Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі жағдайы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ..5- 13
ІІ. Тәуке ханның тәуелсіз
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-
19
ІІІ. Тәуке хан тұсындағы сыртқы саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...20-33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 34-35
ПАЙДАЛАНҒАН
ДЕРЕКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...36

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Көпке дейін бірпартия жүйесінен шыға
алмай келген, шыңдығын айтқанда біржақты өгей идеологиямен кеңес одағының
халқын тәрбиелеп келген КСРО-ның құлауы тарихта үлкен бетбұрыс болып, оның
құрамындағы он бес одақтас Республикалар тәуелсіздікке ұмтылды. Солардың
қатарында Кезінде Алтайдан Еділге дейінгі аралықты қамтыған Қазақ
хандығының жалғасы Қазақстан Республикасы да бар еді.
Қазақстан, қазақ елі 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бастап,
жаңаша даму жолына түсті. Көпке дейін тиым салынып, ауызға алынбай, я
болмаса кейбір ғалымдар (кеңес ғалымдары) біржақты пікір қалыптастырған
зерттеушілер тұжырымдары мен еңбектері енді ұлттық мүдде тұрғысынан, ғылыми
тұрғыдан сыни талдаудан өтіп, обьективті бағасы берілуде. Солардың
қатарында көпке дейін Қазақ мемлекеті болған жоқ, олар далада көшіп жүрді
деген кемісітушілікпен, жалаң айтылған пікірлер енді келмеске кетті. Бұндай
пікірге қарсы шығып, елдің ерлігін жырлаған ақындарымызды,
зерттеушілерімізді жалған айып тағып айыптап, түрме түбінде шірітті.
Осындай қорлықтардан кейін зерттеушілердің үні де біржола өше бастады.
Кейбір зерттеушілер енді бұрын айтқан өз пікірлерін жоққа шығарып, жалған
сөйлеуге мәжбүр болды. Осындай пікірлердің ішінде қазақтың ежелгі заманынан
бастап сол кезге дейін тарихы бар еді.
Бүгінгі таңдағы енді зерттеушілердің алға қойған міндеті деректерді
сыни тұрғыдан талдап, халыққа шыңдықтың бетін ашу. Бұл тұрғыда Қазақ
хандығына қатысты көптеген мәселелер, әсіресе біздің зерттеуіміздің
нысанасына айналған – Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы да талдаудан өтіп,
баспасөз беттерінде жариялануда.
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының тарихы – сол кездегі ішкі қырқысқа
толы және сыртқы жаудың да жан-жақтан қауіп төндіріп тұрған кезі еді.
Осылайша 17 ғ. 2 ж. Қазақ хандығының жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты
пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп
жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті
алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір
Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді.
Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да
жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының
нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың
қосылуы күшті жүрді.
1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның тұсында Жеті
жарғы деген заңдар жинағы құрастырылды. Жеті жарғы көшпелілердің ел билеу
заңы болып табылады. Тәуке хан сыртқы саясаттан да мақұрым болған жоқ.
Қазіргі отандық ғылымда Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының қат-қабат,
қыр-сыры терең мәселелерін талдау әлі де болса жүйелі жолға қойылмай жатыр.
Бұл біздің зерттеуіміздің өзектілігін арттыратыны сөзсіз.
Зерттелу деңгейі. Біздің зерттеуіміздің басты құнды деректерінің қатарына
жататын ол сол замандағы Левшиннің қазақ ордасына келіп, зерттеумен
айналысуы. Соның нәтижесінде Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких
орди и степей атты еңбегі жарыққа шықты. Біз Тәуке ханның Жеті жарғы заңын
енгізгенін біле тұра ол туралы ешбір мәлімет жоқ. Тек осы Левшиннің
еңбегінен аз да болса жүйелі, құнды мәлімет таба аламыз.
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығын кеңестік кезеңдегі зерттеушілер жалаң
баяндағанымен, олардың пікірлеріне қарсы шыққан қазақ ғалымдары да болды.
Солардың қатарында С.Асфендияров, Е.Бекмаханов, М.Тынышбаев, Б.Сүлейменов
т.б. сынды зерттеушілерде болды. С.Асфендияров қазақ халқының ежелден
қазірге дейінгі тарихы туралы тұңғыш жазылған еңбегінде шыңдықты қалпына
келтіруге тырысты.
Тәуелсіздік алысымен отандық тарих қарқын алып дами түсті. Осы тұрғыда
біздің зерттеуімізге қатысты бірқатар еңбектер жарық көрді. Солардың
қатарында М.Мағауиннің Қазақ тарихының әліппесі(Алматы 1995), Қазақстан
танрихы очерктері (А., 1994) т.б.
Зерттеулер осы кезден бастап қанатын кеңге жайып, зерттеушілер қатары молая
түсті. Солардың қатарында біздің зерттеуімізде еңбектері кеңінен
пайдаланылған К.Аманжоловтың Түркі халықтарының тарихы (А., 2006), 2
кітабы, Н.Абдоллаевтың Қазақстан әлемдік тарихтың аясында(Ақтөбе 2001), 1
кітабы, академиялық Қазақстан тарихының 5-томдық, соның 2,3 томдары.
