Тауарлық белгіні заңсыз пайдалану
vvМАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға құқықтық сипаттама...
1.1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар түсінігі және оның
түрлері ..
1.2 Кәсіпкерлік және басқа да экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
1.3 Ақша-несие саласындағы кейбір қылмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Заңсыз кәсіпкерлік үшін қылмыстық жауаптылық
2.1 Заңсыз кәсіпкерліктің тарихы мен бүгінгі күні
2.2 Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның құқықтық реттелуі
2.3 Заңсыз кәсіпкерліктің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991-
жылы 16-желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi
туралы Конституциялық заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң
мемлекеттiк тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтанатты түрде жарияланды. Ендiгi
жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы
тәуелдiгiне еш уақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен
өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен
бостандықтары екенiн жария еттi[1].
Қазақстан халқына 2012 жылдың 27 қаңтарында ел Президентi
Н.Ә.Назарбаевтың Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты атты жолдауында Қазақстан тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына
батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған Үкімет өз жұмысына
кірісті.Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 процентке өсті. Ішкі жалпы өнім
жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Қазақстан халқы біртұтас,
бірлігі мызғымас кемел елге айналды. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы
мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Болжанған жаһандық дағдарыс қаупі
шындыққа айналып келе жатқанын көріп отырсыздар. Сарапшылардың пікірінше,
жаңа әлемдік дағдарыс бес-алты жылға созылуы мүмкін. Біздің міндетіміз –
экономиканы осы сынаққа дайындау, оны әртараптандыруды жалғастыру болып
табылады. Біз 2015 жылға қарай табысы жоғары елдердің қатарына қосылуды
көздеп отырған елміз. Бірлігімізді сақтап, осылай еңбек ететін болсақ, ол
мақсатқа да жететін боламыз [2].
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар
ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Соңғы жылдары республикамыздағы қылмыстардың жалпы саны төмендегiдей
көрiнедi.
2004 ж. – 150790, 2005 ж. – 152168, 2006 – 135151, 2007 ж. - 118485,
2008 ж. – 143550, 2009-146347, 2010ж.-141082, 2011ж.-185252.
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық
санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы
қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады: 2004ж.-
15609, 2005ж.-14741, 2006ж.- 15099, 2007ж.- 12687, 2008ж.-10032, 2009ж.-
8832, 2010ж. – 8178, 2011ж.- 8199[3].
Берілген көрсеткіштерден экономикалық қылмыстардың соңғы жылдары
азайғандығы байқалады. Алайда, экономикалық қылмыстылыққа латтентілік тән
құбылыс.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктiк қылмыстар болып
табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық, әсiресе банк қызметi саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы экономикалық қылмыстылықпен күресудiң негiзгi
бағыты болып табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (2007 – 2010) несиенi заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 2007 жылы 3 млрд.
теңгеден 2010 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен. Банктiк қызметтегi қылмыстардың
қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық шығындармен ғана өлшеуге болмайды.
Оның әлеуметтiк – псхологиялық және рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк
топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне алып келуде.
Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды) бiрлестiктердiң
арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл әрекеттер
адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы мүшелелерi мен
туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 2007 – 2010 жылдарда банк
ұйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100- ден
аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк
қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Кейбiр ғалымдардың пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу себебiне
мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек алуы,
жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың қылмысқа
қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат пен
басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын қызығушылықтың болмауы.
Бүгiнгi таңда экономикалық қызметтегі қылмыстылықтың алдын алу тұтас
зерттелiп болмағанын айтпай кете алмаймыз. Жалпы және арнайы әлеуметтiк,
сондай - ақ қылмыстық құқықтық шараларды сәйкестендiру, экономикалық
қылмыстық істерді ашуда, тиімдеу арқылы экономика саласындағы қылмыстардың
алдын алуды тиiмдi ұйымдастыруға болады. Ол ел экономикасын қорғау және
дамытудың, қаржы-несие қызметiн дұрыс қамтамасыз етудiң басты алғышарттары
болмақ.
Осы дипломдық жұмыстың объектісі ретінде экономикалық қылмыстар және
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресуге арналған жедел-іздестіру бөлімдерінің,
тергеу органдарының заңсыз кәсіпкерлікті болдырмау, тергеу және ашу
теориясы мен тәжірибесі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – заңсыз кәсіпкерліктің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасын зерттеу және осы қылмысты тергеу мен ашу әдістемелерін
анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- заңсыз кәсіпкерліктің тарихы мен бүгінгі күні;
- заңсыз кәсіпкерліктің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы: оның
субъектісі мен объектісі, заңсыз кәсіпкерліктің субъективті және объективті
жақтарын қарастыру;
- кәсіпкерлік туралы түсінік;
- заңсыз кәсіпкерліктің алдын алу шараларының кешенін ұсыну.
Осы дипломдық жұмыстың теориялық негізі болып қылмыстық құқық,
қылмыстық іс жүргізу мамандарының көптеген жұмыстары алынған болатын.
Аталған қылмыстармен күресу мәселелері төменде көрсетілген ғалымдардың
еңбектерінде зерттеліп, қарастырылған: Г.Д.Тленчиева, А.Н. Трайнин, А.Н.
Кардана, Г.Л. Кригер, В.А. Владимиров, Б. В. Волженкин, А.Н. Ағыбаев,
Р.Т. Нұртаев, У.С. Жекебаев, С.М. Рахметов, Е.И. Қайыржанов, Е.О.
Алауханов, А.В Наумов, И.И. Рогов, Р.Н. Орымбаев және т.б.
Жұмыс үрдісінде жалпы – логикалық, заңды, статистикалық, әлеуметтiк
және салыстырмалы құқықтық зерттеу әдiстерi қолданылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтiк базасын Қазақстан Республикасы
Конституциясы, ҚР қылмыстық кодексі, қаржы-несие саласындағы заңнамалар
және басқа да экономикалық қызмет саласындағы қатынастарды реттейтiн
нормативтiк актiлер құрайды.
Жұмыс нәтижелерiн экономикалық қылмыстармен күрес шараларын әрi қарай
жетiлдiруге, қаржы-несие саласындағы тәжірибелік қызметтерді ұйымдастыру
барысында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кiрiспе, екi
тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық
сипаттама
1.1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар түсінігі және олардың
түрі
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті өндіруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабын тигізетін,
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркін де бір қалыпты дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған. Экономикалық қызмет саласындағы
кәсіпорындарда сол қызмет процесінде қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық
қатынас болады.
Экономикалық қызмет саласындағы бірқатар қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны-ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгі (ҚК-тің
199-бабы,) коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтер (200-
бап), бағалы қағаздар (202, 205-бап), жалған ақша (206-бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттары (207-бап), акциздік
алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбісінің обьективтік жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбіреулері әрекетсіздік арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (ҚК-тің 195-бабы), шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап), кеден төлемдері мен
алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), бухгалтерлік есел ережелерін бұзу
(218-бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222-баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбір қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны, ол-заңда көзделген қоғамға қауіпті зардаптардың болуы. Оларда
матриалдық құрам болады. Мысалы, ҚК-тің 192-194, 196-198, 203-205, 215-222-
баптарында көзделген қылмыстар.
ҚК-тің осы, қарастылырып отырған қылмыстардың бірқатар баптарында
бланкеттік сипат бар. Мысалы, ҚК-тің 205, 218-баптары.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың барлығы, субьективтік
жағынан, өздерінің әдейі, қасақана жасалғандығымен сипатталады. Олардың
кейбіреулерінің субьективтік жағының міндетті түрдегі нышаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚК-тің 192, 193, 198, 204-баптары).
Экономикалық кызмет саласындағы қылмыстардың субьектісі қылмыс жасаған
кезде 16 жасқа толған, есі дұрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбіреулерінің субьектісі тек лауазымды адамдар (ҚК-тің баптары), банк
қызметкерлері ғана (189,202 -баптары) болады.
Тікелей субьектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: занды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚК-тің 189-
бабы,) заңсыз кәсіпкерлік (190-бап), заңсыз банктік қызмет (191-бап),
жалған кәсіпкерлік (192-бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе
өзге мүлікті заңдастыру (193-бап), монополистік іс-әрекеттер және бәсекені
шектеу (196-бап), көрінеу жалған жарнама беру (198-бап), тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану (199-бап), коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын
мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200-бап), банкроттық жағдайындағы
заңсыз іс-әрекеттер (215-бап), әдейі банкроттық (217-бап), бухгалтерлік
есеп ережелерін бұзу (218-бап), мәліме жасауға немесе оны жасаудан бас
тартуға тәжбүр ету (ҚК-тің 226-бабы);
2) ақша-несие саласындағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК-тің 194-бабы), несиелік берешекті өтуден әдейі
жалтыру (195-бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202-
бап), бағалы зағаздарды ұстаушылар тізіміне көрінеу жалған мәліметтер
енгізу (203-бап), бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар туралы
көрінеу жалған мәліметтер беру (204-бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргізу ережелерін бұзу (205-бап), жалған төлем карточкалары мен өзге төлем
және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК-тің 207-бапы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстары: акциздік алым
маркаларын қолдан жасау және пайдалану (208-бап), экономикалық контрабанда
(209-бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап),
кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), банк операциялары
туралы көрінеу жалған мәліметтер беру (219-бап), банктің ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220-бап), азаматтың салық төлеуден жалтаруы (221-бап),
ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК-тің 222-бабы);
4) экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК-тің 227-бабы).
1.2 Кәсіпкерлік және басқа да экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстар
Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау жөніндегі қылмыстың
қауіптілігі сонда-заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау арқылы әрбір
адамның кәсіпкерлік қызмет үшін өз мүмкіндіктері мен мүлкін еркін пайдалану
құқығын шектейді, сондай-ақ экономикалық қызметті реттеу міндеті жүктелген
мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының беделін
түсіреді. Бұл қылмыс жасалғанда мемлекеттің кәсіпкерлік қызметіне
еркіндік беретін және оны қорғап, оған қолдау көрсететін кепілдігі
бұзылады, яғни Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 10-бабы 2-
бөлігінің ережелері өрескел бұзылады.
Бұл қылмыста екі обьектіге қол сүғылады. Бұл талданып отырған
қылмыстың негізі тікелей обьектілері экономикалық қызметті реттеумен
байланысты қоғамдық қатынастарды құрайды, ал қосымша обьектісі-
кәсіпкерлікпен және басқа да заң тыйым салмаған қызметпен айналысу құқығы.
Бұл құқық Қазақстан Республикасының Конститциясында жарияланған, ал
кәсіпкерлік қызметі Азаматтық кодекс, сондай-ақ кәсіпкерлік қызмет түрлерін
қарастыратын бірқатар заңдар мен заңдық актілер реттейді. Атап айтқанда,
олар-1990 жылғы 11 желтоқсандағы Қазақ ССР-інде шаруашылық қызметтің
бостандығын және кәсіпкерлікті дамыту туралы, 1992 жылғы 4 шілдедегі Жеке
кәсіпкерлікті қорғау және оған қолдау көрсету туралы, 1995 жылғы 17
сәуірдегі Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы, 1995 жылғы 17
сәуірдегі Лицензиялау туралы, 1995 жылғы 2 мамырдағы Шаруашылық
серіктестіктер туралы, 1995 жылғы 19 маусымдағы Мемлекеттік кәсіпорын
туралы, 1991 жылғы 11 маусымдағы Бәсекелестікті дамыту және монополиялық
қызметті шектеу туралы зандар.
Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау обьективтік жаққа жатады, ол
мынадай формаларда болады: а) жеке кәсіпкердің құқығы мен заңды мүдделерін
шектеу; б) ұйымдастыру-құқықтық формасына немесе меншік формасына
байланысты коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу; в)
жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның қызметіне басқадай да заңсыз
араласу. Мұндай іс-әрекеттерді жасағанда лауазымды адам кәсіпкердің (жеке
немесе заңды тұлғаның) қызметіне толықтай кедергі жасайды немесе ол іс-
әрекетін заңда белгіленген тәртіпке және шекте жартылай жүзеге асырады.
Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның қызмет аясын заңдар (ҚК-тің АК-
інің 18- бабы және 35-бабының 1 1-бөлігі) негізінде ғана шектеуге жол
берілді.
Кәсіпкерлік-меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен занды
тұлғалардың, тарауларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру
арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке
кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық басқару құқығына
(мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі.
АК-тің 34-бабының 2-бөлігіне сәйкес коммерциялық ұйым мемлекеттік
кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі немесе өндірістік кооператив түріндегі
заңды тұлғаны құра алады.
Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтарымен заңды
мүдделерін шектегенде лауазымды адам тиісті шешім қабылдайды немесе занды
кәсіпкерлік міндетке талап қою, нұсқау беру, тыйым салу, т.б. жолдармен
араласады, олардың еркін іс-әрекет жасауына қиындық тудырады. Мұндай
кедергілерге тіркеуден заңсыз бас тарту, тіркеуден жалтару, белгілі бір
қызметті жүзеге асыруға арнайы рұқсат (лицензия) берудн заңсыз бас тарту,
лицензия беруден жалтару жатады. Мысалы, заңды тұлғаның еншілес
коммерциялық кәсіпорындар ашуына лауазымды адамның тыйым салуы,
коммерциялық ұйымды тіркегенде заңда тыйым салынбаған кейбір қызметтерді
жарғыдан алып тастауды талап етуі-кедергі жасағандық деп санауға болады.
Шешімді өзі қабылдап, істі өзі жүргізу құқығы кәсіпкердің негізгі
экономикалық құқығы болып табылады. Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық
ұйымның еркіндігіне шек келтіргенде осы құқықтарға елеулі нұқсан келеді.
Еркіндікті шектеу коммерциялық ұйымды бірлесіп құруға мәжбүрлеу, бірлесіп
құрған тізімінен нақты адамды шығарып тастауды талап ету, банкке аманат
бермей несие алатын клиенттерді жүктеу, тауардың белгілі бір түрін өндіруге
нұсқау беру, заңда тыйым салынбаған белгілі бір қызметпен айналысуға
дәлелсіз тыйым салу формасында да болуы мүмкін. Еркіндікті шектеуге жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның өкілеттігін басқа адамға заңсыз
беру, жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның өзінің заңды қабілетін
және әрекет жасау қабілетін толық көлемде жүзеге асыруына кедергі келтіру
де жатады.
Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның қызметіне заңсыз
араласудың басқа тұрлеріне мыналар жатады-жоғарыда аталған қылмыстың іс-
әрекеттерге жатпайтын түрде өз қызмет бабын пайдаланып лауазымды адамның
қиянат жасауы немесе билігін асыра пайдалануы. Бұған-үй-жайларды,
материалдық құралдарды заңсыз алу, банктегі есеке тыйым салу т.б.
Бұл қарастырылған қылмыста формальдық құрам бар, түсініктеме-берілген
диспозициясында аталған әрекеттердің (әрекеттің немесе әрекетсіздіктің)
біреуі жасалған кезден бастап қылмыс аяқталған болып табылады.
Субьективтік жағы ондағы ниетпен сипатталады. Адам өз әрекетінің
қоғамға қауіпті және заңға қайшы екендігін біледі, оны жасауға ұмтылады.
Қылмыс субьектісі-лауазымды адам болып табылады (ҚК-тің 307-бабының
талдауын қара).
190-бап. Заңсыз кәсіпкерлік. Заңсыз кәсіпкерлік қоғамға қауіптілігі
сонда, мүны жасаудың нәтижесінде мемлекеттің экономикасына зиян келеді.
Бұл әрекеттің обьектісі-қалыпты экономикалық қызмет.
Азаматтар мен занды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметі міндетті түрде
мемлекеттік тіркеуден өөтуі тиіс. Мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап
азаматтың жеке кәсіпкер ретінде кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы
бар. Заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан Республикасы Президентінің 1995
жылғы 17 сәуірдегі Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заң күші
бар Жарлығы негізінде жүзеге асырылады. Кәсіпкерлікпен айналысатын жеке
тұлғалар 1997 жылғы 17 маусымдағы Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР Заңы
негізінде тіркеледі.
Кәсіпкердің лицензия алуды қажет ететін қызметпен айналысу құқығы сол
лицензияны алған кезден бастап немесе онда көрсетілген мерзімде күшіне
енеді, егер занда, өзге де құқықтық актілерде басқадай көрсетілмеген болса,
мірзімі біткен соң лицензия күшін жояды.
Кәсіпкерлік қызметтің кейбір түрін лицензиялау-тұтынушы мүддесін
қорғауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын жақсарту, қала
құрылысы, экология және санитария нормаларын сақтау мақсатында
жасалынады. Егер:
тіркелмеген болса;
арнайы рұқсат (лицензия) қажет болып, бірақ ол болмаса;
лицензиялау шарты бұзылса кәсіпкерлік заңсыз деп танылады.
Бұл қылмыстың ұғымы болуы үшін заңсыз кәсіпкерлік азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке ірі зиян келтіруге, не ірі мөлшерде одан табыс
табумен ұштасуға тиіс.
Азаматқа айлық көрсеткіштен жүз есе асатын сомаға зиян келсе, ол ірі
зиян деп саналады (ҚК-тің 198-бабына ескертуді қара).
Субьективтік жағынан қылмыс қасақана жасалынады. Айыпты адам
кәсіпкерлік қызметті тіркеусіз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керек бола
тұра онсыз жасап отырғанын немесе лицензиялау шартын бұзғандығы, өзінің іс
әрекеті нәтижесінде азаматтарға, ұйымдарға не мемлекетке ірі зиян келуі
мүмкін екендігін, не қалайда келетіндігін не өз іс-әрекетінің ірі
мөлшердегі табыспен ұштасатынын біледі, сол қылмыстық салдардың болуын
қалайда.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субьектісі жасы 16-ға толған, есі
дұрыс адам.
Заңсыз кәсіпкерлік-қылмыстың сараланған түрі деп сараланады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ірі мөлшердегі табыспен ұштасса не оны
заңсыз кәсіпкерлік немесе заңсыз банктік қызметі үшін бұрын сотталған адам
жасаса.
Айлық есептік көрсеткіштен екі мың есе асатын табыс ерекше ірі
мөлшердегі табыс деп саналады (ҚК-тің 190-бабына ескертуді қара).
Егер адам бұрын ҚК-тің 190 немесе 191-бабымен сотталып және оынң сол
қылмыс үшін соттылығы жойылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
банктік қызметі үшін бұрын сотталған деп танылады.
191-бап. Заңсыз банктік қызмет
191-бапта келтірілген қылмыстық-құқықтық норма заңсыз кәсіпкерлік (190-
бап) үшін жауапкершілік жөніндегі жалпы нормамен салыстырғанда арнаулы
норма болып табылады.
Заңсыз банктік қызметтің (191-бап) құрамы заңсыз кәсіпкерліктің (190-
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсіпкерлікті жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктік қызметі міндетті түрде
мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс.
Банктік қызмет мына актілермен реттеледі: ҚР Президентінің 1995 жылғы
31 тамыздағы ҚР-дағы банктер мен банктік қызмет туралы Жарлығы; ҚР
Президентінің 1996 жылғы 21 қаңтардағы ҚР-ның ұлттық Банкі туралы, ҚР-
дағы банктер мен банктік қызмет туралы заң күші бар Жарлықтары; 1996
жылғы 27 қыркүйектегі ҚР Президентінің Жеке тұлғалар үшін шетел
валютасында және теңгемен анонимдік есептер енгізу туралы Заң күші бар
Жарлығын күшін жоғалтты деп тану және анонимдік есептер бойынша ҚР-ның
кейбір заң актілеріне өзгертулер енгізу туралы; 1996 жылғы 7 желтоқсандағы
ҚР-ның кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы;
1997 жылғы 6 наурыздағы ҚР Президентінің ҚР-дағы банктер мен банктік
қызмет туралы заң күші бар Жарлығына қосымша енгізу туралы, 1997 жылғы 11
шілдедегі ҚР-ның банктік қызмет жөніндегі кейбір заң актілеріне өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы, 1997 жылғы 8 желтоқсандағы ҚР-ның кейбір
заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы.
Банктік қызметтің (банктік операциялардың) кейбір түрлерін лицензиялау
тұтынушы мүддесін қорғауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нышандардың біреуі болса:
тіркелмеген;
арнаулы рұқсат (лицензия) қажет болып, бірақ ол алынбаған;
3) лицензиялау шарты бұзылған болса банктік қызмет заңсыз деп
танылады.
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшін заңсыз банктік қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке ірі зиян келтіруге, не ірі мөлшердегі табыспен
ұштасуы тиіс.
Қылмыс жасалған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
айлық есептік көрсеткішпен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемлекетке зиян келсе, ол зиян ірі мөлшердегі деп
табылады. Айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе көп мөлшердегі табыс ірі
табыс деп саналады. Субьективтік жағынан қылмыс қасақана жасалынады.
Айытпты адам өзінің банктік қызметті тіркеусіз немесе арнайын рұқсат
(лицензия) керек бола түра онсыз жасап отырғанын немесе лицензиялау шартын
бұзғандығын, өзінің іс-әрекеті нәтижесінде азаматтарға, ұйымдарға немесе
мемлекетке ірі зиян келуі мүмкін екендігін не қалайда келетіндігін немесе
өз іс-әрекетінің ірі мөлшердегі табыспен ұштасатынын біледі, сол қылмыстық
салдардың болуын қалайды.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субьектісі жасы 16-ға толған, есі
дұрыс адам.
Заңсыз банктік қызмет қылмыстың сараланған түрі деп саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше ірі мөлшердегі табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктік қызметі немесе заңсыз кәсіпкерлігі үшін бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ-қылмыс жасау үшін жақсы ұйымдасқан, қылмыстың күрделі
түрлерін бірлесіп орындай алатын топ. Ол тұрақты болады, бір немесе бірнеше
қылмыс жасауды мақсат түрады.
Айлық есептік көрсеткіштен екі мың есе асатын табыс ерекше ірі
мөлшердегі табыс деп саналады (ҚК-тің 190-бабына ескертуді қара).
Егер адам бұрын ҚК-тің 190 немесе 191-бабымен соталып және оның сол
қылмыс үшін соттылығы жойылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсіпкерлігі үшін бұрын сотталған деп танылады.
192-бап. Жалған кәсіпкерлік
Бұл қылмыстың обьектісі-заңға негізделген кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырумен байланысты қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың обьективтік жағы-кәсіпкерлік немесе банктік қызметті жүзеге
асыру ниеті болмаса да коммерциялық ұйым құру, нәтижесінде азаматтарға,
ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтіру.
Коммерциялық ұйым құру дегеніміз-пайда түсіруші мақсат тұтып заңды
негізде ұйым құру үшін жасалынған іс-әрекет. Тіркелген және бірыңғай
мемлекеттік тізімдікке кірген кезден бастап коммерциялық ұйым құрылған
болып саналады.
Азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген жағдайда
кәсіпкерлік үшін қылмыстық жауапкершілік туындайды.
Қылмыс жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
айлық есептік көрсеткіштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемлекетке зиян келтірсе, ол зиян ірі мөлшердегі деп
танылады (189-бабына ескертуді қара).
Бұл қылмыстың обьективтік жағының міндетті түрдегі нышаны -жалған
коммерциялық ұйым құру мен ірі зиян келтіру түріндегі салдар арасында
себептік байланыстың болуы.
Бұл қылмыс тікелей ниетпен жасалынады және оны жасағанда жалған
кәсіпкерлік жолымен несие алуды немесе салық төлеуден босатуды, басқадай
мүліктік пайда көруді, тыйым салынған қызметті бүркемелеу (лас ақшаны
заңдастыру) мақсат тұтады.
Қылмыс обьектісі-жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
193-бап. Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті
заңдастыру.
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни лас ақшаны тазарту-
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бір түрі.
Ақшаны тазартқана қылмыскер өз әрекетіне заңдылық кейіп беру үшін
барлық негізгі әлеуметтік-экономикалық институттарды және мүмкіндік
тудыратын жағдайларды өте білгірлікпен пайдалану. Занды бизнесті ол,
көбіне, өзінің ірі ауқымды заңсыз мәліметтерін бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан ірі мөлшердегі ақшаны шетелге аудару үшін пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, ақшаны тазарту дегеніміз-жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгізу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты-алынған табыстың негізгі бөлігін
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы-әр
түрлі жылжымайтын мүліктерге айналған, фирмалар мен кәсіпорындарға
салынған, сондай-ақ 300 млрд. долларға жуығы банктік есепте. Сонымен қатар
оның жылдық табысы 120 млрд доллар шамасында. Қылмыстық жолмен табылған
ақшаны тазарту оның кімге тесілі екенін жасыруды және басқа жаққа
ауыстырылуын қажет етеді.
Ұйымдасқан қылмыстың табысы болуы оның ақшаны тазарту қабілетіне
негізделген. Ақша тазартуды бетімен жіберу-қаржы ұйымдарының әлеуметтік,
экономикалық және саяси құрылымдарын ақсатады.
Заңсыз қаржыландырылатын кәсіпорындар бәсекені тұншықтырады.
Қоғамға түсетін салық салмағы артады.
Тікелей банктік құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесі бірқатар халықаралық конференцияларда, атап
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда талқыланды. Бұл
мәселені талқылаған кезде сарапшылар банктік құпияның тазартуды
жеңілдететін және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататынын тілге тиек етті.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелері бойынша
БҰҰ Комитетінің принциптері туралы Мәлімдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердің дұрыс шешілуіне көмегін тигізеі. Бұл мәлімдемеде клиенттің
жеке басын анықтаудың қажеттігін, күдікті мәмілелер жасаудан банктің бас
тартуын, әкімшілік органдармен салыстырмалы құпиялық ережесінің шеңберінде
ғана қарым-қатынас жасауды қарастырады.
Бірқатар елдер жасырын банк есептеріне тыйым салу жөнінде шара
қабылдады, дегенмен, бұл тұрғыда Австралия, Люксембург, Швеция сияқты
елдерге белгілі бір шектеулер әлі бар. Бірқатар елдердің банктерінде не
барлық операциялардың, не ірі ақшамен операциялардың, не халықаралық
операциялардың ішкі тіркеуін сақтаған.
Капиталдың түсуін бақылауды Швейцария қатайтты. 25 мың швейцар
франкісінен артық сома түскен клиенттің есебін барлық банкілер тексеруге
тиісті. Заңсыз ақша операциясына қатысқаны үшін белгіленген жаза қатайған,
заңсыз жолмен алынған ақша тәркіленеді.
Уругвайда орнаған жаңа тәртіп бойынша, шыққан тегі күдік тудыратын ірі
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат-қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартуға тосқауыл жасау.
Бұл елде бұрын орын алған салым құпиясы және банкирлердің онша талап
қоймауы ұйымдасқан қылмыстың етек алуына мүмкіндік туғызған болатын. Ал,
жаңа ережеге сәйкес кез келген ірі салымның шыққан тегі мүқият тексеріледі,
құжат арқылы расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдікті салым түскен
бойда полицияға хабарлауы тиіс.
АКДІ-та банк құпиясы туралы Заң жұмыс істейді, Конгресс сол заңға
сәйкес ақшаны тазартудың алдын алу операциясын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазір банк мекемесі 10 мың доллардан асатын әрбір салым бойынша
валюта операциясы жөнінде есеп береді және басқа да есептер жүргізеді.
АКДІ-тың Жасырын ақша қаражатын инвестициялау жөніндегі операциялар
туралы Заңы күдікті қаржы операциялары туралы құқық қорғау органдарына өз
еркімен хабарлаған банкті айыппұлдан босатады. қылмыстық ақшаны тазарту,
іздестіру, басып алу және тәркілеу жөніндегі Европа Конвенциясын
Республикада практика жүзінде іске асыру мамандандырылған мемлекеттік
органдар құруды қажет етеді. Мысалы, Францияда қылмыстық Мүлік термині-
заттық немесе заттық емес, қозғалатын немесе қозғалмайтын мүліктің кез
келген түрін қамтиды, сондай-ақ адамның сол мүлікке немесе ондағы үлесін
куәлендіретін заңдық құжат немесе қағаз[4].
Ақша қаражаты түсінігіне ұлттық та, шетелдік те валюта, қолма-қол ақша
да, қолма-қол емес те кіреді.
Баю, порнография, жезөкшелік мақсатында сексті пайдалануға, балалар
мен кәмелетке толмағандарды сатуға тыйым салу жөніндегі Европа Кеңесінің
1991 жылғы 9 қыркүйектегі ұсынысы да балалар мен кәмелетке толмағандарды
тән ләззаты үшін пайдаланудан түскен табысты алу және тәркілеу мүмкіндігін
қарастырады.
Обьективтік жағы:
1) біле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлікпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығармен байланысты қаржылық операциялар
жасау, несиелеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаржы заңымен реттелетін басқа операцшілар;
2) басқа мәмілелер жасау. Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 147-бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттер мәмілелер деп танылады;
3) ақша қаражатын немесе басқа мүлікті кәсіпкерлік немесе
басқа
экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін пайдалану.
Кәсіпкерлік -өз меншігіндегі, қарызға алған және басқа қаражаттар мен
мүлік есебінен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшін өзара тиімді
нәтижелер мен табыстар алу мақсатындағы ынталы, күшіндегі заң шеңберіндегі,
шаруашылықтық және басқадай қызмет. Қызметтің бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын тазартуға пайдаланылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегеніміз, мүлікті, оның ішінде, ақша
қаражатын пайдаланумен байланысты, бірақ коммерциялық мақсаты көздемейтін
кез келген қызмет.
Білгілі бір экономикалық міндетті орындау мақсатында ақша қаражатымен
жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың кез келген
қозғалысында, оның ішінде, заңсыз иемденген мүлікті тазарту мақсатындағы
мәмілені жүзеге асыру барысында бұл іс-әрекетті аяқталған деп санауға
болады.
Субьективтік жағы. Кінәнің формасы-қасақана жасағандық. Ең басты
мақсаты тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершіліктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендігі белгілі ақша
қаражатының шыққан тегіне немқұрайды қарау жанама ниеттің көрініс табуы
болып табылады. Саралау үшін себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК-тің 193-бабының 2-бөлігі мынадай ауырлататын мән-жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
әлденеше рет;
адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.
Қызмет бабын пайдалану дегеніміз-мемлекеттік билік органдарының
лауазымды адамының, мемлекеттік қызметкердің немесе жергілікті өзін-өзі
басқару органы мекемеге басқарушылық міндет атқаратын адамның заңсыз жолмен
алынған ақша қаражатын немесе мүлікті заңдастыруы (тазартуы). Қызмет
бабында берілген өкілеттік олардың қылмыстық жолмен тапқан мүлікті
заңдастыруын жеңілдетеді.
Қылмыстың субьектісі-жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлік нақгы
кімнің қарамағында болса, сол адам жауапкершілік көтереді.
Оңдай мүлікті зандастыруға біле-тұра көмек көрсетуші адамдар, мысалы,
нотариустар, ломбард қызметкерлері, қылмыстық бірлестікке көмектесушілер
немесе қатысушьшар болып саналады.
193-баптың 3-бөлігі ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық (қылмыстық
ұйым) жасаған немесе ірі мөлшерде жасалған әрекеттер сияқты саралаушы
нышандар бар болғандығы жауапкершілікті қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсінігі ҚК-тің
31-бабында қаралған.
Ірі мөлшер түсінігі ҚК-тің 193-бабаның ескертуінде анықталған.
196-бап. Монополистік іс-әрекеттер және бәсекені шектеу
Нарықтық қатынастың болуының міндетті шарттарының бірі-бәсекелестік
күрес, ол тиісті экономикалық, технология және әлеуметтік алғы шарттардың
болуын талап етеді.
Қазіргі рынок өте күрделі құрылым, оны жаңа орында құру үшін ұзақ
уақыт, көп күш керек. Тауар өндірушілердің Қазақстанда өркениетті
бәсекелестігін ұйымдастыру үшін мемлекеттің экономикалық саясатын түбірімен
өзгерту қажет, себебі ол соңғы кезге дейін мемлекет пен қоғам өмірінің
барлық саласында өктем монополист болып келеді.
Алғашқы мүмкіндіктің, меншіктің барлық формаларының тең болуы,
капиталдық бір саладан екіншісіне еркін ауысуымен байланысты экономикалық
бәсекенің қалыптасқан тетігі болуы-бәсекелестіктің шарты. Нарықтық
қатынасқа қатысушылардың экономикалық бостандықта болуы міндетті. Рынок
жағдайында экономикалық нәтиже тез жеміс береді, ал жаза банкрот түрінде
келеді.
Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі 1988 жылғы 20 наурыздағы Париж
Конвенциясы өнеркәсіптік және сауда ісіндегі әділ дәстүрге қайшы келетін
кез келген бәсекелестік актіні арам ниеттілік деп санайды.
Атап айтқанда, мыналарға тыйым салынуы керек:
-бәсекелестің кәсіпорнының, өнімдерінің немесе өнеркәсіптік не сауда
қызметінің қандай да бір тәсілдерімен бұзылуына әкеп соғатын барлық іс-
әрекеттер;
-бәсекелестің кәсіп орнының, өнімдерінің немесе өнеркәсіптік не сауда
қызметінің беделін түсіре алатын коммерциялық қызметті жүзеге асырғанда
жалған айту;
-коммерциялық қызметті жүзеге асыру барыснда пайдалану тауарлардың
сипаты, дайындау тәсілі, қасиеті, пайдалануға жарамдылығы немесе саны
жөнінде қоғамды шатыстыратын сілтемелер немесе анықтамалар[5].
Қазақстан Республикасының 1988 жылғы 9 маусымдағы Арам ниетті
бәсекелестік туралы N 232 заңына сәйкес, егер Қазақстан Республикасы
бекіткен халықаралық шарттарда осы көрсетілген заңдағыдан басқа тәртіп
белгіленбеген болса, онда халықаралық шарттың тәртібі қолданылады.
Арам ниетті бәсекелестік дегеніміз-заңды және (немесе) жеке тұлғаның,
сондай-ақ мемлекеттік органдардың, және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының бәсекелестікті жою немесе шектеу арқылы кәсіпкерлік қызметте
басымдыққа ие болуға бағытталған кез келген әрекеті (әрекетсіздігі).
Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 11 маусымдағы Бәсекені дамыту және
монополиялық қызметті шектеу туралы Заңға сәйкес бәсеке шаруашылық
жүргізетін субьектілерді жарысы ретінде анықталған, ол белгілі бір
рыноктағы тауарлардың айналымына әр субьектінің жеке ықпал жасауын
шектейді, тұтынушыға қажет тауардың өндірілуіне жағдай туғызады.
Қазіргі уақытта батыс және жапон фирмалары тек табыс үшін ғана емес,
рыноктағы өз үлесін көбейту үшін, яғни рынокты жайлау үшін де күреседі.
Бәсекелестік қазір өз бетімен туындамайды, онда ұйымдасқаңдық немесе тіптен
әкімшіліктік сипат бар. Өзара бірлескен әрекеттер контрактік
қатынастармен, стратегиялық жоспарлаумен реттеледі. Бұл кеңес өкіметі
кезіндегі директивалық жоспарлау емес, бұл жоспар-тапсырыс, жоспар шар.
Қарастырылып отырған қылмыстың тікелей обьектісі-шаруашылықпен
айналысатын субьектілердің әділ бәсекесін реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың обьективтік жағы мынада:
Монопольді жоғары немесе монопольді төмен бағаны, бірыңғай бағаны
белгілеу және қолдау. Тауардың монопольді жоғары бағасы дегеніміз-тауар
рыногында басымдылық көрсетуші, шаруашылықпен айналысатын субьект
белгілеген баға, ол өндірістік шығындармен, тауардың сапасымен және рынок
коньюктурасымен байланысты обьективтік факторлар әрекетімен
анықталмайды. Монопольдік төменгі төменгі бағаны рынокта сатушы ретінде
басымдық көрсетуші, шаруашылықпен айналысатын субьект әдейі белгілейді,
тауарды оңай бағамен сату зиян шектіреді, бірақ ол бәсекелестерді рыноктан
ығыстырып шығаруды мақсат тұтады. Басымдық көрсету дегеніміз-
шаруашылықпен айналысатын субьектінің тауар рыногындағы ерекше
жағдайы, бұл жағдай оған тиісті тауар рыногында тауар айналымының жалпы
шартына шешуші ықпал жасау мүмкіндігін береді[6].
Рынокты бөлу арқылы бәсекені шектеу, рынокқа шығу мүмкіндігін
шектеу, одан экономикалық қызметтің басқа субьектілерін шектеу. Қазақстан
Республикасының 1988 жылғы 9 маусымдағы Арам ниетті бәсекелік туралы
Заңының 5-бабы баға, рынокты бөлу, басқа кәсіпкерлерді ығыстыру арқылы және
бәсекелікті жоюға немесе елеулі шектеуге бағытталған қызметтің басқа да
жағдайлары жайында бәсекелестер арасында қандай да бір келісім жасалуына
және оны орындауға тыйым салған. Нарықтық қатынастың бір деңгейдегі
(көлденең) субьектілерінің бірігуіне жол берілмейді, себебі мұндай
әрекет бәсекені жояды немесе елеулі шектейді.
Келісім дегеніміз-бәсекелікті шектеуге немесе жоюға, кәсіпкерлік
қызметте негізсіз артыкдіылық алуға бағытталған тараптардың кез келген
шарттық қатынасы (тіке, көлденең немесе конгломераттық).
Рыноққа шығу мүмкінігін шектейтін келісілген әрекеттер-сауда жасау
үшін орын бермеу, тауарлардың бір аймақтан екінші аймаққа айналым жасауына
дәлелсіз тыйым салу т.б. түрінде болуы мүмкін.
Экономикалық қызметтің басқа субьектілерін рыноктан шығу-тауарларды
жою немесе бұлдіру, тауардың кейбір түрін өндіруге тыйым салу т.б. түрінде
болады.
Қылмыстың бұл қарастырылып оытрған құрамы материалдық болып табылады.
Қылмыстық жауапқа тарту үшін азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян
келтіргендік түріндегі салдар туындауы және іс-әрекет пен салдардың
арасындағы себептік байланыстың болуы қажет. Ірі зиянға түсініктеме ҚК-тің
189-бабына ескертуде берілген.
Субьективтік жағы-ниет формасындағы кінәмен анықталады.
Қылмыстың субьектісі-жеке адамдар. Олар экономикалық қызметтің
субьектілері де, мемлекеттік билеу органдары мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының лауазымды адамдары да болуы мүмкін.
Бұл қылмыс үшін жауаптылық-16 жастан басталады.
196-баптың 2-бөлігі бірнеше рет, не адамдар тобының алдын ала сөз
байласуы бойынша немесе ұйымдасқан топ жасаған, не адамның қызмет бабын
пайдалануымен жасалған сияқты, жазаны ауырлататын мән-жайларды көздейді.
Бірнеше рет түсінігі ҚК-тің 11-бабында баяндалған.
Алдын ала сөз байласу және ұйымдасқан топ түсінігіне ҚК-тің 31-бабының
2 және 3-тармақтарында анықтама берілген.
Қызмет бабы пайдаланылғанда монопольдік әрекеттің қоғамдық қауіптілігі
артады. Қазақстан Республикасының Адам ниетті бәсекелік туралы Заңы
өкілетті органдардың тиісті ақпарат талап етіп, оны алуына кең құқық
берген, арам ниеттік фактілерін қарауға қажетті ақпаратты олар заңды және
жеке тұлғалардан, соңдай-ақ мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарынан, олардың лауазымды адамдарынан талап етуге құқылы[7].
196-баптың 3-бөлігі күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытуды,
сол сияқты бөтеннің мүлкін жойып немесе бүлдіргенде қорқытып алу белгісі
жоқ жағдайларды қарастырады.
Күш қолдану дегеніміз-жәбірленушіні ұрып-соғу, оның денсаулығына әдейі
жеңіл немесе орташа зиян келтіру, сондай-ақ ауыр зиян келтіру, бұл
жағдайларда ҚК-тің 103-бабының 1-бөлігінде қарастырылған.
198-бап. Көрінеу жалған жарнама беру
Бұл қылмыстың тікелей обьектісі-кәсіпкерлік қызмет саласында, атап
айтақанда, жарнама шығару саласында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Қосымша обьект-тауарларды, жұмысты және қызметті тұтынушылардың,
өндірушілердің, орыңдаушылардың немесе сатушылардың мүліктік мүдделері.
Зат-жарнама, ягни тауар, қызмет жайында ашық хабарлау, ол әр түрлі
құралдарды: жеке басылымдарды (проспектілер, каталогтар, плакаттар,
парақшалар), мерзімді баспасөзді (мақалалар, хабарландырулар), киноны,
теледидарды, радионы, сыртқы, тікелей почта жарнамасын, т.б. пайдалану
арқылы жүзеге асырылады.
Бұл қылмыстың субьективтік жағы-жарнама берушінің тауарларға, жұмысқа
және қызметке, сондай-ақ оларды өндірушілерге, орындаушыларға немесе
сатушыларға қатысты жалған ақпаратты пайдалануы түріндегі әрекеті.
Шындыққа жанаспайтын және тұтынушыны шатастыратын ақпарат-жалған
ақпарат деп танылады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылар құқығын
қорғау туралы Заңының 11-бабына сәйкес сатушы (жасаушы, орындаушы)
тұтынушыға оған керекті тауардың бағасы, тұтынушылық қасиеті, оны алудың
заңды тәсілдері немесе оны бөлудің сол жерде қабылданған формасы, кепілдік
міндеттемелер және талап қою тәртібі, сондай-ақ өнімді пайдалану тәсілі
және ережесі, оны сақтау және қауіпсіз пайдалану жөнінде қажетті де шын
ақпарат беруге тиіс.
Жалған ақпарат тауар, жұмыс немесе қызмет жайында да, сондай-ақ оларды
өндірушілер, орындаушылар немесе сатушылар болуы мүмкін.
Өндіруші (жасаушы) дегеніміз-сату үшін тауар шығарушы кәсіпорын,
мекеме, ұйым немесе азамат (аталған заңның 2-бабының 3-бөлігі).
Орындаушы дегеніміз-жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін
кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат (аталған заңның 2-бабының 4-бөлігі).
Сатушы дегеніміз - сатып алу-сату шарты бойынша тауарларды сататын
кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат (аталған заңның 2-бабының 2-бөлігі).
Бұл қылмыстың құрамы-материалдық. Бұл қылмыс көрсетілген әрекеттер
нәтижесінде ірі зиян келген кезден бастап аяқталған болып саналады, зиянның
мөлшері ҚР Қылмыстық кодексінің 189-бабына ескертуде белгіленген.
Бұл қылмыстың субьективтік жағы-тіке ниет түріндегі кінә. Кінәлі адам
өзінің жарнамада тауарға, жұмысқа және қызметке қатысты, сондай-ақ оларды
өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты жалған, яғни
шындыққа жанаспайтын ақпарат пайдаланып отырғанын, одан ірі зиян келуі
мүмкін екенін немесе қалайда келетінін біледі, сол зардаптардың болғанын
қалайды.
Бұл қылмыстың субьективтік жағының міндетті нышаны-бас пайданы ойлау.
Қылмыс субьектісі-арнаулы-жарнама беруші болып табылатын, жасы 16-ға
толған, есі дұрыс адам.
199-бап. Тауарлық белгіні заңсыз пайдалану
Адам ниетті бәсекеліктің бір формасы-бөтеннің тауарлық белгісін заңсыз
пайдалану.
Қылмыстың тікелей обьектісі-әділ бәсекелік құқығын және тауарлық
белгіні п пайдалану құқығын жүзеге асырумен байланысты қалыптасатын
қоғамдық қатынастар.
Тұтынушы құқығын қорғау-бұл барлық өркениетті елдердегі маңызды
мәселе, өнеркәсіп меншік құқығының қорғау, яғни ойлап табуға, тауарлық
белгіге және өнеркәсіптік үлгіге құқықты қорғау тұтынушы мен кәсіпкерді
материалдық және моральдық залалдан сақтайды. Бұл бәрінен бұрын, тауарлық
белгіні, қызмет көртесту белгісін, фирмалық атауды сақтауға қатысты.
Өнеркәсіптік меншік сақтау жөніндегі 1988 жылғы 20 наурыздағы Париж
Конвенциясы халықаралық экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық
жағдайында бір елде ойлап табылған нәрсенің басқа елдерде қорғалуына
мүмкіндік тудырады.
Өкілетті органдардың рұқсатынсыз тауарлық белгі ретінде немесе осы
белгілердің элементі ретінде елтаңбаларды, жалауларды немесе басқа да
мемлекеттік рәміздерді, ресми белгілерді және бақылау мен кепілдік
клеймасын пайдалануға, сондай-ақ геральдика тұрғысынан бұларға еліктеуге
болмайды.
Тауарлық белгіні беру заңды деп есептелінуі үшін сол белгі арналған
өнеркәсіптік немесе сауда кәсіпорындары қоса белнгілеуге тиіс. Мұндай
беруді заңды деп тану үшін осы орналасқан өнеркәсіптік немесе сауда
кәсіпорындарының бір бөлігі соны алушыға берілген белгімен жабдықталған
өнімдері сонда дайындау немесе сату құқығымен қоса берілсе болғаны[8].
Мына жағдайларда тауарлық белгі заңсыз деп танылады:
-егер белгі қорғау талап ететін елде үшінші адам иемдеген құқыққа
нүқсан келтірсе;
-егер белгіде қандай да бір өзгешелік болмаса немесе ол өнімнің түрін,
сапасын, неге арналғандыған, құқығын, шыққан жерін немесе дайындалған
уақытын білдіру үшін сауда қолданылуы мүмкін белгілерден немесе
нұқсаулардан ғана, немесе көпшілік күнделікті қолданылатын тілде не қорғау
талап етілетін елдің қалыптасқан, дәстүрлі сауда салтына жасалған болса;
-егер белгі өнегелікке, қоғамдық тәртіпке қайшы келсе, әсіресе ол
көпшілікке шатастыратын болса.
Таурлық белгімен немесе фирмалық атаумен заңсыз жабдықгалған кез
келген өнімді сол белгі мен фирмалық атуды заң бойынша қорғайтын елге
апарған кезде немесе сол заңсыз маркировка жүзеге асырылған елде сол өнім
түтқындалады.
Өнімнің шыққан орны ретінде жалған көрсетілген жерде, не сол жер
орналасқан аудан, не-жалған көрсетілген елде немесе шыққан тегі туралы
жалған сілтеме қолданылатын елде орын тепкен осы өнімді өндірумен,
дайындаумен немесе сатушы айналысатын барлық өндіруші, дайындаушы не сатушы
жәбір шеккен мүдделі жақ (жеке немесе заңды тұлға) деп таныяады.
Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі Париж Конвенциясына сәйкес, басқа
белгіні қайталаған, оған еліктеген немесе ұқсас басқа белгіден көшірілген
тауарлық белгіні тіркеу заңсыз деп танылады, оған тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 18 қаңтарындағы Тауарлық
белгілер, қызмет көрсету белгілері мен тауарлардың шыққан орнының атаулары
туралы Заңындаада жауапкершіліктің әрқилы түрі көзделген.
ҚК-тің 199- бабының 1-бөлімі бойынша мыналар қылмыс заты болып
табылады:
Бір кәсіпорынның өнімін екінші кәсіпорынның өнімінен ажырату
үшін қолданылатын тауарлық белгі. Тауарлық белгінің иесі, әдетте, сол
белгіні немесе оның вариантарын белгілі бір тауарлар үшін, сондай-ақ оларға
ұқсас өнімдер үшін пайдалануға құқылы.
Қызмет көрсету белгісі-қандай да бір кәсіпорьшның көрсеткен
қызметін басқа барлық кәсіпорындардың қызметінен ажырату үшін
пайдаланыталын белгі.
Фирмалық атау-бұған әр елдің заңы әр түрлі түсініктеме береді.
Әдетте, бұл белгілі бір жеке немесе заңды тұлғаның кәсіпорынын анықтауға
мүмкіндік беретін ат немесе белгі. Фирмалық атау үшінші адамдардың кейбір
заңсыз іс-әрекеттерінен қорғалады.
Шыққан орынның атауы-бұл елгілі бір өнімнің (немесе қызметтің)
белгілі бір елде немесе бірнеше елде, нақты ауданда немесе басқа бір жерде
шығарылғандығын көрсету үшін пайдаланыталын барлық сөздер немесе
барлық белгілер. Жалған немесе қате сілтемелерді пайдалануға барлық жерде
бірдей тыйым салынған. Шыққан орнының атуын өндірілген тауардың қайдан
екендігін білдіретін, сол елдің, ауданның немесе жердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға құқықтық сипаттама...
1.1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар түсінігі және оның
түрлері ..
1.2 Кәсіпкерлік және басқа да экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
1.3 Ақша-несие саласындағы кейбір қылмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Заңсыз кәсіпкерлік үшін қылмыстық жауаптылық
2.1 Заңсыз кәсіпкерліктің тарихы мен бүгінгі күні
2.2 Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның құқықтық реттелуі
2.3 Заңсыз кәсіпкерліктің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991-
жылы 16-желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi
туралы Конституциялық заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң
мемлекеттiк тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтанатты түрде жарияланды. Ендiгi
жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы
тәуелдiгiне еш уақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен
өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен
бостандықтары екенiн жария еттi[1].
Қазақстан халқына 2012 жылдың 27 қаңтарында ел Президентi
Н.Ә.Назарбаевтың Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты атты жолдауында Қазақстан тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына
батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған Үкімет өз жұмысына
кірісті.Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 процентке өсті. Ішкі жалпы өнім
жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Қазақстан халқы біртұтас,
бірлігі мызғымас кемел елге айналды. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы
мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Болжанған жаһандық дағдарыс қаупі
шындыққа айналып келе жатқанын көріп отырсыздар. Сарапшылардың пікірінше,
жаңа әлемдік дағдарыс бес-алты жылға созылуы мүмкін. Біздің міндетіміз –
экономиканы осы сынаққа дайындау, оны әртараптандыруды жалғастыру болып
табылады. Біз 2015 жылға қарай табысы жоғары елдердің қатарына қосылуды
көздеп отырған елміз. Бірлігімізді сақтап, осылай еңбек ететін болсақ, ол
мақсатқа да жететін боламыз [2].
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар
ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Соңғы жылдары республикамыздағы қылмыстардың жалпы саны төмендегiдей
көрiнедi.
2004 ж. – 150790, 2005 ж. – 152168, 2006 – 135151, 2007 ж. - 118485,
2008 ж. – 143550, 2009-146347, 2010ж.-141082, 2011ж.-185252.
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық
санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы
қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады: 2004ж.-
15609, 2005ж.-14741, 2006ж.- 15099, 2007ж.- 12687, 2008ж.-10032, 2009ж.-
8832, 2010ж. – 8178, 2011ж.- 8199[3].
Берілген көрсеткіштерден экономикалық қылмыстардың соңғы жылдары
азайғандығы байқалады. Алайда, экономикалық қылмыстылыққа латтентілік тән
құбылыс.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктiк қылмыстар болып
табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық, әсiресе банк қызметi саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы экономикалық қылмыстылықпен күресудiң негiзгi
бағыты болып табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (2007 – 2010) несиенi заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 2007 жылы 3 млрд.
теңгеден 2010 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен. Банктiк қызметтегi қылмыстардың
қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық шығындармен ғана өлшеуге болмайды.
Оның әлеуметтiк – псхологиялық және рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк
топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне алып келуде.
Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды) бiрлестiктердiң
арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл әрекеттер
адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы мүшелелерi мен
туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 2007 – 2010 жылдарда банк
ұйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100- ден
аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк
қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Кейбiр ғалымдардың пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу себебiне
мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек алуы,
жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың қылмысқа
қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат пен
басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын қызығушылықтың болмауы.
Бүгiнгi таңда экономикалық қызметтегі қылмыстылықтың алдын алу тұтас
зерттелiп болмағанын айтпай кете алмаймыз. Жалпы және арнайы әлеуметтiк,
сондай - ақ қылмыстық құқықтық шараларды сәйкестендiру, экономикалық
қылмыстық істерді ашуда, тиімдеу арқылы экономика саласындағы қылмыстардың
алдын алуды тиiмдi ұйымдастыруға болады. Ол ел экономикасын қорғау және
дамытудың, қаржы-несие қызметiн дұрыс қамтамасыз етудiң басты алғышарттары
болмақ.
Осы дипломдық жұмыстың объектісі ретінде экономикалық қылмыстар және
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресуге арналған жедел-іздестіру бөлімдерінің,
тергеу органдарының заңсыз кәсіпкерлікті болдырмау, тергеу және ашу
теориясы мен тәжірибесі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – заңсыз кәсіпкерліктің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасын зерттеу және осы қылмысты тергеу мен ашу әдістемелерін
анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- заңсыз кәсіпкерліктің тарихы мен бүгінгі күні;
- заңсыз кәсіпкерліктің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы: оның
субъектісі мен объектісі, заңсыз кәсіпкерліктің субъективті және объективті
жақтарын қарастыру;
- кәсіпкерлік туралы түсінік;
- заңсыз кәсіпкерліктің алдын алу шараларының кешенін ұсыну.
Осы дипломдық жұмыстың теориялық негізі болып қылмыстық құқық,
қылмыстық іс жүргізу мамандарының көптеген жұмыстары алынған болатын.
Аталған қылмыстармен күресу мәселелері төменде көрсетілген ғалымдардың
еңбектерінде зерттеліп, қарастырылған: Г.Д.Тленчиева, А.Н. Трайнин, А.Н.
Кардана, Г.Л. Кригер, В.А. Владимиров, Б. В. Волженкин, А.Н. Ағыбаев,
Р.Т. Нұртаев, У.С. Жекебаев, С.М. Рахметов, Е.И. Қайыржанов, Е.О.
Алауханов, А.В Наумов, И.И. Рогов, Р.Н. Орымбаев және т.б.
Жұмыс үрдісінде жалпы – логикалық, заңды, статистикалық, әлеуметтiк
және салыстырмалы құқықтық зерттеу әдiстерi қолданылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтiк базасын Қазақстан Республикасы
Конституциясы, ҚР қылмыстық кодексі, қаржы-несие саласындағы заңнамалар
және басқа да экономикалық қызмет саласындағы қатынастарды реттейтiн
нормативтiк актiлер құрайды.
Жұмыс нәтижелерiн экономикалық қылмыстармен күрес шараларын әрi қарай
жетiлдiруге, қаржы-несие саласындағы тәжірибелік қызметтерді ұйымдастыру
барысында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кiрiспе, екi
тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық
сипаттама
1.1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар түсінігі және олардың
түрі
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті өндіруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабын тигізетін,
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркін де бір қалыпты дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған. Экономикалық қызмет саласындағы
кәсіпорындарда сол қызмет процесінде қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық
қатынас болады.
Экономикалық қызмет саласындағы бірқатар қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны-ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгі (ҚК-тің
199-бабы,) коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтер (200-
бап), бағалы қағаздар (202, 205-бап), жалған ақша (206-бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттары (207-бап), акциздік
алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбісінің обьективтік жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбіреулері әрекетсіздік арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (ҚК-тің 195-бабы), шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап), кеден төлемдері мен
алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), бухгалтерлік есел ережелерін бұзу
(218-бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222-баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбір қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны, ол-заңда көзделген қоғамға қауіпті зардаптардың болуы. Оларда
матриалдық құрам болады. Мысалы, ҚК-тің 192-194, 196-198, 203-205, 215-222-
баптарында көзделген қылмыстар.
ҚК-тің осы, қарастылырып отырған қылмыстардың бірқатар баптарында
бланкеттік сипат бар. Мысалы, ҚК-тің 205, 218-баптары.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың барлығы, субьективтік
жағынан, өздерінің әдейі, қасақана жасалғандығымен сипатталады. Олардың
кейбіреулерінің субьективтік жағының міндетті түрдегі нышаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚК-тің 192, 193, 198, 204-баптары).
Экономикалық кызмет саласындағы қылмыстардың субьектісі қылмыс жасаған
кезде 16 жасқа толған, есі дұрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбіреулерінің субьектісі тек лауазымды адамдар (ҚК-тің баптары), банк
қызметкерлері ғана (189,202 -баптары) болады.
Тікелей субьектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: занды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚК-тің 189-
бабы,) заңсыз кәсіпкерлік (190-бап), заңсыз банктік қызмет (191-бап),
жалған кәсіпкерлік (192-бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе
өзге мүлікті заңдастыру (193-бап), монополистік іс-әрекеттер және бәсекені
шектеу (196-бап), көрінеу жалған жарнама беру (198-бап), тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану (199-бап), коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын
мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200-бап), банкроттық жағдайындағы
заңсыз іс-әрекеттер (215-бап), әдейі банкроттық (217-бап), бухгалтерлік
есеп ережелерін бұзу (218-бап), мәліме жасауға немесе оны жасаудан бас
тартуға тәжбүр ету (ҚК-тің 226-бабы);
2) ақша-несие саласындағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК-тің 194-бабы), несиелік берешекті өтуден әдейі
жалтыру (195-бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202-
бап), бағалы зағаздарды ұстаушылар тізіміне көрінеу жалған мәліметтер
енгізу (203-бап), бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар туралы
көрінеу жалған мәліметтер беру (204-бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргізу ережелерін бұзу (205-бап), жалған төлем карточкалары мен өзге төлем
және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК-тің 207-бапы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстары: акциздік алым
маркаларын қолдан жасау және пайдалану (208-бап), экономикалық контрабанда
(209-бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап),
кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), банк операциялары
туралы көрінеу жалған мәліметтер беру (219-бап), банктің ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220-бап), азаматтың салық төлеуден жалтаруы (221-бап),
ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК-тің 222-бабы);
4) экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК-тің 227-бабы).
1.2 Кәсіпкерлік және басқа да экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстар
Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау жөніндегі қылмыстың
қауіптілігі сонда-заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау арқылы әрбір
адамның кәсіпкерлік қызмет үшін өз мүмкіндіктері мен мүлкін еркін пайдалану
құқығын шектейді, сондай-ақ экономикалық қызметті реттеу міндеті жүктелген
мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының беделін
түсіреді. Бұл қылмыс жасалғанда мемлекеттің кәсіпкерлік қызметіне
еркіндік беретін және оны қорғап, оған қолдау көрсететін кепілдігі
бұзылады, яғни Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 10-бабы 2-
бөлігінің ережелері өрескел бұзылады.
Бұл қылмыста екі обьектіге қол сүғылады. Бұл талданып отырған
қылмыстың негізі тікелей обьектілері экономикалық қызметті реттеумен
байланысты қоғамдық қатынастарды құрайды, ал қосымша обьектісі-
кәсіпкерлікпен және басқа да заң тыйым салмаған қызметпен айналысу құқығы.
Бұл құқық Қазақстан Республикасының Конститциясында жарияланған, ал
кәсіпкерлік қызметі Азаматтық кодекс, сондай-ақ кәсіпкерлік қызмет түрлерін
қарастыратын бірқатар заңдар мен заңдық актілер реттейді. Атап айтқанда,
олар-1990 жылғы 11 желтоқсандағы Қазақ ССР-інде шаруашылық қызметтің
бостандығын және кәсіпкерлікті дамыту туралы, 1992 жылғы 4 шілдедегі Жеке
кәсіпкерлікті қорғау және оған қолдау көрсету туралы, 1995 жылғы 17
сәуірдегі Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы, 1995 жылғы 17
сәуірдегі Лицензиялау туралы, 1995 жылғы 2 мамырдағы Шаруашылық
серіктестіктер туралы, 1995 жылғы 19 маусымдағы Мемлекеттік кәсіпорын
туралы, 1991 жылғы 11 маусымдағы Бәсекелестікті дамыту және монополиялық
қызметті шектеу туралы зандар.
Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау обьективтік жаққа жатады, ол
мынадай формаларда болады: а) жеке кәсіпкердің құқығы мен заңды мүдделерін
шектеу; б) ұйымдастыру-құқықтық формасына немесе меншік формасына
байланысты коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу; в)
жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның қызметіне басқадай да заңсыз
араласу. Мұндай іс-әрекеттерді жасағанда лауазымды адам кәсіпкердің (жеке
немесе заңды тұлғаның) қызметіне толықтай кедергі жасайды немесе ол іс-
әрекетін заңда белгіленген тәртіпке және шекте жартылай жүзеге асырады.
Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның қызмет аясын заңдар (ҚК-тің АК-
інің 18- бабы және 35-бабының 1 1-бөлігі) негізінде ғана шектеуге жол
берілді.
Кәсіпкерлік-меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен занды
тұлғалардың, тарауларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру
арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке
кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық басқару құқығына
(мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі.
АК-тің 34-бабының 2-бөлігіне сәйкес коммерциялық ұйым мемлекеттік
кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі немесе өндірістік кооператив түріндегі
заңды тұлғаны құра алады.
Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтарымен заңды
мүдделерін шектегенде лауазымды адам тиісті шешім қабылдайды немесе занды
кәсіпкерлік міндетке талап қою, нұсқау беру, тыйым салу, т.б. жолдармен
араласады, олардың еркін іс-әрекет жасауына қиындық тудырады. Мұндай
кедергілерге тіркеуден заңсыз бас тарту, тіркеуден жалтару, белгілі бір
қызметті жүзеге асыруға арнайы рұқсат (лицензия) берудн заңсыз бас тарту,
лицензия беруден жалтару жатады. Мысалы, заңды тұлғаның еншілес
коммерциялық кәсіпорындар ашуына лауазымды адамның тыйым салуы,
коммерциялық ұйымды тіркегенде заңда тыйым салынбаған кейбір қызметтерді
жарғыдан алып тастауды талап етуі-кедергі жасағандық деп санауға болады.
Шешімді өзі қабылдап, істі өзі жүргізу құқығы кәсіпкердің негізгі
экономикалық құқығы болып табылады. Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық
ұйымның еркіндігіне шек келтіргенде осы құқықтарға елеулі нұқсан келеді.
Еркіндікті шектеу коммерциялық ұйымды бірлесіп құруға мәжбүрлеу, бірлесіп
құрған тізімінен нақты адамды шығарып тастауды талап ету, банкке аманат
бермей несие алатын клиенттерді жүктеу, тауардың белгілі бір түрін өндіруге
нұсқау беру, заңда тыйым салынбаған белгілі бір қызметпен айналысуға
дәлелсіз тыйым салу формасында да болуы мүмкін. Еркіндікті шектеуге жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның өкілеттігін басқа адамға заңсыз
беру, жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның өзінің заңды қабілетін
және әрекет жасау қабілетін толық көлемде жүзеге асыруына кедергі келтіру
де жатады.
Жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның қызметіне заңсыз
араласудың басқа тұрлеріне мыналар жатады-жоғарыда аталған қылмыстың іс-
әрекеттерге жатпайтын түрде өз қызмет бабын пайдаланып лауазымды адамның
қиянат жасауы немесе билігін асыра пайдалануы. Бұған-үй-жайларды,
материалдық құралдарды заңсыз алу, банктегі есеке тыйым салу т.б.
Бұл қарастырылған қылмыста формальдық құрам бар, түсініктеме-берілген
диспозициясында аталған әрекеттердің (әрекеттің немесе әрекетсіздіктің)
біреуі жасалған кезден бастап қылмыс аяқталған болып табылады.
Субьективтік жағы ондағы ниетпен сипатталады. Адам өз әрекетінің
қоғамға қауіпті және заңға қайшы екендігін біледі, оны жасауға ұмтылады.
Қылмыс субьектісі-лауазымды адам болып табылады (ҚК-тің 307-бабының
талдауын қара).
190-бап. Заңсыз кәсіпкерлік. Заңсыз кәсіпкерлік қоғамға қауіптілігі
сонда, мүны жасаудың нәтижесінде мемлекеттің экономикасына зиян келеді.
Бұл әрекеттің обьектісі-қалыпты экономикалық қызмет.
Азаматтар мен занды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметі міндетті түрде
мемлекеттік тіркеуден өөтуі тиіс. Мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап
азаматтың жеке кәсіпкер ретінде кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы
бар. Заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан Республикасы Президентінің 1995
жылғы 17 сәуірдегі Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заң күші
бар Жарлығы негізінде жүзеге асырылады. Кәсіпкерлікпен айналысатын жеке
тұлғалар 1997 жылғы 17 маусымдағы Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР Заңы
негізінде тіркеледі.
Кәсіпкердің лицензия алуды қажет ететін қызметпен айналысу құқығы сол
лицензияны алған кезден бастап немесе онда көрсетілген мерзімде күшіне
енеді, егер занда, өзге де құқықтық актілерде басқадай көрсетілмеген болса,
мірзімі біткен соң лицензия күшін жояды.
Кәсіпкерлік қызметтің кейбір түрін лицензиялау-тұтынушы мүддесін
қорғауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын жақсарту, қала
құрылысы, экология және санитария нормаларын сақтау мақсатында
жасалынады. Егер:
тіркелмеген болса;
арнайы рұқсат (лицензия) қажет болып, бірақ ол болмаса;
лицензиялау шарты бұзылса кәсіпкерлік заңсыз деп танылады.
Бұл қылмыстың ұғымы болуы үшін заңсыз кәсіпкерлік азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке ірі зиян келтіруге, не ірі мөлшерде одан табыс
табумен ұштасуға тиіс.
Азаматқа айлық көрсеткіштен жүз есе асатын сомаға зиян келсе, ол ірі
зиян деп саналады (ҚК-тің 198-бабына ескертуді қара).
Субьективтік жағынан қылмыс қасақана жасалынады. Айыпты адам
кәсіпкерлік қызметті тіркеусіз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керек бола
тұра онсыз жасап отырғанын немесе лицензиялау шартын бұзғандығы, өзінің іс
әрекеті нәтижесінде азаматтарға, ұйымдарға не мемлекетке ірі зиян келуі
мүмкін екендігін, не қалайда келетіндігін не өз іс-әрекетінің ірі
мөлшердегі табыспен ұштасатынын біледі, сол қылмыстық салдардың болуын
қалайда.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субьектісі жасы 16-ға толған, есі
дұрыс адам.
Заңсыз кәсіпкерлік-қылмыстың сараланған түрі деп сараланады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ірі мөлшердегі табыспен ұштасса не оны
заңсыз кәсіпкерлік немесе заңсыз банктік қызметі үшін бұрын сотталған адам
жасаса.
Айлық есептік көрсеткіштен екі мың есе асатын табыс ерекше ірі
мөлшердегі табыс деп саналады (ҚК-тің 190-бабына ескертуді қара).
Егер адам бұрын ҚК-тің 190 немесе 191-бабымен сотталып және оынң сол
қылмыс үшін соттылығы жойылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
банктік қызметі үшін бұрын сотталған деп танылады.
191-бап. Заңсыз банктік қызмет
191-бапта келтірілген қылмыстық-құқықтық норма заңсыз кәсіпкерлік (190-
бап) үшін жауапкершілік жөніндегі жалпы нормамен салыстырғанда арнаулы
норма болып табылады.
Заңсыз банктік қызметтің (191-бап) құрамы заңсыз кәсіпкерліктің (190-
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсіпкерлікті жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктік қызметі міндетті түрде
мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс.
Банктік қызмет мына актілермен реттеледі: ҚР Президентінің 1995 жылғы
31 тамыздағы ҚР-дағы банктер мен банктік қызмет туралы Жарлығы; ҚР
Президентінің 1996 жылғы 21 қаңтардағы ҚР-ның ұлттық Банкі туралы, ҚР-
дағы банктер мен банктік қызмет туралы заң күші бар Жарлықтары; 1996
жылғы 27 қыркүйектегі ҚР Президентінің Жеке тұлғалар үшін шетел
валютасында және теңгемен анонимдік есептер енгізу туралы Заң күші бар
Жарлығын күшін жоғалтты деп тану және анонимдік есептер бойынша ҚР-ның
кейбір заң актілеріне өзгертулер енгізу туралы; 1996 жылғы 7 желтоқсандағы
ҚР-ның кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы;
1997 жылғы 6 наурыздағы ҚР Президентінің ҚР-дағы банктер мен банктік
қызмет туралы заң күші бар Жарлығына қосымша енгізу туралы, 1997 жылғы 11
шілдедегі ҚР-ның банктік қызмет жөніндегі кейбір заң актілеріне өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы, 1997 жылғы 8 желтоқсандағы ҚР-ның кейбір
заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы.
Банктік қызметтің (банктік операциялардың) кейбір түрлерін лицензиялау
тұтынушы мүддесін қорғауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нышандардың біреуі болса:
тіркелмеген;
арнаулы рұқсат (лицензия) қажет болып, бірақ ол алынбаған;
3) лицензиялау шарты бұзылған болса банктік қызмет заңсыз деп
танылады.
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшін заңсыз банктік қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке ірі зиян келтіруге, не ірі мөлшердегі табыспен
ұштасуы тиіс.
Қылмыс жасалған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
айлық есептік көрсеткішпен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемлекетке зиян келсе, ол зиян ірі мөлшердегі деп
табылады. Айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе көп мөлшердегі табыс ірі
табыс деп саналады. Субьективтік жағынан қылмыс қасақана жасалынады.
Айытпты адам өзінің банктік қызметті тіркеусіз немесе арнайын рұқсат
(лицензия) керек бола түра онсыз жасап отырғанын немесе лицензиялау шартын
бұзғандығын, өзінің іс-әрекеті нәтижесінде азаматтарға, ұйымдарға немесе
мемлекетке ірі зиян келуі мүмкін екендігін не қалайда келетіндігін немесе
өз іс-әрекетінің ірі мөлшердегі табыспен ұштасатынын біледі, сол қылмыстық
салдардың болуын қалайды.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субьектісі жасы 16-ға толған, есі
дұрыс адам.
Заңсыз банктік қызмет қылмыстың сараланған түрі деп саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше ірі мөлшердегі табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктік қызметі немесе заңсыз кәсіпкерлігі үшін бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ-қылмыс жасау үшін жақсы ұйымдасқан, қылмыстың күрделі
түрлерін бірлесіп орындай алатын топ. Ол тұрақты болады, бір немесе бірнеше
қылмыс жасауды мақсат түрады.
Айлық есептік көрсеткіштен екі мың есе асатын табыс ерекше ірі
мөлшердегі табыс деп саналады (ҚК-тің 190-бабына ескертуді қара).
Егер адам бұрын ҚК-тің 190 немесе 191-бабымен соталып және оның сол
қылмыс үшін соттылығы жойылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсіпкерлігі үшін бұрын сотталған деп танылады.
192-бап. Жалған кәсіпкерлік
Бұл қылмыстың обьектісі-заңға негізделген кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырумен байланысты қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың обьективтік жағы-кәсіпкерлік немесе банктік қызметті жүзеге
асыру ниеті болмаса да коммерциялық ұйым құру, нәтижесінде азаматтарға,
ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтіру.
Коммерциялық ұйым құру дегеніміз-пайда түсіруші мақсат тұтып заңды
негізде ұйым құру үшін жасалынған іс-әрекет. Тіркелген және бірыңғай
мемлекеттік тізімдікке кірген кезден бастап коммерциялық ұйым құрылған
болып саналады.
Азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген жағдайда
кәсіпкерлік үшін қылмыстық жауапкершілік туындайды.
Қылмыс жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
айлық есептік көрсеткіштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемлекетке зиян келтірсе, ол зиян ірі мөлшердегі деп
танылады (189-бабына ескертуді қара).
Бұл қылмыстың обьективтік жағының міндетті түрдегі нышаны -жалған
коммерциялық ұйым құру мен ірі зиян келтіру түріндегі салдар арасында
себептік байланыстың болуы.
Бұл қылмыс тікелей ниетпен жасалынады және оны жасағанда жалған
кәсіпкерлік жолымен несие алуды немесе салық төлеуден босатуды, басқадай
мүліктік пайда көруді, тыйым салынған қызметті бүркемелеу (лас ақшаны
заңдастыру) мақсат тұтады.
Қылмыс обьектісі-жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
193-бап. Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті
заңдастыру.
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни лас ақшаны тазарту-
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бір түрі.
Ақшаны тазартқана қылмыскер өз әрекетіне заңдылық кейіп беру үшін
барлық негізгі әлеуметтік-экономикалық институттарды және мүмкіндік
тудыратын жағдайларды өте білгірлікпен пайдалану. Занды бизнесті ол,
көбіне, өзінің ірі ауқымды заңсыз мәліметтерін бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан ірі мөлшердегі ақшаны шетелге аудару үшін пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, ақшаны тазарту дегеніміз-жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгізу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты-алынған табыстың негізгі бөлігін
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы-әр
түрлі жылжымайтын мүліктерге айналған, фирмалар мен кәсіпорындарға
салынған, сондай-ақ 300 млрд. долларға жуығы банктік есепте. Сонымен қатар
оның жылдық табысы 120 млрд доллар шамасында. Қылмыстық жолмен табылған
ақшаны тазарту оның кімге тесілі екенін жасыруды және басқа жаққа
ауыстырылуын қажет етеді.
Ұйымдасқан қылмыстың табысы болуы оның ақшаны тазарту қабілетіне
негізделген. Ақша тазартуды бетімен жіберу-қаржы ұйымдарының әлеуметтік,
экономикалық және саяси құрылымдарын ақсатады.
Заңсыз қаржыландырылатын кәсіпорындар бәсекені тұншықтырады.
Қоғамға түсетін салық салмағы артады.
Тікелей банктік құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесі бірқатар халықаралық конференцияларда, атап
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда талқыланды. Бұл
мәселені талқылаған кезде сарапшылар банктік құпияның тазартуды
жеңілдететін және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататынын тілге тиек етті.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелері бойынша
БҰҰ Комитетінің принциптері туралы Мәлімдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердің дұрыс шешілуіне көмегін тигізеі. Бұл мәлімдемеде клиенттің
жеке басын анықтаудың қажеттігін, күдікті мәмілелер жасаудан банктің бас
тартуын, әкімшілік органдармен салыстырмалы құпиялық ережесінің шеңберінде
ғана қарым-қатынас жасауды қарастырады.
Бірқатар елдер жасырын банк есептеріне тыйым салу жөнінде шара
қабылдады, дегенмен, бұл тұрғыда Австралия, Люксембург, Швеция сияқты
елдерге белгілі бір шектеулер әлі бар. Бірқатар елдердің банктерінде не
барлық операциялардың, не ірі ақшамен операциялардың, не халықаралық
операциялардың ішкі тіркеуін сақтаған.
Капиталдың түсуін бақылауды Швейцария қатайтты. 25 мың швейцар
франкісінен артық сома түскен клиенттің есебін барлық банкілер тексеруге
тиісті. Заңсыз ақша операциясына қатысқаны үшін белгіленген жаза қатайған,
заңсыз жолмен алынған ақша тәркіленеді.
Уругвайда орнаған жаңа тәртіп бойынша, шыққан тегі күдік тудыратын ірі
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат-қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартуға тосқауыл жасау.
Бұл елде бұрын орын алған салым құпиясы және банкирлердің онша талап
қоймауы ұйымдасқан қылмыстың етек алуына мүмкіндік туғызған болатын. Ал,
жаңа ережеге сәйкес кез келген ірі салымның шыққан тегі мүқият тексеріледі,
құжат арқылы расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдікті салым түскен
бойда полицияға хабарлауы тиіс.
АКДІ-та банк құпиясы туралы Заң жұмыс істейді, Конгресс сол заңға
сәйкес ақшаны тазартудың алдын алу операциясын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазір банк мекемесі 10 мың доллардан асатын әрбір салым бойынша
валюта операциясы жөнінде есеп береді және басқа да есептер жүргізеді.
АКДІ-тың Жасырын ақша қаражатын инвестициялау жөніндегі операциялар
туралы Заңы күдікті қаржы операциялары туралы құқық қорғау органдарына өз
еркімен хабарлаған банкті айыппұлдан босатады. қылмыстық ақшаны тазарту,
іздестіру, басып алу және тәркілеу жөніндегі Европа Конвенциясын
Республикада практика жүзінде іске асыру мамандандырылған мемлекеттік
органдар құруды қажет етеді. Мысалы, Францияда қылмыстық Мүлік термині-
заттық немесе заттық емес, қозғалатын немесе қозғалмайтын мүліктің кез
келген түрін қамтиды, сондай-ақ адамның сол мүлікке немесе ондағы үлесін
куәлендіретін заңдық құжат немесе қағаз[4].
Ақша қаражаты түсінігіне ұлттық та, шетелдік те валюта, қолма-қол ақша
да, қолма-қол емес те кіреді.
Баю, порнография, жезөкшелік мақсатында сексті пайдалануға, балалар
мен кәмелетке толмағандарды сатуға тыйым салу жөніндегі Европа Кеңесінің
1991 жылғы 9 қыркүйектегі ұсынысы да балалар мен кәмелетке толмағандарды
тән ләззаты үшін пайдаланудан түскен табысты алу және тәркілеу мүмкіндігін
қарастырады.
Обьективтік жағы:
1) біле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлікпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығармен байланысты қаржылық операциялар
жасау, несиелеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаржы заңымен реттелетін басқа операцшілар;
2) басқа мәмілелер жасау. Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 147-бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттер мәмілелер деп танылады;
3) ақша қаражатын немесе басқа мүлікті кәсіпкерлік немесе
басқа
экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін пайдалану.
Кәсіпкерлік -өз меншігіндегі, қарызға алған және басқа қаражаттар мен
мүлік есебінен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшін өзара тиімді
нәтижелер мен табыстар алу мақсатындағы ынталы, күшіндегі заң шеңберіндегі,
шаруашылықтық және басқадай қызмет. Қызметтің бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын тазартуға пайдаланылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегеніміз, мүлікті, оның ішінде, ақша
қаражатын пайдаланумен байланысты, бірақ коммерциялық мақсаты көздемейтін
кез келген қызмет.
Білгілі бір экономикалық міндетті орындау мақсатында ақша қаражатымен
жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың кез келген
қозғалысында, оның ішінде, заңсыз иемденген мүлікті тазарту мақсатындағы
мәмілені жүзеге асыру барысында бұл іс-әрекетті аяқталған деп санауға
болады.
Субьективтік жағы. Кінәнің формасы-қасақана жасағандық. Ең басты
мақсаты тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершіліктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендігі белгілі ақша
қаражатының шыққан тегіне немқұрайды қарау жанама ниеттің көрініс табуы
болып табылады. Саралау үшін себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК-тің 193-бабының 2-бөлігі мынадай ауырлататын мән-жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
әлденеше рет;
адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.
Қызмет бабын пайдалану дегеніміз-мемлекеттік билік органдарының
лауазымды адамының, мемлекеттік қызметкердің немесе жергілікті өзін-өзі
басқару органы мекемеге басқарушылық міндет атқаратын адамның заңсыз жолмен
алынған ақша қаражатын немесе мүлікті заңдастыруы (тазартуы). Қызмет
бабында берілген өкілеттік олардың қылмыстық жолмен тапқан мүлікті
заңдастыруын жеңілдетеді.
Қылмыстың субьектісі-жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлік нақгы
кімнің қарамағында болса, сол адам жауапкершілік көтереді.
Оңдай мүлікті зандастыруға біле-тұра көмек көрсетуші адамдар, мысалы,
нотариустар, ломбард қызметкерлері, қылмыстық бірлестікке көмектесушілер
немесе қатысушьшар болып саналады.
193-баптың 3-бөлігі ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық (қылмыстық
ұйым) жасаған немесе ірі мөлшерде жасалған әрекеттер сияқты саралаушы
нышандар бар болғандығы жауапкершілікті қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсінігі ҚК-тің
31-бабында қаралған.
Ірі мөлшер түсінігі ҚК-тің 193-бабаның ескертуінде анықталған.
196-бап. Монополистік іс-әрекеттер және бәсекені шектеу
Нарықтық қатынастың болуының міндетті шарттарының бірі-бәсекелестік
күрес, ол тиісті экономикалық, технология және әлеуметтік алғы шарттардың
болуын талап етеді.
Қазіргі рынок өте күрделі құрылым, оны жаңа орында құру үшін ұзақ
уақыт, көп күш керек. Тауар өндірушілердің Қазақстанда өркениетті
бәсекелестігін ұйымдастыру үшін мемлекеттің экономикалық саясатын түбірімен
өзгерту қажет, себебі ол соңғы кезге дейін мемлекет пен қоғам өмірінің
барлық саласында өктем монополист болып келеді.
Алғашқы мүмкіндіктің, меншіктің барлық формаларының тең болуы,
капиталдық бір саладан екіншісіне еркін ауысуымен байланысты экономикалық
бәсекенің қалыптасқан тетігі болуы-бәсекелестіктің шарты. Нарықтық
қатынасқа қатысушылардың экономикалық бостандықта болуы міндетті. Рынок
жағдайында экономикалық нәтиже тез жеміс береді, ал жаза банкрот түрінде
келеді.
Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі 1988 жылғы 20 наурыздағы Париж
Конвенциясы өнеркәсіптік және сауда ісіндегі әділ дәстүрге қайшы келетін
кез келген бәсекелестік актіні арам ниеттілік деп санайды.
Атап айтқанда, мыналарға тыйым салынуы керек:
-бәсекелестің кәсіпорнының, өнімдерінің немесе өнеркәсіптік не сауда
қызметінің қандай да бір тәсілдерімен бұзылуына әкеп соғатын барлық іс-
әрекеттер;
-бәсекелестің кәсіп орнының, өнімдерінің немесе өнеркәсіптік не сауда
қызметінің беделін түсіре алатын коммерциялық қызметті жүзеге асырғанда
жалған айту;
-коммерциялық қызметті жүзеге асыру барыснда пайдалану тауарлардың
сипаты, дайындау тәсілі, қасиеті, пайдалануға жарамдылығы немесе саны
жөнінде қоғамды шатыстыратын сілтемелер немесе анықтамалар[5].
Қазақстан Республикасының 1988 жылғы 9 маусымдағы Арам ниетті
бәсекелестік туралы N 232 заңына сәйкес, егер Қазақстан Республикасы
бекіткен халықаралық шарттарда осы көрсетілген заңдағыдан басқа тәртіп
белгіленбеген болса, онда халықаралық шарттың тәртібі қолданылады.
Арам ниетті бәсекелестік дегеніміз-заңды және (немесе) жеке тұлғаның,
сондай-ақ мемлекеттік органдардың, және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының бәсекелестікті жою немесе шектеу арқылы кәсіпкерлік қызметте
басымдыққа ие болуға бағытталған кез келген әрекеті (әрекетсіздігі).
Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 11 маусымдағы Бәсекені дамыту және
монополиялық қызметті шектеу туралы Заңға сәйкес бәсеке шаруашылық
жүргізетін субьектілерді жарысы ретінде анықталған, ол белгілі бір
рыноктағы тауарлардың айналымына әр субьектінің жеке ықпал жасауын
шектейді, тұтынушыға қажет тауардың өндірілуіне жағдай туғызады.
Қазіргі уақытта батыс және жапон фирмалары тек табыс үшін ғана емес,
рыноктағы өз үлесін көбейту үшін, яғни рынокты жайлау үшін де күреседі.
Бәсекелестік қазір өз бетімен туындамайды, онда ұйымдасқаңдық немесе тіптен
әкімшіліктік сипат бар. Өзара бірлескен әрекеттер контрактік
қатынастармен, стратегиялық жоспарлаумен реттеледі. Бұл кеңес өкіметі
кезіндегі директивалық жоспарлау емес, бұл жоспар-тапсырыс, жоспар шар.
Қарастырылып отырған қылмыстың тікелей обьектісі-шаруашылықпен
айналысатын субьектілердің әділ бәсекесін реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың обьективтік жағы мынада:
Монопольді жоғары немесе монопольді төмен бағаны, бірыңғай бағаны
белгілеу және қолдау. Тауардың монопольді жоғары бағасы дегеніміз-тауар
рыногында басымдылық көрсетуші, шаруашылықпен айналысатын субьект
белгілеген баға, ол өндірістік шығындармен, тауардың сапасымен және рынок
коньюктурасымен байланысты обьективтік факторлар әрекетімен
анықталмайды. Монопольдік төменгі төменгі бағаны рынокта сатушы ретінде
басымдық көрсетуші, шаруашылықпен айналысатын субьект әдейі белгілейді,
тауарды оңай бағамен сату зиян шектіреді, бірақ ол бәсекелестерді рыноктан
ығыстырып шығаруды мақсат тұтады. Басымдық көрсету дегеніміз-
шаруашылықпен айналысатын субьектінің тауар рыногындағы ерекше
жағдайы, бұл жағдай оған тиісті тауар рыногында тауар айналымының жалпы
шартына шешуші ықпал жасау мүмкіндігін береді[6].
Рынокты бөлу арқылы бәсекені шектеу, рынокқа шығу мүмкіндігін
шектеу, одан экономикалық қызметтің басқа субьектілерін шектеу. Қазақстан
Республикасының 1988 жылғы 9 маусымдағы Арам ниетті бәсекелік туралы
Заңының 5-бабы баға, рынокты бөлу, басқа кәсіпкерлерді ығыстыру арқылы және
бәсекелікті жоюға немесе елеулі шектеуге бағытталған қызметтің басқа да
жағдайлары жайында бәсекелестер арасында қандай да бір келісім жасалуына
және оны орындауға тыйым салған. Нарықтық қатынастың бір деңгейдегі
(көлденең) субьектілерінің бірігуіне жол берілмейді, себебі мұндай
әрекет бәсекені жояды немесе елеулі шектейді.
Келісім дегеніміз-бәсекелікті шектеуге немесе жоюға, кәсіпкерлік
қызметте негізсіз артыкдіылық алуға бағытталған тараптардың кез келген
шарттық қатынасы (тіке, көлденең немесе конгломераттық).
Рыноққа шығу мүмкінігін шектейтін келісілген әрекеттер-сауда жасау
үшін орын бермеу, тауарлардың бір аймақтан екінші аймаққа айналым жасауына
дәлелсіз тыйым салу т.б. түрінде болуы мүмкін.
Экономикалық қызметтің басқа субьектілерін рыноктан шығу-тауарларды
жою немесе бұлдіру, тауардың кейбір түрін өндіруге тыйым салу т.б. түрінде
болады.
Қылмыстың бұл қарастырылып оытрған құрамы материалдық болып табылады.
Қылмыстық жауапқа тарту үшін азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян
келтіргендік түріндегі салдар туындауы және іс-әрекет пен салдардың
арасындағы себептік байланыстың болуы қажет. Ірі зиянға түсініктеме ҚК-тің
189-бабына ескертуде берілген.
Субьективтік жағы-ниет формасындағы кінәмен анықталады.
Қылмыстың субьектісі-жеке адамдар. Олар экономикалық қызметтің
субьектілері де, мемлекеттік билеу органдары мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының лауазымды адамдары да болуы мүмкін.
Бұл қылмыс үшін жауаптылық-16 жастан басталады.
196-баптың 2-бөлігі бірнеше рет, не адамдар тобының алдын ала сөз
байласуы бойынша немесе ұйымдасқан топ жасаған, не адамның қызмет бабын
пайдалануымен жасалған сияқты, жазаны ауырлататын мән-жайларды көздейді.
Бірнеше рет түсінігі ҚК-тің 11-бабында баяндалған.
Алдын ала сөз байласу және ұйымдасқан топ түсінігіне ҚК-тің 31-бабының
2 және 3-тармақтарында анықтама берілген.
Қызмет бабы пайдаланылғанда монопольдік әрекеттің қоғамдық қауіптілігі
артады. Қазақстан Республикасының Адам ниетті бәсекелік туралы Заңы
өкілетті органдардың тиісті ақпарат талап етіп, оны алуына кең құқық
берген, арам ниеттік фактілерін қарауға қажетті ақпаратты олар заңды және
жеке тұлғалардан, соңдай-ақ мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарынан, олардың лауазымды адамдарынан талап етуге құқылы[7].
196-баптың 3-бөлігі күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытуды,
сол сияқты бөтеннің мүлкін жойып немесе бүлдіргенде қорқытып алу белгісі
жоқ жағдайларды қарастырады.
Күш қолдану дегеніміз-жәбірленушіні ұрып-соғу, оның денсаулығына әдейі
жеңіл немесе орташа зиян келтіру, сондай-ақ ауыр зиян келтіру, бұл
жағдайларда ҚК-тің 103-бабының 1-бөлігінде қарастырылған.
198-бап. Көрінеу жалған жарнама беру
Бұл қылмыстың тікелей обьектісі-кәсіпкерлік қызмет саласында, атап
айтақанда, жарнама шығару саласында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Қосымша обьект-тауарларды, жұмысты және қызметті тұтынушылардың,
өндірушілердің, орыңдаушылардың немесе сатушылардың мүліктік мүдделері.
Зат-жарнама, ягни тауар, қызмет жайында ашық хабарлау, ол әр түрлі
құралдарды: жеке басылымдарды (проспектілер, каталогтар, плакаттар,
парақшалар), мерзімді баспасөзді (мақалалар, хабарландырулар), киноны,
теледидарды, радионы, сыртқы, тікелей почта жарнамасын, т.б. пайдалану
арқылы жүзеге асырылады.
Бұл қылмыстың субьективтік жағы-жарнама берушінің тауарларға, жұмысқа
және қызметке, сондай-ақ оларды өндірушілерге, орындаушыларға немесе
сатушыларға қатысты жалған ақпаратты пайдалануы түріндегі әрекеті.
Шындыққа жанаспайтын және тұтынушыны шатастыратын ақпарат-жалған
ақпарат деп танылады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылар құқығын
қорғау туралы Заңының 11-бабына сәйкес сатушы (жасаушы, орындаушы)
тұтынушыға оған керекті тауардың бағасы, тұтынушылық қасиеті, оны алудың
заңды тәсілдері немесе оны бөлудің сол жерде қабылданған формасы, кепілдік
міндеттемелер және талап қою тәртібі, сондай-ақ өнімді пайдалану тәсілі
және ережесі, оны сақтау және қауіпсіз пайдалану жөнінде қажетті де шын
ақпарат беруге тиіс.
Жалған ақпарат тауар, жұмыс немесе қызмет жайында да, сондай-ақ оларды
өндірушілер, орындаушылар немесе сатушылар болуы мүмкін.
Өндіруші (жасаушы) дегеніміз-сату үшін тауар шығарушы кәсіпорын,
мекеме, ұйым немесе азамат (аталған заңның 2-бабының 3-бөлігі).
Орындаушы дегеніміз-жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін
кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат (аталған заңның 2-бабының 4-бөлігі).
Сатушы дегеніміз - сатып алу-сату шарты бойынша тауарларды сататын
кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат (аталған заңның 2-бабының 2-бөлігі).
Бұл қылмыстың құрамы-материалдық. Бұл қылмыс көрсетілген әрекеттер
нәтижесінде ірі зиян келген кезден бастап аяқталған болып саналады, зиянның
мөлшері ҚР Қылмыстық кодексінің 189-бабына ескертуде белгіленген.
Бұл қылмыстың субьективтік жағы-тіке ниет түріндегі кінә. Кінәлі адам
өзінің жарнамада тауарға, жұмысқа және қызметке қатысты, сондай-ақ оларды
өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты жалған, яғни
шындыққа жанаспайтын ақпарат пайдаланып отырғанын, одан ірі зиян келуі
мүмкін екенін немесе қалайда келетінін біледі, сол зардаптардың болғанын
қалайды.
Бұл қылмыстың субьективтік жағының міндетті нышаны-бас пайданы ойлау.
Қылмыс субьектісі-арнаулы-жарнама беруші болып табылатын, жасы 16-ға
толған, есі дұрыс адам.
199-бап. Тауарлық белгіні заңсыз пайдалану
Адам ниетті бәсекеліктің бір формасы-бөтеннің тауарлық белгісін заңсыз
пайдалану.
Қылмыстың тікелей обьектісі-әділ бәсекелік құқығын және тауарлық
белгіні п пайдалану құқығын жүзеге асырумен байланысты қалыптасатын
қоғамдық қатынастар.
Тұтынушы құқығын қорғау-бұл барлық өркениетті елдердегі маңызды
мәселе, өнеркәсіп меншік құқығының қорғау, яғни ойлап табуға, тауарлық
белгіге және өнеркәсіптік үлгіге құқықты қорғау тұтынушы мен кәсіпкерді
материалдық және моральдық залалдан сақтайды. Бұл бәрінен бұрын, тауарлық
белгіні, қызмет көртесту белгісін, фирмалық атауды сақтауға қатысты.
Өнеркәсіптік меншік сақтау жөніндегі 1988 жылғы 20 наурыздағы Париж
Конвенциясы халықаралық экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық
жағдайында бір елде ойлап табылған нәрсенің басқа елдерде қорғалуына
мүмкіндік тудырады.
Өкілетті органдардың рұқсатынсыз тауарлық белгі ретінде немесе осы
белгілердің элементі ретінде елтаңбаларды, жалауларды немесе басқа да
мемлекеттік рәміздерді, ресми белгілерді және бақылау мен кепілдік
клеймасын пайдалануға, сондай-ақ геральдика тұрғысынан бұларға еліктеуге
болмайды.
Тауарлық белгіні беру заңды деп есептелінуі үшін сол белгі арналған
өнеркәсіптік немесе сауда кәсіпорындары қоса белнгілеуге тиіс. Мұндай
беруді заңды деп тану үшін осы орналасқан өнеркәсіптік немесе сауда
кәсіпорындарының бір бөлігі соны алушыға берілген белгімен жабдықталған
өнімдері сонда дайындау немесе сату құқығымен қоса берілсе болғаны[8].
Мына жағдайларда тауарлық белгі заңсыз деп танылады:
-егер белгі қорғау талап ететін елде үшінші адам иемдеген құқыққа
нүқсан келтірсе;
-егер белгіде қандай да бір өзгешелік болмаса немесе ол өнімнің түрін,
сапасын, неге арналғандыған, құқығын, шыққан жерін немесе дайындалған
уақытын білдіру үшін сауда қолданылуы мүмкін белгілерден немесе
нұқсаулардан ғана, немесе көпшілік күнделікті қолданылатын тілде не қорғау
талап етілетін елдің қалыптасқан, дәстүрлі сауда салтына жасалған болса;
-егер белгі өнегелікке, қоғамдық тәртіпке қайшы келсе, әсіресе ол
көпшілікке шатастыратын болса.
Таурлық белгімен немесе фирмалық атаумен заңсыз жабдықгалған кез
келген өнімді сол белгі мен фирмалық атуды заң бойынша қорғайтын елге
апарған кезде немесе сол заңсыз маркировка жүзеге асырылған елде сол өнім
түтқындалады.
Өнімнің шыққан орны ретінде жалған көрсетілген жерде, не сол жер
орналасқан аудан, не-жалған көрсетілген елде немесе шыққан тегі туралы
жалған сілтеме қолданылатын елде орын тепкен осы өнімді өндірумен,
дайындаумен немесе сатушы айналысатын барлық өндіруші, дайындаушы не сатушы
жәбір шеккен мүдделі жақ (жеке немесе заңды тұлға) деп таныяады.
Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі Париж Конвенциясына сәйкес, басқа
белгіні қайталаған, оған еліктеген немесе ұқсас басқа белгіден көшірілген
тауарлық белгіні тіркеу заңсыз деп танылады, оған тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 18 қаңтарындағы Тауарлық
белгілер, қызмет көрсету белгілері мен тауарлардың шыққан орнының атаулары
туралы Заңындаада жауапкершіліктің әрқилы түрі көзделген.
ҚК-тің 199- бабының 1-бөлімі бойынша мыналар қылмыс заты болып
табылады:
Бір кәсіпорынның өнімін екінші кәсіпорынның өнімінен ажырату
үшін қолданылатын тауарлық белгі. Тауарлық белгінің иесі, әдетте, сол
белгіні немесе оның вариантарын белгілі бір тауарлар үшін, сондай-ақ оларға
ұқсас өнімдер үшін пайдалануға құқылы.
Қызмет көрсету белгісі-қандай да бір кәсіпорьшның көрсеткен
қызметін басқа барлық кәсіпорындардың қызметінен ажырату үшін
пайдаланыталын белгі.
Фирмалық атау-бұған әр елдің заңы әр түрлі түсініктеме береді.
Әдетте, бұл белгілі бір жеке немесе заңды тұлғаның кәсіпорынын анықтауға
мүмкіндік беретін ат немесе белгі. Фирмалық атау үшінші адамдардың кейбір
заңсыз іс-әрекеттерінен қорғалады.
Шыққан орынның атауы-бұл елгілі бір өнімнің (немесе қызметтің)
белгілі бір елде немесе бірнеше елде, нақты ауданда немесе басқа бір жерде
шығарылғандығын көрсету үшін пайдаланыталын барлық сөздер немесе
барлық белгілер. Жалған немесе қате сілтемелерді пайдалануға барлық жерде
бірдей тыйым салынған. Шыққан орнының атуын өндірілген тауардың қайдан
екендігін білдіретін, сол елдің, ауданның немесе жердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz