Құқық нормасын талқылаудың түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1. Құқық нормасы түсінігі, құрылымы
1.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері
1.2 Құқық нормасының құрылымы
2 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері
2.1 Құқық нормасын талқылаудың түрлері
2.2 Құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер
(олқылықтар) және оны болдырмаудың әдістері

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамға ұмтылу құқық нормаларының
белсенді және реттеуші әрекетін талап етеді. Өйткені заңды тұрғыдан
құқықтық мемлекет пен оның жария билігінің мәні зорлық-зомбылықты
болдырмайды және тек қана құқыққа сәйкес әрекет етеді. Құқық зорлық-
зомбылықтың антиподы болып табылады және оның жолындағы кедергі болып
табылады. Құқық пен зорлық-зомбылықтың арасында шек жүргізу біздің құқықты
түсінуімізге және бәрінен бұрын қазіргі мемлекеттің негізгі қайнар көзі
ретінде нормативтік құқықтық актіні түсінуге байланысты.
Нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған не уәкілетті
орган немесе мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата
тұратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат.
Осылай, нормативтік акт термині кең мағынада қолданылады құқықтың кез-
келген қайнар көзін белгілеу үшін. Бұл мағынада біз, мысалы, заңдар мен
заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер туралы айтамыз. Басқаша сөзбен
айтқанда нормативтік құқықтық акт түсінігіне сөздің дәлме-дәл мағынасында
әртүрлі деңгейдегі актілер кіреді: жоғары билік пен басқару органдарынан
бастап жергілікті өкілетті және атқарушы органдар, жергілікті өзін-өзі
басқару және сәйкесінше жергілікті кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар
әкімшіліктеріне дейін. Онда жеке тұлға, оның мүдделері және қажеттіліктері
тұрғысынан ең маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін көптеген құқықтық
нормалар білдіріледі.
Басқа құқықтың қайнар көздерінің (соттық және әкімшілік прецеденттер,
құқықтық дәстүрлер) В.Н. Хропанюк дұрыс белгілегендей жалпы реттеуші маңызы
жоқ. Қоғамдық қатынастарды реттеуде олар қосалқы немесе қосымша роль
ойнайды. Олар белгілі тәртіп ережелерінің қолданылуы, жеке жағдайлардың
қайталануы барысында бірте-бірте пайда болады. Сондықтан, заң нормалары
көрсетілген нысандарды өзінде жалпы және жеткілікті анық білдіруді көрсете
алмайды.
Бұл сұрақ бойынша бүгінгі күнге бар теориялық және тәжірбиелік
материалдар тұрғысынан, нормативтік құқықтық актіні басқа құқықтық
актілерден айыруға мүмкіндік беретін ең маңызды бес белгіні бөліп алуға
болады.
Нормативтік құқықтық акт - тиісті құқық шығарушы және құқық қолданушы
органдармен, немесе мемлекеттің лауазымды тұлғасымен не бүкілхалықтық
республикалық референдумда қабылданады. Құқықтық норма – мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдар, лауазымды тұлғалар, барлық азаматтар орындауға міндетті
мемлекет белгілеген және бекіткен, орындалуы міндетті мінез- құлық
ережелері. Ережелерді жүзеге асыру сендіру тәсілімен ғана емес, мемлекеттің
мәжбүрлеу күшімен де қамтамасыз етіледі. Құқықтың үстем нормасы ретінде
Конституция қоғамдық қатынастарды, Республиканың қоғамдық құрылысы мен
саясатының негіздерін баянды етеді, азаматтардың құқықтырын, бостандықтары
мен міндеттерін, мемлекеттің мақсаттары мен ұйымдастыру принциптерін
белгілеуді қамтиды. Құқық субъектілерінің нақты шеңберіндегі қоғамдық
қатынастар құқықтың саласық нормаларымен реттеліп отырады. Құқық нормалары
белгілі бір адамға арналмайды. Қылмыстық кодекстің 308 - бабына сәйкес
билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, яғни лауазымды
адамның құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып кететін және
азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның
немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп
соғатын әрекеттер жасауы – басшылар мен лауазымды тұлғалардың беймәлім
тобына арналады да, жалпы сипатқа ие болады. Құқықтың осы нормасына
негізделген сот үкімі қылмыс жасаған нақты адамға арналған жағдайда жеке
түрде болып келеді. Құқық нормасының бір ерекшелігі, онда қоғамдық
қатынастардың нақты қатысушысына нені орындау керектігі немесе неден қалу
қажеттігі мазмұндалады, бұның нәтижесінден туындайтын оның мінез- құлқының
шектері мен аумақтары белгіленеді. Олар ұдайы әрекет үстінде болып, кез
келген сәтте және әлденеше қайталанып, қолданылуы мүмкін.
Құқықтық норма – мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық
қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерін туындататын,
олардың әрекеттерін үлгі, эталон, масштаб, өлшем есебінде реттей алатын
жалпыға бірдей міндетті ереже – норма. Құқықтық норма – заңға сәйкес
келетін мінез - құлық, жүріс - тұрыстың айырымдылық белгісін білдіреді.
Осыдан құқықтық норма жария айқындылық, нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі
заңмен көзделген істің шешімін табуға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге бұл жұмыс Қазақстан Республикасы заңнамасын жүйелеу
пробламаларының барлық теориялық-тәжірбиелік аспектілерін қарастыруға
үміттенбейді. Біз тек осы саладағы бар білімді шоғырландыруғаа және курстық
жұмыс аясында біздің мемлекеттегі құқықтық норманы талқылаудың түсінігіне,
түрлері мен әдістеріне, қатысты негізгі мәселелерді ашуға тырысамыз.
Жұмыста қазіргі көзқарастар тұрғысынан заңнаманы жүйелеу проблемалары,
олардың түрлері, заң техникасы мен сипатты ерекшеліктері, заңдардың
жиналымдар мен жинақтарын құрастырудың әдістемелері қарастырылады, сондай-
ақ жаңа республикалық конституциялық жүйе негізінде нормативтік құқықтық
актілердің сипаттамасына, оларды есепке алуына назар аударылады. Сондықтан,
оның мазмұнындағы тәжірбиелік және теориялық материалдар – лекцияларды,
арнайы курстарды оқығанда, семинарларды жүргізгенде қолданыла алады.
Қойылған мақсатқа сатылы және аргументті түрде жету үшін, міндеттердің
келесі шеңберін шешу қажет:
- Құқықтық норманы талқылауды зерделеу, сондай-ақ қазіргі
Қазақстандық заңнаманы жетілдіру үшін осы процесстің маңызын
анықтау;
- осы процедураны жүзеге асыру бойынша Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдары мен басқа ұйымдардың тәжірбиелік қызметін
мысал етіп нормативтік құқықтық актілердің жүйелеу бар түрлерін
қарастыру;
- құқықтағы олқылықтарды және оны болдырмудың жолдарының және
біздің мемлекетіміздің құқық қолдану тәжірбиесі үшін олардың
маңызын көрсету.
Зерттеліп жатқан тақырыптың тәжірбиелік маңызы өте зор, өйткені,
құқықтық норманы талқылауды, оның түрлері мен әдістері және құқықтық
норманы талқылау – бұл норманың нақты мазмұнын түсіндірумен байланысты
құзыретті мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің және жекелеген
азаматтардың қызметі. Талқылау барысында норманы қолданудың талабы,
құқықтық қатынастарға қатысушыларды құқықтары мен міндеттері, сондай-ақ
құқық нормаларын бұзған үшін заңды жауапкершіліктің шаралары анықтау
жолымен оларды реттеуге және жетілдіруге бағытталған.

1. Құқық нормасы түсінігі және құрылым
1.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері

Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ уақыт бойы
әрекет ететін құқықтық нормалардың, мінез – құлық ережелерінің күрделі әрі,
әр алуан жүйесі.
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да, құқыққа тән
анықтама, белгілер құқықтық нормаға да тән.
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған
мемлекет бекіткен не санкциялаған және қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мінез – құлық ережелері.
Құқықтық норма әлеуметтік нормалардан бір түрі, бірақ өзіне ғана тән
белгілер бар:
1) жалпыға міндетті сипатты – бұл құқық нормасының көптеген нақты
өмірлік жағдайларға және көптеген адамдарға жаралады, құқықтық норма тек
жеке тұлғаларға емес, сонымен қатар, ұйымдарға да міндетті;
2) формальді анықтылығы – ресми құжаттарда жазбаша нысанда тиісті
атаулы болады;
3) мемлекетпен байланысы – мемлекеттік органдармен не қоғамдық
ұйымдармен белгіленеді, және мемлекеттік күштеу, ынталандыру, жазалау
шараларымен қамтамассыз етіледі;
4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құқықтар
берсе, келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі, құқықты
міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес;
5) микрожүйелігі – бір бірімен байланысты гипотеза, диспозиция және
санкция сияқты элементтерден тұруын білдіреді.
Құқықтық нормаларды топтастыру құқықтық реттеу жүйесінде құқықтық
нормалардың орны мен рөлін, оның табиғаты мен мақсатын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Құқықтық нормалардың түрлері:
1) құқықтық реттеу пәніне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
- азаматтық құқықтық нормалар;
- әкімшілік құқықтық нормалар;
-жер құқықтық нормалар және т.б.
2) мазмұны бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- жалпы құқықтық нормалар (барлық қатынастарды реттейді);
- арнайы құқықтық нормалар (жеке қатынастарды реттейді).
3) сипаты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- материалдық құқықтық нормалар (қылмыстық, аграрлық құқық);
- іс жүргізушілік құқықтық нормалар (азаматтық, қылмыстық іс жүргізу
құқығы).
4) құқықтық реттеудің әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
- императивті құқықтық нормалар (міндеттеуші ережелерден тұрады);
- диспозитивті құқықтық нормалар (ерік беруші);
- ынталандырушы құқықтық нормалар (пайдалы әрекетті марапаттау);
- ұсыныс беруші құқықтық нормалар (қолайлы нұсқаны ұсынады).
5) уақыты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- тұрақты құқықтық нормалар (заңдарда болады);
- уақытша құқықтық нормалар (төтенше жағдай еңгізу туралы Президенттік
жарғысы).
6) функциясы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- реттеуші құқықтық нормалар (тараптардың құқықтары мен міндеттері
белгілейді);
- конституциялық қорғаушы құқықтық нормалар (субъективті құқықты
қалпына келтіруге бағытталған нормалар).
7) адамдарға таралуы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- жалпы құқықтық нормалар (барлық ҚР азаматтарға);
- арнайы құқықтық нормалар (мүгедектерге, ардагерлерге).
8) таралу саласы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- жалпы федеративті құқықтық нормалар;
- республикалық құқықтық нормалар;
- локальді құқықтық нормалар.
9) заңи күшіне байланысты құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- заңды құқықтық нормалар;
- заңға тәуелді құқықтық нормалары.
10) құқық шығармашылық субъектілері бойынша құқықтық нормалар
келесідей бөлінеді:
- мемлекеттік органдар қабылдаған нормалар;
- мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормалар.
11) құқықтық норма элементтерінің анықтылық деңгейіне байланысты
құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- абсолютті анықталған құқықтық нормалар (тараптардың құқықтарын нақты
көрсету),
- салыстырмалы анықталған құқықтық нормалар (әрекеттік нұсқаларын
көрсету, мысалы, ҚРҚК жазаның жоғарғы, төменгі шегін белгілеу),
- балама құқықтық нормалар (бірнеше әрекеттер нұсқасын көрсету,
мысалы, айыппұл, түзу жұмыстар).
12) құқықтық реттеу әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
- құқық беруші құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді жасауға ерік
беру),
- міндеттеуші құқықтық нормалар (адамдарға белгілі бір әрекеттерді
жасауды міндеттеу),
- тыйым салушы құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді жасауға тиым
салу).
Осы себеппен құқық нормалары әр алуан. Бұл қоғамдық қатынастардың әр
алуандылығына байланысты.
Құқық нормасы мен нормативтік акт бабы бір ұғымдар емес, көп
жағдайларда олар сәйкес келмеуі де мүмкін. Құқық нормасы – бұл гипотезадан,
диспозициядан және санкциядан құралған жүріс-тұрыс ережесі, ал
заңшығармашылық актісінің бабы – бұл құқық нормасының жүзеге асырылу
құралы, мемлекеттің ерік білдіру нысаны. Құқық нормасы нормативтік акті
бабының мазмұны болып табылса, бап құқықтық норманың нысаны болып табылады.
Олардың арасындағы байланыс әртүрлі сипатқа ие. Жүріс-тұрыс ережесін бекіте
отырып, заңнама құқық нормасының логикалық құрылымының үш элементін де
нормативтік актінің бір бабына енгізуі мүмкін, бір бапқа бірнеше құқық
нормасын енгізуі мүмкін, кейбір жағдайда құқық нормасы элементтерін әр
түрлі нормативтік актілердің бірнеше баптарында немесе бір нормативтік
актінің бірнеше баптарында көрсетуі мүмкін.
Көрсету тәсілдері бойынша құқық нормасы мен нормативтік акт бабының
арақатынасының үш түрі болады:
а) тікелей тәсіл –құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей
көрсетіледі;
ә) сілтемелі тәсіл – нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан,
осы актінің басқа бабына сілтеме жасайды;
б) бланкеттік тәсіл – нормативтік акт бабы нақты бір бапқа емес,
белглілі бір нормативтік акті түріне сілтеме жасайды.
Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ уақыт бойы
әрекет ететін құқықтық нормалардың, мінез – құлық ережелерінің күрделі әрі,
әр алуан жүйесі.
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да, құқыққа тән
анықтама, белгілер құқықтық нормаға да тән.
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған
мемлекет бекіткен не санкциялаған және қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мінез – құлық ережелері.
Құқықты қолдану – бұл құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны. Ол
субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін
жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:
- құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана қолданады;
- биліктік сипатқа ие;
- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,
- сәйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен байланысты;
- үш кезеңнен құралады:
1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша
объективтік шындық анықталып, барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау
жүзеге асырылады;
2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық
қатынасты реттейтін құқықтың саласын, институтын және нормасын таңдайды;
3) істі шешу, бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы
биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады. Шешім қабылдау қорытынды әрі
негізгі кезең болып табылады. Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты
қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс[3, 187б].
Құқықты қолдану актісі – бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде
құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт.
Оның мынадай ерекшеліктері болады:
- құзіретті орган шығарады;
- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;
- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты субъектілерге
бағытталған;
- заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие.

1.2 Құқық нормасының құрылымы

Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның ішкі құрылысы, бір – бірімен
байланысты құрылымдық бөліктердің болуын білдіреді.
Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның функционалдық дербестігін
қамтамасыз ететін қажетті элементтердің тәртіпке келтірілген тұтастығын
білдіреді.
Құқықтықтық норманың құрылымы:
- гипотезадан;
- диспозициядан;
- санкциядан тұрады.
Гипотеза – бұл оның қолданылу жағдайын (уақыт, орын субъективті құрам)
көрсететін құқық нормасының элементі.Гипотезаның көмегімен мінез-құлықтың
қиялдағы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен және
орынмен байланыстырылады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан
бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп
бұзған болуы керек. Егер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа
тартылады.
Егер гипотезада (жорамалда) бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда
құқықтық норма қолданылатын болса оны қарапайым жорамал дейді. Мысалы егер
бала туғанда ата-анасы Қазақстан республикасының азаматы болса, бала да
Қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық норманы
қолдану үшін екі немесе одан да көп мән-жай қажет болса, ондай гипотезаны
күрделі жорамал дейді.
Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне
байланысты болса оны баламалы жорамал деп атайды.
Құқықтық норманың гипотезасы келесі негіздер бойынша топтастырылады:
1) мазмұнының сипаты бойынша: жалпы және нақты;
2) анықтылық деңгейі бойынша абсолютті анықталған (құқықтық норманың
әрекеті негізделген фактіге көрсетеді; мысалы, ескеру мерзімі), абсолютті
анықталмаған (оның қолданылуы керек ешқандай фактіні көрсетпейді де, тек
мемлекеттік органға қажетті жағдайларда құқықтық норманы қолдануды
ұсынады), салыстырмалы (құқықтық норманың шектеулі қолданылу жағдайын
көрсетеді; мәселен, норманы жабық әскери қалада қолданылуы);
3) гипотеза күрделілік дәрежесіне байланысты біртекті (егер онда бір
мән – жай көзделсе) және құрамдас (екі не одан да көп мән–жайлармен
байланыстырылса).
Диспозиция – бұл гипотезада көрсетілген заңи фактінің туындағанда
субъектілердің мінез – құлқын білдіретін құқықтық норманың бір элементі.
Диспозиция норманың негізгі реттеуші бөлімі (мысалы, азаматтық құқықта
диспозиция тараптардың құқықтары мен міндеттерін білдірсе, қылмыстық
құқықта тыйым салған әрекеттерді жасауды көрсетеді). Диспозиция құқықтық
норманың ұйытқысы, мазмұны өзегі. Бірақ құқықтық норма тек қана
диспозициядан тұрмайды. Жорамал санкциямен байланысқанда ғана диспозиция
өзінің реттеушілік қызметін атқара алады. Диспозиция – мінез-құлықтың
үлгісі.
Диспозицияның түрлері:
а) бейнелеу әдісі бойынша – жай (белгілерін суреттемей әрекетті
жасауды білдіреді; мысалы, өлтіру), бейнелеген (бандитизм белгілерінен
тұрады), сілтемелік (сол нормативті актінің басқа нормасына сілтеме
жасаудан тұрады), бланкетті (басқа нормативтік актіге не заңсыз әрекетке
сілтеме жасайды);
б) өзінің заңи бағыты бойынша - ұсынып – міндеттеуші (екі жақты мінез
– құлық ережелерінен тұрады, жалға беруші және алушы), міндеттеуші
(міндетті тұлғаның әрекеті көрсетеді неше шарты бойынша барышқор), құқық
беретін (мүмкін болатын мінез – құлықтың түрін көрсетеді, мысалы,
сайлаушы), ұсыныс беруші (қандай да бір әрекеттерді жасауды ұсынады,
мысалы, адамның өміріне қауіпті жерге бармау), тыйым салушы (заңды
жауаптылық көзделетін әрекеттің түрін көрсетеді).
Санкция – бұл диспозицияны іске асырғаны не асырмағаны үшін субъектіге
белгілі бір салдарды көрсететін құқық-тық норманың бір бөлігі.
Олар жағымсыз – жазалау шаралары және жағымды – ынталандыру шаралары
деп бөлінеді.
Санкция келесі түрлері бар:
- салыстырмалы – анықталған санкция, жазаның нақты түрi мен мөлшерiн
көрсететiн немесе жазаның бiр шегiн белгiлейтiн санкцияның түрi. Санкцияның
бұл түрi екi нысанда кездеседi. Бiрiншiсiнде, жазаның төменгi және жоғарғы
егi көрсетiледi.
- баламалы санкция екi немесе одан да көп жазаның түрiн көрсететiн
санкция.
Құқықтық норманың құрылымы туралы сұрақ – пікір таласты. Кей авторлар
норма екі бөліктен – гипотеза және диспозиция, не диспозиция және
санкциядан тұрады деп айтса, кей авторлар үш элементтен тұрады деп айтады.
Егер де құқық нормасының құрамындағы құрылымдық элементтерінің біреуі
болмаса, онда ол өзінің реттеуші рөлін орындай алмайдыы. Сондықтан да
нормаларды жасағанда заң шығарушы оның әрбір бөлігін арнайы жазып алуы
қажет немесе оған тиісті сілтеме жасауы жөн. Ал ол норманы жүзеге асырушы
өзінің істерін заң жөнімен сауатты құру үшін норма элементтерінің барлық
байланыстарын ескеруі тиіс.
Құқық нормасы құқықтық басқалай да көріністерінен өзінің құрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандармен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның
ішінде бәрінен бұрын жеке дара көрсетілген ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке
дара ұйғарым нормаға негізделеді. Және бір рет қолданылумен тәмамдалады.
Жеке – дара ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқиғаға ғана, жалғыз бір жолғы
әрекетке ғана, нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана арналады. Басқа
жағынан алып қарағанда, құқық нормасы құқықтың жалпы қағидаларынан
ерекшеленеді. Құқық қағидалары нормативтік сипатта болса да, өзін құқық
нормасы арқылы көрсетеді және де өзін анықтап дәлелдеуді қажет етеді,
жорамал мен санкцияға тікелей шықпайды, яғни байланыспайды. Онсыз құқықтық
реттеудің айқындылығын көз алдымызға елестетудің өзі қиын.
Қандай да бір норманы оның қай түрге жататынын айқындап, анықтап алуға
қызмет ететіндер құқықты жақсылап түсінуі, не үшін қажет болатынын
анықтауы, реттеушілік мүмкіншіліктерінің қандай дәрежеде екендіктерін біліп
алуы қажет. Заң нормаларын жіктеуде оларды реттеуші және қорғаушы деп бөлу
жіктеудің ең бастысы болып табылады. Белгілі бір шамада мұның өзі де шартты
ғана. Оай болатын себебі, әрбір норма адамдардың еркі мен ықтиярына,
санасына ықпал ете отырып, оның мінезін, іс-әрекеттерін реттейді. Соның
өзімен олардың мінездері, іс-әрекеттері тікелей реттелінетін тәрізді.
Қорғау нормалары заң алдындағы жауаптылықтың және субъективті құқықтарды
қорғаудан басқалай да мәжбүрлеу шараларын белгілейді. Оларды қолданудың
тәртіптік реттері мен жөн жосықтарын анықтайды. Мұнда адамдардың
мінездерінің, іс-әрекеттерінің реттелінуі жанамалай түрде жүргізілетін
сипатта.

2 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері
2.1 Құқық нормасын талқылаудың түрлері

Құқық нормасын талқылау – оларды дұрыс түсінудің және қолданудың
маңызды шарты.
Талқылау – бұл құқықтық норманың мазмұнын нақты, дәл мәнін анықтау.
Құқықтық норманы талқылау – бұл норманың нақты мазмұнын түсіндірумен
байланысты құзыретті мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің және
жекелеген азаматтардың қызметі. Талқылау барысында норманы қолданудың
талабы, құқықтық қатынастарға қатысушыларды құқықтары мен міндеттері,
сондай-ақ құқық нормаларын бұзған үшін заңды жауапкершіліктің шаралары
анықталады.
Талқылау құқық қорғау, атқару органдар қызметінде прокуратура, сот
органдары қызметінде құқық нормаларын толық және жан-жақты іске асыруын
қамтамасыз етеді. Осы арқылы талқылау құқықтық нормаларды бірыңғай түсінуге
және барлық аумақта құқық нормаларын бірыңғай қолдануды, қоғамдық өмірдің
әр саласында [4, 107б]. Заңдылықпен тұрақты құқықтық тәртіпті қамтамасыз
етуге көмектеседі.
Талқылаудың екі бағыты бар. Олар: түсіну және түсіндіру. Бұл екі бағыт
бір-бірімен байланысты. Оның үстіне түсіну әрқашанда түсіндірудің алдында
жүреді. Керісінше болмайды, бірақ әрқашан түсіндірумен ұмтаспайды. Ол нақты
жағдайға байланысты.
Құқық нормасын түсіну бағытында субъектінің өзі үшін талқыланады.
Бұндай талқылау ой үрдісі талқылаушының санасында болады, сыртқы көрінісі
болмайды, өйткені нақты актіде жазылмайды. Бұндай талқылауды ресми
талқылаушы (лауазымды тұлға) емес, сонымен қатар, қатардағы азаматтар
береді. Ол барлығы үшін міндетті емес, норманың мәнін түсіну оның
талаптарын дұрыс түсіну мен іске асыру үшін қажетті алғы шарт болып
табылады.
Құқық нормасын түсіндіру бағытында тек ойлау үрдісі жүзеге асып қана
қоймай, нақты заңи әрекет жасалады, нақты арнайы актілерде өз көрінісін
табады, яғни құжатпен рәсімделеді. Оның үстіне ол барлық мүдделі тұлғалар
үшін міндетті. Норманы түсіндіруді тек өкілетті орган не лауазымды тұлға
жүзеге асырады.
Талқылаудың тиімділігі талқылаушының құқықтық санасының деңгейіне
байланысты. Талқылаушының құқықтық санасын жоғары болса, құқық бұзушылық аз
болады, тұлғаның құқықтары мен бостандықтары қанағаттандырылады.
Талқылаудың субъектілері ретінде – азаматтар, мемлекеттік органдар,
қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар, ғылыми мекемелер, ғалымдар,
тәжірибешілер болуы мүмкін. Бұндай қызметтің салдары да әр түрлі болуы
мүмкін.
Құқықтық нормаларды түсіндіру дегеніміз- күрделі ерік-ықтиярлық
процесс, оның мақсаты құқық нормасының дәл мағынасын анықтау болып
табылады.

Түсіндірудің обьектісі (заты) заңдар мен заңдарға сәйкес шығарылған
актілер [5, 121]. Түсіндіру екі бөліктен- анықтау (айқындау) және түсінік
беруден тұрады.

Түсіндіру анықтау дегеніміз – іштей ойлау процесі, ол субъектінің
санасында жүріп жатады. Өйткені мұны құқықты қолданушы ойланып барып
жасайды. Мұндай анықтаудағы құқық қолданушы тұлға өзі үшін іштей жасайды,
сондықтан да оның сырттай көрінісі болмайды. Анықтау- құқықты барлық
нысандарында (бұлжытпай атқару, пайдалануларда) жүзеге асырудың қажетті
шарты болып табылады. Анықтау әрқашанда түсінік беруден бұрын жүргізіледі.

Түсіндіру (түсінік беру)- түсіндірушінің өзіне емес, қатынасқа түсуші
басқа тұлғаларға бағытталады. Түсінік беру нәтижесі жазбаша: ресми акт,
құжат, құқықтық акті немесе ауызекі: кеңес, ұсыныс түрлерінде беріледі.

Сонымен, құқық нормасына түсінік беру- нормативтік құқықтық актілерде
білдірілген мемлекеттік ерік-ықтиярдын мағынасын түсіндіру және оны жазбаша
мазмұндау болып табылады [6, 94б].

Құқық нормаларын талқылаудың қажеттілігі олардың белгілерінің, сырт
көріністерінің ерекшеліктеріне байланысты. Құқық нормаларының маңызды
ерекшеліктерінің бірі- олардың жалпылама, қиялдық (абстрактылы) сипаты,
олардың күшінің көптеген субъектілерге және өмірлік жағдайларда қолданылуы.
Сондықтан құқықтық нормаларды қолдану барысында олар абстрактылы
болғандықтан, нормалардың мазмұнын нақтыландыру қажеттігі туады. Сөйтіп,
құқықтық норманың мазмұнын нақтылы өмірлік жағдайға жақындату қажеттігі
туады.

Әрбір құқықтық норма қоғамдағы қатынастардың белгілі бір түрін
реттейді және де бұл реттеу жалпылама болады. Ал қоғамдық қатынастардың
белгілі түрі сан алуан нақтылы қатынастардан тұрады. Әр нақтылы қатынастың
өзіндік ерекшелігі бар. Құқықтық норманы нақтылы қатынасқа қолданғанда оның
ерекшеліктеріне байланысты кейбір жағдайларды анықтау қажеттілігі,
қолданылатын құқықтық норманың мағынасы қандай екені туралы сауалдар
туындайды. Сол сауалдарға құқықтық норманы талқылау арқылы дұрыс жауап
беруге болады.

Қоғамдық өмірде жаңа қатынастар пайда болып отырады. Оларды заң дер
кезінде реттеп үлгірмеуі де мүмкін. Бірақ мұндай қатынастарды қолданыстағы
заңның мазмұны қамтуы ықтимал. Бұл жағдайды да құқықтық норманың мазмұнын
талдау арқылы анықтауға болады. Демек, әлгі құқықтық мазмұны заң ұқсастығы
бойынша тікелей көрсетілмеген қоғамдық қатынастарға да қолданылуы мүмкін.

Талқылаудың қажеттілігі құқықтық норманың сыртқы ресмилендірілуіне,
тілінің ерекшелігіне байланысты да тууы мүмкін. Заң шығарушының ойы-пікірі
сөз, сөйлем арқылы жазылады. Кейде қолданылған сөздің бір ғана мағынасы
болады, ал кейде оның бірнеше мағынасы болады. Құқықтық норманы нақтылы
қатынасқа қолданғанда осы жағдайды да ескеру аса қажет болады. Кейде бір
түсінік, ұғым бірнеше сөздермен берілуі мүмкін. Мысалы, міндет, қажет,
солай істеу керек, тиым салынады, я болмаса, қақысы бар, қақылы,
істей алады, т.с.с[7, 64б] .
Талқылау субъектісі бойынша екіге бөлінеді: ресми және ресми емес.
Ресми талқылау – бұл өкілеттігі бар мемлекеттік орган немесе лауазымды
тұлға беретін түсіндіруді айтамыз. Әдетте, ол арнайы актілерді құжаттамалық
рәсімделеді және барлық азаматтарға міндетті болады. Белгілі бір салдарды
туындатады. Бұндай талқылау субъектілерді талқыланып жатқан норманы бірдей
түсінуге және оны дұрыс түсінуге бағыттайды.
Ресми талқылау өз алдына көлемі бойынша нормативті және казуальді,
аутентикалық (авторлық), легальді (рұқсат етілген), соттық және әкімшілік
деп бөлінеді.
Нормативтік талқылау – бұл белгілі бір норманы немесе құқық нормасын
қолданатын барлық тұлғаларға және органдарға міндетті болып табылатын ресми
талқылау. Бұндай талқылау талқыланған нормамен көзделген барлық жағдайларға
таралады. Осы арқылы оның талаптарын бірыңғай және дұрыс қолдануды
қамтамассыз етеді. Мысалы, Жоғарғы Сот төмен тұрған барлық сотқа қандай да
бір істердің санаттарын қарағанда, қандай да бір заңдарды қолданғанда,
белгілі бір талаптарды және бағыттарды ұстануға ұсыныс береді [8,85б].
Казуальді талқылау – бұл нақты заңи істі қарау барысында, құқықтық
норманың мазмұнын түсіндіру. Бұндай талқылаудың казуальді деп, аталудың
себебі, ол тек нақты жағдайға ғана таралады. Оның жалпыға міндетті сипаты
болмайды. Казуальді талқылауға қажеттілік төмен тұрған құқық қолданушы
органның нақты заңи іс бойынша шығарған шешімі дұрыс болмай заңға қайшы
келген жағдайда қолданылады. Сонымен қатар, осы құқықтық норманы қолданатын
органға үлгі ретінде болады.
Аутентикалық талқылау – бұл талқыланатын нормативтік құқықтың актіні
шығарған органның немесе лауазымды тұлғаның түсіндіруі, яғни бұл
мемлекеттік органның өзі шығарған актілерді талқылауы. Мысалы, Парламенттің
өзі шығарған заңдарды талқылауы.
Легальді талқылау – бұл жоғары тұрған органның рұқсаты арқылы төмен
тұрған органның немесе лауазымды тұлғаның түсіндіруі. Мысалы, Парламент
Үкіметке өзі шығарған заңды түсіндіруді тапсыруы мүмкін. Үкіметтің шығарған
қаулыларын түсіндіру үшін министрліктер мен ведомствалар арнайы өкілеттікке
ие болады. Қаржы министрлігі мемлекеттік бюджетті бөлу туралы Үкіметтің
шешімін түсіндіру.
Соттық талқылау – бұл жоғары тұрған соттың құқық нормасының мәнін
түсіндіруі. Ол сот қызметінде құқық нормаларын дұрыс түсінуді және бірыңғай
қолдануды қамтамасыз етеді [9,201б]. Мысалы, ҚР Жоғарғы Соты барлық төмен
тұрған соттарға сотта істі қарау барысында азаматтық және қылмыстық
заңнаманы қолдану мәселелері туралы ресми түсінік береді және ол барлық
төмен тұрған соттарға талқыланған құқықтық норманы қолданатын лауазымды
тұлғаларға міндетті болып табылады.
Әкімшілік талқылау – бұл мемлекеттік атқарушы органның құқық
нормасының мәнін түсіндіруі. Бұндай талқылау әдетте, басқару, еңбек,
әлеуметтік және т.б. мәселелерге байланысты беріледі.
Ресми емес талқылау – бұл жалпыға міндетті болмайтын құқық нормаларын
мәнін талқылау. Оны кез-келген азамат, қоғамдық бірлестік береді. Ол ауызша
немесе жазбаша болады. Оның ерекшелігі ол билікпен, мәжбірлеумен, жазамен
байланысты емес.
Ресми емес талқылау келесідей бөлінеді: доктриналық (ғылыми), кәсіби
және қарапайым.
Доктриналық талқылау – бұл ғалымның, ғылым өкілдерінің құқық
нормасының мәнін түсіндіруі. Оның құндылығы – аргументтелген, дәлелденген,
негізделген. Оны арнайы ғылыми – зерттеу мекемелері, білікті заңгер –
ғалымдар, тәжірибелі заңгер – практиктердің заңға түсініктемелерінде,
ғылыми жұмыстарында, мақалаларында береді. Мысалы, қылмыстық, азаматтық
кодекске түсініктеме [10, 161б].
Ресми мен ғылым талқылаудың айырмашылығы неде? Ресмиде қорытынды
нәтижелер көзделсе, ғылымда дәлелдемелер, талдау, мәнін ашады.
Кәсіби талқылау – бұл заңгер – мамандар, судья, прокурор, тергеуші,
адвокаттың және жоғары заңи білімі бар қолданыстағы заңды жақсы білетін
мамандардың құқық нормасының мәнін түсіндіруі. Бұндай талқылау ауызша
(кеңес, нақты сұрақ-жауап) және жазбаша (анықтама, қорытынды, баспадағы
мақала) болады. Оның құндылығы талқылайтын адамдардың терең білімі мен
құзіреттілігінде.
Қарапайым талқылау – бұл қатардағы азаматтың құқық нормасын өзінше
түсіндіруі. Бұндай талқылау тұрғындардың негізгі көпшілігінің құқықтық
санасын көрсетеді. Ол дұрыс емес, эмоционалды сипатта болады. Коллизиялық
нормалар – нормалардағы қайшылықтарды шешуге мүмкіндік беретін нормалар.
Құқықтық нормаларды топтастыру құқықтық реттеу жүйесінде құқықтық
нормалардың орны мен рөлін, оның табиғаты мен мақсатын терең түсінуге
мүкіндік береді. Құқықтық нормалардың түрлері: құқытық реттеу пәніне
байланысты құқытық нормалар келесідей бөлінеді: азаматтық құқықтық
нормалар; әкімшілік құқытық нормалар; жер құқықтық нормалар және т.б.
мазмұны бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді: жалпы құқықтық
нормалар (барлық қатынастарды реттейді); арнайы құқықтық нормалар (жеке
қатынастарды реттейді).сипаты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
материалдық құқықтық нормалар (қылмыстық, аграрлық құқық) ;іс жүргізушілік
құқықтық нормалар (азаматтық, қылмыстық іс жүргізу құқықғы) [11, 157б].
құқықтық реттеудің әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:-
императивті құқықтық нормалар (міндеттеуші ережелерден тұрады);
диспозитивті құқықтық нормалар (ерік беруші); ынталандырушы құқықтық
нормалар (пайдалы әрекетті марапаттау); ұсыныс беруші құқықтық нормалар
(қолайлы нұсқаны ұсынады).- уақыты бойынша құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:- тұрақты құқықтық нормалар (заңдарда болады); уақытша құқықтық
нормалар (төтенше жағдай енгізу туралы Президент Жарғысы); функциясы
бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- реттеуші (тараптардың құқықтары мен міндеттерін
белгілейді);конституциялық қорғаушы (субъективті құқықты қалпына келтіруге
бағытталған нормалар); адамдарға таралуы бойынша құқықтық нормалар
келесідей бөлінеді:
- жалпы құқықтық нормалар (барлық ҚР азаматтарға); арнайы құқықтық
нормалар (мүгедектерге, ардагерлерге); таралу саласы бойынша құқықтық
нормалар келесідей бөлінеді:жалпы федеративті құқықтық
нормалар;республикалық құқықтық нормалар; локальды құқықтық нормалар;заңи
күшіне байланысты құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:заңды құқықтық
нормалар;заңға тәуелді құқықтық нормалар; құқық шығармашылық субъектілері
бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:- мемлекеттік органдар
қабылдаған нормалар;- мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормалар;
құқықтық норма элементтерінің анықтылық деңгейіне байланысты құқықтық
нормалар келесідей бөлінеді:- абсолютті анықталған құқықтық нормалар
(тараптардың құқықтарын нақты көрсету);- салыстырмалы анықталған құқықтық
нормалар (әрекеттік нұсқаларын көрсету, мысалы, ҚРҚК жазаның жоғарғы,
төменгі шегін белгілеу);- балама құқықтық нормалар (бірнеше әрекеттер
нұсқасын көрсету, мысалы, айыппұл, түзету жұмыстары); құқықтық реттеу
әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:- құқық беруші
құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді жасауға ерік беру);- міндеттеуші
құқықтық нормалар (адамдарға белгілі бір әрекеттерді жасауды міндеттеу);-
тыйым салушы құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді жасауға тыйым
салу);Осы себеппен құқық нормалары әр алуан. Бұл қоғамдық қатынастардың әр
алуандығына байланысты [12,221б.].
Заң шығарушының, басқа да норма шығарушлық субъектісінің еркін
түсініксіз баяндауға ( заң нормаларының абстрактілігіне, арнаулы
терминдерге ) немесе қайшылығы барлығын білдіруге, сондай- ақ белгілі бір
құқық нормаларын дұрыс түсінбеу және өмірде дұрыс қолданбау сарынының -
оның аңғарылуына байланысты заң нормаларының мазмұнын, яғни мағынасы мен
қолданылу шегін анықтау жөніндегі қызметті құқықты түсіндіру деп санау
қабылданған. Алайда құқық түсіндіруді былайша қосалқы ( тар мағынада )
түсіну оның құқық қолдану процнсіндегі маңызын жоймайды [13, 54б.]. Заң
нормалары көбінесе жалпы сипатта болады, белгілі бір іс- әрекеттердің
немесе қоғамдық қатынастар түрлерінің дағдылы белгілеріне арналған, екінші
жағынан, бұл іс- әрекеттер, қатынастар нақтылы өмір шындығында әрқашан да
нақты болады, бірқатар жеке ерекшеліктермен ерекшеленуі мүмкін. Сондықтан
құқық нормаларын іске асырудың әрбір жағдайында және, бірінші кезекте,
оларды қолданатын (орындайтын) субъектілер үшін қандай да болмасын нақты
жағдайдың заң шығарушы немесе басқа да норма шығарушы субъекті заң
нормасында көздеген қоғамдық қатынастардың белгілі бір түріне жататын-
жатпайтындығын анықтап алу қажеттігі туындайды. Сондықтан мемлекет пен
құқық теориясында заңды, заң нормаларын түсіндіру құқық қолдану процесінде
басты буындардың бірі болып табылады, ал құқық қолданудың әрбір актісінің
құқық нормаларын түсіндірудің де нәтижесі деп саналуы орынды. Заң
нұсқауларын біріңғай түсіну де, оларды дұрыс және біріңғай қолдану да соған
байланысты. Сонымен бірге құқықты түсіндіруді өзі қоғам өміріндегі құбылыс
ретінде саяси режим мен заңдылықтың жай- күйінен мүлдем азат бола алмайды.
Бұл істе құқық қолдану ( орындау ) субъектісінің құқықтық санасы маңызды
рөл атқарады, ол заңдарды, заң нормаларын екі жолмен немесе кем дегенде,
екі жодың біреуімен сөзсіз түсіндіреді. Бұл, біріншіден, айқындау, яғни заң
нормаларын ойша түсіндіріп беру. Ол заң нормаларының мазмұнын бейнебір “
өзі үшін ” анықтайды [14,79б.]. Өз құқықтары мен міндеттері меңгеріледі,
екінші тараптың сол нормаларға байланысты міндеттері мен құқықтары
түсіндіріледі, тарап қоятын талаптардың заңдылығы анықталады. Екіншіден,
бұл - түсіндірме, яғни заң нормаларын айызша, сөз- құжат арқылы ресімдеп
түсіндіріп беру, ол заң нормаларының мазмұнын бейнебір “басқалар үшін” ашып
береді. Құқық нормалары түсіндірмесінің нысыны нақтылайтын ( бірақ жаңа
нормативтік емес ) нұсқаулары болатын арнаулы түсіндіріп беру актілері
табылады. Олардың дербес маңызы жоқ және нормативтік актілердің заң күшін
жоюымен бірге өзінің қолданылуын тоқтата отырып, өздері заң нормаларын
түсіндіретін нормативтік актілермен бірге әрекет етеді. Құқық нормаларының
түсіндірмесі құқық қолдану актілерінің өзінде де, сот шешімдерінде де болуы
мүмкін. Заң шығарушының, басқа да норма шығарушлық субъектісінің еркін
түсініксіз баяндауға (заң нормаларының абстрактілігіне, арнаулы терминдерге
) немесе қайшылығы барлығын білдіруге, сондай- ақ белгілі бір құқық
нормаларын дұрыс түсінбеу және өмірде дұрыс қолданбау сарынының - оның
аңғарылуына байланысты заң нормаларының мазмұнын, яғни мағынасы мен
қолданылу шегін анықтау жөніндегі қызметті құқықты түсіндіру деп санау
қабылданған. Алайда құқық түсіндіруді былайша қосалқы (тар мағынада )
түсіну оның құқық қолдану процнсіндегі маңызын жоймайды [15, 116б.]. Заң
нормалары көбінесе жалпы сипатта болады, белгілі бір іс- әрекеттердің
немесе қоғамдық қатынастар түрлерінің дағдылы белгілеріне арналған, екінші
жағынан, бұл іс- әрекеттер, қатынастар нақтылы өмір шындығында әрқашан да
нақты болады, бірқатар жеке ерекшеліктермен ерекшеленуі мүмкін. Сондықтан
құқық нормаларын іске асырудың әрбір жағдайында және, бірінші кезекте,
оларды қолданатын (орындайтын) субъектілер үшін қандай да болмасын нақты
жағдайдың заң шығарушы немесе басқа да норма шығарушы субъекті заң
нормасында көздеген қоғамдық қатынастардың белгілі бір түріне жататын-
жатпайтындығын анықтап алу қажеттігі туындайды. Сондықтан мемлекет пен
құқық теориясында заңды, заң нормаларын түсіндіру құқық қолдану процесінде
басты буындардың бірі болып табылады, ал құқық қолданудың әрбір актісінің
құқық нормаларын түсіндірудің де нәтижесі деп саналуы орынды. Заң
нұсқауларын біріңғай түсіну де, оларды дұрыс және біріңғай қолдану да соған
байланысты. Әртүрлі өлшемдеріне қарай құқық нормаларын түсіндіруді бірнеше
түрге:
1. түсіндіру субъектілері бойынша және тиісінше оның заңдық күші
бойынша;
2. түсіндіру ауқымы бойынша;
3. түсіндіру көлемі бойынша
4. түсіндіру әдісі бойынша туралауға болады.
1) Түсіндіру субъектілері, демек, түсіндірудің заңдық күші және оның
нәтижелері бойынша құқықты ресми ресми емес түсіндіру болып бөлінеді. Заң
нормаларын ресми түсіндіру дегеніміз уәкілетті мемлекеттік органдардың
беретін, сондықтан да заңдық күші болатын құқық қолдану субъектілері үшін
міндетті болып табылатын түсіндірмесі. Нормативтік құқықтық актілерге ресми
түсіндіру беруге уәкілетті мемлекеттік органдар арнаулы заңдармен немесе
олардың мемлекетік өкімет органдарі жүйесіндегі мәртебесімен белгіленеді.
Мысалы, “ Нормативтік құқықтық актілер туралы ” Қазақстан Республикасының
заңы. Онда “ заңға тәуелді актілердің ресми түсіндірмесін оларды қабылдаған
( шығарған ) органдар немесе лауазымды адамдар береді ” деп бекітілген [16,
217б.]. Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасындығы
соттар және судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заң күші бар
Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Сотының Пленумы “соттардың заңдар
мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдану практикасын зерделеу
және талдау материалдарынқарайды және соттарға сот практикасының мәселелері
жөнінде түсініктер беретін нормативтік қаулылар қабылдайды ”. Соттар мен
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің конституциялық жолмен
белгіленген өкілеттігі мен өзара іс- қимыл тәртібі де заңдарды ресими
түсіндіру механизміне кіреді. Мәселен, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 78- бабына сәйкес, “егер сот қолданылуға тиісті заң немесе
өзге де норативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс
жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні коституциялық емес деп тану туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті” [1, 35б.]. Мұндай
заңдарды немесе өзге де норативтік құқықтық актлерді соттардың табыс етуі
бойынша зерделеп, олардың конституциялық еместігін анықтағаннан кейін
Конституциялық Кеңес өзінің ресми шешімімен бұл заңдарды немесе өзге де
норативтік құқықтық актілердіадам мен азаматтың конституциялық құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп таниды, мұның өзі олардың өзіне
өзі күші жойылуына әкеп соғады және олар қолдануға жатпайды. Сонымен
бірге, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72- бабының 1- тармағының 4)
тармақшасына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.