Зерттеуіміздің мақсат-міндеттері. Біздің зерттеуіміздің мақсаты соңғы
кездері кеңінен зерттеліп жатқан Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының
жағдайын, қат-қабат мәселерін қазіргі зерттеп жатқан ғалымдардың
еңбектеріне сүйене отырып, жан-жақты саралап, сол заманға сай обьективті
бағасын беру. Осы мақсатты шешу барысында мынадай міндеттер қойылады.
- Тәуке ханға дейінгі Қазақ хандығының жағдайын анықтау;
- Тәуке ханның билікке келісімен қолданған саясатына талдау жасау;
- Сыртқы саясаттағы Тәуке ханның рөлін анықтау;
Зерттеуіміздің хронологиялық шеңбері. Жұмысымыздың хронологиялық
шеңбері Тәуке ханның билікке келуімен, өмір соңына дейін, яғни 1680-1718
жылдар аралығы. Бірақ жұмысымыз кең көлемді болғандықтан кейбір даталардың
ауытқулары болып тұрады. Мысалы Тәуке ханға дейінгі елдегі жағдайға
тоқталу, т.б. мәселелері.
Тарихнамасы. Біздің зерттеу жұмысымызда ең негізгі тірек болған
еңбек көптеген ғалымдардың қатысуымен кең көлемде жазылған Қазақстан
тарихының (5 томдық) 2, 3 томдары. Содан кейін М.Мағауиннің Қазақ
тарихының әліппесі, К.Аманжолов Түркі халықтарының тарихы, Қазақстан
тарихы очерктері және т.б. авторлардың еңбектері кеңінен қолданылды.
Сонымен қатар Отан тарихы, Қазақ тарихы, Ақиқат журналдарымен бірге
газеттер де, интернет материалдары да пайдаланылды.

Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі жағдайы

Салқам Жәңгір ханның қасиетті қазасынан соңғы отыз жыл, дәлірек айтсақ,
1652 жыл мен 1681 жылдық аралығы — біртұтас Қазақ Ордасыньң үш жарым
ғасырлық ұзақ тарихындағы ең күңгірт кезең. Бұл заманда Бахадұр хан билік
құрған. Бұл да емескі дерек. 1676-1680 жылдарда қазақтар Хажы-Тархан
әулетінен шыққан ағайынды Әбділ-Әзиз хан мен Сүбханқұлы ханның Бұкар тағына
таласкан өзара соғысына араласады. Басқа тараптағы окиғалар туралы артық
мағлұмат ұшыратпадык, Сірә, тыныштыкта өткен. Байлықта, берекеде өткен.
Бірақ дәл осы отыз жылдықта Қазақ ордасы өзінің болашак, ауыр тағдырына
қарай нық қадам басқаны күмәнсіз.

XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың бірінші ширегінде қазақ кауымдық
құрылымдарының ең көп бөлігі аймактың оңтүстік, орталық және солтүстік-
шығыс жактарында шоғырланған. Осы кездері алты алаштан құралған Қазақ
хандығының арасындағы бөліністер байқалады. Бұл М.Мағауиннің сөзімен
айтқанда елде болып жатқан екі жүз жылдық қазақ-жоңғар соғысының
нәтижесінде кеңінен байқала бастады. Соның бастауы Ұлы, Орта, Кіші
жүздердің бір-бірінен оқшаулануы. Ұлы жүз қазактарының, қыскы жайылымдары —
Оңтүстік Балқаш өңірінің құмдарында, Мойынқұмда, Іле, Шу және Талас
өзендерінің аңғарларында, ал жазғы жайлауы Тянь-Шаньмен Каратау жотасының
солтүстік сілемдерінде орналасты. Аймактың оңтүстігінде Ұлы жүздің көшіп-
конатын өңірі Ташкент қаласы мен оған жапсарлас жаткан калаларды және
отырықшылық-егіншілік қыстақтарды қоса алғанда, Ферғана алкабының солтүстік-
батыс бөлігіне дейін жетіп, Шыршық және Арыс өзендерінің анғарларына дейін
созылып жатты және Сырдария маңында Бұхара хандығымен шектесті, ал оның
Жетісу аумағы аркылы өтетін солтүстік шектері Орта жүз қазактары
қоныстанған ауданмен тікелей ұласты. Орта жүз казактары ол кезеңде
Солтүстік-шығыс, Орталық, ішінара Оңтүстік-шығыс Казақстанның кең-байтақ
кеңістігін алып жатты, олардың шекаралары оңтүстігінде Сарысу өзенін жәие
Шу өзенінінтөмеыгі ағысын бойлай Сырдарияныңтөменгі ағысына қарай өтті,
Жоңғар хандығымен шектесті, ол жактан Арал теңізі — Ырғыз — Торғай шебі
аркылы солтүстікке қарай созылып, сол учаскеде Кіші жүздің шығыс
қоныстарына ұштасты, одан әрі Тобыл салаларын, Үлкен Торғай өзенін және
Торғайдың жоғарғы ағысындағы көлдерді бойлай жүріп, сол жерде СібІр
жолындағы башқұрттардың қоныстарымен шектесті. Солтүстігінде олар Нүра мен
Есілдің жоғарғы ағысына карай, Есіл бойы даласымен Ертіс бағытында, ал
шығысында Ертісті бойлай Ямышев көліне дейін жалғасып, Тобыл-Ертіс
өзендерінің аралығында орыс қоныс аударушыларының поселкелерімен, сібір
казактарының станицаларымен және барабин татарларының қоныстарымен тоғысты.
Ямышевкадан оңтүстікте, жоғарғы Ертіс өңірінде Орта жүз рулары қазактарының
Жоңғар хандығымен тағы да ортақ шекарасы болды, ал жоңғарлардың жер
иеліктері бұл арада Ертістің сол жақ салалары-Шар, Аягөз және Баканасқа
дейін жетіп жататын [1, 97б].
Кіші жүздің жері казіргі Батыс Қазақстан аумағында орналасып, шы-ғысында
Орта жүздің коныстарына, ал оңтүстігінде Карақұм құмдарына карай және
Сырдарияның төменгі ағыстарына дейін карақалпактардың қоңыстарына, сондай-
ак Түркістан каласы аймағына карай созылып ба-рып, онда Үлы жүз бен Орта
жүз тайпаларымен шектесті. Оның жазғы жайлаулары Үстірт жазығында, сондай-
ақ Ор, Жайық, Елек, Жем, Темір өзендерінің салалары бойында, Мұғалжар тауы
аймағында, ал қыскы қыс-таулары — Ырғыз өзені, оның салалары ауқымында,
Сырдарияның төменгі ағысын бойлай, Ырғыз бассейнінің оңтүстік жағында
(Тәуіп күмдары), Арал теңізінен батыска қарай (Сам құмдарына дейінгі шағыл
күмдар), Манғыстау түбегінде, Атырау алкабында, Нарын құмдарында (Каспий
тенізінің жағасына карай) орналасты. Орта жүз Орталық Қазакстанды алып
жатты, оның жазғы жайлаулары мен кысқы кыстаулары Сарысу өзенінің бойында,
Есілдің жоғарғы ағысында, Тобыл салаларының, Торғай өзенінің бойында,
Ұлытау мен оған жапсарлас жатқан көлдер аумағында болатын. Батысында олар
еділ калмақтары қоныстанған өңірмеи шектесті, ал солтүстігіне жақыныракта —
Ырғыз, Ор және Елек өзендерінің орта ағысы алкаптарында — олардың Ноғай
жолының башқұрттарымен шекарасы өтті.
Негізінде көшпелі тұрмыс салты жатқан қазақ қоғамының патриархат-тық-
кауымдық құрылысы қазақ қоғамы дамуына елеулі ыкпал жасады, ол біртіндеп ру
топтары мен ұжымдық құрыльмдарға ыдырап, олардың би-леушілері окшаулануға
ұмтылды. Елде барған сайын алауыздыкпен қыр-қыс-тартыс етек алды. Әр түрлі
сұлтандардын топтары бір-бірімен ең жақсы жайылымдық алаптарды иелену мен
басып қалу үшін бақталасты. Қырқыстарға сырт жақтан колдау көрсетілді.
Соның салдарынан бірігу
сарыны баяулады.
Жүздердің, құрылымын кұраған барлық буындарды, олардың шыққан тегін бір
нақты не аңызға айналған бабаға телитін күрделі генеалогиялык аңыздар
болды. Жекелеген есептеулер бойынша, XVII ғасырдың аяғы — ХVIII ғасырдың
басында барлық үш жүздің құрамына 112 шамасында ру бөлімшелері кірген. Осы
буындарды құраған қазақ халқының жалпы санын зерттеушілердің көпшілігі сол
кезеңде 2—3 миллиондай адам деп көрсетеді.
XVII—XVIII ғасырлар аясында қазақ қоғамында интеграциялық сарын күшейді,
ханбилігі нығайып,үш жүз өкілдерінің жиналысы біршама тұрақ-ты түрде
шакырыла бастады, оларда ең көкейкесті мәселелер талқыла-нып, шешілді. Ол
кезде қазақ хандары мен сұлтандарының саяси ыкпал өрісі дәстүрлі көшпелі
аудандарға ғана емес, сонымен қатар Сырдария-ның төменгі және орта ағысы
бойындағы көршілес отырыкшы-егінші және сауда-колөнерші аймақтарға таралды,
онда 1695 жылы Ташкент жази-расымен бірге 32 қала мен оларға жапсарлас
жаткан жер қазақтарға ба-ғынды. Ташкент, Сығанак, Сайрам, Созақ, Аккорған,
Отырар, Қарнақ, Икан, Сауран сиякты калалардың тұрғындары қазақ
билеушілерінің пай-дасына жыл сайын ақшалай және тауарлармен алым төлеп
тұрды, ал ауыл-дық егінші халықтан сиыр мен койдың нақты санынан ясак алымы
және жиналған өнімнің 15 не 110бөлігі мөлшерінде астық бажы алынды. Со-
нымен бірге Сыр өңірі аймағының қала халқы ішкі саяси өмірінде және
көршілес халықтармен сыртқы тоқайласулар саласында белгілі бір авто-
номиясын сақтап қалды жөне оларды қалалар түрғындарынын сауда-кол-өнер
топтары мен мұсылман дінбасылары арасынан сайланатын жергілікті озін-өзі
басқару органдары басқарды. XVIII ғасырдың басында сырттан соғыс қаупі
төнген жағдайларда қазақ жүздерінің өз ішінде де әлеуметтік-саяси жағдай
айтарлыктай тұрақтанды, бұған жергілікті рубасыларының, сұлтандар мен
хандардың Жоңғар хандығының әскери белсендігінің өсе түсуі және накты бар
күштердің берін сырттан жасалатын экспансияға карсы күресу үшін жүмылдыру
қажеттігі нәтижесінде көшпелі коғамның жаңа қажеттеріне бейімдеп, дағдылы
құқықты заң аркылы регламенттеу және әлеуметтік практикаға оның бірсыпыра
жаңа нормаларын енгізу жөніндегі бірлескен күш-жігері едәуір дәрежеде
себепші болды. Хан билігін күшейтуде, қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан
құқықтық дәстүрлер мен нормаларды регламенттеуде, ішінара жанартып, бір
ізге түсіруде Жәңгір ханның ұлы және мүрагері, белгілі тарихшы А. И. Левшин
Ликург және Айдаһар деп бейнелеп атаған (1680—1718 жылдары ел билеген)
Тәуке хан үлкен рөл атқарды [2, 161б].
Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718) – Қазақ хандығының ханы, Салқам Жәңгір
ханның баласы. Шешесі – қалмақтың хошоуыт тайпасының билеушісі Кунделен-
тайшының қызы. Мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының билік тізгінін қолға
алған кезде (1680ж.) Тәуке ел ағасы жасына келіп ақыл тоқтатқан, мемлекет
ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті жан болатын. Сондықтан да
ол таққа отырып, әке ісін алға жалғап, оның саясатын жүргізгенімен, оны
жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен кетпей, өзіндік жаңа жолмен
жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мәнінде көреген
басшы, ақылды реформатор екенін танытанын қасиеті де осы өзіндік жолмен
жүруінде. Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға қарай бейімделеді.

Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар
аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен
жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі – елдің ішкі
жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан
торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен
жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін
ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат
үстемдігін орнатты. Тарих дерегі сол кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз
Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші жүз Байбекұлы Әйтеке,
қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді
халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық сөзімен, әділетті
ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға
айналған атақты билердің болғанын айтады. Осындай алыптардың замана тынысын
тамыршыдай тап басып танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік – берекесін
кетірер ішкі дау – жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау
мақсатында ой тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында
Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел
қолдаса - береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де
Тәуке хан ел билеген кез - халық есінде қой үстіне бозторғай
жұмыртқалаған тыныш берекелі заман болып қалды.
Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт
күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді
білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей
түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан
Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын
қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан билік
басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің
өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі
соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық
орнауында, халық арасында ырыс қазығы - ынтымақтың берік қағылып,
ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының
төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Тәуке ханның тұсында
тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер кеңесі жұмыс істеп, жыл
сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу қалыптасты. Тарихқа Жеті
жарғы деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын зерттеушілер қазақтардың
бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық нормаларының бір жүйеге
келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды. Тәуке хан билік басында
өте ұзақ, әбден қартайып, қаусаған шал болғанша отырып, 1718 жылы өз
ажалынан қайтыс болды.
Тәуке хан уақытша болса да ішкі өзара қырқысты токтатып, жүздер арасында
тыныштық орната білді, сол арқылы қазақ руларының коныстарын сырттан басып
кіруден кауіпсіздендірді. Алайда сұлтандардың билік үшін күресі мен
окшаулануға ұмтылуы көп ұзамай бірлікті бұзды, мұны көршілері дереу
пайдалана қойды. Оңтүстік-батыстан жайық казактары қолдаған еділ қалмақтары
шапқыншылық жасады, солтүстіктен сібір ка-зактары шабуылдады; Жайыктың арғы
бетіндегі қоныстардан башқұрттар да дәмеленді. Оңтүстіктен казақтарға Орта
Азия хандықтарының (Бүхара, Хиуа) билеушілері кысым көрсетті. Бірақ қазақ
халқына ең каһарлы қауіп шығыстан — күшті де агрессияшыл Жоңғар хандығы
тарапынан төнді.
Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жайылымды кеңейту қажет болды, мұнын
өзі жер алаптарын бөлісуге және жаңа жайылымдар іздеуге әкеп соқты. Бұған
Жоңғар хандығы мейлінше қатты мұктаж болатын.
Жоңғарлар сауда-қолөнер орталықтары мен керуен жолдарын өздеріне бекітіп
алуға ұмтылды. Олар үшін бұл өмірлік кажетті шара еді.
Тәуке билік еткен кезеңде қазақтар мемлекеттілігінің күшті сыртқы жаулар
алдында беделін арттыру мақсатында оны нығайтуға бағытталған манызды
кадамдар жасалды. Кіші жүздің саны аз және әлсіз жеті руын жетіру деген бір
тайпаға, ал Орта жүздің уактарымен керейлерін бір уақ керей бірлестігіне
біріктіруді халықтың ауызша дәстүрі осы ханның есімімен байланыстырады.
Жауға қарсы күресу үшін ірі бірлестіктер мен рулар ғана күшті және жаксы
қаруланған қол шығара алатынын ескергенде, әлгі жаңалықтар қазақ
жасақтарының, жауынгерлік қабілетін арттыруға мүмкіндік берген. Сонымен
бірге жер мен су жөніндегі топтар арасындағы таусылмас алауыздықтар мен
жанжалдарды жою үшін Тәукенің бастамасы бойынша, билер мен аксақалдар
кеңесі әртүрлі кауымдар мен рулардың көшіп жүретін жерлері неғүрлым айқын
бөлініп, ру бөлімшелері ішінде ру таңбаларын пайдалану ретке келтірілген,
казақ қоғамында тарихи қалыптасқан дағдылы құқық нормаларын бір жүйеге
келтіру, ішінара толықтырулар жүзеге асырылған.
XVIII ғасырдын алғашкы үштен бір ширегіндегі қазақ хандықтарының ішкі саяси
өміріне барлық үш жүзі өкілдерінің жалпы шешімді талап ететін мәселелерді
талқылау үшін ара-тұра шақырылып тұратын біріккен жиналыстары тән. Түрлі
мәліметтерге карағанда, олар мәслихат құру үшін жыл сайын жиналып отырған.
Онда қайда қыстап, қай өнірді жайлау керек, тыныштықка калай қол жеткізіп,
қалай соғысу керек деген мәселелер талкыланған. Мәслихаттарда аса маңызды
экономикалық және саяси мәселелер, соның ішінде коныстарды бөлісу, көшіп-
қону тәртібі, ру аралық жанжалдарды талқылау мәселелері, соғыс пен
бейбітшілік және сыртқы катынастар мәселелері жөнінде шешімдер қабылданған.
Алайда Тәуке хан мен оның ең жакын серіктерінің билікті шоғырландыру және
қазақ тайпаларын саяси топтастыру, қазақтар арасында интеграциялық
үрдістерді дамыту механизмін күшейту жөнінде колданған жеке үлкен күш-
жігеріне қарамастан, көшпелі тұрмыс салты, оның геосаяси жағдайы және
қоғамдық қатынастардың ерекшелігі себепті онын қызметі мен саясатын елеулі
нәтижелерге жеткізбеді. Сондықтан Тәуке өмірінің сонғы жылдарында-ак,
әсіресе ол кайтыс болғаннан кейін қазақ қоғамында әр жаққа тарту сарыны
қайтадан күшейді және оның ең жақын мирас-қорларына басқа хандар мен
сұлтандардың оқшаулануға ұмтылысын тежеу барған сайын қиындай түсті.
XVIII ғасырдың екінші онжылдығының ортасына қарай қазақтардың батыстағы,
солтүстіктегі және әсіресе оңтүстік-шығыстағы көршілерімен қарулы
кақтығыстарының үздіксіз өрши түсуі және олардын бір-бірінен едәуір қашық
жаткан бірнеше географиялық аудандарда бір мезгілде соғыс агрессиясына
карсы ұйымдаскан тойтарыс беру кажеттігін талап етуі. Қазақстан аумағында
біртіндеп біркатар ірі әскери-саяси орталықтар құруды қажет етті, олардың
билеушілері қазақтарға өз ықпалының әлеуметтік-аумактық ауқымын кеңейтуге
және дәрменсіз аға ханға мүлдем тәуелсіз болуға барын салып
ұмтылды.Мәселен, әбден қартайған Тәукенің тірі кезінде-ақ Кіші жүздің қазақ
руларының шағын бөлігі және Орта жүз көшпелілерінің кейбір тайпалық
бөлімшелері соңғы екі ғасыр бойы қазақ халкы арасында жетекші саяси
жағдайда болған жергілікті Жошы ұрпактарының үлкен әулеттерінін бірінен
шықкан Қайып сұлтанды (1717 ж. өлген) өздерінің ханы етіп сайлады. Мұңдай
тандау Кіші жүз қазақтарының ақсақалдарын қанағаттандырмады, олар 1710 жылы
Арал маңындағы Қарақұмға кеңесу үшін жиналып, дала дәстүрін бұзып және
төтенше жағдайлар себепті жас сұлтан Әбілкайырды (1748 ж. өлген) өздерінің
ханы етіп жариялады, ол ата-бабасы бұрын ешқашанда казақ ханы болып
сайланбаған басқа бір сұлтан тұқымының өкілі еді. Шамамен сол кезде Орта
жүздің қоңырат құрылымының көптеген әлеуметтік топтары мен найман
руларынын, көпшілігі қазақ сұлтандарының баска бір үлкен әулетінің өкілі
Тұрсын ханның (1717 ж. өлген) билігін таныған еді. Ұлы жүз қоныстарында
XVIII ғасырдың алғашқы екі онжылдығында Иман (XVII ғасырдың аяғы — XVIII
ғасырдың алғашкы жылдары), Рүстем (1712 ж. өлген) және Абдолла (шамамен
1719 ж. өлген) хандар қазақ рулары мен қауымдарын кезектесіп баскарды, олар
Ташкент пен оған жапсарлас жатқан қалаларды да иеленген. Деректемелерде
жоғарыда аталған хандарға қоса басқа да бірқатар билеуші.Жошы ұрпақтарының,
есімдері аталады, бірақ олардың билік етуі туралы қандай да болсын нақты
және біршама анық мәліметтер табылған жоқ.
Тәуке ханның тәуелсіз саясаты

Тәуке хан билікке келісімен Казақ хандығындағы ішкі тартысты тоқтатып,
бірлікті күшейтуге барын салғаны мәлім. Ал сыртқы саясатта Қазақ хандығы
Сыр бойындағы қалаларды өз құрамында сақтап қалу үшін күреседі. Сондай-ақ
оңтүстік-шығысынан жоңғарлар тарапынан әлсін-әлсін шабуылдар жасалып
түрған.
Сыртқы шапқыншылықтан қорғану, хандыцтағы бытыраңқылықты жою Жеті Жарғы
заңының қабылдануына өз ықпалын тигізеді. Казақ қоғамынын сол кездегі
кажеттілігін қанағаттандыратын заң жобасының керектігі, бұрыннан болған
қүкықтык нормаларды жүйелеу аркылы оларға мөнді өзгеріс енгізіл, толықтыру
өрекеттері дүниеге Жеті Жарғы заңын әкеледі.
Тәуке хан халык арасындағы беделді билермен кеңесе отырып қабылдаған
Жеті Жарғы заңы, қазақ кауымының әлеуметтік-экономика-лық, құқықтық
катынастарын реттеуге бағытталады. Орыс жазбаларында бұл заңдар Тәуке хан
заңдары деп аталады.
Жеті Жарғы бізге толық күйінде жеткен жоқ. Заң жинағының кейбір баптары
XIX ғасырдың алғашкы жартысында орыс ғалымдарының жазып алған үзінділері
арқылы сақталды. Оның жобасы, құрылымы жағынан әр түрлі екі нұскасы
белгілі. Алғашқысын 1820 жылы Г. Спасский Сібір хабаршысына жариялайды.
Мұнда он бір үзінді көрсетілген. Екінші нұсқасы қазақ тарихының білгірі А.
И. Левшиннің еңбегінде (34 үзінді) берілген. Бұл заң жобасының екі нұсқасы
да бапқа бөлінбеген [3, 29б].
Тәуке хан Жеті Жарғы заңы арқылы ішкі тартысты жою мақсатында ел
басқару ісін, заң шығару тұтқасын билерге беріп, ұсақ хандар мен
сұлтандардың саяси ықпалын тежеуге тырысады. Жеті Жарғыда жүздерді
баскару үшін сайланған үш бидің аты белгілі. Ұлы жүзде — Төле би, орта
жүзде — Қазыбек би, кіші жүзде — Әйтеке би. Жыл сайын Күлтөбеде (Ташкент
маны) үш жүздің басын қосқан жиналыс (құрылтай) шақырылуы тиіс болған. Хан
кеңесі, билер кеңесі мемлекеттік тұрақты құрылымға айналады. Жеті Жарғы
заңында ел дауын шешудегі билер кеңесінің кұқығының қорғалуын, сақталуын
қатты кадағалаған.
Жеті Жарғы баптары мейлінше нақты. Мәселен, кісі өлтіргендер үшін
қанға қан, жанға жан алу принципі сақталады. Кейбір жағдайларда өлім
жазасын соттың келісімімен кұн төлеумен ауыстыруға болады. Бұл — осы заң
жобасының тарихи прогрестік маңызын айқындайтын бап. Кұн кылмыстының өзінен
немесе ру мүшелерінен алынады. Құнның мөлшері мынандай болған: ердің кұны —
мың кой (немесе екі жүз жылкы, жүз түйе), әйелді өлтіргендігі үшін жарты
кұн — бес жүз қой (жүз жылқы, елу түйе). Кісінің денесіне жаракат түсірген
болса, қүн төлеуге тиіс болады. Бас бармақ сынса, жүз кой, шынашаққа жиырма
қой көлемінде кұн тартуға тиіс.
Сұлтан мен қожаны өлтіргендер олардың туыстарына жеті адамның құнын
төлейді.
Жеті Жарғыда әйелдер кұкы шариғат ережелеріне сүйенеді. Егер әйел
күйеуін өлтірсе, ол өлім жазасына кесіледі және ешқандай құн төлеумен
ауыстыру мүмкін емес.
Сотта бір куәгер еркектің орнына екі куәгер әйел жүреді. Кыз-келіншекті
зорлау, алып кашу өлім жазасымен теңестіріледі. Өйткені ру ынтымағын
ыдыратып, канды кырғынға киліктіретін көп дау-дамай осы жесір дауынан
туындап жататын. Кейбір жағдайда зәбір шеккен қызға үйлену және қалың малын
төлеу кылмыстыны өлім жазасынан кұткарады.
Құлдардың иелері олардың өмірлерінің қожайыны болып есептеледі. Қазақ
қауымындағы құлдар тұтқындар мен жетім балалар болған.
Жеті Жарғы бойынша отбасында әкенің билігі баянды етіледі. Ол ұл-
кызының, әйелдерінің, құл-күнінің, төрт түлік малының, жайлау - қыстау-ының
жеке дара билеушісі, асыраушысы әрі қамқоры болғанды. Әкенің ризалығын
алмай, отбасының кез келген мүшесі ешбір шешім кабылда-майды.
Әкесіне немесе шешесіне қол көтеріп, балағаттаған баланы кара сиырға
теріс отырғызып, ауыл ішін аралатып, камшымен соққан.
Бір себеппен (аңдаусызда) баласын өлтіргені үшін ата-анасы ешқандай жаза
алмайды. Бірақ некесіз туылған баласын ұяттан (қасақана) өлтірген әйел өлім
жазасына кесіледі.
Мал мен мүлікті ұрлау қатаң жазаға тартылады. Ұрлығы ашылған кісі ұрлап
алғанын тоғыз есе (27) етіп кайтару керек. Тоғыз айыбы мына мөлшерде
белгіленген: бас тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз, орта тоғыз немесе ат
бастатқан тоғыз, аяқ тоғыз немесе өгіз бастаткан тоғыз. Егер айыпты кұн
төлеуден жалтарса, билер сотының немесе ру басыларының келісімімен барымта
жасалады, яғни жасырын түрде айыпталушынын ма-лын айдап кетуге болады.
Өзін-өзі өлтіргендерді заң бойынша бөлек жерге жерлейді.
Жеті атадан аспай үйленуге өлім жазасы кесіледі.
Құдайға тіс тигізген кісі жеті адамның куәлігі аркылы анықталса, тас-пен
ұрып өлтіріледі.
Христиан дінін қабылдағандарды мал-мүлкінен айырады.
Әрбір соғысқа жарайтын еркек бес қарусыз жүрсе, оған да айып салы-нады.
Бұл жаугершілік заманда кешірілмес күнә саналған. Әрбір қазақ түтіні
ханның, бидің жасағы мен шабарманын жазда да, қыста да қабылдап, ат-көлік,
азык-түлікпен камдауға міндетті болған. Бұл — арнайы керуен сарайы,
мейманханасы жоқ көшпелі қоғам өмірінде хан, би бұйрык-жарлығын, соғыс
хабарын тез жеткізу шараларының бірі еді.
Жеті Жарғы бойынша арнайы мал-мүлікке таңба белгілейді және салық
түрлері (аманаттық салық, ру басыларының борышын төлеу, хан-дык билік, қару-
жарақ) белгіленеді. Заң кұкык ережелерінің жеке салаларын (қылмыстық,
азаматтық, басқару) да қамтыған. Сонымен бірге қазақ қоғамындағы діннің
орнын, салық түрлерін, жалпы тұрмыс жағдайын рет-теуге бағытталған.[4,
171б].
Тәуке хан Қазақ хандығының ішкі мәселелерін ғана шешіп қоймай сыртқы
саясатында да көрші елдермен бейбіт байланыс жасай отырып, экономикалық
карым-катынас орнатады. Соның ішінде Ресей елімен ұзак уақытқа үзілген
мәмілегерлік жөне сауда байланысын жаңартады. Тәуке хан сонымен қатар
Бұхар, Хиуа хандықтарымен бейбіт карым-катынасты сақтауды да естен
шығармайды.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарын жалғастыру барысында 1687 жылы Тәшім
бастаған елшілік жібереді. Бұл елшіліктің мақсаты бұрынғы сауда байланысын
қалпына келтіру еді. Тәуке қазак жері аркылы өтетін Ресей және Хиуа, Бұхар
керуендерінің Қазак хандығының экономикалык дамуына әсері зор екендігін
көре білген.
1683—1686 жылдар аралығында Тәуке хан орыс жеріне бес елшілік жібереді.
Бірақ олардың кейбіреуі сәтсіздікке ұшырайды. Мұның басты себебі қазақ-орыс
шекарасындағы тонаушылық қактығыстар еді. Ресей керуенінің тоналуы осы
кезде Тобылға сауда жасау туралы шартқа кол қою мәселесімен келген Сары мен
Келдей мырзалардың елшілігі тұтқынға алынуына әсерін тигізеді. Осы оқиғадан
кейін 1690 жылы Кабай елшілігі барып, Келдей мен Сары мырзаны босатуды
талап етеді. Ел ішіндегі Тәукеге қарсы топтар Ресейдің шекара аудандарына
шабуылды күшейтіп, екі ел арасындағы қатынасты шиеленістірген болатын.
Соның салдарынан Қабай бастаған елшілік нәтижесіз оралады. Көп ұзамай 1691
жылы сауданы да-мыту бағытында Тұманшы мен Қабай бастаған елшілікті
аттандырады. Бұл елшілер I Петр патшаға Келдей мен Сары мырзаны босатуды
талап еткен Тәуке ханның хатын тапсырады. Ресей мемлекеті Қазақ хандығының
тала-бын орындамауына байланысты қазақ билеушілерінің арасында іріткі туа
бастайды. Әсіресе Келдейдің қайын атасы Түрке би бастаған топ орыс-қазақ
қатынастарын шиеленістіреді. Нәтижесінде Тұманшы батыр мен Қабай бастаған
елшілік те казақ мырзаларын босата алмайды. Бірақ бұл өткінші сәтсіздікке
қажымаған Тәуке хан Ресей мемлекетімен байланысты үзбеу мақсатында 1694
жылы Тайқоңыр Құлтабай бастаған елшілік жібереді. Тайқоныр батырдың Сібірге
келуінің басты себебі бейбіт қарым-қатынасты сақтау жөне Келдей мен Сары
мырзаны босату екені, сол заман деректерінде айтылады. Осы жылы (1694)
Тобыл әкімшілігі Келдейді сый- сияпатпен босатады. Бұл аралықта Сары мырза
қайтыс болып кеткен еді. Тәуке хан сыртқы саясатында әрқашан бейбіт карым-
қатынасты жақтаушы ретінде, сабырлылық таныта білген. Елдің қауіпсіздігіне
жетуде Ресей елімен мәңгі бейбітшілікте болу үшін жасалған мәмілегерлік
әрекеттерді бағыну деген үғыммен теңеу тарихи шыңдықты бұрмалау екендігі
белгілі.
Ресей мемлекеті өз тарапынан Қазақ Ордасына елшілер жіберіп тұрады.
Шекаралық мәселелерді шешу мақсатында 1692 жылы Андрей Неприпасов, Басилий
Кобяков бастауымен елшілік келеді. Қазақ Ордасының жағдайымен танысу үшін
1694 жылы Түркістанға Федор Скибин, Матвей Трошин бастаған елшілік
жөнелтіледі. 1715 жылы Бухгольц басқарған экспедиция Шығыс Казақстан мен
Алтайға сапар шегеді. 1716 жылы Белоусов бастаған елшілік қазақ жеріне
келеді. Елшіліктің максаты Қазақ Ордасының жоңғарлармен катынасы, әскери
күш-қуаты, Орта Азия хандыктарының ұстанған бағыты, ішкі жағдайы, тағы
басқа жәйттерді біліп қайту еді.
Қазақ хандығының шығысында орналасқан жоңғар мемлекетінде Севан-Рабтанның
(1697—1727) билікке келуі қазак-жоңғар қатынастарын одан сайын
шиеленістіреді. Осы кезеңнен бастап жоңғарлардың қазақ даласына
шапқыншылығы үдей түседі. 1698 жылы Севан-Рабтанның Қытай императорына
жолдаған хатында бұл соғыстың басталуына қазақтар себепші болды, калмақ
ханы Аюкенің оған ұзатылып бара жатқан қызының керуеніне Тәуке хан шабуыл
жасады деген. Бұл — Севан-Рабтанның император алдында ақталу мақсатындағы
сылтауы еді.
Тәуке билік құрған кезде қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ жоңғар
шапқыншылығына тосқауыл болады. Бұл одаққа қарақалпактардың бір бөлігі де
енеді. Тәуке тұсында 1698, 1711-1712, 1714, 1717-1718 жылдары жоңгарлармен
елеулі қақтығыстар болады. Қазақ әскерлері бірнеше рет жеңіске жеткенімен,
жоңғарлар қазақ, жерін толыктай босатпайды. Мүның бір себебі хандықтағы
билеушілердің алауыздығы еді.
1718 жылдың көктемінде Аягөз өзенінін бойында болған қазақ-жонгар
шайқасында қазақ жасағы жеңілуге мәжбүр болады. Осы соғыстың куәсі болған
Қаз дауысты Құтты бидін өзінен естіген орыс елшісі Брянцев жеңілістің басты
себебі — қазақ жасағын бастап келген Әбілқайыр мен Қайып сұлтанның соғыс
қимылын келісіп жүргізбеуінде екендігін көрсетеді.
1718 жылы Тәуке хан қайтыс болған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.