Қазақстандағы жастардың девианттық мінез - құлықының статистикалық мәліметтері
Жоспар
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. ЖАСТАРДЫҢ ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ПРОБЛЕМАСЫ
РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ -МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1. Девианттық мінез-құлық ұғымы және пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ...
1.2. Жастардың арасында қазіргі таңда көп тараған девианттық мінез-құлық
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ БӨЛІМ. ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстандағы жастардың девианттық мінез-құлықының статистикалық
мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
СІЛТЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .47
КІРІСПЕ
Әлеуметтік қызметкер өзінің іс - әрекеттілігінің мазмұнымен
әртүрлі адамдармен жұмыс жасайды, сонын ішінде әлеуметтік нормаларға сай
келмейтін мінез-құлықты адамдармен ісі болады. Сонымен қоса, көптеген
әлеуметтік қызметтер "әлеуметтік қауіп-қатер топтарымен" жұмыс жасауға
бағытталған. Олар: қанғыбастар, алкогольдық және наркотикалық тәуелділіктен
азап шегетін тұлғалар және т.б. Ауытқушылық (девиантты) мінез - құлық
ретінде сипатталатын мінезі бар адамдармен әлеуметтік жұмыстың өзіне тән
ерекшеліктері бар және әлеуметтану, медицина, психология облысындағы
белгілі -бір білімдер мен дағдыларды талап етеді.
Әлеуметтік нормалардың бұзылуы деп түсіндірілетін девианттық
мінез-құлық соңғы жылдары ауқымды сипатқа ие болды және осы мәселені
әлеуметтанушылардың, әлеуметтік психологтардың, медиктердің, әлеуметтік
қызметкерлердің, құқық қорғау органдарының жұмыскерлерінің, педагогтардың
назарын бір орталыққа қойды.
Қиын бала тәрбиесі ата-анаға да, мұғалімге де ортақ. Олармен жұмыс
жүргізгенде, ең алдымен, олардың жағымсыз мінез - құлықтары мен іс-
әрекеттерін тізбектеп қана қоймай, жақсы жағымды істерін де ескеріп,
марапаттаудың да тәрбиелік мәні бар.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде зерттеушілердің
арасындағы девианттық мінез-құлық мәселесіне аса жоғары қызығушылықты
тудырғандығы байқалып отыр. Ауытқулардың ғылыми зерттелуі психологияда,
криминологияда, психопатологияда, әлеуметтануда жүзеге асырылады. Өзінің
құрылу стадиясында жаңа ғылыми дисциплина тұр - ол девиантты мінез-
құлықтың психологиясы атты пән.
Девиантты мінез - құлықтың пайда болуының себебі көбінесе, қоғамның
өзгеруі мен тәрбиенің жетіспеуінен болады. Қоғамдағы күнделікті жаңа
өзгерістер, ата-аналардың жауапсыздығы, бақылаусыздығы және олардың балаға
деген назарының аздығы, девианттық мінез-құлықты қоғам илемейтіндігі -
жасөспірімдердің девиантты тәртібінің негізі болып табылады.
Қазіргі қоғамда девиантты мінез-құлық мәселесі өзекті мәселе болып
отыр. Оның алдын тек қана әлеуметтік педагогтар мен әлеуметтік қызметкерлер
ғана ала алады. Жасөспірімдерді, жастарды және балаларды ең алдымен дұрыс
тәрбиелу керек. Егер де тәрбиеден кішкентай қателік кетсе, еңбегіңнің еш
кеткені. Сондықтан да, жасөспірімдерді, жастарды дұрыс тәрбиелеген жөн.
Девианттық мінез-құлық проблемасының өзектілігі қазіргі жастардың
әлеуметтендіру процесіндегі негативті көрінісімен сәйкес келеді. Өмірге
дұрыс көзқарастың болмауы, девианттық мінез-құлықтың өсуіне алып келеді.
Девианттық мінез- құлық мәселесін әлеуметтік қызметкерлер мен әлеуметтік
педагогтар көп жақты қарастыру керек. Әлеуметтік қызметкер мен әлеуметтік
педагогтар девианттық мінез-құлықты болдырмаудың алдын-алады деуге болады.
Өйткені, олар ашық социумда өмір сүріп жатқан субьектілерді реттеу
бағытындағы тәрбие жұмыстарын атқарады. Девиантты мінез- құлқы бар жастар
мен жасөспірімдер жағымсыз іс- әрекеттер мен қылықтар жасайды, сол себепті
өз құрбыларының, мұғалімдер мен ата-аналарының және қоғамның теріс
көзқарасына ие болады.
Жастардың девиантты мінез-құлық әлеуметтік жүріс-тұрыс нормаларына
қайшы келетін әр түрлі әрекеттердің салдары. Оған жасөспірімдердің
мектептегі сабақтарын жіберуден бастап, үйден қашуы немесе біреудің
меншігін тонау, не болмаса оны қасақана бүлдіруі жатады.
Жастардың девианттық мінез-құлық проблемасын қарастыруға ерекше
көңіл бөлген дұрыс. Бұл проблеманы шешу көбінесе осы саладағы әлеуметтік
жұмыс пен әлеуметтік педагогикалық жұмыстың ғылыми негізінде анықталатын
әдістері мен түрлеріне байланысты.
Біз бұл курстық жұмыста, жастардың девианттық мінез-құлқы және
девианттық мінез- құлықтың түрлері мен девианттық мінез-құлықтың пайда
болу себептері айтылған.
Курстық жұмыстың объектісі: девиантты мінез-құлықты жастар.
Қурстық жұмыстың мақсаты: қазіргі қоғамдағы жастардың девианттық мінез-
құлықының орнын анықтау, девианттық мінез-құлық туралы белгілі-бір
түсініктемелер беру және девианттық мінез-құлықты коррекциялау мен
профилактикалаудағы әлеуметтік жұмыс технологияларын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері.
• Әдебиеттерді теоретикалық анализ жасау негізінде жастар арасындағы
девианттық мінез-құлық феноменінің мәнін ашу;
• Пайда болу себептерін анықтау, сонымен қоса, жасөспірімдердегі
девиантты мінез -құлықтың көріну формаларын қарастыру;
• Мінезі ауытқыған жасөспірімдердің әлеуметтенуінің әлеуметтік-
педагогикалық бағдарламасын жүргізу;
• Девиантты мінез-құлқы бар жастардың физикалық, психикалық дамуындағы
ауытқушылықтардың обьективті ерекшеліктері мен пайда болу себептерін
анықтау;
• Девианттық мінез-құлқы бар балаларды коррекциялау технологияларын
анықтау, ұйымдастыру және тәрбиесіндегі ауытқуы бар балаларды ерте
анықтау әдісімен таныстыру. Сонымен қатар, жастарға, жасөспірімдерге
нашаның, алкогольдің, жезөкшеліктің және тағы басқаларының қоғамда
қалай таралғанын және оның біздің қоғамымызға зиянын атап көрсетеміз.
1997 жылғы елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздік және әл-ауқатының артуы
атты халыққа жолдауында: ...жастар, соның ішінде әсіресе, өсіп келе
жатқан жас ұрпақ тәрбиесі оларды салауатты өмір салтына әзірлеуден
басталады. Сондықтан, халық арасында, оқу және тәрбие орындарында салауатты
өмір салтын насихаттайтын пәрменді іс қарсы күрес, темекі мен алкагольді
тұтынуды қысқарту, әйел мен баланың денсаулығын жақсарту сияқты негізгі
бағыттарын жүзеге асыру ұсынылған [1].
І БӨЛІМ. ЖАСТАРДЫҢ ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ПРОБЛЕМАСЫ
РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Девианттық мінез-құлық түсініктемесі мен пайда болу себептері.
Қоғам өміріндегі қатынастардың жүйесі түбегейлі өзгеріп жатқан
қазіргі заманда, өмірлік тәжірибесі жоқ, әлі толыққанды көзқарасы қалыптаса
қоймаған жастар үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқуы өте оңай шаруа.
Мұндай әрекеттердің белең алуынан бастап-ақ олардың алдын алмаса, қоғам
үшін қауіп тудыруы ықтимал.
Қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға жол ашатын мінез-құлық
девианттық мінез- құлық деп аталатынын біз білеміз.
Девианттық мінез-құлықтың түрлеріне қылмысты, ішімдікке
салынуды, нашақорлық, жезөкшелік, гомосексуализм, құмар ойындарына
қызығушылық, психопатиялық бұзылу және өзін-өзі өлтіруді жатқызуға болады.
Әлеуметтанудағы девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын
қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік
девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині
француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-
құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің
әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді
[2, 27 бет].
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. Баcтапқыда ғылым саласында емес, күнделікті өмірде
қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-2000 жылдың басында қайтадан
қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып
отыр.
А.С.Макаренконың қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған
еңбектері отандық педагогиканың алтын қорына енді.
П.О.Эфрусси мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндеге
ерекшеліктер: қозушылық, көңіл-күйдің аумалы - төкпелігімен, жұмысқа
қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен бірге ол
психикалық себептерді физиологиямен ұштастырды. Оның зерттеудің құндылығы
мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде
оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп себептерін тигізеді.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиелеп өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде
зерттеп, іске асырған П.П.Блонский (1936ж) болды. Оның зерттеуінің негізгі
мақсаты - қиын балалардың өмірін анықтау. П.П.Блонский қиын балалардың
мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол қиын балаларға
мұғалімнің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды жөн көрді:
объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы - мынадай, ол мұғалімнің
жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субъективті жұмыс істеу өте қиын,
мұғаліммен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы. Істі бітіруші
оқушыларға толыққанды мінездеме бере отырып, П.П.Блонский өз жұмыстарында
мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Блонскийдің пікірі
бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз
ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады [3, 35
бет].
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындықпен
тәрбиеленетін баланың пайда болуын бала мен отбасында , мектепте
жүргізілетін оқу тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген
педагогикалық практика нәтижесінен түсіндіреді. Ары қарай ол өз ойын былай
көрсетті: Бұл қыңыр құбылыспен күресу бағытының шешімі мұғалімнің тиімді
әдістерді меңгеру қабілетіне қарай емес, сол әдістерді дұрыс қолданып,
дұрыс игеруіне негізделеді. Ал бұл негіз ең біріншіден, педагогтың жеке
қасиетіне, қабілетіне, оқушымен қарым-қатынасында олардың әрекеттерін дұрыс
ұйымдастыруына қарай құрылады.
Ғалымдардың бірқатары баланың дамуындағы кідіріске, қоғамға
бейімделудің қиындығына себепші болып отыратын қолайсыз әлеуметтік-
биологиялық факторларды анықтайды.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлық мәселесімен
бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істейді (М.Т.Баженов,
Р.А.Дебаген, АЖумабаев, К.А.Жукенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Керимов,
В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, И.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Грифонов,
В.П.Шевченко, Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер қиын балалардың
қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-
педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп
оқушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік
және жеке жұмыстарды дайындастыру, мектепке деген ықпалды күшейту,
отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды
қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті.
Жасөспірімдердің мінез- құлқының бұзылуын мынадай топтарға
бөледі :
1) реактивті - жағдайлық көбінесе, өзінің негізінде психотравмалық
ситуация болады.
2) Тұлғаның моралдық деңгейінің төмендігінен .
3) Патологиялық ықпал ету жағдайынан биологиялық фактормен негізделеді.
Ал, кейбіреулері девиацияны 2 негізгі бағытқа бөледі :
а) Бұзушылық формасында көрінуі - үйден қашып кету, үйсіз далада өмір
сүру, жас кезінен бастап ішімдікке салынуы, суицидтік мінез-құлық.
б) Патологиялық фактор және әлеуметтік- психологиялық.
Девиантты іс - әрекеттің қалыптасу себептері :
- жанұяда берекенің болмауы;
- түсінбеушіліктер мен ата- ананың қамқорлығы;
- тәрбие берудегі кемшіліктер;
- қоғамдық міндеттер мен күйзелістерді жеңе алмауы;
- өмірлік дағдының болмауы, айналасындағы адамдармен, құрбыларымен жиі
тіл табыса алмауы;
- сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай
алмау, критикалық ойды дамыта алмау;
- психоактивті заттардың тез қолға түсіре алу;
- агрессиялық жарнаманың болуы;
- мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
- балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары;
Балалар мен жасөспірімдер біздің қоғамымыздың ең қорғалмаған,
осал буыны. Оған мысал, девиантты іс-әрекетке балалардың қызығушылығын
қорғайтын нормативті құқықтық базаның нашарлығы бола алады. 2002 жылдың
тамыз айында Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы балалар
заңы жайлы ” атты заң қабылданды. Біздің мемлекет балалар заңы конвенциясын
ұсынады. Осы Заңға қарап, біздің мемлекеттің балаларға жақсы көңіл
бөлетіндігін көріп отырмыз.
Жастардың девиантты мінез-құлықы әлеуметтік жүріс-тұрыс
нормаларына қайшы келетін әр түрлі әрекеттердің салдары. Оған
жасөспірімдердің мектептегі сабақтарын жіберуден бастап, үйден қашуы немесе
біреудің меншігін тонауы, не болмаса оны қасақана бүлдіруі жатады.
Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық
жасөспірімдерде көбірек байқалады. Оның объективтік себебі, жасөспірімдерде
құқықтық әлеуметтену процестері және делинквенттік мінез-құлық бір
мезгілде жүреді. Сөйтіп, девианттық мінез-құлық психологиялық, құқық,
мәдениет немесе мораль нормалары сияқты жалпы қабылдаған немесе оған
негізделген нормалардан ауытқыған қылықтар жүйесін жатқызамыз.
Жастардың девианттық мінез-құлқы екі категорияға бөлінеді.
Біріншідіен, бұл психологиялық нормаларынан ауытқуы анық немесе жасырын
психопатологиялық болып келетін мінез-құлық, екіншіден, қандай да бір
әлеуметтік және мәдени нормаларды бұзатын әлеуметтік нормаларға қарсы мінез-
құлық.
Осының барлығы көп жағдайда жасөспірімнің санасы мен психологиясына
әсер ететін көптеген факторлардан тұрады. Ондай факторларға дара, жеке,
әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік факторлар жатады.
Сонымен, жасөспірімнің осы девианттық мінез-құлқы жасы кәмілетке
толмаған құқық бұзушы тұлғаның қалыптасуын анықтайтын негізгі шарт болып
табылады. Жастардың ауытқыған мінез-құлқының негізгі мәселелеріне арналған
заңи және психологиялық әдебиеттерде анағұрлым басым пікір, көптеген
делинкветтік жасөспірімдердің сәтсіз отбасыларда тұруы, олардың нашар
тұрмыс жағдайы, отбасындағы шиеленіскен қатынастар болып табылады.
Осындай отбасында тұратын жасөспірімдерге көбінесе мектеп
бағдарламасына үлгермеушілік, мектеп ұжымынан алыстап кетуі және
мұғалімдермен қарым-қатынастарының нашарлауы, сабақты жиі жіберуі және тағы
басқалары тән жатады. Кейбір жағдайларда айналасын тәп-тәуір адамдар
қоршаған тұрақты отбасының кәдімгі баласы қабылдаған өз ортасының
нормаларынан бас тартып, нағыз қылмыстық мінез-құлықты белгілерін көрсетуі
мүмкін. Адамдар девианттық мінез-құлықты қылмыскерлермен қарым-қатынаста
болған жағдайда меңгереді. Егер де жасөспірімнің достары және туыстары
қылмыстық іспен айналысса, ол да нағыз қылмыскерге айналуы мүмкін [4, 161
бет].
Жасөспірім тұлғаның дамуының криминалды нұсқасы тек сәтсіз
отбасының жағдайларына ғана байланысты емес. Ол кең түрде әлеуметтік және
жалпы әлеуметтік - психологиялық ерекшеліктерге де байланысты. Дегенмен,
статистикалық мәліметтерге жүгенсек, кәмілетке жасы толмаған құқық
бұзушылардың 44%- ы осы сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер.
Жасы кәмілтке толмаған құқық бұзушылардың санының көбеюі отбасы
құрылмағандағы кемшіліктерге байланысты. Қандай себептерге байланысты
болмасын отбасының бұзылуы, жасөспірімнің бойында терең із қалдырады. Олар
қалыпты жағдайға қарағанда дөрекі, тұйық бола бастайды. Сол себепті, өзі
сияқты балаларды іздей бастайды. Кейбір жағдайларда, ажырасу ішкілікке
салыну немесе ата-анасының біреуінің бейморальдық мінез- құлқына
байланысты болса, бұл нашарлауға емес, керісінше балаларды тәрбиелеу
жағдайының жақсаруына ықпал етуі мүмкін [4, 161 бет].
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың
пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен
топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
• жанұяда берекенің болмауы;
• ата-ананың ерекше қамқарлығы;
• тәрбие берудегі кемшіліктер;
• өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
• өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен
жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
• сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау,
сынаушылық ойды дамыта алмау;
• психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
• агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
• мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
• балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары,- деп көрсетсе,
үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады [3, 86 бет].
Оларды жекеше қарастыратын болсақ:
1. Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын
физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар
жатады:
- ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс
тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы,
ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық
факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке
жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
- психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал,
келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған
ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға
душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
- физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық
кемшіліктер.
Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз қарым-
қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық деңгейіне
байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды,
қатынасы бұзылады. [3, 87 бет].
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі
кейбір қасиеттердің басым болуы және т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар
жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді.
Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға
міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек.
Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және
мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында
әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі
мүмкін.
Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-
анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған
ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және
суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар
сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада
адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік,
қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге
бейім тұрады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық
тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне
байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген
оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың
оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Оқушының оқудағы бейімсіздігінің
(дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан өтеді:
- оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары,
бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;
- мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен қатар,
оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-қатынасы
бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол үзе
бастайды;
- әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген
қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге,
нашақорлыққа қызыға бастайды;
- криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы,
балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп
оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты
іс-әрекеттермен айналыса бастайды.
Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы - ата-
ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы
қатынасының бірнеше жағымсыз стильдері бар:
- дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін
орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға
баланы итермелейді;
- тұрақсыз, конфликті стиль – толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі,
ата-ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден
туындайды;
- асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы,
криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік,
зорлаушылық жатады.
Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық,
эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте,
балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар
болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай
қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың
қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық ерекшелігіне,
әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқа
(қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың мінез-
құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз,
ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-
зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды [4,
87 бет].
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей
және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция,
әлеуметтік кернеу, т.б.
Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы,
рухани құндылықтардың бұзылуы.
Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ
процесс. Оны іске асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі,
осы саладағы әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан
тәжірибелер негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда
мынадай шарттарды орындау қажеттігі туады:
• балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
• оның жағымды қасиеттеріне сүйену;
• оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену;
• оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған жалпы білім
беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану;
• салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге бағытталған
тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану;
• девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы іс-
әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар құру;
Біз қарастырып жатқан мәселеде, профессор А.Е.Личоның пікірі анағұрлым
құнды болып табылады. Отбасының сәтті дәрежесін талдай отырып, жиі
кездесетін үш жағдайды бөліп көрсетеді:
Отбасындағы қамқорлықты күшейту, баланың ішкі өмірінің барлық
көріністерінен (оның ойлауына, сезіміне, мінез-құлқына) отбасындағы
қаталдыққа дейін әртүрлі дәрежеде қатысу тілегінің болуы;
Немқұрайлықтың, балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз қалуы;
Отбасында “кумирдің” (табынушы тұлға); [5, 88 бет].
Жасөспірімдердің әлеуметтік қарсы мінез-құлқы өзін қоршаған сыртқы
әлеуметтік ортаға және ішкі жеке ерекшелігіне де байланысты.
Зертеулерге сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық отбасы қатынастарында
қалыптасады. Осы жағдайлармен қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін
мына жағдайлар:
- жиі болатын ата- ананың арасындағы ұрыс, жанжалдар;
- ата-аналарының бір-бірін және балаларын сыйламауы;
- балаларға қарау мен бақылаудың болмауы;
- балалардың ар - намысына тию;
- тәрбие жүйесінің сапасыздығы;
Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер жастардың кейбір топтарының мінез-
құлқына, өмір сүру сипатына әсерін тигізбей қоймайды.
Әлеуметтік нормалардан ауытқудың түрлерін зерттей отырып, мынадай
тұжырым жасауға болады, Бір әлеуметтік норманы бұзудан екінші әлеуметтік
нормаға өту байқалады. Ол жеке тұлғаның өзіне тән ерекшелігіне және
қоршаған ортасына байланысты болады.
Сот, медицина, педагогика, психиатрия тәжірибесінде ішкіштің
қылмыскерге айналуы, ал ұсақ құқық бұзушының ауыр қылмыс жасауы,
қылмыскердің нашақорға айналуы тағы басқалары жиі кездеседі.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуының бірнеше себептері бар:
Әлеуметтік теңсіздік, халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуі,
жұмыссыздық, жемқорлық және тағы басқалары.
Девианттық мінез-құлықтың моральдық этикалық факторы қоғамның моральдық-
адамгершілік қасиетінің төмендеуі , рухани азғындау жеке адамның қоғамдық
ортаны жастануы, қоғам өмірін ақшаның билеуі, барлығы сатылады және
барлығын сатып алуға болады. Деградация және әдет-ғұрыптың ықпалының
төмендеуі, бұқаралық қайырымшылық, “сатылған махаббат”, құқық бұзушылықтың
көбеюі.
Девианттық мінез-құлыққа қоршаған ортаның немқұрайлы қарауы,
әсіресе, отбасы тәрбиесінің нашарлауы, өмір жағдайының сәтсіз болуы,
қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай алмауы, денсаулықтағы
психофизикалық ауытқулар тағы басқалар осының барлығы рухани дүниенің
дағдарысына әкеліп, өмір сүру мәнінің жоғарлауына алып келеді. Бұл қоғамның
болашағы жастарға кері әсер тигізетіні сөзсіз.
1.2. Жастардың арасында қазіргі таңда көп тараған девианттық мінез -құлық
түрлері
Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық,
геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік,
өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да
қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге
әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
• қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат,
салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
• тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік
мәртебе, референтті топ,);
• микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы
өзара қарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да
маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және
криминалды мінез-құлық. Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен
ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-
құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті антидисциплиналық деп те
атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан,
еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат
қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Девиацияның екінші түрі - делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен
ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін
дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс
береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-
үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты
жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот
үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады:
алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық
және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші
өздеріне үлкен зиян келтіреді [6, 47 бет].
Девианттық мінез-құлықтың нақты түрлері әр түрлі болып келеді.
Девиантты мінез- құлық түрлері ретінде көбінесе: бұзақылық, нашақорлық,
алкоголизм, құқық бұзушылық, жезөкшелік және суицид жатады.
Девианттық мінездің түрлері мен формалары жастар зияндығын білмей
жасайтын жаман әдеттерден көрініс табады. Жастар арасында кең тараған жаман
әдеттің бірі - шылым шегу. Өздерін үлкен деп сезіну үшін жастар оған
жасөспірімдік шақта үйренеді. Үйреніп қалу мерзіміне байланысты
жасөспірімдердің көбісі ата - анасының көзінше жасырмай шеге бастайды,
олардың айналасында тыйым салуға қарамастан шеге береді. Осыдан олардың
үлкендер тарапынан көрсетілетін бақылау мен қамқорлықтан құтылу үшін
тырмысуынан көрініс табады. Уақыт өте келе жаман әдет үйреншікті әрекетке
айналады. Шылым шегуде үзіліс жасау психикалық дискомфорт, ішкі
қанағаттанбаушылық, түсініксіз үрей сезімін шақырады. Жас адамдарға жас
кезінен бастап миларын жарнамалық индустрия шайып отырады. Шылым шегу
ержүректік, тәуелсіздік, шынайлылық, сексуалдық, сәттілік ретінде
сипатталады. Шылым шегудің таралуының себептерінің бірі жігіттер мен қыздар
арасындағы үлгі ретінде тұтатын үлкендердің үлгі болуына байланысты болып
табылады. Шылым шегетіндердің шылым шегу процесінен психологиялық
тәуелдігінен басқа, олар табактағы никотинге деген физикалық тәуелдікке
ұшырайды. Никотиндік тәуелділігі бар адам жарты сағат сайын бір темекіден
шегіп отырады дейді. Тек шылым шегетіндердің 2% ғана жағдайға байланысты
шылым тартады. Никотиндік аштық невроздылық, үрейлік, бас айналу, шаршау,
запор немесе асқазан бұзылуы және т.б. тудырады. Осыдан мынадай ой
шығаруға болады, шылым шегу өте қатты тәуелділікті тудыратынын және оны
жеңу өте қиын екендігін анықтауға болады. Шылым шегетіндердің көбісі
табактан өз еркімен құтыла алмайды [7].
Маскүнемдік. Бұл ішімдікті шексіз ішу негізінде пайда болатын
ауру. "Маскүнемдік" түсінігі медициналық және әлеуметтік аспектілерді
қамтиды. Әлеуметтік рухани, материалдық және биологиялық зияндылықтан
көрініс табады. Ал, медициналық аспект организмдегі патологиялық
өзгерістерді көрсетеді. Маскүнемдікпен бірге ішкілік, антиқоғамдық мінез
формасы, аурулар ізінен еріп келеді. Жастарда маскүнемдіктің бірнеше
деңгейлерін бөліп қарастырады: эпизодтық аз (жылына 5-6 рет), эпизодтық жиі
және систематикалық. Соңғы онжылдықта маскүнемдік жастар мен жасөспірімдер
арасында кең таралуда. Олардың көпшілігі сыра мен шарапты көңіл көтеру
культының міндетті атрибуты ретінде қарастырады, ал ішімдікті пайдалану
ғұрпын тәуелсіздік пен мықтылық ретінде түсінеді.
Маскүнемдіктің мінездемесі мен жас адамдардағы алкогольдық мас болудың
клиникалық суреті өзіндік ерекшеліктерге ие. Ересектерге қарағанда оларға
үлгі тұту механизмі болады. Алкогольдық жағдайды бағалауда ішімдікті
ішудін үш моделі бар: шараптық, сыралық, арақтық.
Жастар ортасындағы нашақорландыру туралы айтылғандар девиацияның
тағы бір түрі – маскүнемдікке де қатысты: психологтардың нашақорлық,
токсикомания және маскүнемдіктің әлі де болса физикалық тәуелділік
қалыптаспаған кезеңдеріне сипаттама бергенде жалпылама – аддиктивті (ағылш.
– зиянды қылық) мінез-құлық деген түсінікті қолдануы тегін емес.
Соған қарамастан, нашақорлық пен маскүнемдіктің жастар ортасында
пайда болуы өзіндік айырмашылықтарға ие, оны әлеуметтік жұмыс тәжірибесінде
ескерген дұрыс. Бұлардың ортақтығы мен айырмашылығын жастардың аддиктивті
мінез-құлық себептерінің саласында байқауға болады. Есірткімен, алкогольмен
және токсикологиялық заттармен байланысты аддиктивті мінез-құлықты
жасөспірімдер мен бозбалалар үшін ортақ себепке жақын болашақтың шегінен
шықпайтын себептер жатады, яғни бүгін, жақын бірнеше күн ішінде, ең көп
дегенде бір айда болатын қанағаттану сезімі. Жақын болашаққа қатысты
себептердің болмауы, өз болашағын жоспарлау қабілетінің жоқтығы қорда
себептердің жоғалуына әкеп соғады, ол өз кезегінде құсалыққа, стресске
деген бейімділікті тудырады, ал оның орнын психотроптық заттар, алкогольді
пайдалану арқылы иллюзиялық әлемді құру толтырады.
Жас нашақорлар, токсикомандар, алкогольге бас июшілер эйфорияға
ұмтылады, бірақ бұған апаратын олардың себептері әртүрлі. Токсикалық
заттарды қолданушылар үшін ең негізгі себеп эмоционалды ширығудан арылу
(Желімді иіскегеннен кейін маған айналада не болып жатқаны бәрібір, Мен
өзімнің жаман көңіл-күйімнен арылғым келді және т.б.). Алкоголь
пайдаланатын бозбалалар үшін мінез-құлықтарының гипер белсенділігі себеп
болады. Алкогольді қабылдау олардың біріне тез қарым-қатынасқа түсуге,
тұйықтықты жеңуге, өзінің мүмкіндіктеріне деген сенімділікті сезінуге
көмектессе, екіншілеріне өзінің физикалық қабілеттерін көрсетуге,
сексуальдық ерліктерімен көзге түсуге көмектеседі. Аддиктивті мінез-
құлықты жас адамдардың бір-біріне ұқсас типтерін – нашақорлар мен
токсикомандарды алып қараса, мұнда өзіндік айырмашылықтарды байқаймыз:
жасы, тәрбиесі, денсаулық жағдайы, психологиясы. Әдетте, токсикомандар – 14
жасқа дейінгі жасөспірімдер: ацетонды иіскеуді есірткіні салудан ерте
бастайды, бұл уға бейімделу 10-12 жастан басталады, бірақ ерте 7-8 жас та
кедергі болмайды. Көбіне бұл ауруға әл-ауқаты төмен, кедей отбасыларынан
шыққан балалар бейім келеді (желім есірткіден гөрі арзан, әрі табу оңай).
Психологиялық та айырмашылық бар: мамандар токсикоманияға бейімді
типаждарды бөліп қарайды – мұндай жасөспірімдер, әдетте, адамға жоламайтын,
тұйық болады, олардың достары жоқ, қоршағандарымен қатынасы қиын.
Нашақорлар – тусовканың балалары, ал токсикомандар – жертөленің
балалары деп тегін айтпаса керек.
Бұның барлығы әлеуметтік қызметкердің жұмысында аддиктивті мінез-
құлыққа бейім жастарға жеке даралау тәсілін қолдануы қажеттігін көрсетеді,
және олардың бүгінгі күні жас ұрпақ үшін қауіпті болып саналатын –
нашақорлық құбылысы туралы ғана емес, жастар ортасында пайда болған
маскүнемдік, алкоголизм туралы да білуі керек. Маскүнемдік – шамадан тыс
алкогольдік ішімдіктерді пайдалану, ол жас адамның денсаулығына зиян
келтірумен қатар, оның әлеуметтік бейімделуіне де әкеп соғады. Алкоголизм –
спирттік ішімдіктерді үнемі қолданудан болатын интоксикация табиғатының
психиатриялық ауруы. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы
бойынша алкоголизм спирттік ішімдіктерді мәжбүрлі түрде қабылдаумен
сипатталады да, үздіксіз немесе мерзімді қолданудан алкогольді көтерудің
өзгеруіне әкеп соғады (ең алғашқыда ол көтеріледі, кейіннен ол төмендейді),
ал спирттік ішімдікті пайдаланбаған кезде соматикалық, вегетативтік,
неврологиялық бұзылулар болады, тұрақты психикалық және соматоневралгиялық
бұзылулардың пайда болып, тереңдеуін туғызады, сондай-ақ әртүрлі дәрежедегі
әлеуметтік дезадаптацияның қалыптасуына әкеп соғады.
Алкоголизм – бірнеше кезеңдерден тұратын ауру: ол тұрмыстық
маскүнемдіктен басталады, клиникамен аяқталады. Организмде қайтымсыз
процесс болады: спирт айналым қызметі үшін қажеттілік болып табылады,
спиртке деген құштарлық патологиялық сипатқа ие болады. Спирт өмірлік
мақсаттар жүйесінде негізгі болады.
Маскүнемдік пен алкоголизм өзара байланысты, біріншісі
алкоголизмнің алғы шарты болып қаралады [8, 53 бет].
Нашақорлық – жастар ортасындағы девианттық мінез-құлықтың ең қауіпті
нысандарының бірі. Осыдан он жыл бұрын есірткілер экзотика сияқты естілген,
егер баспасөз бетінде ол туралы жазылса, ол буржуазиялық қоғамның
шіруінің белгісі ретінде қабылданды. Қазір бұл қасірет қазақ жеріне де
келіп жетті. Батыс елдерінде есірткімен күрес бағдарламалары үшін мол қаржы
бөлінеді де, олардағы жағдай біршама тұрақтанған, кейбір жерлерде
нашақорлардың қартаюы байқалып та қалады. Ал Қазақстанда, басқа ТМД
елдеріндегі сияқты керісінше, нашақорлыққа жастарды тарту, соның ішінде
жасөспірімдерді тарту процесі өріс алып келеді. Нашақорлықпен және
наркобизнеспен күресу бойынша республикалық Агенствоның мәліметтеріне
қарағанда, 45 мыңнан астам нашақорлар ресми түрде тіркелген екен. Бірақ,
статистика мәліметтеріне қарап, шындықты бағалай алмайтынымызды есте
сақтаған жөн, өйткені медиктер өз еріктерімен емделуге келгендерді ғана
тіркесе, полиция керісінше, мәжбүрлеп әкелгендерді ғана тіркейді. Сондықтан
денсаулық сақтаудың Дүниежүзілік ұйымы (ДДҰ) ресми сандарды 8-10 ретке
көбейтуді ұсынады. Сонда республикадағы есірткі қабылдайтындар саны шамамен
450 мың, ол халықтың 3,5 пайызын құрайды.50 пайыздай нашақорлар – 18-ден 35
жас аралығындағы жастар. Есірткі қолданушылардың жас табалдырығы төмендеп
барады: егер бірнеше жыл бұрын ол 15-16 жасты құраса, қазір ол – 11-13
жаста. 1990 жылы республикада ресми түрде 68 кәмелетке толмаған нашақорлар
тіркелсе, 1997 жылы – 677 тіркелген, ал 2007 жылдың алты айында – 3217
тіркелген. Қазақстанның социологтары мен политологтарының Ассоциациясы
мәліметтері бойынша қазіргі уақытта жасөспірімдердің, бозбалалар мен
бойжеткендердің 5-6 % есірткі қабылдаса, 9-10 % оны өмірлерінде бір рет
болса да татып көрген. Жастар нашақорлығы республиканың барлық қалаларын
қамтып отыр, ол ең алдымен: Алматы, Астана, Атырау, Көкшетау, Қарағанды,
Теміртау, Тараз, Өскемен, Орал қалалары. Республиканың Қарағанды, Оңтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары осы мәселе бойынша аса алаңдатушылық
туғызып отыр [6, 83 бет].
Нашақорлықтың себетері маскүнемдіктің себебі сияқты адамның өзіне
байланысты, оның құмарлығына, жеңілтектігіне, әлсіздігіне, өз денсаулығына
қылмыстық тұрғысында , модаға еліктеуге , “мен-мен” көрінгісі келеді және
психикалық ауруда.
Мәлімет бойынша, Қазақстанда есірткі пайдаланатын 50 мың адам ресми
тіркелген, ал расымен тәуелділерінің санын 10 рет жоғарлату керек.
Қазақстанда көбінесе нашақорлықпен жұмыс істейтіндер - ОТУ (өкіметке
тәуелсіз ұйым). Олар батыстан қаражат алады. Олардың жұмыстарының ең басты
әдістері - нашақорлықтың орнына - дінге сыйынуға шақыру.
Әдетте, нашақорлыққа салынатындардың көбісі - жұмыссыздар,
босқындар, қаңғыбастар, тағысын тағылар...
Соңғы кезде маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания “жасарды”. Отбасы
жағдайында тәрбие алмаған және тәрбиесі нашар балалар осы жағымсыз
әдеттерге жиі үйір болады.
Нашақорлық- жүйелі түрде қабылдау және өсімді, синтетикалақ
заттардың болуы ағзаны қалыпты функциясын өзгертеді және психологиялық,
физиологиялық байланыстылыққа әкеледі.
Республикалық нашақорлықпен күресу Агенствосының айтуы бойынша
елде ресми түрде нашақорлықпен, нарко бизнеспен айналысатын 45505
нашақорлар тіркелген. Бұл барлық нашақорлар емес екенін естен шығармау
керек. Өйткені олар тек өз еркінше ауруханаға тіркелгендер. Ал, тіркелмей
анаша шегентіндер де көп.
Соңғы 5 жыл ішінде нашақорлар және нарко бизнеске қарсы Агенствоның
мәліметі бойынша жасөспірімдер арасында нашақорлар саны 8 рет өскен. Ал, 18
жасқа толмағандардың дозасының көбеюіне байланысты өлім 30 рет өскен [8, 57
бет].
Есірткілікке тәуелділіктің белгілері:
• ерік күшін жеңе алмай, әрі қарайғы қабылдау қажеттілігі (тәуелділіктің
дағдыланудан айырмашылығы);
• қабылдау мөлшерін уақыт өткен сайын көбейту;
• жақсы эмоцияларды есірткісіз бастан өткізудің мүмкін еместігі;
• абстиненттік синдром (ломка), яғни организмнің есірткіге
физиологиялық тәуелділігі (барлық есірткі заттарына тән емес).
Наша қолданатын жастар әлеуметтік сатыдан төмен түседі: мектепті
тастап кетеді , училищені , институтты тастап кетеді және тағы басқаларын.
Девианттық мінез-құлықтың өткір формасына заң тұрғысынан
жауапкершілік қарастырылған құқық бұзушылықтар, яғни мемлекеттік немесе
қоғамдық құрылым не тәртіпке, мемлекеттік, қоғамдық не жеке меншікке,
азаматтардың құқығы мен бостандығына, басқарудың бекітілген тәртібіне қол
сұғатын құқыққа қарсы әрекеттер жатады. Барлық құқықты бұзушылық қылмыс пен
теріс қылыққа бөлінеді. Юристік тұрғыда бір жағдайға – құқық нормаларын
бұзуға қатысты болғанымен, бұлар әртүрлі түсініктер. Олардың айырмашылығы
қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне байланысты. Егер жеке тұлғаның әрекеті
қоғамдық қауіпті деп қылмыстық құқықта тыйым салынса, онда ол қылмыс болып
табылады. Теріс қылық – қылмысқа қарағанда, қоғамдық қауіпті сипаты жоқ,
қылмыстық заңда қарастырылмаған, қоғамдық зиянды әрекет. Теріс қылықтар
қылмыстықтан басқа, азаматтық, әкімшілік, еңбек және басқа да құқық
салаларының нормаларымен реттеледі.
Жастар қылмысының проблемасын зерттеуші көптеген зерттеушілер –
социологтар, психологтар, криминологтар жастарды криминализациялаудың
негізгі факторларының біріне теледидарлар мен бейнепрокаттардың тек
коммерциялық пайда үшін жүргізіп отырған, шолақ ойлаған әрекеттерін
жатқызады. Кейбір ғалымдар әлемде болып жатқан зорлық-зомбылықтың шамамен
10 % теледидардың кінәсі бар деп есептейді: ол көрерменді, әсіресе жас
көрерменді зорлыққа бой үйретуге жаттықтырады, оны өмірдің бір бөлігі
ретінде қабылдатады. Жасөспірімдер арасындағы кеңінен танымал фильмдердің
неше адамның өлігін ұсынатынын санағанда: Робот-полицейский -1 фильмі
көрсетілу кезінде 32 адамды өлтірсе, Робот полицейский -2 фильмі 81
адамды өлтірген, Рэмбо – первая кровь фильмі Оңтүстік-Шығыс Азияда 62
кісіні өлтіріп кетсе, Рэмбо-3 Ауғаныстанда жүріп 105 адамды өлтіреді
екен. Әрбір жаңа серия оның алдыңғысына қарағанда қатігездеу және ол солай
болуы түсінікті де, себебі қанға еті үйренген көрермен фильмнің мазмұнына
енді онша қызықпайды, оны осы кісі өліктерімен ғана қызықтырасыз. Осы
фильмдердің ең басты кінәсі - кісі өлтіру, өйткені ол мұнда проблеманы
шешудің жалғыз ғана жолы болып отыр. Сондай-ақ теле-бейне экрандардағы
криминалдық оқиғалардың көпшілігінде қылмыстың жасалу атрибуттары анық,
жарқын көрінетіндіктен (жасалу формалары, жолдары және т.б.), жасөспірім-
көрерменнің криминалдық бейнені паттерн (үлгі, эталон) ретінде таңдау
жасауына мол мүмкіншілік бар [8, 29 бет].
Девианттық мінез-құлықтың тағы бір түріне жезөкшелік (лат. –
арамдау, абыройын төгу) жатады, ол - ақы үшін жасалатын, эмоциядан
айырылған, некеден тыс, тәртіпсіз жыныстық қатынастарды білдіретін
әрекеттер, теріс қылықтар. Жезөкшеліктің өзіндік белгілері бар:
1. әрекет етуіне қарай – клиенттердің жыныстық қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
2. әрекеттің сипатына қарай – сезімнің әуестігінсіз әртүрлі
тұлғалармен жыныстық қатынаста болып, клиенттердің құштарлығын кез-келген
формада қанағаттандыруға бағытталған жүйелі кәсіп;
3. әрекеттің себебіне қарай – жезөкшелердің негізгі немесе қосымша
күн көріс көзі болып табылатын, алдын-ала келісілген ақшалай немесе
материалдық құндылық ретіндегі сыйақы.
Жезөкшеліктің пайда болуы туралы VІ ғасырдан бері белгілі,
сондықтан да оның ежелгі мамандық деген атауы бар.
Оны әйелдер, еркектер, ересектер және балалар жезөкшелігі деп
бөледі. Жас белгілеріне қарай жезөкшелік жастарға тән құбылыс: кейбір
мәліметтерге қарағанда валюталық деп аталатын (өте жоғары ақы алатындар)
жезөкшелердің арасында 70 % әйелдердің жасы 30 жасқа дейінгі жастар, оның
ішінде 2 % - кәмелетке толмағандар, 18-19 жастағылар – 12 %, 20-24
жастағылар - 33 % құраса, көшелік және вокзалдық деп аталатындардың 14
% 35 жастан төмен жастар. Жезөкшенің орта жасы-28 жас, ең кіші жасы-14
жас. Бірақ, 8 жасар ұлдар мен қыздардың сексуалдық қызмет көрсететіні
туралы фактілер де бар, олар көбіне біреудің қарамағында болады, немесе
кейде бас кезінде жалғыз өзі әрекет ететіндері де бар [6, 87 бет].
Жезөкшелер арасында келесі категорияларға қарай жіктелу байқалады:
¬ Элиталық (орталықтандырылған, валюталық): материалдық жағынан
қамтамасыз етілген азғантай топтан тұратын жезөкшелер, олар жоғары ақыға
жұмыс істейді, әдетте жоғарғы білімді, тұрақты жұмысы бар болып келеді,
белгілі-бір тұрақты клиенттер шеңберіне ғана қызмет көрсетеді;
¬ Бір реттік: сыртқы әлпеттері тартымды, өздерін күтетін топ,
клиенттерге тапсырыс түсуіне қарай қызмет көрсететін, тұрақты офистерде
және т.б. мекемелерде жұмыс істейтін жезөкшелер;
¬ Иыққа артылатындар (алыс жолға шығатындар): жүк машиналардың
жүргізушілеріне (рефрежераторлар, алыс сапарға баратын трейлер жүргізушілер
(осыдан да оларды алыс жолға шығатындар деп атайды)) қызмет көрсететін
жезөкшелер (иық (плечо) – автокөлік жаргоны); олардың негізгі жұмыс
орны - тұрақтар, жүргізушілер демалатын жерлер, жанар-май құю станциялары,
жол бойындағы асханалар;
¬ Автокөліктік (трассалық): негізінен жеңіл авто көлік жүргізушілері мен
жолаушыларға авто көліктің салонында қызмет көрсететін кәмелетке толмаған
жезөкшелер;
¬ Вокзалдық: алқаш-жезөкшелер, өздерін негізінен ішімдік үшін, азғана
ақы үшін ұсынатындар, олардың ішінде кәмелетке толмағандар өте көп, олар
вокзалдарда және вокзал маңындағы аймақтарда жұмыс істейді;
¬ Қаршадай-мектеп оқушылары: кәмелетке толмаған (8 жастан бастап)
жезөкшелер, жыныстық қатынасқа азғантай ақы үшін, көбіне антисанитарлық
жағдайларда (вокзал дәретханалары, жертөле және т.б. жерлерде) қызмет
көрсетуге ата-аналары немесе сутенердің тарапынан мәжбүрлеу арқылы
баратындар.
Әдетте, сексуалдық пайдалану объектісі ретінде жезөкше қызды,
жасөспірімді және т.б. қарастырады. Бірақ, ақылы-сексуалдық қызметті ұл-
жасөспірімдер, бозбалалар да көрсетеді: қоғамда әдеттегі әйелдік
жезөкшеліктен басқа гогсексуалдық жезөкшелік те қалыптасқан. Ұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. ЖАСТАРДЫҢ ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ПРОБЛЕМАСЫ
РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ -МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1. Девианттық мінез-құлық ұғымы және пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ...
1.2. Жастардың арасында қазіргі таңда көп тараған девианттық мінез-құлық
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ БӨЛІМ. ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстандағы жастардың девианттық мінез-құлықының статистикалық
мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
СІЛТЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .47
КІРІСПЕ
Әлеуметтік қызметкер өзінің іс - әрекеттілігінің мазмұнымен
әртүрлі адамдармен жұмыс жасайды, сонын ішінде әлеуметтік нормаларға сай
келмейтін мінез-құлықты адамдармен ісі болады. Сонымен қоса, көптеген
әлеуметтік қызметтер "әлеуметтік қауіп-қатер топтарымен" жұмыс жасауға
бағытталған. Олар: қанғыбастар, алкогольдық және наркотикалық тәуелділіктен
азап шегетін тұлғалар және т.б. Ауытқушылық (девиантты) мінез - құлық
ретінде сипатталатын мінезі бар адамдармен әлеуметтік жұмыстың өзіне тән
ерекшеліктері бар және әлеуметтану, медицина, психология облысындағы
белгілі -бір білімдер мен дағдыларды талап етеді.
Әлеуметтік нормалардың бұзылуы деп түсіндірілетін девианттық
мінез-құлық соңғы жылдары ауқымды сипатқа ие болды және осы мәселені
әлеуметтанушылардың, әлеуметтік психологтардың, медиктердің, әлеуметтік
қызметкерлердің, құқық қорғау органдарының жұмыскерлерінің, педагогтардың
назарын бір орталыққа қойды.
Қиын бала тәрбиесі ата-анаға да, мұғалімге де ортақ. Олармен жұмыс
жүргізгенде, ең алдымен, олардың жағымсыз мінез - құлықтары мен іс-
әрекеттерін тізбектеп қана қоймай, жақсы жағымды істерін де ескеріп,
марапаттаудың да тәрбиелік мәні бар.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде зерттеушілердің
арасындағы девианттық мінез-құлық мәселесіне аса жоғары қызығушылықты
тудырғандығы байқалып отыр. Ауытқулардың ғылыми зерттелуі психологияда,
криминологияда, психопатологияда, әлеуметтануда жүзеге асырылады. Өзінің
құрылу стадиясында жаңа ғылыми дисциплина тұр - ол девиантты мінез-
құлықтың психологиясы атты пән.
Девиантты мінез - құлықтың пайда болуының себебі көбінесе, қоғамның
өзгеруі мен тәрбиенің жетіспеуінен болады. Қоғамдағы күнделікті жаңа
өзгерістер, ата-аналардың жауапсыздығы, бақылаусыздығы және олардың балаға
деген назарының аздығы, девианттық мінез-құлықты қоғам илемейтіндігі -
жасөспірімдердің девиантты тәртібінің негізі болып табылады.
Қазіргі қоғамда девиантты мінез-құлық мәселесі өзекті мәселе болып
отыр. Оның алдын тек қана әлеуметтік педагогтар мен әлеуметтік қызметкерлер
ғана ала алады. Жасөспірімдерді, жастарды және балаларды ең алдымен дұрыс
тәрбиелу керек. Егер де тәрбиеден кішкентай қателік кетсе, еңбегіңнің еш
кеткені. Сондықтан да, жасөспірімдерді, жастарды дұрыс тәрбиелеген жөн.
Девианттық мінез-құлық проблемасының өзектілігі қазіргі жастардың
әлеуметтендіру процесіндегі негативті көрінісімен сәйкес келеді. Өмірге
дұрыс көзқарастың болмауы, девианттық мінез-құлықтың өсуіне алып келеді.
Девианттық мінез- құлық мәселесін әлеуметтік қызметкерлер мен әлеуметтік
педагогтар көп жақты қарастыру керек. Әлеуметтік қызметкер мен әлеуметтік
педагогтар девианттық мінез-құлықты болдырмаудың алдын-алады деуге болады.
Өйткені, олар ашық социумда өмір сүріп жатқан субьектілерді реттеу
бағытындағы тәрбие жұмыстарын атқарады. Девиантты мінез- құлқы бар жастар
мен жасөспірімдер жағымсыз іс- әрекеттер мен қылықтар жасайды, сол себепті
өз құрбыларының, мұғалімдер мен ата-аналарының және қоғамның теріс
көзқарасына ие болады.
Жастардың девиантты мінез-құлық әлеуметтік жүріс-тұрыс нормаларына
қайшы келетін әр түрлі әрекеттердің салдары. Оған жасөспірімдердің
мектептегі сабақтарын жіберуден бастап, үйден қашуы немесе біреудің
меншігін тонау, не болмаса оны қасақана бүлдіруі жатады.
Жастардың девианттық мінез-құлық проблемасын қарастыруға ерекше
көңіл бөлген дұрыс. Бұл проблеманы шешу көбінесе осы саладағы әлеуметтік
жұмыс пен әлеуметтік педагогикалық жұмыстың ғылыми негізінде анықталатын
әдістері мен түрлеріне байланысты.
Біз бұл курстық жұмыста, жастардың девианттық мінез-құлқы және
девианттық мінез- құлықтың түрлері мен девианттық мінез-құлықтың пайда
болу себептері айтылған.
Курстық жұмыстың объектісі: девиантты мінез-құлықты жастар.
Қурстық жұмыстың мақсаты: қазіргі қоғамдағы жастардың девианттық мінез-
құлықының орнын анықтау, девианттық мінез-құлық туралы белгілі-бір
түсініктемелер беру және девианттық мінез-құлықты коррекциялау мен
профилактикалаудағы әлеуметтік жұмыс технологияларын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері.
• Әдебиеттерді теоретикалық анализ жасау негізінде жастар арасындағы
девианттық мінез-құлық феноменінің мәнін ашу;
• Пайда болу себептерін анықтау, сонымен қоса, жасөспірімдердегі
девиантты мінез -құлықтың көріну формаларын қарастыру;
• Мінезі ауытқыған жасөспірімдердің әлеуметтенуінің әлеуметтік-
педагогикалық бағдарламасын жүргізу;
• Девиантты мінез-құлқы бар жастардың физикалық, психикалық дамуындағы
ауытқушылықтардың обьективті ерекшеліктері мен пайда болу себептерін
анықтау;
• Девианттық мінез-құлқы бар балаларды коррекциялау технологияларын
анықтау, ұйымдастыру және тәрбиесіндегі ауытқуы бар балаларды ерте
анықтау әдісімен таныстыру. Сонымен қатар, жастарға, жасөспірімдерге
нашаның, алкогольдің, жезөкшеліктің және тағы басқаларының қоғамда
қалай таралғанын және оның біздің қоғамымызға зиянын атап көрсетеміз.
1997 жылғы елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздік және әл-ауқатының артуы
атты халыққа жолдауында: ...жастар, соның ішінде әсіресе, өсіп келе
жатқан жас ұрпақ тәрбиесі оларды салауатты өмір салтына әзірлеуден
басталады. Сондықтан, халық арасында, оқу және тәрбие орындарында салауатты
өмір салтын насихаттайтын пәрменді іс қарсы күрес, темекі мен алкагольді
тұтынуды қысқарту, әйел мен баланың денсаулығын жақсарту сияқты негізгі
бағыттарын жүзеге асыру ұсынылған [1].
І БӨЛІМ. ЖАСТАРДЫҢ ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ПРОБЛЕМАСЫ
РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Девианттық мінез-құлық түсініктемесі мен пайда болу себептері.
Қоғам өміріндегі қатынастардың жүйесі түбегейлі өзгеріп жатқан
қазіргі заманда, өмірлік тәжірибесі жоқ, әлі толыққанды көзқарасы қалыптаса
қоймаған жастар үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқуы өте оңай шаруа.
Мұндай әрекеттердің белең алуынан бастап-ақ олардың алдын алмаса, қоғам
үшін қауіп тудыруы ықтимал.
Қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға жол ашатын мінез-құлық
девианттық мінез- құлық деп аталатынын біз білеміз.
Девианттық мінез-құлықтың түрлеріне қылмысты, ішімдікке
салынуды, нашақорлық, жезөкшелік, гомосексуализм, құмар ойындарына
қызығушылық, психопатиялық бұзылу және өзін-өзі өлтіруді жатқызуға болады.
Әлеуметтанудағы девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын
қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік
девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині
француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-
құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің
әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді
[2, 27 бет].
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. Баcтапқыда ғылым саласында емес, күнделікті өмірде
қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-2000 жылдың басында қайтадан
қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып
отыр.
А.С.Макаренконың қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған
еңбектері отандық педагогиканың алтын қорына енді.
П.О.Эфрусси мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндеге
ерекшеліктер: қозушылық, көңіл-күйдің аумалы - төкпелігімен, жұмысқа
қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен бірге ол
психикалық себептерді физиологиямен ұштастырды. Оның зерттеудің құндылығы
мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде
оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп себептерін тигізеді.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиелеп өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде
зерттеп, іске асырған П.П.Блонский (1936ж) болды. Оның зерттеуінің негізгі
мақсаты - қиын балалардың өмірін анықтау. П.П.Блонский қиын балалардың
мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол қиын балаларға
мұғалімнің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды жөн көрді:
объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы - мынадай, ол мұғалімнің
жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субъективті жұмыс істеу өте қиын,
мұғаліммен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы. Істі бітіруші
оқушыларға толыққанды мінездеме бере отырып, П.П.Блонский өз жұмыстарында
мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Блонскийдің пікірі
бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз
ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады [3, 35
бет].
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындықпен
тәрбиеленетін баланың пайда болуын бала мен отбасында , мектепте
жүргізілетін оқу тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген
педагогикалық практика нәтижесінен түсіндіреді. Ары қарай ол өз ойын былай
көрсетті: Бұл қыңыр құбылыспен күресу бағытының шешімі мұғалімнің тиімді
әдістерді меңгеру қабілетіне қарай емес, сол әдістерді дұрыс қолданып,
дұрыс игеруіне негізделеді. Ал бұл негіз ең біріншіден, педагогтың жеке
қасиетіне, қабілетіне, оқушымен қарым-қатынасында олардың әрекеттерін дұрыс
ұйымдастыруына қарай құрылады.
Ғалымдардың бірқатары баланың дамуындағы кідіріске, қоғамға
бейімделудің қиындығына себепші болып отыратын қолайсыз әлеуметтік-
биологиялық факторларды анықтайды.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлық мәселесімен
бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істейді (М.Т.Баженов,
Р.А.Дебаген, АЖумабаев, К.А.Жукенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Керимов,
В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, И.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Грифонов,
В.П.Шевченко, Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер қиын балалардың
қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-
педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп
оқушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік
және жеке жұмыстарды дайындастыру, мектепке деген ықпалды күшейту,
отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды
қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті.
Жасөспірімдердің мінез- құлқының бұзылуын мынадай топтарға
бөледі :
1) реактивті - жағдайлық көбінесе, өзінің негізінде психотравмалық
ситуация болады.
2) Тұлғаның моралдық деңгейінің төмендігінен .
3) Патологиялық ықпал ету жағдайынан биологиялық фактормен негізделеді.
Ал, кейбіреулері девиацияны 2 негізгі бағытқа бөледі :
а) Бұзушылық формасында көрінуі - үйден қашып кету, үйсіз далада өмір
сүру, жас кезінен бастап ішімдікке салынуы, суицидтік мінез-құлық.
б) Патологиялық фактор және әлеуметтік- психологиялық.
Девиантты іс - әрекеттің қалыптасу себептері :
- жанұяда берекенің болмауы;
- түсінбеушіліктер мен ата- ананың қамқорлығы;
- тәрбие берудегі кемшіліктер;
- қоғамдық міндеттер мен күйзелістерді жеңе алмауы;
- өмірлік дағдының болмауы, айналасындағы адамдармен, құрбыларымен жиі
тіл табыса алмауы;
- сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай
алмау, критикалық ойды дамыта алмау;
- психоактивті заттардың тез қолға түсіре алу;
- агрессиялық жарнаманың болуы;
- мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
- балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары;
Балалар мен жасөспірімдер біздің қоғамымыздың ең қорғалмаған,
осал буыны. Оған мысал, девиантты іс-әрекетке балалардың қызығушылығын
қорғайтын нормативті құқықтық базаның нашарлығы бола алады. 2002 жылдың
тамыз айында Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы балалар
заңы жайлы ” атты заң қабылданды. Біздің мемлекет балалар заңы конвенциясын
ұсынады. Осы Заңға қарап, біздің мемлекеттің балаларға жақсы көңіл
бөлетіндігін көріп отырмыз.
Жастардың девиантты мінез-құлықы әлеуметтік жүріс-тұрыс
нормаларына қайшы келетін әр түрлі әрекеттердің салдары. Оған
жасөспірімдердің мектептегі сабақтарын жіберуден бастап, үйден қашуы немесе
біреудің меншігін тонауы, не болмаса оны қасақана бүлдіруі жатады.
Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық
жасөспірімдерде көбірек байқалады. Оның объективтік себебі, жасөспірімдерде
құқықтық әлеуметтену процестері және делинквенттік мінез-құлық бір
мезгілде жүреді. Сөйтіп, девианттық мінез-құлық психологиялық, құқық,
мәдениет немесе мораль нормалары сияқты жалпы қабылдаған немесе оған
негізделген нормалардан ауытқыған қылықтар жүйесін жатқызамыз.
Жастардың девианттық мінез-құлқы екі категорияға бөлінеді.
Біріншідіен, бұл психологиялық нормаларынан ауытқуы анық немесе жасырын
психопатологиялық болып келетін мінез-құлық, екіншіден, қандай да бір
әлеуметтік және мәдени нормаларды бұзатын әлеуметтік нормаларға қарсы мінез-
құлық.
Осының барлығы көп жағдайда жасөспірімнің санасы мен психологиясына
әсер ететін көптеген факторлардан тұрады. Ондай факторларға дара, жеке,
әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік факторлар жатады.
Сонымен, жасөспірімнің осы девианттық мінез-құлқы жасы кәмілетке
толмаған құқық бұзушы тұлғаның қалыптасуын анықтайтын негізгі шарт болып
табылады. Жастардың ауытқыған мінез-құлқының негізгі мәселелеріне арналған
заңи және психологиялық әдебиеттерде анағұрлым басым пікір, көптеген
делинкветтік жасөспірімдердің сәтсіз отбасыларда тұруы, олардың нашар
тұрмыс жағдайы, отбасындағы шиеленіскен қатынастар болып табылады.
Осындай отбасында тұратын жасөспірімдерге көбінесе мектеп
бағдарламасына үлгермеушілік, мектеп ұжымынан алыстап кетуі және
мұғалімдермен қарым-қатынастарының нашарлауы, сабақты жиі жіберуі және тағы
басқалары тән жатады. Кейбір жағдайларда айналасын тәп-тәуір адамдар
қоршаған тұрақты отбасының кәдімгі баласы қабылдаған өз ортасының
нормаларынан бас тартып, нағыз қылмыстық мінез-құлықты белгілерін көрсетуі
мүмкін. Адамдар девианттық мінез-құлықты қылмыскерлермен қарым-қатынаста
болған жағдайда меңгереді. Егер де жасөспірімнің достары және туыстары
қылмыстық іспен айналысса, ол да нағыз қылмыскерге айналуы мүмкін [4, 161
бет].
Жасөспірім тұлғаның дамуының криминалды нұсқасы тек сәтсіз
отбасының жағдайларына ғана байланысты емес. Ол кең түрде әлеуметтік және
жалпы әлеуметтік - психологиялық ерекшеліктерге де байланысты. Дегенмен,
статистикалық мәліметтерге жүгенсек, кәмілетке жасы толмаған құқық
бұзушылардың 44%- ы осы сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер.
Жасы кәмілтке толмаған құқық бұзушылардың санының көбеюі отбасы
құрылмағандағы кемшіліктерге байланысты. Қандай себептерге байланысты
болмасын отбасының бұзылуы, жасөспірімнің бойында терең із қалдырады. Олар
қалыпты жағдайға қарағанда дөрекі, тұйық бола бастайды. Сол себепті, өзі
сияқты балаларды іздей бастайды. Кейбір жағдайларда, ажырасу ішкілікке
салыну немесе ата-анасының біреуінің бейморальдық мінез- құлқына
байланысты болса, бұл нашарлауға емес, керісінше балаларды тәрбиелеу
жағдайының жақсаруына ықпал етуі мүмкін [4, 161 бет].
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың
пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен
топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
• жанұяда берекенің болмауы;
• ата-ананың ерекше қамқарлығы;
• тәрбие берудегі кемшіліктер;
• өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
• өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен
жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
• сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау,
сынаушылық ойды дамыта алмау;
• психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
• агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
• мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
• балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары,- деп көрсетсе,
үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады [3, 86 бет].
Оларды жекеше қарастыратын болсақ:
1. Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын
физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар
жатады:
- ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс
тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы,
ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық
факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке
жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
- психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал,
келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған
ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға
душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
- физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық
кемшіліктер.
Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз қарым-
қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық деңгейіне
байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды,
қатынасы бұзылады. [3, 87 бет].
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі
кейбір қасиеттердің басым болуы және т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар
жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді.
Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға
міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек.
Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және
мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында
әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі
мүмкін.
Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-
анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған
ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және
суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар
сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада
адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік,
қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге
бейім тұрады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық
тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне
байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген
оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың
оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Оқушының оқудағы бейімсіздігінің
(дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан өтеді:
- оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары,
бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;
- мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен қатар,
оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-қатынасы
бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол үзе
бастайды;
- әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген
қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге,
нашақорлыққа қызыға бастайды;
- криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы,
балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп
оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты
іс-әрекеттермен айналыса бастайды.
Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы - ата-
ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы
қатынасының бірнеше жағымсыз стильдері бар:
- дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін
орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға
баланы итермелейді;
- тұрақсыз, конфликті стиль – толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі,
ата-ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден
туындайды;
- асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы,
криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік,
зорлаушылық жатады.
Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық,
эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте,
балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар
болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай
қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың
қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық ерекшелігіне,
әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқа
(қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың мінез-
құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз,
ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-
зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды [4,
87 бет].
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей
және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция,
әлеуметтік кернеу, т.б.
Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы,
рухани құндылықтардың бұзылуы.
Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ
процесс. Оны іске асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі,
осы саладағы әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан
тәжірибелер негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда
мынадай шарттарды орындау қажеттігі туады:
• балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
• оның жағымды қасиеттеріне сүйену;
• оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену;
• оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған жалпы білім
беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану;
• салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге бағытталған
тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану;
• девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы іс-
әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар құру;
Біз қарастырып жатқан мәселеде, профессор А.Е.Личоның пікірі анағұрлым
құнды болып табылады. Отбасының сәтті дәрежесін талдай отырып, жиі
кездесетін үш жағдайды бөліп көрсетеді:
Отбасындағы қамқорлықты күшейту, баланың ішкі өмірінің барлық
көріністерінен (оның ойлауына, сезіміне, мінез-құлқына) отбасындағы
қаталдыққа дейін әртүрлі дәрежеде қатысу тілегінің болуы;
Немқұрайлықтың, балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз қалуы;
Отбасында “кумирдің” (табынушы тұлға); [5, 88 бет].
Жасөспірімдердің әлеуметтік қарсы мінез-құлқы өзін қоршаған сыртқы
әлеуметтік ортаға және ішкі жеке ерекшелігіне де байланысты.
Зертеулерге сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық отбасы қатынастарында
қалыптасады. Осы жағдайлармен қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін
мына жағдайлар:
- жиі болатын ата- ананың арасындағы ұрыс, жанжалдар;
- ата-аналарының бір-бірін және балаларын сыйламауы;
- балаларға қарау мен бақылаудың болмауы;
- балалардың ар - намысына тию;
- тәрбие жүйесінің сапасыздығы;
Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер жастардың кейбір топтарының мінез-
құлқына, өмір сүру сипатына әсерін тигізбей қоймайды.
Әлеуметтік нормалардан ауытқудың түрлерін зерттей отырып, мынадай
тұжырым жасауға болады, Бір әлеуметтік норманы бұзудан екінші әлеуметтік
нормаға өту байқалады. Ол жеке тұлғаның өзіне тән ерекшелігіне және
қоршаған ортасына байланысты болады.
Сот, медицина, педагогика, психиатрия тәжірибесінде ішкіштің
қылмыскерге айналуы, ал ұсақ құқық бұзушының ауыр қылмыс жасауы,
қылмыскердің нашақорға айналуы тағы басқалары жиі кездеседі.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуының бірнеше себептері бар:
Әлеуметтік теңсіздік, халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуі,
жұмыссыздық, жемқорлық және тағы басқалары.
Девианттық мінез-құлықтың моральдық этикалық факторы қоғамның моральдық-
адамгершілік қасиетінің төмендеуі , рухани азғындау жеке адамның қоғамдық
ортаны жастануы, қоғам өмірін ақшаның билеуі, барлығы сатылады және
барлығын сатып алуға болады. Деградация және әдет-ғұрыптың ықпалының
төмендеуі, бұқаралық қайырымшылық, “сатылған махаббат”, құқық бұзушылықтың
көбеюі.
Девианттық мінез-құлыққа қоршаған ортаның немқұрайлы қарауы,
әсіресе, отбасы тәрбиесінің нашарлауы, өмір жағдайының сәтсіз болуы,
қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай алмауы, денсаулықтағы
психофизикалық ауытқулар тағы басқалар осының барлығы рухани дүниенің
дағдарысына әкеліп, өмір сүру мәнінің жоғарлауына алып келеді. Бұл қоғамның
болашағы жастарға кері әсер тигізетіні сөзсіз.
1.2. Жастардың арасында қазіргі таңда көп тараған девианттық мінез -құлық
түрлері
Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық,
геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік,
өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да
қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге
әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
• қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат,
салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
• тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік
мәртебе, референтті топ,);
• микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы
өзара қарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да
маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және
криминалды мінез-құлық. Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен
ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-
құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті антидисциплиналық деп те
атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан,
еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат
қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Девиацияның екінші түрі - делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен
ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін
дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс
береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-
үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты
жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот
үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады:
алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық
және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші
өздеріне үлкен зиян келтіреді [6, 47 бет].
