Абайдың қара сөздерінің құндылығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Жоспары
І. Кіріспе
Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 3 - 5
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Абайдың қара сөздерінің
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
2.2Абайдың қара сөздерінің тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 - 17
2.3 Абайдың қарасөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы
қазына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.4 Абайдың педагогикалық көз
қарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19 - 21
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл
арасында жазылған бір алуан шығармалары - қарасөз деп аталады. Жалпы саны
қырық алты бөлек шығарма. Оның алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға
қосылатындар Он алтыншы, Он сегізінші, Он тоғызыншы, Жиырмасыншы, Жиырма
төртінші, Отыз бірінші, Қырық бесінші сөздері. Жалпы қарасөздерден мазмұн,
тақырып жағынан өзгешерек тұратын- Қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала -
очерк тәрізді. Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі
қысқа зерттеу сияқты. Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан ең мол
шығарма бұрын Абайдың қолжазбаларында Ғақлиат тасдиқат деген атпен
бөлекше көшіріліп жүретіндін, мораль мәселелеріндегі Абайдың бір үлкен ой-
толғауы болады. Бұл - Отыз сегізінші сөз. Осыдан соң қарасөзбен жазылған
мысал, өсиет есебіндегі Сократ пен оның шәкірті Аристодим әңгімесі. Бұл
-Жиырма бесінші сөз. Көпшілік қарасөздерден және де өзгешерек қалыптанған
Абайдың Отыз жетінші сөзі. Бұл бөлімше өзге қарасөздерге тұтас құрылған
бүтін шығарма емес. Шартты түрде Отыз жетінші сөзден бір араға бастары
құрылған афоризмдер саналады. Мүрсейіттің көшірулерінде және Абайдың толық
жинақтарының бәрінде осы афоризмдер Жиырма үш деп саналады. Анығында,
Абайдың афоризмдері бұлар ғана емес және жинақтарға басылғандай бір ғана
1896 жылда туған болмау керек. Әр жылдарда айтылған терең ойлы, шешен,
шебер сөздерді 1896 ж. ең алғаш Абай шығармаларын құрастырушы шәкірттері
сол жылда түгендеп еске алып отырып, ойда сақталғандарын осылайша Отыз
жетінші сөз деп мөлшермен, шартты бір шеңберге сыйғызған тәрізді.
Афоризмдер Абайда жиырма үштен әлдеқайда кеп екенін Абай оқушыларының
бәріде біледі. Ақынның өз шығармалары ғана емес, Пушкиннен, Лермонтовтан
және әсіресе Крыловтан жасаған аудармаларының тұсында әр алуан өсиет, сын,
мысқыл, әжуа, психол., эстетик., пед. жайлардан түйіп айтқан нақыл, ақыл,
терең ойлар аса көп кездеседі. Сондайлық бір-екі өлең жолының бойына сыйған
тұжырымды көркем сөз Абайда көбінше афоризм боп қалыптанған. Ал өз
өлендеріне ауыссақ, онда осылайша жазылып және жұртқа молжайылып, нақыл-
өсиетесебінде тарап кеткен талай өлең жолдары бар. Соның көбі және де
Абайдың афоризмдерінің санын молайту керек. Ең ақыры, осы тұста бөлек
тексеріліп отырған қарасөздердің өздерінің кейбіреулерінен де Абайдың
шешен, шебер, тапқыр етіп түйген сөйлемдері афоризм қатарында оқушы жұртқа
ертеден көп тарап кеткені бар. Олар да Отыз жетінші сөзді көп тың
мысалдармен әлі талай тамаша бағалы афоризмдерімен молайта алады. Отыз
сегізінші сөз - Ғақлиат - тасдиқатты бұрынғы барлық қолжазбаларда белініп
жүрген ретімен жалпы қарасөздерден бөлекше атадық. Тағы да тақырыбы
ғылымдық мәселе болғандықтан, Қырық алтыншы сөз - тарихтық очеркті де бөліп
атадық. Осымен жиыны он бір сөз, қарасөздер көпшілігінің қалпынан бізге
басқарақ саналды. Абайдың анық қарасөз атты мұрасын алғанымызда, олар
отыз бес сөзден құралған болады. Жалпы алғанда Абайдың осы барлық қарасөз
дейтін мұралары көркем прозаның өзінше бір бөлек, бір алуаны боп саналады.
Бұлар сюжетті шығармалар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған естелік, мемуар
да емес. Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар Абайдың өзі тапқан
бір алуан көркем сөздің түрі. Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және көбінше
адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді. Абайдың
қарасөзінде Сократтың сөзін дін үгітшілерінің сөздерін келтіргендей етеді.
Абай қарасөздері көбінесе барлық жайлардан өзі сөз бастап, өзі әңгіме дүкен
құрып отырған болады. Осыдан соңғы қарасөздер жөнінде айқын байқалатын бір
өзгешелік, Абай өзінің өлең сөздерінің көптен-көбін заманындағы оқушы мен
тыңдаушыларына үнемі түсінікті болмайтындай көреді. Онысы - анығында солай
да еді. Осы жайды ескеріп, Абай енді қарасөзінде сол өлеңдерінде айтылатын
ойларының бірталайын жаңа сөзбен таратады. Сондықтан кейбір қарасөздерінде
бұрынғы өлеңінде айтылған ойлар жеңіл, қарапайым, оңай ұғымдар мен қайтадан
айтылады. Бұл жөнінде Абай өзінің көпшілік оқушы, тыңдаушысыменен
әңгімелеседі. Және сол әңгіменің үстінде адамгершілік мәселелерінен:
әділет, ақтық, турашылдық, шындықты сүйгіштік, ғылымға құмарлық, еңбекті
бағалағыштық сияқты жайларды айтады. Немесе осылардай, адамдық сипаттың
жауы болатын аярлық жалғаншылық, бәлеқұмарлық, мақтаншақтык, мансапқорлық,
өсекші-өтірікшілік, еріншектік, әр алуан арамтамақтық сияқты мінездердің
барлығын айтқанда, Абай сол жайларды тындаушының көңіліне, көкейіне қонымды
ету жағын алдымен ойлайды. Айтпақ сөздері мен ойларын мысалдармен
келтіреді; Кейде өзі көп алдында отырғандай, тыңдаушысына сұрақтар береді.
Өзі онымен жауаптасып, әңгімелескен кісі тәрізденіп отырады. Мысалдарды
қазақтың Абай заманындағы күнделік болмысынан алады. Сол мысалдарды кейде
күлкіге сайып, мысқыл, әжуахалдерді әдейі айқындай түседі. Әңгімесі
тыңдаушысына пайдалы өсиет болумен бірге, көңілді айтылып, қызықты боп
жетсін деген мақсатты ойлайды. Өзінің адамгершілік, әлеуметшілдік,
ағартушылық ойларын айтуда Абай педагогикалық жақсы әдіс қолданады. Оңайдан
қиынға қарай, жақыннан жыраққа қарай, қызықты, күлкілі жайдан үлкен
толғаулы қорытындыға қарай біртіндеп жетектейді. Сатылап отырып үгіт-өсиет
асырады. Соңында тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі көп. Кейбір терең өсиет,
озғын ойлар бұның тыңдаушыларының санасына жетпеуі мүмкін. Сол себепті елең
сөздерінде ұзақтан, тереңдеп айтылған кейбір ағартушылық, адамгершілік
үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын ашатын анық шыншыл және
күшті азаматтық сындарын мынау қарасөздерінде оңайлатып, азайтып, қысқартып
айтатыны да болады. Бұл ретте кейде ақынның өлеңінде кездесетін қайшылықтар
және тарихтық тар көлемді, түсініктер көбірек көрінетін кездері де болады.
Оқушы мен көпшілік тыңдаушыларының өз тұсындағы сенім-нанымдарын еске
алғандықтан, ақын дін тақырыбын көбірек сөз қылады. Осындай негізгі түсінік
Абайдың қарасөзінде де көрінеді. Бірақ осымен қатар мұсылман дініне иланған
тыңдаушыларына құдайдың, пайғамбардың, иман, парыздардың жайларын көбірек
айтады. Мынау оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік
етеді. Және өлеңнен қарасөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік
бар. Онысы: дін түтынушылар мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса
аяусыз, сыншы, жазушы болған қалпын Абай қарасөздерде біраз жеңілейтіп,
ашуын азайтыңқырап алады.
Зерттеудің мақсаты: Ұлы ақын шығармаларының, оның ішінде қара сөздерінің
ерекшеліктерін танып, тәрбиелік мәнін ашу;
Зерттеудің міндеттері:
- ғылыми әдебиеттерге, баспасөз құралдарына шолу
- жинақталған материалдарды сұрыптау
- іс – тәжірибе жұмыстарын жүргізу үшін материалдардаярлау
- қорытындылау
Зерттеудің обьектісі: Абайдың қара сөздері. 19, 3,7, 14, 25, 36,44 – қара
сөздері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Абайдың қара сөздері оның ақындық мұраларына
қосылған бағалы қазына, ақынның өз тұсында болған тарихи шындықпен,
қоғамдық құрылыспен туған шығармалары. Қарасөздердің бағасы - Абай
заманындағы жағдайды, тарихтық шындықты өз қалпында бұлжытпай толық танытып
береді.Біздің заманымыз үшін Абай суреттеп отырған ортаның барлық
болмысы,мүлде алыста қалған дүние болғанымен қара сөздердің арманы мен
мазмұны, мұраттары тарихтық жағынан бағалы. Ақынның адамгершілік жөніндегі
өсиеттерінің біздің заманға да бағасы зор, тәрбиелік мәні ерекше. Олай
болса, Абай қара сөздері – осы заманда да бағасы жойылмайтын қымбат қазына.
Зерттеу әдістері:
- тақырып бойынша әдебиеттерді зерттеу;
- бақылау, салыстыру, талдау;
- тәжірибелік жұмыстар;
- жинақталған материалдарды сұрыптау әдістері.

2.1 Абайдың қара сөздерінің құндылығы

Абайдың қара сөздері жалпы тақырып мазмұны жағынан алғанда, оның
ақындық мұрасымен тығыз байланысты. Көп сөздеріндегі ойлар, пікірлер
өлеңдерімен ұштасып, солардың мән-мағынасын кейде қайталап, пысықтап, әрі
қарай жалғастыра дамытып отырады. Бұл қара сөздер жанрлық, стильдік жағынан
әр алуан. Мұнда терең публицистикалық тебіреністер де, жүйелі философиялық
толғаулар да, ойға оралымды нақыл сөздер де, ғибрат ретінде жазылған аңыз-
хиқая да, тарихи эссе- очерк те табылады. Қара сөздерді алғаш жазуға
кіріскенде ақын: ... Ойыма келген нәрселерді жаза берейін ... кімде-кім ішінен
керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім
өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, - деп қарапайымдылық білдірсе
де, бұл жазбалар ғылыми-танымдық және әдеби көркемдік мәні өте зор, ақынның
жалпы ақыл-ой өрісін, дүниеге көзқарасын танытуға баға жетпес мағлұмат
беретін аса құнды қазына болып табылады. Абай қара сөздері көбінесе барлық
жайлардан өзі сөз бастап, өзі әңгіме дүкен құрып отырған болады. Қара
сөздердегі бір өзгешелік, Абай өзінің өлең сөздерінің көбін заманындағы
оқушы ме тыңдаушыларына үнемі түсінікті болмайтындай көреді: Осы жайды
ескеріп, Абай енді қара сөзінде сол өлеңдерінде айтылатын ойларынын
бірталайын жаңа сөзбен таратады. Сондықтан кейбір қарасөздерінде бұрынғы
өлеңінде айтылған ойлар жеңіл, қарапайым, оңай ұғымдармен қайта айтылады.
Бұл жөнініде Абай өзінің көпшілік оқушы, тыңдаушысымен әңгімелеседі. Сол
әңгіме үстінде адамгершілік мәселелерінен: әділет, ақтық, турашылдық,
шындықты сүйгіштік, ғылымға құмарлық, еңбекті бағалағыштық сияқты жайларды
айтады. Сонымен қатар осылардай адамдық сипаттың жауы болатын аярлық,
жалғаншылық, бәлекұмарлық, мақтаншақтық, мансапқорлық, өсекшілік,
еріншектік, арамтамақтық сияқты мінездердің барлығын айтқанда, Абай сол
жайларды тыңдаушының көңіліне, көкейіне қонымды ету жағынан алдымен
ойлайды. Айтпақ сөздері мен ойларын мысалдарымен келтіреді. Сөйтіп отырып,
үгіт-өсиет жасайды. Сонда тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі де көп. Оның
байқауынша, кейбір терең өсиет, озық ойлар тыңдаушыларының санасына жетпеуі
мүмкін. Сол себепті өлеңдерінде ұзақтан, тереңдетіп айтылған кейбір
ағартушылық, адамгершілік ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын
ашатын анық шыншыл және күшті азаматтық сындарын мынау қарасөзерінде
оңайлатып, қысқартып айтатыны да кездеседі. Бұл ретте кейде ақынның
өлеңінде кездесетін қайшылықтар және тарихтық тар көлемді түсініктер
көбірек көрінетін кездері де болады.

2.2 . Абайдың қара сөздерінің тәрбиелік мәні

Бірінші сөз мазмұны жағынан өзге сөздерге кіріспе ретінде жазылған.
Абай өз заманының адамдары атқарған негізгі харекеттерге талдау жасаған.
Олар: ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, бала бағу. Ел бағудан түңіліп, мал
бағу қолынан келмейтінін айтады. Неліктен ғылым бағу мүмкін еместігіне
нақты дәлелдер келтіреді. Өз ортасында ғылым сөзін сөйлейтін адам жоқ, олай
болса білмегенді кімнен сұрайсың, білгенің кімге дәрі. Жағдай осылай болған
соң ғылымның өзі - жан азабы,- дейді. Екінші сөзінде - халықтарды
салыстырады. Қазақ, ноғай (татар), сарт (өзбек), орыс сияқты көршілес
елдерді оқушысы қазақ жұртшылығына әділетті достық көңілмен ұғындырып
береді. Әңгімені жай бір тыңдаушылар тобында отырғандай, жеңіл әзіл тәрізді
бастап, өз халқының дәлелсіз үстірт өзімшілдігін мысқыл ете келеді. Содан
барып шын сыншыл ойларына ауысады. Еңбек суйген ел атаулының бәрі де
қазақтай еңбексіздікке мол салынған және сол еңбекті өнеркәсіпте, күндегі
тірлікте көрші елдің бәрінен кейін қалып отырған халқына үлгі берерлік,
артық елдер болып бағаланады. Үшінші сөз де өзінше бөлек бір алуан. Бұнда
казақ сахарасын билейтін әкімдер, тергеуші билер, соттар туралы сөйлейді.
Сол күндегі ел тірлігінің қайшылық, ауыртпалықтарын молайтып отырған
патшалық өкімет туралы да ой қозғайды. Болыс атаулының елге сор болатын
тынымсыз сойқаңды мінездерін әшкерелейді. Уақытша себі бола ма деп бірер
ұсыныстар айтады. Сол ретте ендігі болыс орысша оқуы бар адамнан болса екен
дейді. Және тергеу мен үкім шығаратын қазақтың биі, сот орны туралы пікір
айтады. Ел ішіндегі дау оңай шешілу үшін, әділетпен аяқталу үшін патшалық
өкімет сайлаумен қойып жүрген билер болмаса екен дейді. Оның орнына третей
билікті ұсынады. Абайдың осы пікірі Герценнің Былое ду-масында жазылған
соттар думасындағы пікіріне өте дәл келеді. Герцен Россиядағы параны құрту
үшін халықтың көз алдында әшкере тергеу болатын болсын және бұрынғы третей
соты қайтадан заңға кірсін деген. Абайдың ойында да билік, тергеу халықтың
қамына жақын болсын. Жұртшылыққа залалды жаманшылық атаулы орынды жазасын
алатын болсын деген қамқорлық талап бар. Бұл қарасөз Абайдың өз тұсындағы
күнделікті өмір шындығына қолма-қол қатынасып, жәрдем етсем деген талабын
көрсетеді. Өлеңдік шығармаларында өз заманының шындықтарымен қолма-қол
байланысты болып, оны сынау арқылы пайдалы іс етемін деген ақын жаңағы
қарасөзінде сол әлеуметтік, әкімшілік қалпына нақтылап араласқысы келеді.
Әсіресе халыққа күнделік іс-әрекеттерімен бейнет, дерт әкеліп отырған
тергеушілік тәртіптің сорақылықтарымен алысуға кіріседі. Бұл жөніндегі
Абайдың кемшілігі, қателігі Шоқанның бір кателік пікірімен үйлес келеді.
Екеуі де ендігі билер ауыспайтын, өмірлік би бопсайлансын дейді. Бұл ескі
феодалдық қалыпқа тартар еді. Төртінші сөздіңде тақырыбы өзінше бір бөлек
шығады. Бұл өсиетте бұрынғы өлең сөзінде көп айтқан бір тақырыпты қозғайды.
Бұл сөзінде мастықты, орынсыз күлкіні, құр сарыуайымшылдықты сынайды.
Оданда сабырлы бол, еңбек ет, аз күндік өміріңді босқа өткізбе дейді.
Бесінші сөз - қазақтың кейбір мақалдарын сынайды. Мұнда халық санасының
өзіндегі надандық, қараңғылықтың салдарынан туатын мінді мінез, кемшін ой,
айыпты әрекеттерді шеней өтеді. Мал үшін өмір кешетін адамдарды үлкен
қиялменен сынап, айыптап түземек болады. Осы жоғарыда аталған бес сөзінде
бес бөлек тақырып болса, келесі Алтыншы сөзден бастап белгілі ой мен
сындардың, өсиет пен үгіттің арнаулы тақырыптары бірталай сөздерде қайталап
отыратынын көреміз. Ал Жетінші,Отыз бірінші, Он тоғызыншы сөздері
ілім-білімді, оны қалай игеру жөніндегі ақының ой-пікірін аңғартады.
ӨзініңЖетінші сөзінде: Жас бала да анадан туғанда екі түрлі мінезбен
туады: бірі -ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады, бұлар - тәннің құмары,
бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды һәм өзі өспейді, қуат
таппайды. Біреуі - білсем екен демектік, не көрсе, соған талпынып, жалтыр-
жұлтыр еткен болса, оған қызыға аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына,
бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, даусына ұмтылып, онан
ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу келсе де, біреу жыласа да
тұра жүгіріп, ол немене, бұл немене деп, ол неге үйтеді, бұл неге
бүйтеді деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап,тыныштық көрмейді.
Мұның бәрі - жан құмары. Білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгендеп, ең болмаса дендеп білмесе,
адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан
жаны болады, -дейді. Қазіргі түсінік бойынша, жан деп Абай адамның рухани
күшін айтады. Осыны білсем, үйренсем екен деген ой, сезім, тілек,
мүдделерді өсіру, өрістету, сол жолда арымай, талмай еңбек етудің керек
екендігін ақын түсіндіре келіп, адамның жас кезіндегі табиғи талап,
тілектерінің кейбіреулерде өсе келе, әлдебір себептермен дағдарысқа
ұшырайтындығын,кейде кертартпа, бойкүйездіктерге соғатынын шенейді,
жастардың ондай мінездерден аулақ болуын арман етеді.Сегізінші сөзінде ақын
“Ақыл мен насихатқа кім зәру?”- деген сұрақ қойып, соған өзі жауап іздеп
көреді де, өз заманының әлеуметтік тетігін жіктеп береді. Оның байқауынша
ақыл мен насихат алдымен ел басшылары – болыс билерге қажеті жоқ, өйткені
олар өздері елге ақыл, насихат айтамыз деп болыс, би болып сайланған. Ақыл
мен насихат байларға да керек емес. Дәулет қонып, дүниенің жарының басында
тұрған байлар ақылды қайтсын? Олардың ақылы – малы, бәрін паралап сатып
алады. Ұры, сұм-сұрқияларға ақыл “ау бастан” артық. Ал, ақыл осыларға керек-
ау деген қой жүнді қоңыршаларға келсек, олар өз қара басына жете алмай,
күндерін көре алмай жүр. Ана ақылды атқамінерлерге айт дейді олар. Сонымен
ақыл, білім елге қажет болмаса, ақылды адамның жұрт үшін керегі бар ма?
–деп, Абай сөзін сұрақпен бастап, сұрақпен аяқтайды. Оның бұл сұрағы –
қараңғы халқына ақылды, білімді адамның қажеттігіне күмән келтіру емес.
Өйткені
Білімдіден шыққан сөз
Талаптыға болсын кез
Қыры,сырын ұғуға
Көкірегінде болсын көз,- деп армандап өткен ақын ақыл мен білім
пайдасына шүбә келтірмек емес қой. Аталған адамдардың қайсысына болсын ақыл
мен білім неге керек болмасын? Оларды керексіз етіп жүрген - өздері,
олардың надандығы.Бұдан шығатын қорытынды: Абай ақылды, білімді адам осы
жұртқа керек пе дегенде, сол парасат иесінің сөзіне көнер, соңына ерер
халқы жоқтығына ашынғаннан айтады. Абай ғылымға, білімге көп көңіл бөледі.
Қазақтың тек байлық ойлап, білім, ғылымға мән бермейтініне ыза болады.
Мысалы, оныншы сөзінде ол: ал, “... мал таптың, байыдың. Сол малды сарып
қылып, ғылым табу керек. Өзің таба алмасаң балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те
жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір
ғибадат орнына бармайды. Ешбір қазақ көрмедім, малды иттікпен тапса да,
адамшылықпен жұмсаған. Бәрі де иттікпен табады, иттікпен айырылады. Бейнет,
күйігі, ызасы- сол үшеуінен басқа ешнәрсе бойында қалмайды”- дейді. Он
бесінші сөзінде Абай мынадай тұжырым жасайды: “...Егерде есті кісілердің
қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмса жұмасында бір, ең
болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі
өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды,
күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып
өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?” Міне, бұл осы күнге дейін өзінің
құндылығын жоймаған ұсыныс емес пе?! Он жетінші сөзінде Абай толық сапалы
адам болудың шарты жөніндегі ойларымен бөліседі. Адам жан-жақты, асыл
қасиетті болу үшін оның бойындағы қайрат, ақыл, жүрек үшеуі бірдей болып,
тең табылсын деген талап қояды. Және осы үшеуің басыңды қос, бәрін де
жүрекке билет,-деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен – деп ғылымныңрөлік
ерекше атайды. Он сегізінші сөзінде де адамды адам етіп өсіретін,
ұлғайтатын ақыл, ғылым, ар, мінез деген ой түйеді. Жетінші сөзіндеадам
баласының сол білсем деген табиғи тілегін Абай бақылай келіп, өзінің өмір
тәжірибесінен түйгендерін ғылыми-философиялық тұрғыдан қорыта, оған
көлденең тұратын бөгеттерді сынайды, ал адам қайткенде білімді
болатындығының жолын көрсетугеОн тоғызыншы сөзін арнаған. Он тоғызыншы
сөзінде Адам, -дейді ұлы ақынымыз Абай, - ата-анадан туғанда, есті
болмайды, естіп, көріп, ұстап,татып, ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды
танидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады.
Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір
естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы
нәрселерді ескерсе, жаман дегендерінен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда
адам десе болады.Бұлда адамға өте қажетті, пайдалы ескерту емес пе?!
Жиырма төртінші сөзінде тағы да мақалды шенеу арқылы ел мінезіне үлкен
сыншылдық жасайды. Жиырма бесінші сөзінде қазақ халқынан қадірлі азамат,
қауымға пайдалы қайраткер шығару үшін орыс оқуының ерекше бағасын қадірлеп
айтады. Оқушы өзі үшін емес, халқы үшін еңбек ететін адам болсын дейді.
Бірақ осы сөзінің ішінде және осыдан бұрын жазылған Жиырма екінші сөзінде
Абай бірнеше қайшылық пікірлер айтады. Орысша оқып жүрген жастардың ішінде
жақсы атаның баласы аз оқыды деп, екі ұдай ұғым қалдырады. Жақсы ата деп
Абай тұсындағы жалпы ұғымды алсақ, жуан атаны ұғынуға да болады. Немесе
Абайдың өзіндік сыны бойынша - үлгі берер жеке жақсы атаны айтты деугеде
болады. Қалайда осылай екі ұдай түсінік беретіндіктен Жиырма бесінші сөздің
бағасын біраз әлсірететін жай бар. Жаңағы аталған Жиырма екінші сөзде Абай
көрсеткен қайшылық бұрынғы өлеңінде де бірең-сараң жерде ұшырасқан
қайшылыққа жалғасады. Ел билеуші адамдардың адамгершіліктен тыс мінездерін
сынап, әшкерелей келе отырып, Абай еңбек байын қостаймын дегендей ойға
ауысады. Көп байдың сорақылық, зияңды, қомағайлық, қанаушылық мінез-
құлықтарын көп шығармаларында ашып, әшкерелеп келген Абайдың еңбек байы
дерлік байы қоғам ішінде болмайтындығын айыра алмаған.Ал отыз бірінші қара
сөзінде: Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі -
көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші - сол нәрсені естігенде я
көргенде ғибрәтлану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек; үшінші -
сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек;
төртінші - ой кеселі нәрселерден қашық болу керек. Егер кез болып қалса,
салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я
бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт
нәрсе - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер – дейді..Және де
кәсіп, еңбек иесі адамды бұзып, аздыратын салтты Отыз үшінші сөзде
баяндайды. Егерде мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды,
өнер жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнерлі - қазақтың
әулиесі сол. Бірақ құдай тағала қолына аз-маз өнер берген қазақтардың
кеселдері болады. Әуелі - бұл ісімді ол ісімнен асырайын деп, артық
ісмерлер іздеп жүріп, көріп, біраз істес болып, өнер арттырайын деп, түзден
өнер іздемейді. Осы қолындағы аз-мұзына мақтанып, осы да болады деп, баяғы
қазақтың талапсыздығына тартып, жатып алады. Екінші - ерінбей істей беру
керек қой. Бір-екі қара тапса, малға бөге қалған кісімсіп, маған мал жоқ
па? дегендей қылып, еріншектік, салдау-салғырттыққа, кербездікке салынады.
Үшінші - дарқансың ғой, өнерлісің ғой, шырағым, немесе ағеке, нең
кетеді, осы ғанамды істеп бер! дегенде маған да біреу жалынарлыққа жеткен
екенмін деп мақтанып кетіп, пайдасыз алдауға, қу тілге алданып, өзінің
уақытын өткізеді. Және анаған дүниенің қызығы алдауды білген дегізіп,
көңілін де мақтандырып кетеді. Төртінші - тамыршылдау келеді. Бағанағы
алдамшы шайтан тамыр болалық деп, бір болымсыз нәрсені берген болып,
артынан үйтемін-бүйтемін, қарық қыламын дегенге мәз болып, тамырым, досым
десе, мен де керектінің бірі болып қалыппын ғой деп, және жасынан іс істеп,
үйден шықпағандық қылып, жоқ-барға тырысып, алдағанды білмей, дереу оның
жетпегенін жеткіземін деп, тіпті жетпесе өзінен қосып, қылып бер дегенінің
бәрін қылып беріп, күні өтіп, еңбек қылар уақытынан айрылып, жоғары шыққа
қарық болып, тамақ, киім, борыш есінен шығып кетіп, енді олар қысқан күні
біреудің малын бұлдап қарызға алады. Оны қылып берейін, мұны қылып берейін
деп, соныменен табыс құралмай, борышы асып, дауға айналып, адамшылықтан
айрылып, қор болып кетеді. Осы несі екен. Қазақтың баласының өзі алдағыш
бола тұрып және өзі біреуге алдатқыш болатұғыны қалай? дейді. Осыдан соңғы
бір топ толғаулар қазақтың бұрынғы өткен адамдарының мінезін сөз етеді.
Халықтың даналық мақалдарын елдің қасиеті есебінде ақынның қадірлейтінін
көреміз (Отыз тоғызыншы сөз). Рас, бұрынғы біздің ата-бабаларымыздың бұл
замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған. Бірақ
бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ендігі жұрт ата-
бабаларымыздың мінді ісін бір-бірлеп тастап келеміз, әлгі екі ғана тәуір
ісін біржола жоғалтып алдық. Осы күнгілер өзге мінезге осы өрмелеп ілгері
бара жатқанына қарай сол аталарымыздың екі ғана тәуір мінезін жоғалтпай
тұрсақ, біз де ел қатарына кірер едік. Сол екі мінез жоқ болған соң, әлгі
үйренген өнеріміздің бәрі де адамшылыққа ұқсамайды, шайтандыққа тартып
барады. Жұрттықтан кетіп бара жатқанымыздың бір үлкен себебі сол көрінеді.
Ол екі мінезі қайсы десең, әуелі - ол заманда ел басы, топ басы деген
кісілер болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда
болады екен. Өзге қара жұрт жақсы-жаман өздерінің шаруасымен жүре береді
екен. Ол ел басы мен топ басылары калай қылса, калай бітірсе, халықта оны
сынамақ, бірден бірге жүргізбек болмайды екен. Қой асығын қолыңа ал,
қолайыңа жақса, сақа қой, Бас-басыңа би болса, манар тауға сыймассың,
басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің деп мақал айтып, тілеу қылып,
екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, берген соң, қайтып бұзылмақ түгіл,
жетпегеніңді жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп
тырысады екен. Оны зор тұтып, әулие тұтып, онан соң жақсылары да көп
азбайды екен. Бәрі өз бауыры, бәрі өз малы болған соң, шыныменен жетесінде
жоқ болмаса, солардың қамын жемей қайтеді? Екінші мінезі - намысқорлық
екен. Ат аталып, аруақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды
екен, жанын салысады екен. Өзіне ар тұтқан жаттан зар тұтады деп, Аз
араздықты қуған көп пайдасын кетірер деп, Ағайынның азары болса да,
безері болмайды, Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса,
төбедегі келеді десіп, Жол қуған қазынаға жолығар, дау қуған пәлеге
жолығар десіп. Кәнеки, енді осы екі мінез қайда бар? Бұлар да арлылық,
намыстылық, табандылықтан келеді. Бұлардан айырылдық. Ендігілердің достығы
- пейіл емес, алдау, дұшпандығы - кейіс емес, не күндестік, не тыныш отыра
алмағандық. Ел мінезіне арналған сөздердің Қырқыншысы сөзінде - Зинһар,
сендерден бір сұрайын деп жүрген ісім бар. Осы, біздің қазақтың өлген
кісісінде жаманы жоқ, тірі кісісінің жамандаудан аманы жоқ болатұғыны қалай
Қайраты қайтқан шал мен жастың бәрі бітім қылады, шалдар өзді-өзі көп
құрбыдан айрылып азайып отырса да, біріменен бірінің бітім қылмайтұғыны
қалай? Бір елдің ішінде жамағайынды кісі бірге туғандай көріп, іші елжіреп
жақсы көріп тұрып, елге келсе, әрі-беріден соң қайта қашқандай қылатұғыны
қалай?Жаттың бір тәуір кісісін көрсе, жарықтық деп жалбырап қалып, мақтай
қалып, өз елінде сонан артық адам болса да танымайтұғыны қалай? Бір жолаушы
алыс жерге барса, барған еліне өз елін мақтаймын деп өтірікті сыбап-сыбап,
қайтып келген соң сол барған, көрген елін, жерін мақтап, өтірікті
сыбайтұғыны қалай? Қай қазақты көрсем де, баласы жасырақ болса, оның
басынан пәрмене болып жүріп, ержеткен соң суық тартатұғыны қалай? Біреудің
ағайыны торқалы той, топырақты өлімде, адалдық берекеде алысуға табылмай,
барымта алалық, ұрлалық десе, табыла қоятыны қалай? Бәйгеге ат қоссаң,
атыңды тартыспайтұғын ағайын, атың келсе, бәйгесіне өкпелейтұғыны қалай?
Баяғыда біреу біреуді пален жасымда келе жатқанда пәлен жерге жеткізіп
салып еді деп, соны өлгенше айта жүруші еді. Осы күнде бұл жылғы берген
ендігі жылға жарамайтұғыны қалай? Байдың баласы кедей болса, ұрлық қылуға
арланбайды, байға кірісуге арланатұғыны қалай? Екі жақсы бір елде сүйіскен
достығында тұра алыспайды. Кейбір антұрғандардың тым-ақ тату бола қалатыны
қалай? Біреуді досым деп ат беріп жүрсең, оған сенің бір дұшпаның келіп бір
тай берсе, бұзыла қалатыны қалай? Күнде тілін алатұғын достан кейде бір тіл
ала қойған дұшпанға кісінің өле жаздайтұғыны калай? Көп кісі досым жетілсе
екен демейді, егерде жетілсе, бағанағы досына бір бітімі жоқ дұшпан сол
болатұғыны қалай? Кей жұрт ақыл айтарлық кісіні іздеп таба алмайды.
Қылығының қылшығын танитұғын кісіден қашық жүретұғыны қалай? Біреу
біреудікіне келгенде үйдегі малының бәрін де айдап келіп, өз үйіне кісі
барғанда бар малын далаға айдап жіберетұғыны калай? Тыныштық іздеп таба
алмай жүрген жұрт тыныштық көрсе, сәтке тұрмай, тыныштықтан жалыға
қалатұғыны қалай? Елді пысық билегені несі? Пысықтың бәрі кедей келетұғыны
несі? Тоқал қатын өр келетұғыны несі? Кеселді кісі ер келетұғыны несі?
Кедей кісінің кер келетұғыны несі? Нәпсісін тыйып, бойын тоқтатқан кісінің
жаман атанып, нәпсісі билеп, мақтанға еріп, пәле шығарған кісі мықты
атанатұғыны несі? Қазақтың шын сөзге нанбай, құлақ та қоймай, тыңдауға қолы
да тимей, пәлелі сөзге, өтірікке сүттей ұйып, бар шаруасы судай ақса да,
соны әбден естіп ұқпай тынбайтұғыны қалай?- дейді яғни тыңдаушысымен көзбе-
көз әңгімелесу үстінде туғандай, Жазушы кеп сұрақтар бере отырып, қазақ
қауымындағы адаммен адам арасындағы қарым-қатынасты қатты сынай сөйлейді.
Және де ел мінезіне арналған Қырық бірінші сөзінде Абай: Қазаққа ақыл
берем, түзеймін деп қам жеген адамға екі нәрсе керек. Әуелі - бек зор
өкімет, жарлық қолында бар кісі керек. Үлкендерін қорқытып, жас балаларын
еріксіз қолдарынан алып, медреселерге беріп, бірін ол жол, бірін бұл жолға
салу керек, дүниеде көп есепсіз ғылымның жолдары бар, әрбір жолда
үйретушілерге беріп сен бұл жолды үйрен, сен ол жолды үйрен деп жолға
салып, мұндағы халыққа шығынын төлетіп жіберсе, хәтта қыздарды да ең
болмаса мұсылман ғылымына жіберсе, жақсы дін танырлық қылып үйретсе, сонда
сол жастар жетіп, бұл аталары қартайып сөзден қалғанда түзелсе болар еді.
Екінші - ол адам ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.