қаражатын пайдаланбас бұрын, ол банктің қаржы
жағдайы туралы, болашақтағы, салым тәуекелділігін бағалай білу керек.
Елімізде бағалы қағаз нарықтың әлі дүрыс дамымауына байланысты, ағымдағы
жыл Ішіндегі банк салымы қаржы ресурсының жинақталған нысаны түрінде
экономиканың жетілуіне жүмсалады. Банк мақсаты тартылып ресурстың бір
нысанын тауып, сол арқылы клиенттерді ресурстарды, қорлану мен жинақтауды
эдетке айналдыруды ойластырып, нарық заңы. бойынша дамьга келе жатқан
экономиканың инвестициялық мүмкіндігін анықтау.
Банктің үшінші функциясы банк субъектілері арасындағы төлемде делдал
қызметі нарыққа көшу кезінде жаңа мазмүнға ие. Мемлекеттік монополия
бүкілхалықтық меншік жағдайында субъектілер арасындағы барлық есеп
айырысулар бір мемлекеттік банк арқылы жүргізілді. Соған сай есеп
айырысудың нысаны, төлем тәртібі, екі жақ жауапкершілігі
бір

1.2. Коммерциялық банктердің пассив және актив операциялары
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы
Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- Ақылы негізде салымдарды (депозиттерді) тарту;
- Клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- Қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттармен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
- Инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
- Заңда көрсетілген тәртіп пен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
басқа да қаржылық міндеттемелерді);
- Төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- Ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзге де міндеттемелерді беру;
- Тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету,
осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық
(факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
- Банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
- Клиенттер үшін құжаттармен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер
(сейфтік бизнес);
- Коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
- Клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды
қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- Банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- Лизингтік операцияларды жүзеге асыру.

- Банктік қызметтермен байланысты кеңес беру қызметтерін көрсету;
- Қазақстан Республикасының ¥лттық банкімен берілген лицензиясына
сәйкес басқа да операциялар түрін жүзеге асырады.
Коммерциялық банктердің тағы бір манызды кызметі бар. Банктер
мемлекеттік бюджеттің орындалуы бойынша операцияларды жүргізуге міндетті.
Клиент пен банк арасындағы қатынас келісім шарт сипатында болатынын атап
өткен жөн. Қазіргі уақытта клиенттер несиелік - есеп айырысу және кассалық
қызметтер үшін банктерді өз беттерінше таңдайды және оларға барлық банктік
операциялар түрлері бойынша бір немесе бірнеше банктерде қызмет көрсетілуі
мүмкін.
Барлық атанған операциялар лицензия болған жағдайда үлттық және шетел
валютасымен де жүргізілуі мүмкін.
Коммерциялық банктер келісім шарт негізінде банк жарғысында қаралғандай
өзара депозиттерді, несие түріндегі қаржыларды бір - біріне тарту немесе
орналастыру, басқа да өзара операцияларды жүргізуі мүмкін.
Клиенттерді несиелендіру және қабылданған міндеттемелерді орындау үшін
қаржылардың жетіспеушілігі жағдайында Ұлттық банктен несие алуға өтініш
беруге құқы бар.
Коммерциялық банктер қаржыларды сақтау және операцияларды жүргізу үшін
банктерді өз бетерінше таңдайды және онда корреспонденциялық шоттар ашады.
Коммерциялық банктер корреспонденциялық шоттар ашу жағдайында
корреспонденциялық қатынас туралы келісім шарт жасасады. Оларға шотты ашуға
арыз, банк жарғысының көшірмесін және қолтаңба мен мөрінің үлгІсі бар,
наториалды расталған карточкасын ухынады. Корреспонденциялық шоташу
жағдайында банк мекемесінің бас есепшісі шот нөмірі көрсетілген белгісі бар
коммерциялық банктің жарғысын әзірлейді.

Комерциялық банктердің филиалдарының орналасу мекеніне қарай оған
корреспонденциялық суб шоттар ашылуы мүмкін. Субшоттар ашу туралы ұсынысы
филиалдардың орналасу мекені бойынша банк мекемесіне және осы
ұсыныс көшірмесі комерциялдық банктің корреспондециялық шоты ағылған
банк мекемесіне жіберіледі. Корреспонденциялық субшотты ашу туралы ұсыныс
көшірмесін коммерциялық банктің негізгі шоты бойынша құжаттар жинағында
сақталады.
Корреспонденциялық субшотты кұжаттау үшін банк мекемесіне, сондай-ақ
филиал туралы жалпы жағдайының көшірмесі, мөрі мен қолтаңба үлгісі салынған
карточка ұсынылады.
Банк мекемесі корреспонденциялық келісім шартына сәйкес
корреспонденциялық шоттар (субшоттар) бойынша ақша - есеп айырысу
операцияларын жүзеге асырады, коммерциялық банктерді телеграфты кодтармен
қамтамасыз етеді. Орталық банк, оның аймактық басқармалары, кассалық есеп -
айырысу орталықтары коммерциялық банктерді олардың олардың қызметтеріне
байланысты нормативтік құжаттармен қамтамасыз етеді.
Коммерциялық банктермен және олардың клиенттерімен депозиттер, несиелер,
зайымдар, салымдар және т.б. түрдегі шетел валютасындағы қаржыларды
орналастыру және тарту бойынша операцияларды жүргізу үшін ¥лттық банктен
лицензия талап етіледі.
Коммерциялық банктермен несиелендіру және қаржыландыру үііымдастырылудың
белгілі бір ерекшеліктері бар. Коммерциялық банктердің кәсіпорындарымен,
ұйымдарымен, коперативтермен несиелік қарым-катынастары шаруашылық есеп -
айырысудың, төлем тәртібінің және акша айналымының тұрақталуына және
банкілік қызмет көрсетудің кеңеюіне ықпал етуі тиіс. Банктер несиелерді
ұсына отырып өндірістің техникалық денгейінің жоғарлауына, жаңа жоғары
сапалы өнім түрлерін шығаруда, халыққа әр түрлі қызмет түрлерін көрсетуде,
халыққа және экспорт үшін тауар өндіруде кәсіпорындардың, үйымдардың,
коперативтердің инициативасын реттейді.
Кәсіпорындардың, ұйымдар және жеке меншік тұлғалардың негізгі және
айналым қорларын акцияландыру үшін жеткілікті қаржылары болмайды. Бұндай
жағдайдан шығарудың бірден бір тәсілі, коммерциялық банктерден жеткіліксіз
қаржыларды қарызға алу. Бұл жағдайда банктер несие ұсынуға
мүдделі болулары тиіс. Себебі, бұл қарыздарды мезгілінде қайтарылуының
кепілдігі беріледі және осы арқылы белгілі бір пайыздық табыс түсіреді.
Бүгінгі таңда көптеген шаруашылық етуші ұйымдар өз қызметтерінің көп
жағдайында шетелдік серіктестіктермен байланысты болып келеді. Шетелдік
фирмалармен іскерлік байланыстарды Үлттық банктен шетелдік валюталармен
операцияларды орындауға лицензия алған коммерциялық банктер арқылы жүзеге
асыруға болады.
Коммерциялық банктердің ақша айналымы бойынша операцияларды жүргізудегі
қызметтері маңызды орын алады. Оның мәні мынада:
Клиенттерге еңбек ақы төлеу үшін акша қаражатын беру үжымдық келісім
шартпен үкіметтің бекітулерімен және ¥лттық банктің нүхқауларымен
белгіленген мерзімде коммерциялық банктер арқылы жүзеге асырылады. Ұлттық
банктің инструкциясымен қаралған жағдайлардан басқа уақытта, белгіленген
мерзімнен бұрын еңбек ақы төлеу үшін қолма - қол ақшаларды беруге рұқсат
етілмейді.
Коммерциялық банктер қызмет көрсетілген кәсіпорындар, ұйымдар және
коперативтерден алынған кассальщ тапсырыстарды негізге ала отырып, әрбір
квартал сайын айналымның кассалык болжамын жасайды.
Коммерциялық банктер Ұлттық банкпен белгіленген немесе
халықаралық тәжірибеде қабылданған формада халық шаруашылығында есеп
айырысуды жүзеге асырады. Коммерциялық банктердің пассивтік операциялары.
Банктер бос ақша қаражаттарын аккумуляциялау және оларды қайтарымды
негізде орналастыратын мекеме ретінде анықталған. Осы арқылы олардың
қызметінің пассивтік және активтік операцияларын бөліп қарастыруға
болмайды.
Пассивтік операциялардың көмегімен банктер өзінің ресурстарын
қалыптастырады. Оның мәні мынада: салымдардың әр түрін тарту, басқа
банктен несие алу, меншік кұнды қағаздарының эмиссиясы, сондай-ақ банк
ресурстарын көбейтетін басқа да операцияларды жүргізу.
Пассивтік
операциялар активтерге ықпап етуде маңызды роль атқарады. Себебі
активтік операцияларды жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ресурстар болуы
шарт. Пассивтік операцияларға жататындар:
- Салымдарды (депозиттерді) қабылдау;
- Клиенттердің, соның ішінде корреспоқцент банктердің шоттарын
ашу және жұргізу;
- Меншік құнды қағаздарды шығару (облигация,
вексель,
депозиттер және жинақ сертификаттары);
- Банкаралық несиелерді, соның ішінде орталықтандырылған несие
ресурстарын алу;
- Репо операциялары;
- Евровалюттық несиелер.
Банктік ресурстары негізгі түрі банктың меншік қаржылары болып саналады.
Меншік капитал банк дамуындағы қаржылық база болып табылады. Ол банктің
банкрот және шығындалуы жағдайында салымшылырға, несие алушыларга
компенсациялық төлемді жүзеге асыруға, банктің міндеттерімен сәйкес
операциялардың түрлері мен көдемін қолдауға мүмкіндік береді.
Банктің меншік капиталы құрамына мыналар жатады: жарғылық, резервтік
және басқа да арнайы қорлар , сондай - ақ жыл бойындағы бөлінбеген табыс.
Меншік капиталының негізгі элементі - бұл жарғылық қор болып табылады.
Банктің ұйымдастыру формасына қарай жағылық қор әр түрлІ жолмен
қалыптасады. Егер банк акционерлік банк болып құрылса, онда оның жарғылық
қоры акцияларды шағарудан түскен акционерлердің қаражаты есебінен құралады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып кұрылған банктің жарғылық
капиталы қатысушылардың пайлық төлемдері есебінен қалыптасады. Банктің
ұйымдық-құқықтық формасына байланыссыз түрде жарғылық қор толығымен
қатысушылардың (заңды және жеке түлғалар) салымдары есебінен қалыптасады
және олардың міндеттемелерін қамтамасыз етуге қызмет атқарады.
Жарғылық қордың мөлшері, оны қалыптастыру тәртібі және
оған өзгеріс енгізу банк жарғысымен анықталады. Жарғылық капиталдың сомасы
заңды түрде шектелмейді, бірак банк тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін Ұлттық
банкпен олердың ең төменгі мөлшері белгіленеді. Батыс елдерінде комерциялық
бантердің жарғылық капиталының мөлшері 10-15 млн. ЭКЮ ақша бірлігіне
жетеді. Жарғылық қордың жоғарлауы банк акционерлерінің қаржыларының
есебінен, сондай-ақ оның меншІк қаржылары (резервтік және арнайы қорлардың)
есебінен, акционерлердің дивиденттері, пайда есебінен жүзеге асырылуы
мүмкін.
Резервтік қор банктің жүргізетін операциялары бойынша мүмкін болатын
шығындарды жабу үшін арналады. Резервтік қордың мөлшері жарғылық қорға
шаққандағы пайыз есебімен белгіленеді. Резервтік қордың қалыптасуының
негізгі көзі табыстан алынған айырым болып табылады.
Банктер басқа да арнайы корларды құрайды: амортизациялық аударым жолы
арқылы құралатын негізгі қорлардың тозу қоры, сондай ақ пайдадан құралатын
экономикалық реттеу қорлары.банктің арнайы қорларына жататын қаржылар:
үкіметтің шешімі бойынша жүргізілген негізгі қорларды қайта бағалаудан
түскен қаржы; банкпен акциялардың олардың біріншІ иеленушісіне жоғары
номиналды күнымен сатудан түскен қаржы және т.б.
Коммерциялық банктердің базасыньщ қазіргі уақыттағы құрылымы меншік
қаржыларының маңызды емес үлесі арқылы сипатталады. Нарықтық қатынастарды
дамыған елдерде ресурстар құрамындағы меншік қаржыларының үлесі 10-15
пайызы болып табылады, бұл банктің жеткілікті түрде тұрақтылығы мен
қамтамасыз етіледі.
Банк ресурстарының негізгі бөлігін тартылған қаржылар қалыптастырады.
Олар банктің активтік операцияларын жүзеге асыру үшін кажетті ақша
қаражатының 80-90 пайызын береді. Тартылған қаржының ең жоғарғы молшері
банктің меншік капиталына байланысты. Меншік капиталы мен тартылған
қаржының арасындағы ара қатынастың нормативтері әр елде әр түрлі болып
келеді. Бұл нормативтер 1:10-нан 1:100-ге дейінгі арақатынаста өзгеріп
отырады.
Коммерциялық банктер кәсіпорындардан, ұйымдардан, мекемелерден, халықтан
және басқа банкілерден қаржы тартуға мүмкіндігІ бар. Тартылған қаржылардың
бекІтілген мерзімі бойынша басқарылатын ресурстарға және ағымдық
пассивтерге бөлінеді. Басқарылатын ресурстарға банкпен тартылған шұғыл
депозиттер және банкалық несиелер жатады. Ағымдық пассивтер есеп -айырысу,
ағымдық және корреспонденциялық шоттардағы қалдық қаржылары арқылы
қалыптасады.
Салым (депозит) - белгілі-бір шартпен (қолма-қолсыз немесе колма-қолсыз
түрде ұлттық немесе шетел валютасында) иеленушісімен банкке берілетІн ақша
қаражаты. Салымдармен ақша қаражатын тартумен байланысты операциялар -
депозиттік операциялар деп аталады. Банктер үшін салымдар пассивтік
операцияның негізгі түрі, активтік несиелік операцияларды жүргізу үшін
негізгі ресурс көзі болып табылады.
Шұғыл түрдегі салымдар - бұл банктермен белгілі бір мерзімге тартылған
депозиттер. Шұғыл түрдегі салымдар негізінен қаржының келісім шарт
жағдайында және белгілі бір мерзімге банктің толық иелігіне берілуін
білдіреді, көрсетілген мерзім өткенде шүғыл салым кез келген уақытта
салымшымен алынуы мүмкін. Шұғыл салым бойынша клиентке төленетін сыйақы
мөлшері депозиттің уақыты, салым мөлшеріне және салымшының келісім шарт
талабын орындауына байланысты. Коммерциялық банктердің актив операциялары:
Банктің активтік операциялары - бұл табыс алу және өтІмділікті
қамтамасыз ету мақсатында банктің мобилизацияланған ресурстарын
орналастыру.
Банктің актив операцияларьш төрт топқа бөлуге болады:
- нәтижесінде банктің несиелік қоржыны қалыптасатын есеп - ссудалық
операциялар;
- инвестициялық қоржынды қалыптастыратын негізгі құраушы;
- инвестициялық операциялар;
- банкпен өз клиенттеріне көрсетілетін қызметтерінің бірі кассалық
және есеп - айырысулары;
тағы басқалар.
Ссудалық операциялар ресурстық базаларды орналастыруда банк
қызметінің негізін құрайды. Олар банктерге табыстың маңызды бөлігін
экеледі. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр түрлі ссудаларды үсынады.
Ссудалар сипаттарына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
қарыз алушы сипатына - кәсіпорынға, үкіметке және жергілікті үкімет
органдарына, халыққа, банктерге берілетін ссудалар;
қолданылу мерзіміне қарай - қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта
мерзімді (1 жылдан 5жылға дейІн), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары)
қызмет ету аймағына байланысты - өндіріс аймағыны және айналым аймағына;
қарыз алушының салалық аймағына - өнеркәсіпке, саудаға, ауыл
шаруашылығына, транспорт саласына;
қамтамасыз ету сипатына қарай - жалға берілген, кепілге берілген,
сақтандырылған және қамсыздандырылмайтын (бланкалық);
қайтару әдісіне қарай - бір мезгілде және қайтару; Банктер мынадай
принциптерді сақтау жағдайында беріледі:
қамсыздандырылған, қайтарымдылық, төлемділік және
мақсатты л ығы.
Кантокорренттік шоттар - ссудалық шоттардың ағымдық шоттармен
сәйкестендірілуі болып табылады.бұл шот бойынша дебеттік сальдо клиентке
несие берілгенін білдіреді, ал кредиттік сальдо - шотта меншік қаржысының
бар екендігін білдіреді. Бундай несие түрі ағымдық суранымдарды қаржы
қаржылары арқылы қанағаттандырумен байлапысты және қысқа мерзімді болады.
Сәйкес келісім шарт болған жағдайда бұндай несие түрі автоматты түрде
жүзеге асырылады. Бұл жағдайда несиенің не үшін керектігіне талдау
жасалынбайды. Сонымен бірге, қарыз алушының қаржылық жағдайына талдау
жасалынады. Контокоррентті шот бойынша несиелендіру шарты клиенттің
қаржылық сенімдІлігі деңгейіне байланысты дифференцияланады.Сондай-ақ
банктерде қысқа мерзімді несиелендірудің негізгі түрі ретінде овердраф
қолдапылады. Овердраф жағдайында клиентке чек арқылы немесе ағымдық шоттан,
ақшаны бере отырып, несие ұсынады, нәтежесінде ағымдық шотта дебеттік
сальдо пайда болады. Овердрафтың шекті сомасы, ағымдық шотты ашқан кезде
келісім шартпен анықталады. Бұндай несиелендіру түрі ағымдық есеп
айырысуларды аяқтау үшін клиентің қаржылай сұраныс канағаттандыруға
мүмкіндік береді. Несие үшін төлем тек нақты қолданылған ссудалар үшін
алынады.Берілген несиенІн колемін реттеу несие лициясының берілген
шамасын. қатыстыруы арқылы жузеге асырылады. Бұл жағдайда банк пен клиент
арасында келісім жасалады. Бұнда банк келісілген мерзімде белгілі бір
сомада қарыз алушыға несие үсынуға міндетті болады. Несие сызығы негізінен
бір жылға ашылады. Осы мерзім ішінде қарыз алушы кез-келген уақытта қосымша
келісімдерсіз несие алуға мүмкіндігі бар. Алайда, банк осы мерзім біткеге
дейін клиенттің қаржылық жағдайы төмендесе, келісімді жабуға құқылы.
Банктік несиелендіруді үйымдастырудың келісі түрі ссудалық шоттарды
қолдану арқылы ссудалар беру. Бұл жағдайда ұсынылатын несие сомасы клиентің
ссудалык шоттың дебетінен ағымдық шоттың кредитіне аударылады.Банктің
активтік ссудалық операциялары тобына, сонымен бірге факторинг, лизинг
жатады. Факторинг дегеніміз кәсіпорынның қарыздарын төлеу туралы
міндеттілікті банктін өз мойнына алуы. Банктің өнімді сатып алушыдан
төлемді талап етуге құқығын иеленеді. Сонымен бірге клиенттің айналым
капиталын несиелендіреді және өзіне тәуекелділігін алады. Ссуданы беру
туралы шешім қабылдау жағдайында банк жеткізуші несие қабілеттілігін
талдайды және қарызданушыларының жағдайы туралы мәліметтермен
танысады. Барлық тәуекелділікті банк өзіне алғандықтан көп жағдайда
жеткізуші жалпы соманың 80 - 90 пайызын төлейді, ал қалған сомасын
дебитормен барлык карыз қайтарылғаннан кейін төлейді. Коммерциялық банктер
бұл несие түрін дамыта отырып, өздерінің операциялық қызметтерін
көбейтуге, табыстылық денгейін жоғарлатуға және клиенттермен байланысты
кеңейтуге мүмкіндік алады. Лизингтік операциялар - ұзақ мерзімге
машина, құрылғы, жылжымайтын мүліктерді және басқа да негізгі капитал
элементтерін жалға беру шартымен несие ұсыну. Банктер лизингтік
операцияларда әртүрлі формада қатысуы мүмкін.
Лизингтік келісім белгілі бір мүлікті жалға беру арқылы банкке лизинг
алушының потенциялды арызы арқылы жүзеге асырылады. Келісімде банк қатысу
формасына карамастан клиенттің қаржылық жағдайымен, оның лизингтІк
төлемдерді төлеу қабілеттілігімен танысады. Лизинг жалға берушінің жасалған
келІсімнен түскен табысы есебінен төленуі тиіс.Лизингті жүргізуші банк
өзінің операциялар шеңберін кеңейтеді және клиенттің төлен
қабілетсіздігінен шығындалу тәуекелділігін төмендетеді. Бұдан басқа банк
жалға берілген мүлікке салық салынбайтын амортизациялық есептеуді аударуға
құқылы. Банктің ссудалық операцияларының тиімділігі, оның несиелік
саясатымен анықталады. Несиелік саясат ссудалық негізгі бағыттарын
қалыптастырады. Несиелік салымдар банктер үшін сенімді және рентабельді
болуы керек. Несиелік тәуекелділікті денгейі бір қарыз алушыға берілетін ең
жоғарғы тәуекелділік мөлшерімен анықталады. Несие саясатының негізгі
бағыттары: қарыз алушы клиенттерді және үсынылатын, ссуда түрін таңдау
мүмкіндігі, несиелендіруді тиімді түрде ұйымдастыру. Несиелендіру
жағдайында берілетін ссудалар мерзімі банктегі ресурстардың иемделу
мерзімінен жоғары болмауы тиіс. Коммерциялық банктердің активтік
операциялардың бір түрі банктік инвестициялық қызметтері болып табылады.
Бұл процессте банктер күнды қағазға ресурстарды қабылдай отырып, инвестор
ретінде табылады. Бұндай құнды қағаздар түріне қарапайым және артықшылығы
бар акциялар, облигциялар мемлекеттік қарыз міндеттері, векселъдер және
т.б. жойуы мүмкін. Мысалға банктің вексильмен жүргізілген активтік
операциялары мыналарды кірістіреді: дисконттық және қайта есептелетін
операциялар, акцент бойынша несие операциялары, инкассациялау, версильдік
аударым беру және т.б. Банктер қүнды қағаздар арқылы оперицияларды жүзеге
асыра отырып, алдымен табыс алу мақсатында басшылық етеді.Банктің
инвестициялық қызметінің табыстылығына келесі факторлар эсер етеді:
экономика жағдайы; несие қаржылық жүиесінің құрылымы;кұнды қағаздар
нарығының даму денгейі; құнды қағаздардың шығарылуын және айналымын
реттейтін нормативті заңды базаның өнделуі; жоғары өтімділікті құды -
қағаздардың қолма-қолдылығы; қор нарығына қатысушылардың мамандандырылуы;
акция дивиденттерінің облигация және вексель пайызының өзгерІсіне
байланысты болатын кұнды қағаздар қоржынының кұрылымы. Құнды қағаздардың
табыстылығы оларды қайтару мерзіміне байланысты. Коммерциялық банктер үшін
көп жағдайда кұнды қағаздарды қыска мерзімге салу тиімді. Банктік
инвестицияға келесі тәуекелділік факторлары тән:
- несиелік;
- нарықтық;
- пайыздық.
Несиелік тәуекелділік - құнды қағаздар эмитенттерінің
өздерінің міндеттемелерінің орындауы бойыша қаржылық мүмкіндіктерінің
өзгеруі арқылы болуы мүмкін.
Нарықтық тәуекелділік - құнды қағаздар нарығында немесе экономикадағы ой
расталмаған жағдайлардың пайла болуынан шығады. Бұл жағдайда қынды
қағаздардың жеке турін инвестиция ретінде тарту мүмкіндігі жойылады, ал
олардың сатылуы тек жоғары жеңілдік жасау арқылы болады.

Пайыздық
тәуекелділік - несиелік және нарықтық тәуекелділігі төмен кұнды қағаздар
пайыздық төлемнің өзгеру тәуекелділігіне тәуелді болуы мүмкін, бүдан
қағаздардың нарықтық бағасының төменделуі шығады.

1.3. Коммерциялық банк операцияларының даму мәселелері бойынша
ғалымдар мен тәжірибешілердің ой - пікірлері
Қазақстан Республикасының банк жүйесі Ұлттық банктен және екінші
деңгейлі банктерден құралады. Несие жүйесінің негізін банк жүйесі құрайды.
Сондықтанда шаруашылық айналымды несиелік - қаржылық қамтамасыз ету бойынша
негізгі салмақ банк жүйесіне түседі. Несие институттарының қызметін
реттеуші бірегей орган, Қазақстан Республикасының Орталық банкі Ұлттық банк
болып табылады.
Екінші денгейлі банктердің Ұлттык банкпен қарым қатынасы келесі
принциптерде заңды негізде құрылады.
Ұлттық банк өзінің қызметі арқылы республиканың ақша несие саясатын
дамыту және бекіту мақсатында барлық банктік жүйенің қалыпты қызмер етуіне
ықпал етеді, банкілік қызметтері туралы сұрақтар бойынша банктері өз
мезгілінде нормативті құжаттармен камтамасыз етеді, банктік жүйе үшін кадр
дайьшдауға қатысада, банк жұмыстарына әдістемелік көмек көрсетеді. ¥лттық
банк заңды көзделген жағдайлардан баска кезде банктердің оперативті
қызыметтеріне араласуға кұқы жоқ.
¥лттық банктің реттеуші және бақылау функциялары Қазакстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы заңды күші бар Президенттің Жарлығына
сәйкес шектеледі.
Ұлттық банк екінші денгейлі банктер үшін және олардың филиалдары,
серіктес банктері және банк бірлестіктері үшін экономикалық нормативтер
белгілейді. Бұл нормативтердің құрамына жататындар:
бастапқы жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
банктік меншік қаржысының мөлшермен, оның міндеттемелерінің
сомасының арасындағы шекті арақатыс;
баланс өтімділігінің көрсеткіші;
¥лттык банкте орналастырылған міндетте резерфтердің мөлшері:
бір қарызданушығы шаққандағы тәуекелділіктің ең үлкен мөлшері;
банк қатысушылары, акционерлері, сондай ақ заңды тұлғалар үшін
тәуекелділіктің ең жоғары өлшемін;
шетелдік несиелерді тарту көлеміне шектеу.
Ұлттьқ банктің орталықтандырылған көздерінен алынатын несиелердің шекті
мөлшері.
Нормативтер мен шектеулер банктің қаржылық тұрақтылығын қамтамас ету,
олардың несиеленушілері мен клиенттерінің мүддесін корғау мақсатында,
сондай - ақ республикада ақша айналысым бекіту үшін белгіленеді.
Инфляциялық процестер ақша несиелік реттеу әдісі арқылы тоқталмауы
жағдайында Ұлттық банк несиелік салымдар бойынша шектеулер енгізуге және
банк операциялары бойынша процентгік ставкаларды өзгертуге қүқылы.
¥лттык банк екінші денгейі банктерге бақылау функциясы жүзеге асырады.
Ұсынылған баланста, есептер және банктік қызметпен байланысты басқа да
құжаттар негізінде ¥лттық банк банктермен белгіленген нормативтердің
сақталуына бақылауды жүзеге асырады. Бұдан басқа, Ұлттық банк өзінің
уәкінділігіне сәйкес кез-келген ауқытта қажетті сұрақты банкте тексеруге
құқы бар.
¥лттық банкпен алынған комерциялық банктердің мәліметтері жариялануға
жатпайды.
Екінші деңгейлі банктермен белгіленген заңдылықтар мен ¥лттық банктің
нормативтік актілерін жүйелі түрде бұзу жағдайында, Ұлттық банк мыналарға
құқылы:
Банк қатысушыларының алдында банкты қаржылык сауықтыру
бойынша шаралар еткізу туралы, банк басқармашылығын ауыстыру, банкты
кайта құру немесме тарату туралы сұрақтар қоюға;
Белгіленген заңды негізде ақшалай түріндегі айыппұл;
¥лттық банкте орналастырылған резервті қордан дебитор банктың
қарызын есептеп шығыру;
¥лттық банкпен белгіленген жеке нормативтерді өзгерту;
Жүргізуге жатппайтын банктік операцияларды орындау жағдайында
уақытша банк басқармашылығын өзіне алу;
Кейбір банктік операциялар түрлерін орындауға берілген лицензияны
қайтарып алу;
Банктың қүдысыз әрекет ету нэтежесісінде алынған табыстарын
бюджетке аудару;
- Нұсқауларды орындау үшін міндеттемелдер беру сияқты
санкциларды қолдануға.

2 бөлім. Банктің активтері мен пассивтері
2.1. Банктің ұйымдық - экономикалық сипаттамасы
ТұранӘлемБанк кызметтерін ашу, тіркеу және тоқтату тәртібі
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы" заңды
күші бар Президенттің жарлығымен анықталады.
Қазақстанның аумағында банктерді құруға рұқсатты Ұлттық Республикалық
банк береді. Ұлттық банк рұқсат берген кезде орындалатын банктік
операциялардың аумағы анықталады.
Банктерді ашуға рұқсат алу үшін, келесі құжаттарды иемделу қажет: рұқсат
алуға арыз; экономикалық негіздеме;алдағы екі-үш жылға болжам туралы толық
мәліметтер көрсетілген іскерлік жоспар; уәкілдіктермен ұсынылған банктің
басқармаларының мамандары; өкілдік құжаттар өкілдік келісім шарт, банк
жарғысы, банк жарғысын қабылдау хаттамасы және банкті басқару органдарының
тағайындамасы; қатысушылардың қаржылық тұрақтылығы туралы аудиторлық
қорытындама; жарғылық қор шотына қаржыларды енгізуді растайтын кұжат.
Бірлескен және шетелдік банктерді, сондай-ақ олардың серіктес банктерін
кұруға рұқсат алу үшін жоғарыда көрсетілген құжаттар тізімімен қатар, егер
қатысушысы заңды тұлға болып табылса, мынадай құжаттар ұсынылуы
қажет:олардың заңды мәртебесін растайтын және өткен екі жылдағы балансы
көрсетілген басқа құжаты; шетел катысушысына сәйкес органының бірлескен
банкте, республика территориясында шетелдік банктің қатысуы туралы немесе
олардың серіктес банкін ашу туралы шешімі;қатысушысы жеке тұлға болған
жағдайда тек қана осы тұлғаның төлем қабілеттілігін растайтын құжаты талап
етіледі.
Бірлескен және шетелдік банктердің ең төменгі жарғылық қоры Ұлттық
банкпен белгіленеді. Банкті ашуға рұқсат беру туралы, Ұлттық банкпен рұқсат
беруге қажетті құжаттарды және арызды алу кезінен бастап, үш ай мерзімге
қарастырылады.
Банк Қазақстан Республикалық банктерді тіркеу кітабына тіркелген кезден
бастап, заңды тұлға мәртебесін алады. Осы кітапта банктің, оның
өкілдіктерінің қызметінің тоқтату немесе серіктес банкті тарату
жағдайындағы сәйкес жазбалар орындалады. Банк өз қызметін қатысушыларының
шешімі бойынша және Қазақстан Республикасының заңдарымен қарастырылған
жағдайларды тоқтатуы мүмкін.
Банкті тоқтатуға рұқсат келесі негіздемелер бойынша шакырылуы
мүмкін:құрылтай келісім шартының және жарғының заңға сәйкессіздігі; банк
басқармаларының мамандандырылғын түрдегі жалғандығы; рұқсат берілген
негіздеме бойынша мәліметтердің табылуы; рұқсат берілген кезден бастап,
алты айдан астам уақыт бойы қызметінің тоқтап қалуы; заңдарға сәйкес
белгіленген экономикалық нормативтерді жүйелі түрде сақтамау; заңдылықпен,
сондай-ақ банк жарғысымен қаралған құқықтың; шектерден тыс операцияларды
жүзеге асыру, заңсыз түрде жасалған операциялардан түскен табысты бюджетке
алу; Қазақстан Республикасы заңдылықтарын, Ұлттық банкпен бекітілген
нормативтік актілерді жүйелі түрде бұзу; заңдылықтармен бекітілген,
ұсынылған мәліметтер мен есептерді жүйелі түрде өшіру; банктің банкрот
болуы;алғашқы екі жыл мерзімде меншік ресурстарының есебімен оперативті
операцияларды жүзеге асыра алмау мүмкіндігі; хабарланған жарғылық қорды
тіркеу кезінен бастап, ең төменгі соманы төлемеу; салымшылардың мүддесіне
қауіп төндіретін өкілдіктердің немесе құрылтайшылардың қаржылық
ережелерінің тұрақсыздығы.
Банкті ашуға рұқсатты қайтару, банктің өтімділігі туралы шешім ретінде
ыкпал етеді. Банкті ашуға рұқсатты қайтару туралы шешім енгізілген жағдайда
Ұлттық банк қабылданған шешім туралы банкті хабардар етеді.
Банкты ашуға рұқсатты қайтару туралы шешімді беру жағдайында банкты
оперативті басқару, тарату комиссиясы құрылғанға дейін, Ұлттық банкпен
бекітілген әкімшілікке беріледі. Банк басқармашылығы Ұлттық банктің
лицензияны қайтару туралы шешімімен келІспейтін жағдайда он күндік мерзім
ішінде орбитражды сотқа опеляция беруге құқы бар.
Банктер екі апталық мерзім ішінде Ұлттық банкті өкілдік құжаттарға
енгізілген өзгерістер, сонымен бірге банк басқармасындағы өзгерістер туралы
хабардар ету керек.
ТұранӘлемБанкі Акционерлік қоғамының құрылу тарихы 1925 жылдан
басталады. Банк әрбір жылы өз ісінің сәтті қорытындысы мақтанышпен атап
отырады. Банк тек қазақстандық және шетелдік әріптестері арасында жоғары
дәрежедегі сенімділікті сақтап қана қоймай, сондай-ақ өзінің дамуының жаңа
сапалы деңгейіне көшті. Бүгінгі таңда республикамыздағы ірі филиалдық
желісі бар жүйелі құрылған банктердің бірі, онда бос офис, 22 филиал және
186 есеп-кассалық бөлімдер бар. Банк Ресейде, Украинада және үшіншіден –
Қытайда, Шанхай қаласында да орын алған.
2004 жылдың үлкен сәттілікпен басталды. Еліміздің президенті
Н.Ә.Назарбаев жыл басында ТұранӘлемБанкінің жетекшісі Е.Н.Татишевті
қабылдап, ТұранӘлемБанк қызметіне жоғары баға берді.
2004 жылдың 27 ақпанында ТұранӘлемБанкі қазақстандық банктердің
ішінде бірінші болып Үндістанның экспорттық – импорттық банкімен 10 млн.
долларға келісім жасады. Несиелік желілер аясында 1 жылдан 5 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.