Девианттық мінез-құлықтың нақты түрлері әр түрлі болып келеді.
Девиантты мінез- құлық түрлері ретінде көбінесе: бұзақылық, нашақорлық,
алкоголизм, құқық бұзушылық, жезөкшелік және суицид жатады.
Девианттық мінездің түрлері мен формалары жастар зияндығын білмей
жасайтын жаман әдеттерден көрініс табады. Жастар арасында кең тараған жаман
әдеттің бірі - шылым шегу. Өздерін үлкен деп сезіну үшін жастар оған
жасөспірімдік шақта үйренеді. Үйреніп қалу мерзіміне байланысты
жасөспірімдердің көбісі ата - анасының көзінше жасырмай шеге бастайды,
олардың айналасында тыйым салуға қарамастан шеге береді. Осыдан олардың
үлкендер тарапынан көрсетілетін бақылау мен қамқорлықтан құтылу үшін
тырмысуынан көрініс табады. Уақыт өте келе жаман әдет үйреншікті әрекетке
айналады. Шылым шегуде үзіліс жасау психикалық дискомфорт, ішкі
қанағаттанбаушылық, түсініксіз үрей сезімін шақырады. Жас адамдарға жас
кезінен бастап миларын жарнамалық индустрия шайып отырады. Шылым шегу
ержүректік, тәуелсіздік, шынайлылық, сексуалдық, сәттілік ретінде
сипатталады. Шылым шегудің таралуының себептерінің бірі жігіттер мен қыздар
арасындағы үлгі ретінде тұтатын үлкендердің үлгі болуына байланысты болып
табылады. Шылым шегетіндердің шылым шегу процесінен психологиялық
тәуелдігінен басқа, олар табактағы никотинге деген физикалық тәуелдікке
ұшырайды. Никотиндік тәуелділігі бар адам жарты сағат сайын бір темекіден
шегіп отырады дейді. Тек шылым шегетіндердің 2% ғана жағдайға байланысты
шылым тартады. Никотиндік аштық невроздылық, үрейлік, бас айналу, шаршау,
запор немесе асқазан бұзылуы және т.б. тудырады. Осыдан мынадай ой
шығаруға болады, шылым шегу өте қатты тәуелділікті тудыратынын және оны
жеңу өте қиын екендігін анықтауға болады. Шылым шегетіндердің көбісі
табактан өз еркімен құтыла алмайды [7].
Маскүнемдік. Бұл ішімдікті шексіз ішу негізінде пайда болатын
ауру. "Маскүнемдік" түсінігі медициналық және әлеуметтік аспектілерді
қамтиды. Әлеуметтік рухани, материалдық және биологиялық зияндылықтан
көрініс табады. Ал, медициналық аспект организмдегі патологиялық
өзгерістерді көрсетеді. Маскүнемдікпен бірге ішкілік, антиқоғамдық мінез
формасы, аурулар ізінен еріп келеді. Жастарда маскүнемдіктің бірнеше
деңгейлерін бөліп қарастырады: эпизодтық аз (жылына 5-6 рет), эпизодтық жиі
және систематикалық. Соңғы онжылдықта маскүнемдік жастар мен жасөспірімдер
арасында кең таралуда. Олардың көпшілігі сыра мен шарапты көңіл көтеру
культының міндетті атрибуты ретінде қарастырады, ал ішімдікті пайдалану
ғұрпын тәуелсіздік пен мықтылық ретінде түсінеді.
Маскүнемдіктің мінездемесі мен жас адамдардағы алкогольдық мас болудың
клиникалық суреті өзіндік ерекшеліктерге ие. Ересектерге қарағанда оларға
үлгі тұту механизмі болады. Алкогольдық жағдайды бағалауда ішімдікті
ішудін үш моделі бар: шараптық, сыралық, арақтық.
Жастар ортасындағы нашақорландыру туралы айтылғандар девиацияның
тағы бір түрі – маскүнемдікке де қатысты: психологтардың нашақорлық,
токсикомания және маскүнемдіктің әлі де болса физикалық тәуелділік
қалыптаспаған кезеңдеріне сипаттама бергенде жалпылама – аддиктивті (ағылш.
– зиянды қылық) мінез-құлық деген түсінікті қолдануы тегін емес.
Соған қарамастан, нашақорлық пен маскүнемдіктің жастар ортасында
пайда болуы өзіндік айырмашылықтарға ие, оны әлеуметтік жұмыс тәжірибесінде
ескерген дұрыс. Бұлардың ортақтығы мен айырмашылығын жастардың аддиктивті
мінез-құлық себептерінің саласында байқауға болады. Есірткімен, алкогольмен
және токсикологиялық заттармен байланысты аддиктивті мінез-құлықты
жасөспірімдер мен бозбалалар үшін ортақ себепке жақын болашақтың шегінен
шықпайтын себептер жатады, яғни бүгін, жақын бірнеше күн ішінде, ең көп
дегенде бір айда болатын қанағаттану сезімі. Жақын болашаққа қатысты
себептердің болмауы, өз болашағын жоспарлау қабілетінің жоқтығы қорда
себептердің жоғалуына әкеп соғады, ол өз кезегінде құсалыққа, стресске
деген бейімділікті тудырады, ал оның орнын психотроптық заттар, алкогольді
пайдалану арқылы иллюзиялық әлемді құру толтырады.
Жас нашақорлар, токсикомандар, алкогольге бас июшілер эйфорияға
ұмтылады, бірақ бұған апаратын олардың себептері әртүрлі. Токсикалық
заттарды қолданушылар үшін ең негізгі себеп эмоционалды ширығудан арылу
(Желімді иіскегеннен кейін маған айналада не болып жатқаны бәрібір, Мен
өзімнің жаман көңіл-күйімнен арылғым келді және т.б.). Алкоголь
пайдаланатын бозбалалар үшін мінез-құлықтарының гипер белсенділігі себеп
болады. Алкогольді қабылдау олардың біріне тез қарым-қатынасқа түсуге,
тұйықтықты жеңуге, өзінің мүмкіндіктеріне деген сенімділікті сезінуге
көмектессе, екіншілеріне өзінің физикалық қабілеттерін көрсетуге,
сексуальдық ерліктерімен көзге түсуге көмектеседі. Аддиктивті мінез-
құлықты жас адамдардың бір-біріне ұқсас типтерін – нашақорлар мен
токсикомандарды алып қараса, мұнда өзіндік айырмашылықтарды байқаймыз:
жасы, тәрбиесі, денсаулық жағдайы, психологиясы. Әдетте, токсикомандар – 14
жасқа дейінгі жасөспірімдер: ацетонды иіскеуді есірткіні салудан ерте
бастайды, бұл уға бейімделу 10-12 жастан басталады, бірақ ерте 7-8 жас та
кедергі болмайды. Көбіне бұл ауруға әл-ауқаты төмен, кедей отбасыларынан
шыққан балалар бейім келеді (желім есірткіден гөрі арзан, әрі табу оңай).
Психологиялық та айырмашылық бар: мамандар токсикоманияға бейімді
типаждарды бөліп қарайды – мұндай жасөспірімдер, әдетте, адамға жоламайтын,
тұйық болады, олардың достары жоқ, қоршағандарымен қатынасы қиын.
Нашақорлар – тусовканың балалары, ал токсикомандар – жертөленің
балалары деп тегін айтпаса керек.
Бұның барлығы әлеуметтік қызметкердің жұмысында аддиктивті мінез-
құлыққа бейім жастарға жеке даралау тәсілін қолдануы қажеттігін көрсетеді,
және олардың бүгінгі күні жас ұрпақ үшін қауіпті болып саналатын –
нашақорлық құбылысы туралы ғана емес, жастар ортасында пайда болған
маскүнемдік, алкоголизм туралы да білуі керек. Маскүнемдік – шамадан тыс
алкогольдік ішімдіктерді пайдалану, ол жас адамның денсаулығына зиян
келтірумен қатар, оның әлеуметтік бейімделуіне де әкеп соғады. Алкоголизм –
спирттік ішімдіктерді үнемі қолданудан болатын интоксикация табиғатының
психиатриялық ауруы. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы
бойынша алкоголизм спирттік ішімдіктерді мәжбүрлі түрде қабылдаумен
сипатталады да, үздіксіз немесе мерзімді қолданудан алкогольді көтерудің
өзгеруіне әкеп соғады (ең алғашқыда ол көтеріледі, кейіннен ол төмендейді),
ал спирттік ішімдікті пайдаланбаған кезде соматикалық, вегетативтік,
неврологиялық бұзылулар болады, тұрақты психикалық және соматоневралгиялық
бұзылулардың пайда болып, тереңдеуін туғызады, сондай-ақ әртүрлі дәрежедегі
әлеуметтік дезадаптацияның қалыптасуына әкеп соғады.
Алкоголизм – бірнеше кезеңдерден тұратын ауру: ол тұрмыстық
маскүнемдіктен басталады, клиникамен аяқталады. Организмде қайтымсыз
процесс болады: спирт айналым қызметі үшін қажеттілік болып табылады,
спиртке деген құштарлық патологиялық сипатқа ие болады. Спирт өмірлік
мақсаттар жүйесінде негізгі болады.
Маскүнемдік пен алкоголизм өзара байланысты, біріншісі
алкоголизмнің алғы шарты болып қаралады [8, 53 бет].
Нашақорлық – жастар ортасындағы девианттық мінез-құлықтың ең қауіпті
нысандарының бірі. Осыдан он жыл бұрын есірткілер экзотика сияқты естілген,
егер баспасөз бетінде ол туралы жазылса, ол буржуазиялық қоғамның
шіруінің белгісі ретінде қабылданды. Қазір бұл қасірет қазақ жеріне де
келіп жетті. Батыс елдерінде есірткімен күрес бағдарламалары үшін мол қаржы
бөлінеді де, олардағы жағдай біршама тұрақтанған, кейбір жерлерде
нашақорлардың қартаюы байқалып та қалады. Ал Қазақстанда, басқа ТМД
елдеріндегі сияқты керісінше, нашақорлыққа жастарды тарту, соның ішінде
жасөспірімдерді тарту процесі өріс алып келеді. Нашақорлықпен және
наркобизнеспен күресу бойынша республикалық Агенствоның мәліметтеріне
қарағанда, 45 мыңнан астам нашақорлар ресми түрде тіркелген екен. Бірақ,
статистика мәліметтеріне қарап, шындықты бағалай алмайтынымызды есте
сақтаған жөн, өйткені медиктер өз еріктерімен емделуге келгендерді ғана
тіркесе, полиция керісінше, мәжбүрлеп әкелгендерді ғана тіркейді. Сондықтан
денсаулық сақтаудың Дүниежүзілік ұйымы (ДДҰ) ресми сандарды 8-10 ретке
көбейтуді ұсынады. Сонда республикадағы есірткі қабылдайтындар саны шамамен
450 мың, ол халықтың 3,5 пайызын құрайды.50 пайыздай нашақорлар – 18-ден 35
жас аралығындағы жастар. Есірткі қолданушылардың жас табалдырығы төмендеп
барады: егер бірнеше жыл бұрын ол 15-16 жасты құраса, қазір ол – 11-13
жаста. 1990 жылы республикада ресми түрде 68 кәмелетке толмаған нашақорлар
тіркелсе, 1997 жылы – 677 тіркелген, ал 2007 жылдың алты айында – 3217
тіркелген. Қазақстанның социологтары мен политологтарының Ассоциациясы
мәліметтері бойынша қазіргі уақытта жасөспірімдердің, бозбалалар мен
бойжеткендердің 5-6 % есірткі қабылдаса, 9-10 % оны өмірлерінде бір рет
болса да татып көрген. Жастар нашақорлығы республиканың барлық қалаларын
қамтып отыр, ол ең алдымен: Алматы, Астана, Атырау, Көкшетау, Қарағанды,
Теміртау, Тараз, Өскемен, Орал қалалары. Республиканың Қарағанды, Оңтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары осы мәселе бойынша аса алаңдатушылық
туғызып отыр [6, 83 бет].
Нашақорлықтың себетері маскүнемдіктің себебі сияқты адамның өзіне
байланысты, оның құмарлығына, жеңілтектігіне, әлсіздігіне, өз денсаулығына
қылмыстық тұрғысында , модаға еліктеуге , “мен-мен” көрінгісі келеді және
психикалық ауруда.
Мәлімет бойынша, Қазақстанда есірткі пайдаланатын 50 мың адам ресми
тіркелген, ал расымен тәуелділерінің санын 10 рет жоғарлату керек.
Қазақстанда көбінесе нашақорлықпен жұмыс істейтіндер - ОТУ (өкіметке
тәуелсіз ұйым). Олар батыстан қаражат алады. Олардың жұмыстарының ең басты
әдістері - нашақорлықтың орнына - дінге сыйынуға шақыру.
Әдетте, нашақорлыққа салынатындардың көбісі - жұмыссыздар,
босқындар, қаңғыбастар, тағысын тағылар...
Соңғы кезде маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания “жасарды”. Отбасы
жағдайында тәрбие алмаған және тәрбиесі нашар балалар осы жағымсыз
әдеттерге жиі үйір болады.
Нашақорлық- жүйелі түрде қабылдау және өсімді, синтетикалақ
заттардың болуы ағзаны қалыпты функциясын өзгертеді және психологиялық,
физиологиялық байланыстылыққа әкеледі.
Республикалық нашақорлықпен күресу Агенствосының айтуы бойынша
елде ресми түрде нашақорлықпен, нарко бизнеспен айналысатын 45505
нашақорлар тіркелген. Бұл барлық нашақорлар емес екенін естен шығармау
керек. Өйткені олар тек өз еркінше ауруханаға тіркелгендер. Ал, тіркелмей
анаша шегентіндер де көп.
Соңғы 5 жыл ішінде нашақорлар және нарко бизнеске қарсы Агенствоның
мәліметі бойынша жасөспірімдер арасында нашақорлар саны 8 рет өскен. Ал, 18
жасқа толмағандардың дозасының көбеюіне байланысты өлім 30 рет өскен [8, 57
бет].
Есірткілікке тәуелділіктің белгілері:
• ерік күшін жеңе алмай, әрі қарайғы қабылдау қажеттілігі (тәуелділіктің
дағдыланудан айырмашылығы);
• қабылдау мөлшерін уақыт өткен сайын көбейту;
• жақсы эмоцияларды есірткісіз бастан өткізудің мүмкін еместігі;
• абстиненттік синдром (ломка), яғни организмнің есірткіге
физиологиялық тәуелділігі (барлық есірткі заттарына тән емес).
Наша қолданатын жастар әлеуметтік сатыдан төмен түседі: мектепті
тастап кетеді , училищені , институтты тастап кетеді және тағы басқаларын.
Девианттық мінез-құлықтың өткір формасына заң тұрғысынан
жауапкершілік қарастырылған құқық бұзушылықтар, яғни мемлекеттік немесе
қоғамдық құрылым не тәртіпке, мемлекеттік, қоғамдық не жеке меншікке,
азаматтардың құқығы мен бостандығына, басқарудың бекітілген тәртібіне қол
сұғатын құқыққа қарсы әрекеттер жатады. Барлық құқықты бұзушылық қылмыс пен
теріс қылыққа бөлінеді. Юристік тұрғыда бір жағдайға – құқық нормаларын
бұзуға қатысты болғанымен, бұлар әртүрлі түсініктер. Олардың айырмашылығы
қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне байланысты. Егер жеке тұлғаның әрекеті
қоғамдық қауіпті деп қылмыстық құқықта тыйым салынса, онда ол қылмыс болып
табылады. Теріс қылық – қылмысқа қарағанда, қоғамдық қауіпті сипаты жоқ,
қылмыстық заңда қарастырылмаған, қоғамдық зиянды әрекет. Теріс қылықтар
қылмыстықтан басқа, азаматтық, әкімшілік, еңбек және басқа да құқық
салаларының нормаларымен реттеледі.
Жастар қылмысының проблемасын зерттеуші көптеген зерттеушілер –
социологтар, психологтар, криминологтар жастарды криминализациялаудың
негізгі факторларының біріне теледидарлар мен бейнепрокаттардың тек
коммерциялық пайда үшін жүргізіп отырған, шолақ ойлаған әрекеттерін
жатқызады. Кейбір ғалымдар әлемде болып жатқан зорлық-зомбылықтың шамамен
10 % теледидардың кінәсі бар деп есептейді: ол көрерменді, әсіресе жас
көрерменді зорлыққа бой үйретуге жаттықтырады, оны өмірдің бір бөлігі
ретінде қабылдатады. Жасөспірімдер арасындағы кеңінен танымал фильмдердің
неше адамның өлігін ұсынатынын санағанда: Робот-полицейский -1 фильмі
көрсетілу кезінде 32 адамды өлтірсе, Робот полицейский -2 фильмі 81
адамды өлтірген, Рэмбо – первая кровь фильмі Оңтүстік-Шығыс Азияда 62
кісіні өлтіріп кетсе, Рэмбо-3 Ауғаныстанда жүріп 105 адамды өлтіреді
екен. Әрбір жаңа серия оның алдыңғысына қарағанда қатігездеу және ол солай
болуы түсінікті де, себебі қанға еті үйренген көрермен фильмнің мазмұнына
енді онша қызықпайды, оны осы кісі өліктерімен ғана қызықтырасыз. Осы
фильмдердің ең басты кінәсі - кісі өлтіру, өйткені ол мұнда проблеманы
шешудің жалғыз ғана жолы болып отыр. Сондай-ақ теле-бейне экрандардағы
криминалдық оқиғалардың көпшілігінде қылмыстың жасалу атрибуттары анық,
жарқын көрінетіндіктен (жасалу формалары, жолдары және т.б.), жасөспірім-
көрерменнің криминалдық бейнені паттерн (үлгі, эталон) ретінде таңдау
жасауына мол мүмкіншілік бар [8, 29 бет].
Девианттық мінез-құлықтың тағы бір түріне жезөкшелік (лат. –
арамдау, абыройын төгу) жатады, ол - ақы үшін жасалатын, эмоциядан
айырылған, некеден тыс, тәртіпсіз жыныстық қатынастарды білдіретін
әрекеттер, теріс қылықтар. Жезөкшеліктің өзіндік белгілері бар:
1. әрекет етуіне қарай – клиенттердің жыныстық қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
2. әрекеттің сипатына қарай – сезімнің әуестігінсіз әртүрлі
тұлғалармен жыныстық қатынаста болып, клиенттердің құштарлығын кез-келген
формада қанағаттандыруға бағытталған жүйелі кәсіп;
3. әрекеттің себебіне қарай – жезөкшелердің негізгі немесе қосымша
күн көріс көзі болып табылатын, алдын-ала келісілген ақшалай немесе
материалдық құндылық ретіндегі сыйақы.
Жезөкшеліктің пайда болуы туралы VІ ғасырдан бері белгілі,
сондықтан да оның ежелгі мамандық деген атауы бар.
Оны әйелдер, еркектер, ересектер және балалар жезөкшелігі деп
бөледі. Жас белгілеріне қарай жезөкшелік жастарға тән құбылыс: кейбір
мәліметтерге қарағанда валюталық деп аталатын (өте жоғары ақы алатындар)
жезөкшелердің арасында 70 % әйелдердің жасы 30 жасқа дейінгі жастар, оның
ішінде 2 % - кәмелетке толмағандар, 18-19 жастағылар – 12 %, 20-24
жастағылар - 33 % құраса, көшелік және вокзалдық деп аталатындардың 14
% 35 жастан төмен жастар. Жезөкшенің орта жасы-28 жас, ең кіші жасы-14
жас. Бірақ, 8 жасар ұлдар мен қыздардың сексуалдық қызмет көрсететіні
туралы фактілер де бар, олар көбіне біреудің қарамағында болады, немесе
кейде бас кезінде жалғыз өзі әрекет ететіндері де бар [6, 87 бет].
Жезөкшелер арасында келесі категорияларға қарай жіктелу байқалады:
¬ Элиталық (орталықтандырылған, валюталық): материалдық жағынан
қамтамасыз етілген азғантай топтан тұратын жезөкшелер, олар жоғары ақыға
жұмыс істейді, әдетте жоғарғы білімді, тұрақты жұмысы бар болып келеді,
белгілі-бір тұрақты клиенттер шеңберіне ғана қызмет көрсетеді;
¬ Бір реттік: сыртқы әлпеттері тартымды, өздерін күтетін топ,
клиенттерге тапсырыс түсуіне қарай қызмет көрсететін, тұрақты офистерде
және т.б. мекемелерде жұмыс істейтін жезөкшелер;
¬ Иыққа артылатындар (алыс жолға шығатындар): жүк машиналардың
жүргізушілеріне (рефрежераторлар, алыс сапарға баратын трейлер жүргізушілер
(осыдан да оларды алыс жолға шығатындар деп атайды)) қызмет көрсететін
жезөкшелер (иық (плечо) – автокөлік жаргоны); олардың негізгі жұмыс
орны - тұрақтар, жүргізушілер демалатын жерлер, жанар-май құю станциялары,
жол бойындағы асханалар;
¬ Автокөліктік (трассалық): негізінен жеңіл авто көлік жүргізушілері мен
жолаушыларға авто көліктің салонында қызмет көрсететін кәмелетке толмаған
жезөкшелер;
¬ Вокзалдық: алқаш-жезөкшелер, өздерін негізінен ішімдік үшін, азғана
ақы үшін ұсынатындар, олардың ішінде кәмелетке толмағандар өте көп, олар
вокзалдарда және вокзал маңындағы аймақтарда жұмыс істейді;
¬ Қаршадай-мектеп оқушылары: кәмелетке толмаған (8 жастан бастап)
жезөкшелер, жыныстық қатынасқа азғантай ақы үшін, көбіне антисанитарлық
жағдайларда (вокзал дәретханалары, жертөле және т.б. жерлерде) қызмет
көрсетуге ата-аналары немесе сутенердің тарапынан мәжбүрлеу арқылы
баратындар.
Әдетте, сексуалдық пайдалану объектісі ретінде жезөкше қызды,
жасөспірімді және т.б. қарастырады. Бірақ, ақылы-сексуалдық қызметті ұл-
жасөспірімдер, бозбалалар да көрсетеді: қоғамда әдеттегі әйелдік
жезөкшеліктен басқа гогсексуалдық жезөкшелік те қалыптасқан. Ұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz