Құрылыс шығындарының есебі
Жоспар
Кіріспе
1. Құрылыс шығындарының есебі
1.1 ЖШС-тің техникалық экономикалық жағдайы және оның негізгі
көрсеткіштерін талдау
1.2 Шығындардың құрылымы мен жіктелуі
1.3 Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын халықаралық қаржылық
есеп стандарттарына сай жетілдіру
ІІ. Құрылыстағы шығындар және құрылыс-монтаж жұмыстарының өзіндік құнын
калькуляциялаудың аудиті
2.1 Құрылыстағы өндірістік шығындарды есептеуге аудиторлық тексеру жүргізу
2.2 Серіктестіктегі бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасында құрылыс саласы жеке меншікті нысанында
құрылған және нарықтық қатынастар жүйесінде дамыған болып саналатын
экономикалық аспектілердің маңыздыларының бірі.
Республика экономикасының даму кезеңіндегі Елбасының алға қойған
талаптарына және де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, бүгінгі күні құрылыс
өндірісінің ауқымы кеңіп, көлемі күннен-күнге жоғарлауда. Осы құбылысқа
байланысты халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру заман талабына сай
орындалуы керек. Талапты орындау мақсатында нақты жүргізілген есеп қана
нысанның әр бір шаршы көлемін дұрыс бағалай алады.
Құрылыс өндірісі технологиясының шаруашылық субъектілерінің
аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастыру әсер ететін өзіне тән
ерекшеліктері бар. Құрылыс өндірісі жермен тікелей байланысты. Құрылыс
барысында өндірілетін өнім сол орында қалады, жұмысшылар бригадасы мен
құрылыс техникасы жаңа объектіге ауысып отырады. Жұмыс күші мен құрылыс
техникасын басқа жерге ауыстыру қосымша шығындары талап етеді. Кейбір
шығындар (құрылыс машиналары мен механизмдерін монтаждау, не монтаждан алу)
есепте алдын ала жиналып, одан кейін тиісті кезеңмен есеп объектілеріне
бөлінеді.
Сондықтан қазіргі таңда құрылыс шаруашылығының тұрақты дамуына және
тиімді пайдалануына, саладағы өндіріс шығындарының есебінің дұрыс
ұйымдастырылуы маңызды әсер етеді. Яғни дұрыс ұйымастырылған бухгалтерлік
есеп - қорлар және ақша қаражаттардың үнемді пайдалануы, жөндеу
жұмыстарының өзіндік құндарын төмендетуге, өндіріс тиімділігін арттыруға
мүмкіндіктер тудырады.
Бүгінгі күні қалыптасқан экономикалық жағдайлар құрылыстың жөндеу
жұмыстарына жұмсалған шығындарды төмендету мақсатында толық ақпарат қажет.
Жөндеу жұмыстарына жұмсалған нақты шығындар тек есеп мерзімінің аяғында
жинақталғандықтан, құрылыс монтаж жұмыстарының өзіндік құндарын төменету
жолдарын анықтау, шығындарды жедел бақылау, ұйымдастыру мүмкінігі болмай
отыр. Есебін тиімдіу ұйымастыру үшін басқару жүйесін жақсарту, жеделдігі
мен талдамалығын жоғарлату қажет.
Осы аталған міндеттемелерді жүзеге асыру үшін құрылыс саласындағы
технологиялық ерекшеліктеріне қарай өндірістік шығынардың қалыптасуын
анықтай отырып, құрылыс монтаж жұмыстарының өзіндік құндарын құрайтын
тікелей және үстеме шығындар есебін жүргізу, оларды төмендету жолдарын
іздестіру және жұмсалған шығындарға жүргізілген талдау және жеел бақылау
механизмдерін жетілдіру қажет.
Курстық жұмыстың өзектілігі - құрылыс өндірісінің ерекшеліктерін
зерттеп, құрылыс ұйымдарында құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындаумен
байланысты шығындар есебінің қазіргі кезеңдегі жағдай және оны даму
ерекшеліктері жолдарын анықтау.
1. Құрылыс шығындарының есебі
1. ЖШС-тің техникалық экономикалық жағдайы және оның негізгі
көрсеткіштерін талдау
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан Республикасы
заңнамасы бойынша заңды тұлға болып табылады.
Қоғамның толық атауы мемлекеттік тілде: Қазқүрылыс жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі.
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2 маусым 2000 жылы
Алматы қаласының Қазақстан Республикасының Әділт министрлігіне қарасты
юстиция басқармасында (мемлекеттік тіркеу туралы күәлігі №3279601-1910-ТОО)
тіркелуі бойынша құрылды.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты заңды тұлғалар мен халыққа құрылыс
жөндеу қызметтер мен жұмыстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру
арқылы кіріс табу болып табылады. Аталған мақсаттарына жету үшін
Серіктестік әкімшілік жайлар мен жалпы пайдаланылатын жайларды жобалау,
құрылыс-монтаж жұмыстары, фасадтар салу, инжиниринг, Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым салынбаған кез келген
түрлерін атқару. Лицензия алынуы керек қызмет түрін атқару үшін
Серіктестік Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте
лицензия алу міндетті.
Серіктестіктің орналасқан жері: 4880099, Қазақстан Республикасы, Алматы
қаласы, Ақсай 1- 20 үй. Серіктестіктің қызмет атқару мерзіміоның Қазақстан
Республикасының уәкілетті мемлекеттік органында мемлекеттік тіркеуден өткен
кезінен бастап есептеледі және уақыт бойынша шектелмеген. Серіктестіктің
қатысушылары: 1) Қалибеков Арслан Калибекұлы - Қазақстан Республикасының
азаматы, 23.07.1976 жылы Талдықорған обл. туылған, жеке күәлік №000058007,
Қазақстан Республикасының ІІМ 21.11.1995 ж. берілген, СТН 600718624714,
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестікгінің негізгі тұтынушылары
деңгейі орташадан жоғары жеке тұлғалар болып табылады.
Серіктестіктің алдына қойған негізіг міндеті: максималды табыс алу, ол
үшін кәсіпорын өзінің қызмет көрсету және құрылыс монтаждау жұмыстарын
ұлғайтады және қызмет көрсету сервисін жетілдіреді, содан оның қаржылық
жағдайы бір қалыпты тұр.
Серіктестіктің заңды мәртебесі:
1. Серіктестік Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің
органдарымен мемлекеттік кезінен бастап заңды тұлғаның құқықтарын
иеленеді. Серіктестік өз қызметін Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне, Қазақстан Республикасының 22.04.1998 ж.
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті
серіктестіктер туралы Заңына және серіктестіктің жарғысына сәйкес
атқарады.
2. Серіктестік жұмыскерлерінің жылдыққ орташа саны 250 адаманан көп
болатын немесе бір жылғы активтерінің жалпы құны айлық есеп
көрсеткішінің үш жиырма бес мың есесінен артық болатын ірі
бизнестің субъектісі бболып табылады.
3. Серіктестік өз жарғысымен және қатысушылардың жалпы жиналысының
шешімдерінің Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының
шегінде құқықтарға ие, қызметін атқару үшін қажетті рәміздері
(банктік шоттары, соның ішінде валюталық шоттары, мөрі,
мөртаңбалары, бланктері, таура белгілері, т.б.) бар.
4. Серіктестік коммерциялық ұйым болып табылады, қызметінің
мақсаттырна жету үшін өз атынан мәмілелер жасауға, мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтарды иеленуге, міндеттерді қабылдауға,
соттарда арыз беруші ретінде әрекет етуге құқылы.
5. Серіктестік Қазақстан республикасынң аумағында және одан тыс
жерелерде филиалдар мен өкілдіктерді құруға, басқа заңды
тұлғалармен бірлестіктерге (одақтарға) кіруге, сондай-ақ басқа
заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы.
6. Серіктестік өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі Қазақстан
Рсепубликасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес өтеп алынуы мүмкін
барлық мүлкімен жауап береді. Мемлекет пен оның органдары
Серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, Серіктестік
те Мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Серіктестік
өз қатысушыларының оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серіктестіктің қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап
бермейді және өздерінің енгізген салымдарының құны шегінде
Серіктестіктің қызметіне байланысты шығындар тәукелін көтереді.
Жарғылық капиталрға салымын толық енгізбеген серіктестіктің
қатысушылары әр бір қатысушының енгізілмеген салым бөлігінің құны
шегінде оның міндеттемелері бойынша ортақ жауапкертшілік көтереді.
Серіктестік қатысушыларының құқықтары мен міндеттері:
Серіктестік қатысушылары міндетті:
1. Серіктестіктің жарғысымен, құрылтай шартымен және Қазақстан
Рсепубликасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте Серіктестіктің
істерін басқаруға қатысуға,
2. Серіктестіктің басқарушы органдарын сайлауға, тағайындауға, кері
шақырып алуға және с айлануға;
3. Серіктестіктің қызметі туралы ақпарат алуға, бухгалтерлік және басқа
құжатнамамаен танысуға;
4. қатысушыларының Жалпы жиналысының құзыретіне сәйкес оған жарғымен және
Қазақстан Рсепубликасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте
Серіктестіктің қызмет мәселелері жөнінде ұсыныстар жасауға;
5. Қазақстан Рсепубликасыныңу заңнамасына және қатысушыларының Жалпы
жиналысының шешіміне сәйкес Серіктестіктің жарғылық капиталындағы
үлесіне сәйкес Серіктестіктің қызметінен кіріс алуға;
6. Серіктестіктің жарғылық капиталындағы өзіне тиесілі үлесті (үлесінің
бір бөлігін) сатуға немесе басқаша шеттетуге (соның ішінде кепілге
алуға);
7. Серіктестік тараған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан
кейін қалған мүліктің құнын немесе Серіктестіктің барлық
қатысушыларының келісімі бойынша осы мүліктің бірбөліні заттай алуға;
8. Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте үлесін
шеттету арқылы Серіктестікке қатысуын тоқтатуға.
Серіктестік қатысушылары міндетті:
1. Серіктестіктің құрылтай шартымен және жарғымен қарастырылған тәртіпте,
мөлшерлерде және мерзімдерде Серіктесстіктің жарғылық капиталына
салымдар енгізуге;
2. Серіктестіктің құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
3. құрылтайшартының талаптары мен Серіктестіктің жоғарғы басқару
органдарының шешімдерін орындауға;
4. Серіктестіктің жарғысымен және құрылтай шартымен белгіленген
тәртіпте Серіктестіктің қызметне қатысуға, оның ішінде
Серіктестіктің коммерциялық жобаларын жүзеге асыру шегінде өзіне
қабылдаған міндеттемелерді орындауға;
5. Серіктестік коммерциялық құпия деп жарияланған мәліметтерді
таратпауға;
6. Серіктестікке шығын әкелуі ықтимал қызметтен бас тартуға.
Серіктестіктің қатысушылары Қазақстан Рсепубликасынң заңнамасымен,
құрылтай құжаттырмен және қатысушылардың Жалпы жиналысының шешімдерімен
қарастырылған басқа да құқықтарға ие болып, міндеттерді көтеруі мүмкін.
Серіктестіктің мүлкі:
Серіктестіктің мүлкі құрылтайшылардың (қатысушылардың) енгізген алғашқы
салымдарының, қосымша жарналардың, Серіктестіктің кәсіпкерлік және
шаруашылық қызметтен алынған кірістердің есебінен, сондай- ақ Қазақстан
республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған басқа көздерден құралады.
Серіктестік негізгі қорлардан, айналымдағы қаражаттардан, басқа да
құндылықтардын құралған мүлкіне Қазақстан Республикасының заңнамасымен
қарастырылған тәртіпте иелік ету, пайдалану және өкімдік ету құқығын жүзеге
асырады. Серіктесітктің мүлкі оның жеке басында есепке алынады.
Жарғылық капиталы:
Серіктестіктің қызметін қамтамассыз ету үшін қатысушылардың ақшалай
салымдарының есебінен Серіктестіктің жарғылық капиталы құралады. Жарғылық
капиталдың алғашқы мөлшерін қатысушылар 1205000 (бір миллион екі мың бес
жүз) теңге мөлшерінде құрайды. Серіктестіктің мемлекеттік тіркелуі кезінде
жарғылық капитал толығымен құралады. Серіктестіктің жарғылық капиталы
барлық қатысушылардың қосымша пропорционал салымдар енгізу арқылы,
Серіктестіктің жеке меншік қаражаттарының есебінен, барлық қалған
қатысушылардың келісімі болған жағдайда бір немесе бірнеше қатысушының
қосымша салым енгізу арқылы, Серіктестіктің құрамын жаңа қатысушыларды
қабылдау арқылы ұлғайтылады. Серіктестіктің жарғылық капиталы Серіктестік
қатысушыларының салымдарының мөлшерін пропорционал азайту арқылы немесе
жекелеген қатысушылардың үлестерін толығымен немесе ьір бөлігін өтеу арқылы
азайтылады. Қатысушылардың Жалпы жинадлысы жарғылық капиталды азайту туралы
шешім қабылдаған күннен бастап екі ай ішінде Серіктестік жарғылық
капиталының азайғандығы туралы хабарламаны барлық несие берушілеріне
жіберуге немесе серіктестіктер туралы мәліметтер жарияланатын ресми
басылымда сәйкес хабарландыру беруге міндетті. Серіктестіктің жарғылық
капиталы мемлекеттік тіркелген кездегі заңнамамен белгіленген ең аз
мөлшерден төмен азайтуға жол берілмейді. Серіктетстік қатысушыларының
жарғылық капиталдағы үлестері және Серіктестіктің мүлік құнындағы сәйкес
үлестері (мүліктегі үлесі) Серіктестіктің жарғылық капиталындағы
салымдарына пропорционал болады және бүтіннің бір бөлігі немесе пайыз
түрінде беріледі. Серіктестік қатысушысы Серіктестіктің мүлкіндегі үлесін
немесе оның бір бөлігін Серіктестіктің басқа қатысушыларына немесе үшінші
тұлғаларға сатуға немес басқа жолмен беруге құқылы. Серіктестіктің
қатысушысы өз үлесін Серіктестіктің бас қатысушылардың алдындағы
міндеттемесінің қамтамасыз етілуі ретінде кепілге салу құқылы. Осындай
мәмілелерді жасау үшін Серіктестіктің немесе басқа қатысушылардың келісімі
талап етілмейді. Серіктестіктің қатысушылары үшінші тұлғалар алдындағы
қоладныстағы заңнамамен қарастырылған тәртіпте қатысушының үлесін немесе
оның бір бөлігін артықшылықпен сатып алу құқығын пайдаланады.
Серіктестіктің қатысушысының үшінші тұлғалар алдындағы міндеттемесінің
қаматамасыз етілуі ретінде үлесін (оның бір бөлігін) үшінші тұлғаларға
қолданыстағы заңнамаға сәйкес шеттетуіне немесе үлесті (үлестің бір
бөлігін) кепілге салуына жол беріледі. Кез келген негіз бойынша үлеске
деген құқықты жоғалту қатысушысының Серіктестіктен шығуына алып келеді.
Қолданыстағы занамамен белгіленген тәртіпте үлесті иелену иеленушінің
Серіктестік қатысушыларының құрамына кіруін білдіреді.
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестікгінің бухгалтериясы
бухгалтерлік есебінің келесі бөлімшелерінен құралады: негізгі құралдар және
тауарлық материалдық құндылықтардың есебі; еңбекақы бойынша қызметкрелермен
есеп айырысу есебі; ақша қаражатының есебі (кассалық опрециялар есебі және
есеп айырысу шотындағы ақша және валюталық шотындағы ақша операцияларының
есебі); әлеуметтік сферасы бойынша операциялар есебі, дайын өнімнің есебі,
сатыпалушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысудың есебі.
Бұл шаруашылық субъект жайлы толығырақ ақпарат алу үшін оның нақты
қызметін мінездейтін қаржылық-шаруашылық қызметімен және динамикадағы
негізгі көрсеткіштерімен танысу керек (Кесте 1). Келтірілген технико-
экономикалық көрсеткіштерге сүйене отырып, еңбек өнімділігінің 15% түсуіне
қарамастан, кәсіпорын табысты екенін көруге болады.
Кесте 1. Қазқұрылыс ЖШС-тың 2006-2007 жылғы қаржылық-шаруашылық
қызметінің экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 2006 жыл 2007 жыл Өсу қарқыны
+ - %
Құрылыс жұмыстарынан алынған79000 79800 800 1,1
табыс, мың,тг.
Жұмыс істейтін адамдардың 21 25 4 19
орташа саны, адам
НҚ орташа жылдық құны, 1930,8 3112,5 1181,7 61,2
мың,тг.
Ағымдағы активтердің орташа 14950 26300 11350 75,9
жылдық құны, мың,тг.
Еңбек өнімділігі ( 3285,7 2792 -493,7 -15
1жол.2жол), теңге.
Қордың қайтарылуы 35,7 22,4 -13,3 -37,2
(.1жол3жол), тенге.
Қорсыйымдылығы (3жол1жол), 0,02 0,04 0,02 100
теңге.
Өнімнің өзіндік құны, 51060 52000 940 1,8
мың,теңге.
Жалпы табыс 27940 27800 -140 -0,8
Кезең шығыстары 17770 17000 -770 -4,3
Салық салынуға дейінгі табыс170 2200 2030 1194
Табыс салығы 51 660 609 1194
Таза табыс 170 1518 1348 792
Дебиторлық қарыз 6200 5100 -1100 -17,7
Активтердің аййналымдылығы, 0,002 0,02 0,018 900
рет
Рентабельділік % 0,011 17,3 17,3 1472
Капитал табыстылығы 0,004 0,02 0,016 400
Балансты экономикалық оқу барысында келесі қорытынды жасалды:
• Баланстағы Активтің барлық бөлімшелерінің жалпы жиыны Пассивтің барлық
бөлімшелерінің жалпы жиынына тең: А (І+ІІ) = П(І+ІІ+ІІІ)
Біздің баланс бойынша теңдігіміз мынаны құрайды:
Жыл басына 27020000+18700000=39920000+5800000
Жыл аяғына 40790000+33900000=67890000+6800000
• Активтің бірінші бөлімінің жиынын, әдеттегідей, пассивтің бірінші
бөлімінен кем болады: АI ПI
Анализденген кәсіпорында бұл теңсіздік келесідей талданады:
Жыл басына 27020000 39920000
Жыл аяғына 40790000 67890000
• Ағымдағы активтің жалпы суммасы ағымдағы және ұзақмерзімді
міндеттемелердің қосындысынан көп болады: АІІ П(ІІ+ІІІ)
Біздің мысалымыз бойынша бұл теңсіздік келесідей түрге ие болады:
Жыл басына 18700000 5800000
Жыл аяғына 33900000 6800000
• Актив = Өзіндік капитал + Ұзақ мерзімді міндеттемелер + Ағымдағы
міндеттемелер
Жыл басына 45720000 = 39920000 + 0 + 5800000
Жыл аяғына 74690000 = 67890000 + 0 + 6800000
Есеп беретін жылдың ішінде баланс валютасы 3100000 тг. Ұлғайды. Бұл
кәсіпорынның өндірістік мүмкіндігінің өсуін және жағымды бағаны аларлықтай
еңбек еткенін көрсетеді. Сонымен бірге жасалған жұмыстан кірістің ұлғайуы
көрінеді (1,1%), бұл кәсіпорында қаражатты дұрыс пайдалануының көрсеткіші
болып табылады. Бірақ бұл қаражаттардың көзі ағымдағы міндеттемелер болып
табылатындығын ұмытпауымыз керек.
Жоғарыда көрсетілген есеп айырысудан көргеніміздей осы шаруашылық субъект
аса жедел міндеттемелерді жабудан қаржылық қиыншылық көріп отырған жоқ.
Кесте 2. Төлемқабілеттілігінің коэффициентінің есебі
Көрсеткіштер Жыл басына Жыл аяғына Өсу қарқыны
(+ -)
Ақша қааражаты, мың тенге 18700 33900 +15200
Қысқамерзімді міндеттемелер5800 6800 +1000
Төлем қабілеттілігінің 3,2 27100 +27096,8
коэффициенті
Кестеден көріп отырғанымыздай кәсіпорынның анализі 31.12.2005 жылына
жасалып отыр және ол қаржылық қиыншылықтарды сезіп отырған жоқ. Бұл күні
жұмыс күні аяқталғанша өзінің жедел міндеттемелердің 100% жабуға болатынын
көріп отырмыз.
1.2 Шығындардың құрылымы мен жіктелуі
Шығындарды жіктелу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс
процесіндегі экономикалық рөлі (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік
құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін мендеттеріне қарай шығыстарды жіктеуге болады: өнімнің
өзіндік құны мен алынған пайдыны есептеу – келген және шыққан, өндірістік
және кезеіңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің
шығынарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең
шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу –
реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Жасалған жұмыстың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір
қызмет адамның пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтының бәрі
де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығынармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. Өндіріс
шығындары – қызметті көрсету мен өнімді өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек
шығындары. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген
жіктеудің мәні зор.
Шығынар – басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі, күрделі және
сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындары топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданылған жөн.
2Қорлар атты Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартында
шығындар былайша жіктеледі:
• Пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын белгілеу үшін қажет.
• Шығынды көтерушілер, яғни қызмет түрі бойынша - өнімнің өзіндік құнын
анықтау
• Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
1. Экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын
көрсетеді 7 БЕС сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:
▪ материалдық шығындар;
▪ еңбекті өтеуге жұмсалған шығындар;
▪ ақша аударулар;
▪ құралдардың тозуы;
▪ басқадай шығындар.
2. Калькуляция баптар бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын
есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
▪ материалдар
▪ еңбекті өтеу
▪ ақша аударулар (аударымдар)
▪ қосымша шығындар
Көрсетілген топтарды салыстыру 6 кестеде көрсетілген.
Кесте 3. Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындардды топтастыру,
мың теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
Материалдық шығындар 78000 1.Материалдар 25200
Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2.Сатылатын жартылай өнім 41000
шығындар
Аударымдар 3060 3.Қайтарымды қалдықтар 2400
(ұстап қалынады)
Құралдардың тозуы 7220 Технологиялық мақсаттарға 9100
арналған отын мен энергия
Басқадай- шығындар 11720 5.Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6.Ақша аударымдары 1800
Өндірістік емес шоттарға 3600 7.Өндірісті дайындау мен 4600
(-) (қайтарымды қалдықтар игеруге шығыстар
құны, ақаулар,кінәлілерден
шығынның орнын толтыру және
т.б)
Бітпеген өндірістің 600 8.Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+) өзгерту
9.Ақаудан болған шығыстар 1390
10.Басқадай өндірістік 1010
шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000
Экономикалық элементтер (117000теңге) және калькуляция баптары
(114000теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту
бөлігіне түзету элементтері бойынша жиынттыққа кірмей тұрып сандық жағынан
бірдей болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады.
Мысалы, экономикалық элементтер бойынша Еңбекті өтеу шығындары
17000 теңге болып, ал Еңбекті өтеу калькуляциясының бабы бойынша 10000
теңге болып көрсетілген. Айырма жабдықты күтумен шұғылданатын жұмысшылардың
еңбегін өтеу шығындарында, яғни қосымша шығындарда ескерілген.
Алайда экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын құрамы (элементтер) және мақсатты белгілеуі
(калькуляция баптары) бойынша сипаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыру және оны шығындардың пайда болу орны мен
қызмет көрсету түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият қарастыруға,
өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын бақылауды
жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша топтастыру
олардың құрылымын оқып үйрену, өндірістік шығындардың сметасы қолданылады.
Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім өндірісіне жұмсалған
шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік береді.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін
Кесте 4. Өндірістегі шығындарды жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл Негізгі
бойынша Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі Тікелей
бойынша Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
Кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс прцесіне қатысуы бойынша (басқару өндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымша - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болған шығындар.
Тікелей - өнімнің,қызметтің белгілі бір түрін өндіруге байланысты,
оның өзіндік құнына тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар,аударымдар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары).
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанама
шығындар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама
шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым
менеджерінің еңбекақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне
(құрылыста, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементті – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
аударымдар).
Кешенді – бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиісті риск
құрамының еңбекақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелі – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты
өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия,
отын және т.б) және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөлінеді.
Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем өзгергенде
тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына қарамастан.
Кесте 5.Өзгермелі шығындардың өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі
Көлем, бірлікБірлікке шаққандағы өзгермеліБірлікке шаққандағы жалпы
шығындар, теңгемен өзгермелі шығындар, теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес (жалға
алу, өндірістік бөлімге жарық беру, амортизация, жылу т.б). Егер көлем 10%
-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығындар өзгермей қалады,
бірақ бір біріне тұрақты түседі.
Егер өндіріс көлемі 10% -ке азайса, онда жалпы тұрақты шығындар
өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты
шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі бір
бірлікке ұлғайса, тұрақты шығындар төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік
құны да төмендейді.
Кесте 6. Тұрақты шығындардың өнім бірлігіне шаққандағы тәртібі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
тұрақты шығындар, жалпы тұрақты шығындар,
теңгемен теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Өндіріс бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің
ұлғаюына қарай төмендейді.
Ағымдағы - жиі мерзімде болып тұратын (шикізат, материал шығыстары).
Біржолғы - еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б төлеуге арналған
шығындар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде бірен
сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік - қызметті көрсетуге байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын өнімнің құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнім және субъектілердің негізгі құрал дабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық - сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты шығындар.
Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Жоспарланбайтын - өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер
салдарынан пайда болған шығындар.
Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса. (цех тексерушісі реттейді)
Реттелмейтін - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері,
конструкторлық бөлім қызметкерлерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташа - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына кететін.
Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар.
Құрылыс пен монтаждау жұмыстарының өзіндік құнына құрылыс пен
монтаждау жұмыстарының өндірісімен байланысты шығындар кіреді. Олар
экономикалық элементтер және калькуляция баптары бойынша топтастырылады.
Шығындардың экономикалық элементтері өндіріс үрдісі барысында
экономикалық мазмұны мен функционалдық ролі бойынша біртекті жұмсалған
ресурстар жиынтығы болып табылады. Шығындардың элементтер ақпараттары
бойынша негізгі резервтердің өзіндік құнның төмендеуін, жоспардың басқа
баптары мен жоспарлық өзіндік құнның байланысын, жоспардан тыс және бірнеше
жылдар бойы өндірісте шығындардың құрылымында өзгеруін зерттеуін, айналым
құралдардың жеке көрсеткіштері талдауын жасауын анықтауға үлкен ықпал
жасайды. Жоғары тұрған басқару органдарға шығындардың элементтер бойынша
топтастыру салалар мен жеке салалар бойынша шығындардың құрылымын зерттеу
және салалар бойынша ұлттық табысты есептеу үшін пайдаланылады.
Құрылыста элементтер бойынша шығындарды топтастыру номенклатурасы
төмендегідей :
1. Материалдық шығындар (қалдықтарды шегерілгенде).
2. Еңбекақыны төлеу шығындары.
3. Сақтандыру жарнасын төлеу.
4. Құралдардың тозуы.
5. Басқадай шығындар.
Материалдық шығындар элементіне: материалдарға, құрылыс
конструкциясы мен бөлшектері, отын, элекрэнергия, бу, су (қосалқы және
көмекші өндірістін өнімі мен қызмет көрсетуі және қызмет көрсету
шаруашылықты қоса алғанда), құрылыс-монтаждау жұмыстарын өндірісте
пайдаланылғанда, сонын ішінде құрылыс машиналар мен механизмдердің жөңдеу
және эксплуатациялауға кеткен шығындар жатады.
Еңбекақыны төлеу шығындар элементіне жұмыскерлердің еңбекақысы,
сонын ішінде істен шықпаған құрамы да, құрылыс-монтаждау жұмысымен
айналысқан, құрылыс машиналар мен механизмдерді басқару мен қызмет көрсету
жұмысшылары және ведомстволық күзет жұмысшылары мен әкімшілік-шаруашылық
жұмыскерлер және т.б. жатады.
Құралдардың тозуы элементіне құрылыс ұйымының балансында болған
негізгі қорлар құнының, қосалқы және көмекші өндірістін негізгі қорлар және
қызмет көрсету шаруашылықты қоса алмағанда бекітілген нормалар бойынша
есептелген тозу сомасы. Оларға құрылыс ұйымдардың материалдық емес
активтердің тозуы да жатқызылады.
Басқадай шығындар элементіне жоғарыда көрсетілген шығындар
элементтер топтарына кірмеген шығындар жатады:
– Қолданылған машиналар, механизмдер, мекеме мен ғимараттар жалға
алуы және механизацияны басқарған қызмет көрсетуді төлеу;
– Жалпы пайдаланылған көлігі қызметін (материалдарды жеткізуден
басқа) және құрылыс ұйымының көлігі, соның ішінде құрылыс шегінде
тасумен айналысқаны үшін төлемдер;
– Іскерлік іс-сапарлар;
– Жоспарлық шығындарды төмендету үшін жетуді үнемдеуген шаруашылық-
есептік бригадаларға сыйақылар төлеу;
– Жоғары тұрған ұйымдар қамтамасыз етуге кеткен шығындар;
– Өрт сөндіруші, әскери оңашалау және күзету ведостволардан тыс
шығындар;
– Басқа шығындар.
Құрылыста сметаны жасау, жоспарлау және құрылыс өнімін өзіндік құнын
калькуляция негізінде келесідей шығындардың баптар бойынша топтастырылуы:
1. Материалдар.
2. Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы.
3. Құрылыс машиналары мен механизмдернің эксплуатациясына
кеткен шығындар.
4. Үстеме шығындар.
Материалдық шығындар бабы өндірістің ең ірі, үлесі шығындарын 50-
90% құрайтын, шығындар элементі болып табылады. Материалдар мен шикізаттар
құнына комиссиондық сыйақылар, брокерлік және басқа да делдал қызметтері
кіреді. Өндіріс процесінде қолданылған материалдар мен шикізаттар өзіндік
құнына қосымша құн салығының сомасынсыз кіреді.
Материалдық шығындар өнімнің өзіндік құнының құрамында үлкен үлес
салмағына ие. Сондықтан олардың дұрыс есептелумен қатаң бақылауға алынуы
өнімнің өзіндік құнының дұрыстығын қамтамассыз етеді.
Өнімнің өзіндік құн құрылымында материалдық шығындар келесі баптармен
көрсетіледі:
- шикізат пен негізгі материалдар;
- меншікті жартылай фабрикаттар;
- қайтарымды шығыстар;
- қосымша материалдар;
- техникалық мақсатта қолданылатын жанар-жағар май мен энергия;
- құрылыс материалдары.
Шикізат пен материалдар шикізат пен материалдар шығындары болып
келтіріледі де, өнімді жасау немесе оны жасауға қажетті компонент негізі
болып табылады. Құрылыс кәсіпорындарында құрылыс материалдары құрылысқа,
реконструкцияға және жөңдеу жұмыстарына (цемент, бетон, кірпіш және құм)
және басқа да материалдар тағайындалады.
Қосымша материалдар – қалыпты техникалық процессті қамтамасыз ету
үшін өнімді жасағанда процесте қолданылған қосымша материалдар. Нақты
Қосымша материалдар шығындары өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құны және
аяқталмаған өндірістік сметалық ставкаларға пропорционалды шығындар.
Еңбекақы төлеу бабында кәсіпорынның негізгі өндіріс персоналына
еңбекақы төлеу шығыстары көрсетіледі.
Негізгі құрылыс жұмыскерлеріне еңбекақы төлеу шығыстар есебін
ұйымдастырудағы негізгі ерекшелік құрылысшылардың негізгі еңбекақысы тура
шығыстарға жатқызылады, ал құрылыс ұйымдарының қосымша еңбекақысы үстеме
шығыстарына жатқызылады.
Құрылыста негізгі еңбекақы сомасына құрылыс, монтаждау және басқа
құрылыс жұмыстар түрін орындаған жұмысшылардың және қосалқы жұмысшылар,
материалдарды қолмен тасу және жатқызу, бекіту жұмыстарымен айналысқандар
жатады. Еңбекақы төлеу шығыстары құрамына төлемдерден басқалар да шығыстар
жатқызылады, жұмыстан тыс істеген жұмыс үшін қосымша төлемдер, жұмыс
істегенде қалыпты жағдайдың өзгеруіне байланысты (эксплуатациялық
ғимараттар мен цехтарда немесе капеж және судың арту жағдайында құрылыс пен
жөңдеу-құрылыс жұмыстары үшін) төленетін төлемдер.
Құрылыс машиналары мен механизмдерін эксплуатациялау шығыстары
бабында құрылыс ұйымдары құрылыс техникасын пайдалануға әртүрлі ұйымдастыру
нысандары қолданылады. Ол ұйымның меншігінде немесе басқа тұлғадан жалға
(персоналдың қызмет көрсетуісіз) немесе мамандырылған механизация басқарма
қосалқы мердігерлік жағдайында (персоналдың қызмет көрсетуімен) тарту.
Сондықтан құрылыс техникасын эксплуатациялау шығындары жиындығына меншікті
және жалға алынған шығыстар мен қызмет керсету құнынан құралады.
Құрылыс машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығыстар бабы:
- жұмысшылардың еңбекақысын төлеу жүйесі мен нысандары бойынша құрылыс
ұйымдары қабылдаған шығыстары: құрылыс машиналар мен механизмдерді
басқарумен айналысқан жұмысшылар (механиктер, машинисттер, мотористтер
және басқа да машиналар мен механизмдерді басқарумен байланысты
жұмысшылар);
- материалдық ресурстар шығыстары, сонын ішінде эксплуатациялық
мақсатпен қолданылған жанар-жағар май мен энергия;
- құрылыс машиналары мен механизмдерді қалпына келтіру үшін
амортизациялық аударымдар;
- келісім-шарт негізінде жалға алынған машиналар мен механизмдерді
қолдану үшін жал төлемі;
- техникалық қызмет көрсету және құрылыс машиналар мен механизмдернің
диагностикасына кеткен шығыстар;
- құрылыс машиналары мен механизмдернің жөңдеу жұмыстарына кеткен
шығыстар, резервтік қор болған жағдайда жөңдеу қорына немесе жөңдеу
үшін резервке аударымдар;
- құрылыс машиналары мен механизмдерді қайта негіздеу шығыстары немесе
резервке аударымдар;
- құрылыстан тыс құрылыс конструкцияларын және материалдарды тасу, не
орнын ауыстыру, сонын ішінде оларды тиеу және мен түсірумен айналысқан
жұмысшылардың еңбекақысы мен топырақты (грунт) әкелу мен шығаруға
кеткен шығыстары;
- құрылыс машиналар мен механизацияларды эксплуатациялауға кеткен басқа
да шығыстар.
Құрылыс машиналар мен механизацияларды эксплуатациялауға кеткен
шығыстар бабы бойынша шығыстар жоба бойынша тұтыну уақытына қарай, машино-
ауысым шамамен және жобалық машино-ауысымдар құнының калькуляциясымен
саналады.
Келісім-шарт бойынша емес жұмыста қолданылған жалданған құрылыс
машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығынтары құрылыс жұмыстар
өзіндік құнына кірмейді
Үстеме шығыстар – бұл өндірісті басқару мен қызмет көрсетумен
байланысты шығындар. Олар кешенді сипатты атқарады да, олардың құрамында
барлық экономикалық элементтер шығындары, құрылыс мердігер келісім-шартта
бөлінуі мүмкін, жатады.
11 қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары мен әдістемесіне
сәйкес құрылыста үстеме шығындарға мыналар жатады:
1. Құрылыс жұмыскерлеріне қызмет көрсету шығыстары:
– өндірістің негізгі және қосалқы жұмыскерлеріне қосымша
еңбекақы және әлеуметтік пен міндетті медициналық
сақтандыру жарналар аударымдары;
– өндірістің негізгі және қосалқы жұмыскерлеріне кезекті
демалысты төлеге арналған арнайы қорға аударымдар;
– аммортизация аударымдары және аммортизация аударым
жалға алу бөлігінен, ағымдық жөндеу және санитарлық-
тұрмыстық мобильді ғимараттарды және медициналық
мекемелерді, кәсіпорынның қоғамдық тамақтану бөлмелерін
басқа орынға ауыстыру шығыстары;
– қызмет көрсету персоналының негізгі және қосымша
еңбекақы мен әлеуметтік пен міндетті медициналық,
сақтандыру жарналар аударымдары және жылу, суландыру,
жарық түсіру, канализация және шығыстар;
– қайтарылмайтын жұмыскерлерге көрсетілген қызмет құны;
– еңбекті күзету және қауіпсіздік техникасына сақтау
шығыстары;
2. Құрылыс алаңдарында ұйымдастыру және жүргізу жұмыстар шығыстар:
– құрылыс машиналар мен механизмдерге аммортизациялық аударымдар;
– уақытша үйлер мен ғимараттарды салуға арналған резерв
аударымдары;
– уақытша лауазымды емес ғимараттардың құрамы, жөндеу және кейіннен
істеу шығыстары мен аммортизациясы;
– өндірістік материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың
ағымдық және ұзақ мерзімді жал төлемдері;
– негізгі және қосалқы өндірісіндегі құрылыс машиналар мен
механизмдерді және басқа да айналыстан тыс активтердің құрамы,
эксплуатациясы және ағымдық жөндеу шығыстары;
– жөндеу қорына аударымдары;
– өндіріс жұмыстарын жобалау шығыстары;
– өндіріс зертханаларды сақтау шығыстары;
– құрылыс алаңдарының сақталуы мен жабдықтану;
– объектіні іске қосу және байқауға кеткен шығыстары;
– өндіріс саласындағы консультациялық қызмет көрсеткен үшін
шығыстары;
– қызмет көрсету және орташа басқару өндіріс
персоналының негізгі және қосымша еңбекақы мен
әлеуметтік пен міндетті медициналық сақтандыру жарналар
аударымдары;
– өндірістік іс-сапарлар шығыстары;
– өндірістік құрылыс-монтаждау жұмыстарында геодезиялық
жұмыстарға кеткен шығыстары;
– құрылыс алаңдарында өрт сөндіруші, әскери оңашалау
және күзету шығыстары;
3. Үстеме шығыстарға жататын, бірақ та үстеме шығыстар нормасында
көрсетілмеген шығыстар:
– жұмыскерлерге біруақытылы көмек көрсету;
– құрылыс ұйымынан тәуелсіз объектітің қателіктерді
түзетуді жасауды төлеу;
– жұмыскерлерді жұмыс орнына дейін және қайтару
тасымалдауды қамтамасыз ету;
– құрылыс-монтаждық бөлімшелерді қайта базалау шығыстары
Өндірісте құрылыс-монтаждау жұмыстарын ұйымдастыру осы баптар бойынша
сметалық пен жобалық көрсеткіштердің сәйкес келуі нақты шығындардың есебі
бойынша мақсатты болып келеді.
Барлық құрылыс-монтаждық жұмыстардың өзіндік құнына кіретін шығындар
анықталған белгілер бойынша сыныпталады.
Объектінің өзіндік құнының калькуляциясына енетін нысанда шығыстар
тура және жанама болып бөлінеді.
Тура шығыстарға бастапқы құжаттар бойынша тура нысанда объектілер мен
жұмыстардың өзіндік құнының калькуляциясына жатады. Оларға құрылыс
материалдары, конструкциялар мен бөлшектер, құрылыс өндірісіндегі
жұмыскерлердің негізгі еңбекақысы, құрылыс машиналар менм механизмдерді
эксплуатациялау және қамтамасыз ету шығыстары жатады.
Жанама шығыстарға өндірісте бірнеше немесе барлық өнім (жұмыс)
түрлерімен байланысты шығыстар. Объектінің өзіндік құнының калькуляциясына
олар арнайы қосымша есептеулердің анықталуымен енгізіледі. Мердігерлік
ұйымдарда осындай шығыстарды үстеме шығыстарға жатқызады.
Есеп мерзіміне таратуына байланысты шығыстар ағымдағы шығыстар және
алдағы кезең шығыстары болып бөлінеді. Ағымдыға шығыстарға сол кезеңде
болған барлық өндірістік шығыстарды жатқызады. Ал алдағы кезең шығыстары
алдын ала 1620,2920 Басқа алдағы кезең шығыстары шотында көрсетіледі және
анықталған кезең ішінде құрылыс өнімінің өзіндік құнына бөлшектеп
есептелінеді. Осындай тарату жасаған жұмыстын өзіндік құнның дұрыс және
уақытылы есептелуін және істен шығаруы үшін керек.
1.3 Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын халықаралық қаржылық
есеп стандарттарына сай жетілдіру
Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлiк есеп жөнiндегi Ұлттық комиссиясының 1996 жылғы
13 қарашадағы N 3 қаулысымен бекiтiлдi Бухгалтерлiк есепке алудың 12
стандарты Күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдер мен
Қазақстан Республикасында (IAS) 11 Құрылысқа арналған шарттар ХБЕС-ын
салыстыру арқылы жетілдіру жолдарына жатқызуға болады.
ҚБЕ 12 Күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдер стандарт
күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдердiң орындалуына байланысты
кiрiстер мен шығындарды анықтау және ашу ережесiн сипаттайды, сондай-ақ
құрылыс жұмыстары жүргiзiлетiн есептi кезiнде оларды бөлудің тәртiбiн
анықтайды.
ХҚЕ 11 Құрылысқа арналған шарттар стандарттыњ маќсаты ќұрылыс салуѓа
жасалѓан шарттармен байланысты кірістер мен шыѓыстар есебі тәртібін
белгілеу болып табылады. Ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттарѓа сәйкес жасалатын
ќызметтіњ сипатына ќарай шарт бойынша жұмыстарды бастау күні мен шарт
бойынша жұмыстарды аяќтау күні әдетте әр түрлі есеп кезењдерінде болады.
Сөйтіп, ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттар есебіндегі басты мәселе ќұрылыс
жұмыстары жүргізілген есепті кезењ жљніндегі шарт бойынша кірістер мен
шыѓыстарды бөлу болып табылады. Пайда мен залал туралы есепте кірістер мен
шыѓыстар шарт бойынша кірістер мен шыѓыстар ретінде танылуѓа тиіс болѓан
кезін аныќтау џшін осы стандарт Ќаржы есептілігін әзірлеу мен ұсыну
тұжырымдамасында белгіленген тану өлшемдерін пайдаланады. Ол сондай-аќ осы
өлшемдерді ќолдану жөнінде іс жүзіндегі нұсќаулар береді. Стандарт ќұрылыс
салуѓа жасалѓан шарттар үшін мердігерлердіњ ќаржы есептілігінде ќолданылуѓа
тиіс.
ҚБЕС бойынша күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiм дегенiмiз
- тапсырыс берушiнiң тапсырмасы бойынша мердiгер өзiнiң тәуекелдiгi бойынша
құрылыс жұмыстарын тапсырушының мiндетi бойынша орындауға мiндеттi, ал
тапсырушы орындалған жұмысты қабылдау мен төлеуге мiндеттi. Келiсiм бiр
объектi бойынша да, олардың жобалауы мен жұмсауы жағдайына тiкелей өзара
байланысқан және өзара тәуелдi. Сонымен қатар, құрылыс мердiгерiнiң
келiсiмдерi қызмет көрсету бойынша құрылыс объектiлерiмен тығыз байланысты
жұмыстарды қосуына болады.
ХҚЕС бойынша құрылыс салуѓа жасалѓан шарт - бұл активтіњ немесе олардыњ
ќұрылымы, технологиясы мен ќызметі немесе ішкі маќсаты немесе пайдалануы
жаѓынан өзара тыѓыз байланысты немесе өзара тәуелді активтер кешенін салуѓа
арнайы жасалѓан шарт.
ҚБЕС бойынша шарттар: құрылыс мердiгерлiгiнiң бекiтiлген бағамен
келiсiмi, бұл - екi жақтың құрылыс жұмыстарына нақты бағамен келiсiлетiн
келiсiмi немесе атқарылатын жұмыстың бiр өлшемiне шаққанда белгiленген құн.
Келiсiм бағадағы құрылыс мердiгерлiгi бұл - жеткiзушiнiң тiкелей
құрылыс жұмыстарын атқарумен байланысты, тапсырушы рұқсат еткен сомадағы
шартта ескертiлген сыйақыларды қоса есептегендегi нақтылы шығындарының
орнын толтыру шарты.
ХҚЕС-тында белгіленген баѓасы бар шарт - бұл ќұрылыс салуѓа жасалѓан
шарт, оѓан сәйкес мердігер шарт бойынша өнімніњ әрбір бірлігі бойынша
белгіленген баѓасына немесе белгіленген ставкасына келіседі, мұныњ өзі
кейбір жаѓдайларда шыѓындардыњ өсуі туралы параграфтыњ мәні болып табылады.
Шыѓындарды ќосу шарты - бұл ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарт, оѓан сәйкес
мердігерге жол берілетін немесе өзгеше аныќталатын осы шыѓындардан
шыѓындарѓа ќосылѓан пайыздар немесе белгіленген сыйаќы өтеледі.
Құрылыс мердiгерлiгiнiң бiрдей бiрнеше нысанға бiр келiсiм жасауы
кезiнде, егер мынадай талаптар орындалар болса, құрылыс нысанын шарт
ретiнде қарату керек:
а) әр нысан бойынша құрылыс жұмыстарының келiсiмдi бағасы бойынша жеке
ұсыныстар болғанда;
ә) әр нысан бойынша келiсiмдерге қол жеткiзгенде;
б) әр нысан бойынша шығындар мен кiрiстердi айқындау мүмкiн болғанда.
Құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм топтары, бiр немесе бiрнеше
тапсырушылармен, мынадай талаптар орындалған жағдайда, бiрыңғай келiсiм
ретiнде қарау керек.
а) бұл келiсiм топтары бiрыңғай пакет ретiнде бекiтiледi;
ә) құрылыс жұмыстары барлық келiсiмдер бойынша өзара тығыз
байланысқандықтан нәтижесiнде олар пайданың жалпы деңгейiмен бiр жобаның
бөлiгi болып табылады;
б) құрылыс жұмыстары барлық келiсiмдер бойынша бiр мезгiлде немесе бiрiнен
соң бiрi үздiксiз орындалады.
(IAS) 11 Құрылысқа арналған шарттар БЕХС құрылысқа арналған
шарттарға қолданылады, оларға мыналар жатады:
1) объектілер салумен тікелей байланысты қызметтер көрсетуге арналған
шарттар, мысалы, жобаларды немесе архитектор қызметтерін басқару жөніндегі
қызметтер көрсетуге арналған;
2) объектілерді бұзуға немесе қалпына келтіруге және объектілерді бұзғаннан
кейін қоршаған ортаны қалпына келтіруге арналған шарттар.
Құрылысқа арналған шарттар көпірлер, ғимараттар, плотиналар, құбыр
жолдарын, жолдар, кемелер мен туннелдер сияқты жеке активтер салуға жасаса
алады. Құрылысқа арналған шарттар олардың бастапқы конструкциясы, қолдану
технологиясы және функциялары бойынша немесе олардың түпкі белгілеу немесе
пайдалану функциялары бойынша тығыз өзара байланысты немесе өзара бағыныңқы
активтер топтарына да жасаса алады. Мысал ретінде, артығымен орындайтын
зауыттар немесе зауыттардың күрделі бөлшектерін не жабдықтарын салуға
арналған келісім-шарттарды алуға болады.
Мердiгерлiк келiсiмдерi бойынша шығындар мыналарды қамтуы керек:
- мердiгерлiктiң осы келiсiмге байланысты, тiкелей шығындары;
- құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiмi бойынша бөлiнуге болатын жалпы
құрылыстық қызметке байланысты үстеме шығындар, ол келiсiм құнына
енгiзiледi;
- құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм шарттары бойынша тапсырушыдан өндiрiлiп
алынатын басқа да шығындар.
Тапсырушы орнын толтыратын шығындарға кейбiр жалпы әкiмшiлiк шығындар,
құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм жағдайымен өтелуге жататынын ескерiп
енгiзiлуі мүмкiн.
Бухгалтерлік есептің 11 (IAS) халықаралық стандарты жобалық-сметалық
құжаттамаға келесі шығындардың міндетті түрде кіруін талап етеді:
1) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Құрылыс шығындарының есебі
1.1 ЖШС-тің техникалық экономикалық жағдайы және оның негізгі
көрсеткіштерін талдау
1.2 Шығындардың құрылымы мен жіктелуі
1.3 Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын халықаралық қаржылық
есеп стандарттарына сай жетілдіру
ІІ. Құрылыстағы шығындар және құрылыс-монтаж жұмыстарының өзіндік құнын
калькуляциялаудың аудиті
2.1 Құрылыстағы өндірістік шығындарды есептеуге аудиторлық тексеру жүргізу
2.2 Серіктестіктегі бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасында құрылыс саласы жеке меншікті нысанында
құрылған және нарықтық қатынастар жүйесінде дамыған болып саналатын
экономикалық аспектілердің маңыздыларының бірі.
Республика экономикасының даму кезеңіндегі Елбасының алға қойған
талаптарына және де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, бүгінгі күні құрылыс
өндірісінің ауқымы кеңіп, көлемі күннен-күнге жоғарлауда. Осы құбылысқа
байланысты халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру заман талабына сай
орындалуы керек. Талапты орындау мақсатында нақты жүргізілген есеп қана
нысанның әр бір шаршы көлемін дұрыс бағалай алады.
Құрылыс өндірісі технологиясының шаруашылық субъектілерінің
аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастыру әсер ететін өзіне тән
ерекшеліктері бар. Құрылыс өндірісі жермен тікелей байланысты. Құрылыс
барысында өндірілетін өнім сол орында қалады, жұмысшылар бригадасы мен
құрылыс техникасы жаңа объектіге ауысып отырады. Жұмыс күші мен құрылыс
техникасын басқа жерге ауыстыру қосымша шығындары талап етеді. Кейбір
шығындар (құрылыс машиналары мен механизмдерін монтаждау, не монтаждан алу)
есепте алдын ала жиналып, одан кейін тиісті кезеңмен есеп объектілеріне
бөлінеді.
Сондықтан қазіргі таңда құрылыс шаруашылығының тұрақты дамуына және
тиімді пайдалануына, саладағы өндіріс шығындарының есебінің дұрыс
ұйымдастырылуы маңызды әсер етеді. Яғни дұрыс ұйымастырылған бухгалтерлік
есеп - қорлар және ақша қаражаттардың үнемді пайдалануы, жөндеу
жұмыстарының өзіндік құндарын төмендетуге, өндіріс тиімділігін арттыруға
мүмкіндіктер тудырады.
Бүгінгі күні қалыптасқан экономикалық жағдайлар құрылыстың жөндеу
жұмыстарына жұмсалған шығындарды төмендету мақсатында толық ақпарат қажет.
Жөндеу жұмыстарына жұмсалған нақты шығындар тек есеп мерзімінің аяғында
жинақталғандықтан, құрылыс монтаж жұмыстарының өзіндік құндарын төменету
жолдарын анықтау, шығындарды жедел бақылау, ұйымдастыру мүмкінігі болмай
отыр. Есебін тиімдіу ұйымастыру үшін басқару жүйесін жақсарту, жеделдігі
мен талдамалығын жоғарлату қажет.
Осы аталған міндеттемелерді жүзеге асыру үшін құрылыс саласындағы
технологиялық ерекшеліктеріне қарай өндірістік шығынардың қалыптасуын
анықтай отырып, құрылыс монтаж жұмыстарының өзіндік құндарын құрайтын
тікелей және үстеме шығындар есебін жүргізу, оларды төмендету жолдарын
іздестіру және жұмсалған шығындарға жүргізілген талдау және жеел бақылау
механизмдерін жетілдіру қажет.
Курстық жұмыстың өзектілігі - құрылыс өндірісінің ерекшеліктерін
зерттеп, құрылыс ұйымдарында құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындаумен
байланысты шығындар есебінің қазіргі кезеңдегі жағдай және оны даму
ерекшеліктері жолдарын анықтау.
1. Құрылыс шығындарының есебі
1. ЖШС-тің техникалық экономикалық жағдайы және оның негізгі
көрсеткіштерін талдау
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан Республикасы
заңнамасы бойынша заңды тұлға болып табылады.
Қоғамның толық атауы мемлекеттік тілде: Қазқүрылыс жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі.
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2 маусым 2000 жылы
Алматы қаласының Қазақстан Республикасының Әділт министрлігіне қарасты
юстиция басқармасында (мемлекеттік тіркеу туралы күәлігі №3279601-1910-ТОО)
тіркелуі бойынша құрылды.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты заңды тұлғалар мен халыққа құрылыс
жөндеу қызметтер мен жұмыстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру
арқылы кіріс табу болып табылады. Аталған мақсаттарына жету үшін
Серіктестік әкімшілік жайлар мен жалпы пайдаланылатын жайларды жобалау,
құрылыс-монтаж жұмыстары, фасадтар салу, инжиниринг, Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым салынбаған кез келген
түрлерін атқару. Лицензия алынуы керек қызмет түрін атқару үшін
Серіктестік Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте
лицензия алу міндетті.
Серіктестіктің орналасқан жері: 4880099, Қазақстан Республикасы, Алматы
қаласы, Ақсай 1- 20 үй. Серіктестіктің қызмет атқару мерзіміоның Қазақстан
Республикасының уәкілетті мемлекеттік органында мемлекеттік тіркеуден өткен
кезінен бастап есептеледі және уақыт бойынша шектелмеген. Серіктестіктің
қатысушылары: 1) Қалибеков Арслан Калибекұлы - Қазақстан Республикасының
азаматы, 23.07.1976 жылы Талдықорған обл. туылған, жеке күәлік №000058007,
Қазақстан Республикасының ІІМ 21.11.1995 ж. берілген, СТН 600718624714,
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестікгінің негізгі тұтынушылары
деңгейі орташадан жоғары жеке тұлғалар болып табылады.
Серіктестіктің алдына қойған негізіг міндеті: максималды табыс алу, ол
үшін кәсіпорын өзінің қызмет көрсету және құрылыс монтаждау жұмыстарын
ұлғайтады және қызмет көрсету сервисін жетілдіреді, содан оның қаржылық
жағдайы бір қалыпты тұр.
Серіктестіктің заңды мәртебесі:
1. Серіктестік Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің
органдарымен мемлекеттік кезінен бастап заңды тұлғаның құқықтарын
иеленеді. Серіктестік өз қызметін Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне, Қазақстан Республикасының 22.04.1998 ж.
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті
серіктестіктер туралы Заңына және серіктестіктің жарғысына сәйкес
атқарады.
2. Серіктестік жұмыскерлерінің жылдыққ орташа саны 250 адаманан көп
болатын немесе бір жылғы активтерінің жалпы құны айлық есеп
көрсеткішінің үш жиырма бес мың есесінен артық болатын ірі
бизнестің субъектісі бболып табылады.
3. Серіктестік өз жарғысымен және қатысушылардың жалпы жиналысының
шешімдерінің Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының
шегінде құқықтарға ие, қызметін атқару үшін қажетті рәміздері
(банктік шоттары, соның ішінде валюталық шоттары, мөрі,
мөртаңбалары, бланктері, таура белгілері, т.б.) бар.
4. Серіктестік коммерциялық ұйым болып табылады, қызметінің
мақсаттырна жету үшін өз атынан мәмілелер жасауға, мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтарды иеленуге, міндеттерді қабылдауға,
соттарда арыз беруші ретінде әрекет етуге құқылы.
5. Серіктестік Қазақстан республикасынң аумағында және одан тыс
жерелерде филиалдар мен өкілдіктерді құруға, басқа заңды
тұлғалармен бірлестіктерге (одақтарға) кіруге, сондай-ақ басқа
заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы.
6. Серіктестік өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі Қазақстан
Рсепубликасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес өтеп алынуы мүмкін
барлық мүлкімен жауап береді. Мемлекет пен оның органдары
Серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, Серіктестік
те Мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Серіктестік
өз қатысушыларының оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серіктестіктің қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап
бермейді және өздерінің енгізген салымдарының құны шегінде
Серіктестіктің қызметіне байланысты шығындар тәукелін көтереді.
Жарғылық капиталрға салымын толық енгізбеген серіктестіктің
қатысушылары әр бір қатысушының енгізілмеген салым бөлігінің құны
шегінде оның міндеттемелері бойынша ортақ жауапкертшілік көтереді.
Серіктестік қатысушыларының құқықтары мен міндеттері:
Серіктестік қатысушылары міндетті:
1. Серіктестіктің жарғысымен, құрылтай шартымен және Қазақстан
Рсепубликасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте Серіктестіктің
істерін басқаруға қатысуға,
2. Серіктестіктің басқарушы органдарын сайлауға, тағайындауға, кері
шақырып алуға және с айлануға;
3. Серіктестіктің қызметі туралы ақпарат алуға, бухгалтерлік және басқа
құжатнамамаен танысуға;
4. қатысушыларының Жалпы жиналысының құзыретіне сәйкес оған жарғымен және
Қазақстан Рсепубликасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте
Серіктестіктің қызмет мәселелері жөнінде ұсыныстар жасауға;
5. Қазақстан Рсепубликасыныңу заңнамасына және қатысушыларының Жалпы
жиналысының шешіміне сәйкес Серіктестіктің жарғылық капиталындағы
үлесіне сәйкес Серіктестіктің қызметінен кіріс алуға;
6. Серіктестіктің жарғылық капиталындағы өзіне тиесілі үлесті (үлесінің
бір бөлігін) сатуға немесе басқаша шеттетуге (соның ішінде кепілге
алуға);
7. Серіктестік тараған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан
кейін қалған мүліктің құнын немесе Серіктестіктің барлық
қатысушыларының келісімі бойынша осы мүліктің бірбөліні заттай алуға;
8. Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте үлесін
шеттету арқылы Серіктестікке қатысуын тоқтатуға.
Серіктестік қатысушылары міндетті:
1. Серіктестіктің құрылтай шартымен және жарғымен қарастырылған тәртіпте,
мөлшерлерде және мерзімдерде Серіктесстіктің жарғылық капиталына
салымдар енгізуге;
2. Серіктестіктің құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
3. құрылтайшартының талаптары мен Серіктестіктің жоғарғы басқару
органдарының шешімдерін орындауға;
4. Серіктестіктің жарғысымен және құрылтай шартымен белгіленген
тәртіпте Серіктестіктің қызметне қатысуға, оның ішінде
Серіктестіктің коммерциялық жобаларын жүзеге асыру шегінде өзіне
қабылдаған міндеттемелерді орындауға;
5. Серіктестік коммерциялық құпия деп жарияланған мәліметтерді
таратпауға;
6. Серіктестікке шығын әкелуі ықтимал қызметтен бас тартуға.
Серіктестіктің қатысушылары Қазақстан Рсепубликасынң заңнамасымен,
құрылтай құжаттырмен және қатысушылардың Жалпы жиналысының шешімдерімен
қарастырылған басқа да құқықтарға ие болып, міндеттерді көтеруі мүмкін.
Серіктестіктің мүлкі:
Серіктестіктің мүлкі құрылтайшылардың (қатысушылардың) енгізген алғашқы
салымдарының, қосымша жарналардың, Серіктестіктің кәсіпкерлік және
шаруашылық қызметтен алынған кірістердің есебінен, сондай- ақ Қазақстан
республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған басқа көздерден құралады.
Серіктестік негізгі қорлардан, айналымдағы қаражаттардан, басқа да
құндылықтардын құралған мүлкіне Қазақстан Республикасының заңнамасымен
қарастырылған тәртіпте иелік ету, пайдалану және өкімдік ету құқығын жүзеге
асырады. Серіктесітктің мүлкі оның жеке басында есепке алынады.
Жарғылық капиталы:
Серіктестіктің қызметін қамтамассыз ету үшін қатысушылардың ақшалай
салымдарының есебінен Серіктестіктің жарғылық капиталы құралады. Жарғылық
капиталдың алғашқы мөлшерін қатысушылар 1205000 (бір миллион екі мың бес
жүз) теңге мөлшерінде құрайды. Серіктестіктің мемлекеттік тіркелуі кезінде
жарғылық капитал толығымен құралады. Серіктестіктің жарғылық капиталы
барлық қатысушылардың қосымша пропорционал салымдар енгізу арқылы,
Серіктестіктің жеке меншік қаражаттарының есебінен, барлық қалған
қатысушылардың келісімі болған жағдайда бір немесе бірнеше қатысушының
қосымша салым енгізу арқылы, Серіктестіктің құрамын жаңа қатысушыларды
қабылдау арқылы ұлғайтылады. Серіктестіктің жарғылық капиталы Серіктестік
қатысушыларының салымдарының мөлшерін пропорционал азайту арқылы немесе
жекелеген қатысушылардың үлестерін толығымен немесе ьір бөлігін өтеу арқылы
азайтылады. Қатысушылардың Жалпы жинадлысы жарғылық капиталды азайту туралы
шешім қабылдаған күннен бастап екі ай ішінде Серіктестік жарғылық
капиталының азайғандығы туралы хабарламаны барлық несие берушілеріне
жіберуге немесе серіктестіктер туралы мәліметтер жарияланатын ресми
басылымда сәйкес хабарландыру беруге міндетті. Серіктестіктің жарғылық
капиталы мемлекеттік тіркелген кездегі заңнамамен белгіленген ең аз
мөлшерден төмен азайтуға жол берілмейді. Серіктетстік қатысушыларының
жарғылық капиталдағы үлестері және Серіктестіктің мүлік құнындағы сәйкес
үлестері (мүліктегі үлесі) Серіктестіктің жарғылық капиталындағы
салымдарына пропорционал болады және бүтіннің бір бөлігі немесе пайыз
түрінде беріледі. Серіктестік қатысушысы Серіктестіктің мүлкіндегі үлесін
немесе оның бір бөлігін Серіктестіктің басқа қатысушыларына немесе үшінші
тұлғаларға сатуға немес басқа жолмен беруге құқылы. Серіктестіктің
қатысушысы өз үлесін Серіктестіктің бас қатысушылардың алдындағы
міндеттемесінің қамтамасыз етілуі ретінде кепілге салу құқылы. Осындай
мәмілелерді жасау үшін Серіктестіктің немесе басқа қатысушылардың келісімі
талап етілмейді. Серіктестіктің қатысушылары үшінші тұлғалар алдындағы
қоладныстағы заңнамамен қарастырылған тәртіпте қатысушының үлесін немесе
оның бір бөлігін артықшылықпен сатып алу құқығын пайдаланады.
Серіктестіктің қатысушысының үшінші тұлғалар алдындағы міндеттемесінің
қаматамасыз етілуі ретінде үлесін (оның бір бөлігін) үшінші тұлғаларға
қолданыстағы заңнамаға сәйкес шеттетуіне немесе үлесті (үлестің бір
бөлігін) кепілге салуына жол беріледі. Кез келген негіз бойынша үлеске
деген құқықты жоғалту қатысушысының Серіктестіктен шығуына алып келеді.
Қолданыстағы занамамен белгіленген тәртіпте үлесті иелену иеленушінің
Серіктестік қатысушыларының құрамына кіруін білдіреді.
Қазқұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестікгінің бухгалтериясы
бухгалтерлік есебінің келесі бөлімшелерінен құралады: негізгі құралдар және
тауарлық материалдық құндылықтардың есебі; еңбекақы бойынша қызметкрелермен
есеп айырысу есебі; ақша қаражатының есебі (кассалық опрециялар есебі және
есеп айырысу шотындағы ақша және валюталық шотындағы ақша операцияларының
есебі); әлеуметтік сферасы бойынша операциялар есебі, дайын өнімнің есебі,
сатыпалушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысудың есебі.
Бұл шаруашылық субъект жайлы толығырақ ақпарат алу үшін оның нақты
қызметін мінездейтін қаржылық-шаруашылық қызметімен және динамикадағы
негізгі көрсеткіштерімен танысу керек (Кесте 1). Келтірілген технико-
экономикалық көрсеткіштерге сүйене отырып, еңбек өнімділігінің 15% түсуіне
қарамастан, кәсіпорын табысты екенін көруге болады.
Кесте 1. Қазқұрылыс ЖШС-тың 2006-2007 жылғы қаржылық-шаруашылық
қызметінің экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 2006 жыл 2007 жыл Өсу қарқыны
+ - %
Құрылыс жұмыстарынан алынған79000 79800 800 1,1
табыс, мың,тг.
Жұмыс істейтін адамдардың 21 25 4 19
орташа саны, адам
НҚ орташа жылдық құны, 1930,8 3112,5 1181,7 61,2
мың,тг.
Ағымдағы активтердің орташа 14950 26300 11350 75,9
жылдық құны, мың,тг.
Еңбек өнімділігі ( 3285,7 2792 -493,7 -15
1жол.2жол), теңге.
Қордың қайтарылуы 35,7 22,4 -13,3 -37,2
(.1жол3жол), тенге.
Қорсыйымдылығы (3жол1жол), 0,02 0,04 0,02 100
теңге.
Өнімнің өзіндік құны, 51060 52000 940 1,8
мың,теңге.
Жалпы табыс 27940 27800 -140 -0,8
Кезең шығыстары 17770 17000 -770 -4,3
Салық салынуға дейінгі табыс170 2200 2030 1194
Табыс салығы 51 660 609 1194
Таза табыс 170 1518 1348 792
Дебиторлық қарыз 6200 5100 -1100 -17,7
Активтердің аййналымдылығы, 0,002 0,02 0,018 900
рет
Рентабельділік % 0,011 17,3 17,3 1472
Капитал табыстылығы 0,004 0,02 0,016 400
Балансты экономикалық оқу барысында келесі қорытынды жасалды:
• Баланстағы Активтің барлық бөлімшелерінің жалпы жиыны Пассивтің барлық
бөлімшелерінің жалпы жиынына тең: А (І+ІІ) = П(І+ІІ+ІІІ)
Біздің баланс бойынша теңдігіміз мынаны құрайды:
Жыл басына 27020000+18700000=39920000+5800000
Жыл аяғына 40790000+33900000=67890000+6800000
• Активтің бірінші бөлімінің жиынын, әдеттегідей, пассивтің бірінші
бөлімінен кем болады: АI ПI
Анализденген кәсіпорында бұл теңсіздік келесідей талданады:
Жыл басына 27020000 39920000
Жыл аяғына 40790000 67890000
• Ағымдағы активтің жалпы суммасы ағымдағы және ұзақмерзімді
міндеттемелердің қосындысынан көп болады: АІІ П(ІІ+ІІІ)
Біздің мысалымыз бойынша бұл теңсіздік келесідей түрге ие болады:
Жыл басына 18700000 5800000
Жыл аяғына 33900000 6800000
• Актив = Өзіндік капитал + Ұзақ мерзімді міндеттемелер + Ағымдағы
міндеттемелер
Жыл басына 45720000 = 39920000 + 0 + 5800000
Жыл аяғына 74690000 = 67890000 + 0 + 6800000
Есеп беретін жылдың ішінде баланс валютасы 3100000 тг. Ұлғайды. Бұл
кәсіпорынның өндірістік мүмкіндігінің өсуін және жағымды бағаны аларлықтай
еңбек еткенін көрсетеді. Сонымен бірге жасалған жұмыстан кірістің ұлғайуы
көрінеді (1,1%), бұл кәсіпорында қаражатты дұрыс пайдалануының көрсеткіші
болып табылады. Бірақ бұл қаражаттардың көзі ағымдағы міндеттемелер болып
табылатындығын ұмытпауымыз керек.
Жоғарыда көрсетілген есеп айырысудан көргеніміздей осы шаруашылық субъект
аса жедел міндеттемелерді жабудан қаржылық қиыншылық көріп отырған жоқ.
Кесте 2. Төлемқабілеттілігінің коэффициентінің есебі
Көрсеткіштер Жыл басына Жыл аяғына Өсу қарқыны
(+ -)
Ақша қааражаты, мың тенге 18700 33900 +15200
Қысқамерзімді міндеттемелер5800 6800 +1000
Төлем қабілеттілігінің 3,2 27100 +27096,8
коэффициенті
Кестеден көріп отырғанымыздай кәсіпорынның анализі 31.12.2005 жылына
жасалып отыр және ол қаржылық қиыншылықтарды сезіп отырған жоқ. Бұл күні
жұмыс күні аяқталғанша өзінің жедел міндеттемелердің 100% жабуға болатынын
көріп отырмыз.
1.2 Шығындардың құрылымы мен жіктелуі
Шығындарды жіктелу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс
процесіндегі экономикалық рөлі (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік
құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін мендеттеріне қарай шығыстарды жіктеуге болады: өнімнің
өзіндік құны мен алынған пайдыны есептеу – келген және шыққан, өндірістік
және кезеіңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің
шығынарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең
шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу –
реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Жасалған жұмыстың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір
қызмет адамның пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтының бәрі
де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығынармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. Өндіріс
шығындары – қызметті көрсету мен өнімді өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек
шығындары. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген
жіктеудің мәні зор.
Шығынар – басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі, күрделі және
сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындары топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданылған жөн.
2Қорлар атты Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартында
шығындар былайша жіктеледі:
• Пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын белгілеу үшін қажет.
• Шығынды көтерушілер, яғни қызмет түрі бойынша - өнімнің өзіндік құнын
анықтау
• Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
1. Экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын
көрсетеді 7 БЕС сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:
▪ материалдық шығындар;
▪ еңбекті өтеуге жұмсалған шығындар;
▪ ақша аударулар;
▪ құралдардың тозуы;
▪ басқадай шығындар.
2. Калькуляция баптар бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын
есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
▪ материалдар
▪ еңбекті өтеу
▪ ақша аударулар (аударымдар)
▪ қосымша шығындар
Көрсетілген топтарды салыстыру 6 кестеде көрсетілген.
Кесте 3. Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындардды топтастыру,
мың теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
Материалдық шығындар 78000 1.Материалдар 25200
Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2.Сатылатын жартылай өнім 41000
шығындар
Аударымдар 3060 3.Қайтарымды қалдықтар 2400
(ұстап қалынады)
Құралдардың тозуы 7220 Технологиялық мақсаттарға 9100
арналған отын мен энергия
Басқадай- шығындар 11720 5.Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6.Ақша аударымдары 1800
Өндірістік емес шоттарға 3600 7.Өндірісті дайындау мен 4600
(-) (қайтарымды қалдықтар игеруге шығыстар
құны, ақаулар,кінәлілерден
шығынның орнын толтыру және
т.б)
Бітпеген өндірістің 600 8.Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+) өзгерту
9.Ақаудан болған шығыстар 1390
10.Басқадай өндірістік 1010
шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000
Экономикалық элементтер (117000теңге) және калькуляция баптары
(114000теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту
бөлігіне түзету элементтері бойынша жиынттыққа кірмей тұрып сандық жағынан
бірдей болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады.
Мысалы, экономикалық элементтер бойынша Еңбекті өтеу шығындары
17000 теңге болып, ал Еңбекті өтеу калькуляциясының бабы бойынша 10000
теңге болып көрсетілген. Айырма жабдықты күтумен шұғылданатын жұмысшылардың
еңбегін өтеу шығындарында, яғни қосымша шығындарда ескерілген.
Алайда экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын құрамы (элементтер) және мақсатты белгілеуі
(калькуляция баптары) бойынша сипаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыру және оны шығындардың пайда болу орны мен
қызмет көрсету түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият қарастыруға,
өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын бақылауды
жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша топтастыру
олардың құрылымын оқып үйрену, өндірістік шығындардың сметасы қолданылады.
Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім өндірісіне жұмсалған
шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік береді.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін
Кесте 4. Өндірістегі шығындарды жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл Негізгі
бойынша Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі Тікелей
бойынша Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
Кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс прцесіне қатысуы бойынша (басқару өндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымша - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болған шығындар.
Тікелей - өнімнің,қызметтің белгілі бір түрін өндіруге байланысты,
оның өзіндік құнына тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар,аударымдар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары).
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанама
шығындар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама
шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым
менеджерінің еңбекақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне
(құрылыста, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементті – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
аударымдар).
Кешенді – бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиісті риск
құрамының еңбекақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелі – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты
өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия,
отын және т.б) және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөлінеді.
Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем өзгергенде
тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына қарамастан.
Кесте 5.Өзгермелі шығындардың өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі
Көлем, бірлікБірлікке шаққандағы өзгермеліБірлікке шаққандағы жалпы
шығындар, теңгемен өзгермелі шығындар, теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес (жалға
алу, өндірістік бөлімге жарық беру, амортизация, жылу т.б). Егер көлем 10%
-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығындар өзгермей қалады,
бірақ бір біріне тұрақты түседі.
Егер өндіріс көлемі 10% -ке азайса, онда жалпы тұрақты шығындар
өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты
шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі бір
бірлікке ұлғайса, тұрақты шығындар төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік
құны да төмендейді.
Кесте 6. Тұрақты шығындардың өнім бірлігіне шаққандағы тәртібі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
тұрақты шығындар, жалпы тұрақты шығындар,
теңгемен теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Өндіріс бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің
ұлғаюына қарай төмендейді.
Ағымдағы - жиі мерзімде болып тұратын (шикізат, материал шығыстары).
Біржолғы - еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б төлеуге арналған
шығындар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде бірен
сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік - қызметті көрсетуге байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын өнімнің құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнім және субъектілердің негізгі құрал дабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық - сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты шығындар.
Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Жоспарланбайтын - өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер
салдарынан пайда болған шығындар.
Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса. (цех тексерушісі реттейді)
Реттелмейтін - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері,
конструкторлық бөлім қызметкерлерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташа - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына кететін.
Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар.
Құрылыс пен монтаждау жұмыстарының өзіндік құнына құрылыс пен
монтаждау жұмыстарының өндірісімен байланысты шығындар кіреді. Олар
экономикалық элементтер және калькуляция баптары бойынша топтастырылады.
Шығындардың экономикалық элементтері өндіріс үрдісі барысында
экономикалық мазмұны мен функционалдық ролі бойынша біртекті жұмсалған
ресурстар жиынтығы болып табылады. Шығындардың элементтер ақпараттары
бойынша негізгі резервтердің өзіндік құнның төмендеуін, жоспардың басқа
баптары мен жоспарлық өзіндік құнның байланысын, жоспардан тыс және бірнеше
жылдар бойы өндірісте шығындардың құрылымында өзгеруін зерттеуін, айналым
құралдардың жеке көрсеткіштері талдауын жасауын анықтауға үлкен ықпал
жасайды. Жоғары тұрған басқару органдарға шығындардың элементтер бойынша
топтастыру салалар мен жеке салалар бойынша шығындардың құрылымын зерттеу
және салалар бойынша ұлттық табысты есептеу үшін пайдаланылады.
Құрылыста элементтер бойынша шығындарды топтастыру номенклатурасы
төмендегідей :
1. Материалдық шығындар (қалдықтарды шегерілгенде).
2. Еңбекақыны төлеу шығындары.
3. Сақтандыру жарнасын төлеу.
4. Құралдардың тозуы.
5. Басқадай шығындар.
Материалдық шығындар элементіне: материалдарға, құрылыс
конструкциясы мен бөлшектері, отын, элекрэнергия, бу, су (қосалқы және
көмекші өндірістін өнімі мен қызмет көрсетуі және қызмет көрсету
шаруашылықты қоса алғанда), құрылыс-монтаждау жұмыстарын өндірісте
пайдаланылғанда, сонын ішінде құрылыс машиналар мен механизмдердің жөңдеу
және эксплуатациялауға кеткен шығындар жатады.
Еңбекақыны төлеу шығындар элементіне жұмыскерлердің еңбекақысы,
сонын ішінде істен шықпаған құрамы да, құрылыс-монтаждау жұмысымен
айналысқан, құрылыс машиналар мен механизмдерді басқару мен қызмет көрсету
жұмысшылары және ведомстволық күзет жұмысшылары мен әкімшілік-шаруашылық
жұмыскерлер және т.б. жатады.
Құралдардың тозуы элементіне құрылыс ұйымының балансында болған
негізгі қорлар құнының, қосалқы және көмекші өндірістін негізгі қорлар және
қызмет көрсету шаруашылықты қоса алмағанда бекітілген нормалар бойынша
есептелген тозу сомасы. Оларға құрылыс ұйымдардың материалдық емес
активтердің тозуы да жатқызылады.
Басқадай шығындар элементіне жоғарыда көрсетілген шығындар
элементтер топтарына кірмеген шығындар жатады:
– Қолданылған машиналар, механизмдер, мекеме мен ғимараттар жалға
алуы және механизацияны басқарған қызмет көрсетуді төлеу;
– Жалпы пайдаланылған көлігі қызметін (материалдарды жеткізуден
басқа) және құрылыс ұйымының көлігі, соның ішінде құрылыс шегінде
тасумен айналысқаны үшін төлемдер;
– Іскерлік іс-сапарлар;
– Жоспарлық шығындарды төмендету үшін жетуді үнемдеуген шаруашылық-
есептік бригадаларға сыйақылар төлеу;
– Жоғары тұрған ұйымдар қамтамасыз етуге кеткен шығындар;
– Өрт сөндіруші, әскери оңашалау және күзету ведостволардан тыс
шығындар;
– Басқа шығындар.
Құрылыста сметаны жасау, жоспарлау және құрылыс өнімін өзіндік құнын
калькуляция негізінде келесідей шығындардың баптар бойынша топтастырылуы:
1. Материалдар.
2. Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы.
3. Құрылыс машиналары мен механизмдернің эксплуатациясына
кеткен шығындар.
4. Үстеме шығындар.
Материалдық шығындар бабы өндірістің ең ірі, үлесі шығындарын 50-
90% құрайтын, шығындар элементі болып табылады. Материалдар мен шикізаттар
құнына комиссиондық сыйақылар, брокерлік және басқа да делдал қызметтері
кіреді. Өндіріс процесінде қолданылған материалдар мен шикізаттар өзіндік
құнына қосымша құн салығының сомасынсыз кіреді.
Материалдық шығындар өнімнің өзіндік құнының құрамында үлкен үлес
салмағына ие. Сондықтан олардың дұрыс есептелумен қатаң бақылауға алынуы
өнімнің өзіндік құнының дұрыстығын қамтамассыз етеді.
Өнімнің өзіндік құн құрылымында материалдық шығындар келесі баптармен
көрсетіледі:
- шикізат пен негізгі материалдар;
- меншікті жартылай фабрикаттар;
- қайтарымды шығыстар;
- қосымша материалдар;
- техникалық мақсатта қолданылатын жанар-жағар май мен энергия;
- құрылыс материалдары.
Шикізат пен материалдар шикізат пен материалдар шығындары болып
келтіріледі де, өнімді жасау немесе оны жасауға қажетті компонент негізі
болып табылады. Құрылыс кәсіпорындарында құрылыс материалдары құрылысқа,
реконструкцияға және жөңдеу жұмыстарына (цемент, бетон, кірпіш және құм)
және басқа да материалдар тағайындалады.
Қосымша материалдар – қалыпты техникалық процессті қамтамасыз ету
үшін өнімді жасағанда процесте қолданылған қосымша материалдар. Нақты
Қосымша материалдар шығындары өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құны және
аяқталмаған өндірістік сметалық ставкаларға пропорционалды шығындар.
Еңбекақы төлеу бабында кәсіпорынның негізгі өндіріс персоналына
еңбекақы төлеу шығыстары көрсетіледі.
Негізгі құрылыс жұмыскерлеріне еңбекақы төлеу шығыстар есебін
ұйымдастырудағы негізгі ерекшелік құрылысшылардың негізгі еңбекақысы тура
шығыстарға жатқызылады, ал құрылыс ұйымдарының қосымша еңбекақысы үстеме
шығыстарына жатқызылады.
Құрылыста негізгі еңбекақы сомасына құрылыс, монтаждау және басқа
құрылыс жұмыстар түрін орындаған жұмысшылардың және қосалқы жұмысшылар,
материалдарды қолмен тасу және жатқызу, бекіту жұмыстарымен айналысқандар
жатады. Еңбекақы төлеу шығыстары құрамына төлемдерден басқалар да шығыстар
жатқызылады, жұмыстан тыс істеген жұмыс үшін қосымша төлемдер, жұмыс
істегенде қалыпты жағдайдың өзгеруіне байланысты (эксплуатациялық
ғимараттар мен цехтарда немесе капеж және судың арту жағдайында құрылыс пен
жөңдеу-құрылыс жұмыстары үшін) төленетін төлемдер.
Құрылыс машиналары мен механизмдерін эксплуатациялау шығыстары
бабында құрылыс ұйымдары құрылыс техникасын пайдалануға әртүрлі ұйымдастыру
нысандары қолданылады. Ол ұйымның меншігінде немесе басқа тұлғадан жалға
(персоналдың қызмет көрсетуісіз) немесе мамандырылған механизация басқарма
қосалқы мердігерлік жағдайында (персоналдың қызмет көрсетуімен) тарту.
Сондықтан құрылыс техникасын эксплуатациялау шығындары жиындығына меншікті
және жалға алынған шығыстар мен қызмет керсету құнынан құралады.
Құрылыс машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығыстар бабы:
- жұмысшылардың еңбекақысын төлеу жүйесі мен нысандары бойынша құрылыс
ұйымдары қабылдаған шығыстары: құрылыс машиналар мен механизмдерді
басқарумен айналысқан жұмысшылар (механиктер, машинисттер, мотористтер
және басқа да машиналар мен механизмдерді басқарумен байланысты
жұмысшылар);
- материалдық ресурстар шығыстары, сонын ішінде эксплуатациялық
мақсатпен қолданылған жанар-жағар май мен энергия;
- құрылыс машиналары мен механизмдерді қалпына келтіру үшін
амортизациялық аударымдар;
- келісім-шарт негізінде жалға алынған машиналар мен механизмдерді
қолдану үшін жал төлемі;
- техникалық қызмет көрсету және құрылыс машиналар мен механизмдернің
диагностикасына кеткен шығыстар;
- құрылыс машиналары мен механизмдернің жөңдеу жұмыстарына кеткен
шығыстар, резервтік қор болған жағдайда жөңдеу қорына немесе жөңдеу
үшін резервке аударымдар;
- құрылыс машиналары мен механизмдерді қайта негіздеу шығыстары немесе
резервке аударымдар;
- құрылыстан тыс құрылыс конструкцияларын және материалдарды тасу, не
орнын ауыстыру, сонын ішінде оларды тиеу және мен түсірумен айналысқан
жұмысшылардың еңбекақысы мен топырақты (грунт) әкелу мен шығаруға
кеткен шығыстары;
- құрылыс машиналар мен механизацияларды эксплуатациялауға кеткен басқа
да шығыстар.
Құрылыс машиналар мен механизацияларды эксплуатациялауға кеткен
шығыстар бабы бойынша шығыстар жоба бойынша тұтыну уақытына қарай, машино-
ауысым шамамен және жобалық машино-ауысымдар құнының калькуляциясымен
саналады.
Келісім-шарт бойынша емес жұмыста қолданылған жалданған құрылыс
машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығынтары құрылыс жұмыстар
өзіндік құнына кірмейді
Үстеме шығыстар – бұл өндірісті басқару мен қызмет көрсетумен
байланысты шығындар. Олар кешенді сипатты атқарады да, олардың құрамында
барлық экономикалық элементтер шығындары, құрылыс мердігер келісім-шартта
бөлінуі мүмкін, жатады.
11 қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары мен әдістемесіне
сәйкес құрылыста үстеме шығындарға мыналар жатады:
1. Құрылыс жұмыскерлеріне қызмет көрсету шығыстары:
– өндірістің негізгі және қосалқы жұмыскерлеріне қосымша
еңбекақы және әлеуметтік пен міндетті медициналық
сақтандыру жарналар аударымдары;
– өндірістің негізгі және қосалқы жұмыскерлеріне кезекті
демалысты төлеге арналған арнайы қорға аударымдар;
– аммортизация аударымдары және аммортизация аударым
жалға алу бөлігінен, ағымдық жөндеу және санитарлық-
тұрмыстық мобильді ғимараттарды және медициналық
мекемелерді, кәсіпорынның қоғамдық тамақтану бөлмелерін
басқа орынға ауыстыру шығыстары;
– қызмет көрсету персоналының негізгі және қосымша
еңбекақы мен әлеуметтік пен міндетті медициналық,
сақтандыру жарналар аударымдары және жылу, суландыру,
жарық түсіру, канализация және шығыстар;
– қайтарылмайтын жұмыскерлерге көрсетілген қызмет құны;
– еңбекті күзету және қауіпсіздік техникасына сақтау
шығыстары;
2. Құрылыс алаңдарында ұйымдастыру және жүргізу жұмыстар шығыстар:
– құрылыс машиналар мен механизмдерге аммортизациялық аударымдар;
– уақытша үйлер мен ғимараттарды салуға арналған резерв
аударымдары;
– уақытша лауазымды емес ғимараттардың құрамы, жөндеу және кейіннен
істеу шығыстары мен аммортизациясы;
– өндірістік материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың
ағымдық және ұзақ мерзімді жал төлемдері;
– негізгі және қосалқы өндірісіндегі құрылыс машиналар мен
механизмдерді және басқа да айналыстан тыс активтердің құрамы,
эксплуатациясы және ағымдық жөндеу шығыстары;
– жөндеу қорына аударымдары;
– өндіріс жұмыстарын жобалау шығыстары;
– өндіріс зертханаларды сақтау шығыстары;
– құрылыс алаңдарының сақталуы мен жабдықтану;
– объектіні іске қосу және байқауға кеткен шығыстары;
– өндіріс саласындағы консультациялық қызмет көрсеткен үшін
шығыстары;
– қызмет көрсету және орташа басқару өндіріс
персоналының негізгі және қосымша еңбекақы мен
әлеуметтік пен міндетті медициналық сақтандыру жарналар
аударымдары;
– өндірістік іс-сапарлар шығыстары;
– өндірістік құрылыс-монтаждау жұмыстарында геодезиялық
жұмыстарға кеткен шығыстары;
– құрылыс алаңдарында өрт сөндіруші, әскери оңашалау
және күзету шығыстары;
3. Үстеме шығыстарға жататын, бірақ та үстеме шығыстар нормасында
көрсетілмеген шығыстар:
– жұмыскерлерге біруақытылы көмек көрсету;
– құрылыс ұйымынан тәуелсіз объектітің қателіктерді
түзетуді жасауды төлеу;
– жұмыскерлерді жұмыс орнына дейін және қайтару
тасымалдауды қамтамасыз ету;
– құрылыс-монтаждық бөлімшелерді қайта базалау шығыстары
Өндірісте құрылыс-монтаждау жұмыстарын ұйымдастыру осы баптар бойынша
сметалық пен жобалық көрсеткіштердің сәйкес келуі нақты шығындардың есебі
бойынша мақсатты болып келеді.
Барлық құрылыс-монтаждық жұмыстардың өзіндік құнына кіретін шығындар
анықталған белгілер бойынша сыныпталады.
Объектінің өзіндік құнының калькуляциясына енетін нысанда шығыстар
тура және жанама болып бөлінеді.
Тура шығыстарға бастапқы құжаттар бойынша тура нысанда объектілер мен
жұмыстардың өзіндік құнының калькуляциясына жатады. Оларға құрылыс
материалдары, конструкциялар мен бөлшектер, құрылыс өндірісіндегі
жұмыскерлердің негізгі еңбекақысы, құрылыс машиналар менм механизмдерді
эксплуатациялау және қамтамасыз ету шығыстары жатады.
Жанама шығыстарға өндірісте бірнеше немесе барлық өнім (жұмыс)
түрлерімен байланысты шығыстар. Объектінің өзіндік құнының калькуляциясына
олар арнайы қосымша есептеулердің анықталуымен енгізіледі. Мердігерлік
ұйымдарда осындай шығыстарды үстеме шығыстарға жатқызады.
Есеп мерзіміне таратуына байланысты шығыстар ағымдағы шығыстар және
алдағы кезең шығыстары болып бөлінеді. Ағымдыға шығыстарға сол кезеңде
болған барлық өндірістік шығыстарды жатқызады. Ал алдағы кезең шығыстары
алдын ала 1620,2920 Басқа алдағы кезең шығыстары шотында көрсетіледі және
анықталған кезең ішінде құрылыс өнімінің өзіндік құнына бөлшектеп
есептелінеді. Осындай тарату жасаған жұмыстын өзіндік құнның дұрыс және
уақытылы есептелуін және істен шығаруы үшін керек.
1.3 Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын халықаралық қаржылық
есеп стандарттарына сай жетілдіру
Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлiк есеп жөнiндегi Ұлттық комиссиясының 1996 жылғы
13 қарашадағы N 3 қаулысымен бекiтiлдi Бухгалтерлiк есепке алудың 12
стандарты Күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдер мен
Қазақстан Республикасында (IAS) 11 Құрылысқа арналған шарттар ХБЕС-ын
салыстыру арқылы жетілдіру жолдарына жатқызуға болады.
ҚБЕ 12 Күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдер стандарт
күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдердiң орындалуына байланысты
кiрiстер мен шығындарды анықтау және ашу ережесiн сипаттайды, сондай-ақ
құрылыс жұмыстары жүргiзiлетiн есептi кезiнде оларды бөлудің тәртiбiн
анықтайды.
ХҚЕ 11 Құрылысқа арналған шарттар стандарттыњ маќсаты ќұрылыс салуѓа
жасалѓан шарттармен байланысты кірістер мен шыѓыстар есебі тәртібін
белгілеу болып табылады. Ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттарѓа сәйкес жасалатын
ќызметтіњ сипатына ќарай шарт бойынша жұмыстарды бастау күні мен шарт
бойынша жұмыстарды аяќтау күні әдетте әр түрлі есеп кезењдерінде болады.
Сөйтіп, ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттар есебіндегі басты мәселе ќұрылыс
жұмыстары жүргізілген есепті кезењ жљніндегі шарт бойынша кірістер мен
шыѓыстарды бөлу болып табылады. Пайда мен залал туралы есепте кірістер мен
шыѓыстар шарт бойынша кірістер мен шыѓыстар ретінде танылуѓа тиіс болѓан
кезін аныќтау џшін осы стандарт Ќаржы есептілігін әзірлеу мен ұсыну
тұжырымдамасында белгіленген тану өлшемдерін пайдаланады. Ол сондай-аќ осы
өлшемдерді ќолдану жөнінде іс жүзіндегі нұсќаулар береді. Стандарт ќұрылыс
салуѓа жасалѓан шарттар үшін мердігерлердіњ ќаржы есептілігінде ќолданылуѓа
тиіс.
ҚБЕС бойынша күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiм дегенiмiз
- тапсырыс берушiнiң тапсырмасы бойынша мердiгер өзiнiң тәуекелдiгi бойынша
құрылыс жұмыстарын тапсырушының мiндетi бойынша орындауға мiндеттi, ал
тапсырушы орындалған жұмысты қабылдау мен төлеуге мiндеттi. Келiсiм бiр
объектi бойынша да, олардың жобалауы мен жұмсауы жағдайына тiкелей өзара
байланысқан және өзара тәуелдi. Сонымен қатар, құрылыс мердiгерiнiң
келiсiмдерi қызмет көрсету бойынша құрылыс объектiлерiмен тығыз байланысты
жұмыстарды қосуына болады.
ХҚЕС бойынша құрылыс салуѓа жасалѓан шарт - бұл активтіњ немесе олардыњ
ќұрылымы, технологиясы мен ќызметі немесе ішкі маќсаты немесе пайдалануы
жаѓынан өзара тыѓыз байланысты немесе өзара тәуелді активтер кешенін салуѓа
арнайы жасалѓан шарт.
ҚБЕС бойынша шарттар: құрылыс мердiгерлiгiнiң бекiтiлген бағамен
келiсiмi, бұл - екi жақтың құрылыс жұмыстарына нақты бағамен келiсiлетiн
келiсiмi немесе атқарылатын жұмыстың бiр өлшемiне шаққанда белгiленген құн.
Келiсiм бағадағы құрылыс мердiгерлiгi бұл - жеткiзушiнiң тiкелей
құрылыс жұмыстарын атқарумен байланысты, тапсырушы рұқсат еткен сомадағы
шартта ескертiлген сыйақыларды қоса есептегендегi нақтылы шығындарының
орнын толтыру шарты.
ХҚЕС-тында белгіленген баѓасы бар шарт - бұл ќұрылыс салуѓа жасалѓан
шарт, оѓан сәйкес мердігер шарт бойынша өнімніњ әрбір бірлігі бойынша
белгіленген баѓасына немесе белгіленген ставкасына келіседі, мұныњ өзі
кейбір жаѓдайларда шыѓындардыњ өсуі туралы параграфтыњ мәні болып табылады.
Шыѓындарды ќосу шарты - бұл ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарт, оѓан сәйкес
мердігерге жол берілетін немесе өзгеше аныќталатын осы шыѓындардан
шыѓындарѓа ќосылѓан пайыздар немесе белгіленген сыйаќы өтеледі.
Құрылыс мердiгерлiгiнiң бiрдей бiрнеше нысанға бiр келiсiм жасауы
кезiнде, егер мынадай талаптар орындалар болса, құрылыс нысанын шарт
ретiнде қарату керек:
а) әр нысан бойынша құрылыс жұмыстарының келiсiмдi бағасы бойынша жеке
ұсыныстар болғанда;
ә) әр нысан бойынша келiсiмдерге қол жеткiзгенде;
б) әр нысан бойынша шығындар мен кiрiстердi айқындау мүмкiн болғанда.
Құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм топтары, бiр немесе бiрнеше
тапсырушылармен, мынадай талаптар орындалған жағдайда, бiрыңғай келiсiм
ретiнде қарау керек.
а) бұл келiсiм топтары бiрыңғай пакет ретiнде бекiтiледi;
ә) құрылыс жұмыстары барлық келiсiмдер бойынша өзара тығыз
байланысқандықтан нәтижесiнде олар пайданың жалпы деңгейiмен бiр жобаның
бөлiгi болып табылады;
б) құрылыс жұмыстары барлық келiсiмдер бойынша бiр мезгiлде немесе бiрiнен
соң бiрi үздiксiз орындалады.
(IAS) 11 Құрылысқа арналған шарттар БЕХС құрылысқа арналған
шарттарға қолданылады, оларға мыналар жатады:
1) объектілер салумен тікелей байланысты қызметтер көрсетуге арналған
шарттар, мысалы, жобаларды немесе архитектор қызметтерін басқару жөніндегі
қызметтер көрсетуге арналған;
2) объектілерді бұзуға немесе қалпына келтіруге және объектілерді бұзғаннан
кейін қоршаған ортаны қалпына келтіруге арналған шарттар.
Құрылысқа арналған шарттар көпірлер, ғимараттар, плотиналар, құбыр
жолдарын, жолдар, кемелер мен туннелдер сияқты жеке активтер салуға жасаса
алады. Құрылысқа арналған шарттар олардың бастапқы конструкциясы, қолдану
технологиясы және функциялары бойынша немесе олардың түпкі белгілеу немесе
пайдалану функциялары бойынша тығыз өзара байланысты немесе өзара бағыныңқы
активтер топтарына да жасаса алады. Мысал ретінде, артығымен орындайтын
зауыттар немесе зауыттардың күрделі бөлшектерін не жабдықтарын салуға
арналған келісім-шарттарды алуға болады.
Мердiгерлiк келiсiмдерi бойынша шығындар мыналарды қамтуы керек:
- мердiгерлiктiң осы келiсiмге байланысты, тiкелей шығындары;
- құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiмi бойынша бөлiнуге болатын жалпы
құрылыстық қызметке байланысты үстеме шығындар, ол келiсiм құнына
енгiзiледi;
- құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм шарттары бойынша тапсырушыдан өндiрiлiп
алынатын басқа да шығындар.
Тапсырушы орнын толтыратын шығындарға кейбiр жалпы әкiмшiлiк шығындар,
құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм жағдайымен өтелуге жататынын ескерiп
енгiзiлуі мүмкiн.
Бухгалтерлік есептің 11 (IAS) халықаралық стандарты жобалық-сметалық
құжаттамаға келесі шығындардың міндетті түрде кіруін талап етеді:
1) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz