Ақауларды жөндеуге шығындар
глоссарий
Квалиметрия - өніммнің сапасын бағалау және өлшеу мен айналысушы немесе
өнімнің сапасының сандық бағалануы.
Классификация - обьекттер жиынның қабылданған классификация әдістеріне
сәйкес оларға ұқсас немесе ұқсас еместігі бойынша ішкі жинға бөлінуі.
Өнімнің сапасы - оның қолдануна сайкес өнімнің белгілі керекті
талаптарды қанағаттандыруға жарамдылығы мен шарттанатын өнім қасиетінін
жиынтығы.
Пәндік квалиметрия - техника мен өнімнің квалиметриясы, еңбек пен
қызмет квалиметриясы, мәселелер мен проекттердін квалимериясы, процестердің
квалиметриясы, субьективтік квалиметрия, сұраныс квалиметриясы, ақпарат
квалиметриясы.
Сапа - әртүрлі, біртұтас факторларды анықтайтын синтетикалық көрсеткіш.
Сапа көрсеткіштер - жасау пайдалану немесе тұтыну шарттарның белгілі
біреунде қарастырлатын өнімнің бір немесе бірнеше қасиеттерінің сандық
сипаттамасы.
Қолданбалы квалиметрия - заттың, өнімнің нақты түрне байланысты,
сапасынының сандық бағалануының әдістемесін жасау.
КВАЛИМЕТРИЯЛЫҚ ШКАЛА - өлшенетін қасиеттердің немесе олардың
өлшемдернің негізгі жиыны, шкалалаудың көрсету және шкалалаудың
көрсетуінің мәнінің жиыны.
Ақаулар - өндіруші кәсіпорында да, одан тысқары жерде де айқындалады.
БӘСЕКЕ - тауар өндірушілердің капиталды ыңғайлы салу саласы үшін,
өткізу нарығы, шикізат көздері үшін өзара жарысуы және бір мезгілде
қоғамдық өндірісті реттеудің өте әсерлі механизмі.
БӘСЕКЕЛЕСТІК – (латынның concurred деген сөзінен аударғанда –
қақтығысу) шаруашылық субъектілері және нарықтың экономикалық
қатысушыларының арасындағы тауарларды сату және сатып алу барысында үстеме
пайда табу үшін күресі мен ең жақсы жағдайлары үшін бақталастығы болып
табылады.
Өндірістік емес шығындар - керек емес немесе артық қалған, талдау және
бағалау кезінде пайда болған шығындар.
СМЕТА – ол шығындарды азайту жолдарын табу мен бұйымның құнын азайту
мақсатында қолданылады.
Сапаны қамтамасыз ету шығындары - тұтынушының өнімге немесе қызметке
анықталған талабын қанағаттандыруын қамтамасыз ету.
Сапаны жақсарту шығындары - тұтынушының шамаланған талабын қанағаттандыруын
қамтамасыз етудегі шығындар.
Тура шығындар - белгілі бір өнім немесе қызмет бойынша саналған және
есептелген шығы.
МАЗМҰНЫ
кіріспе
1 Квалиметрия сапа туралы ғылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Квалиметрия ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Сапаға философиялық тұрғыдан көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.3 Квалиметрияның қарастыратын мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
2 Сапа көрсеткіштерінің классификациясы мәні, қызметі және өзара
байланысы. Өнімнің бәсекелестік қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.1. Өнімнің сапа көрсеткішін анықтау әдістері. Сапа талаптары ... ... ... 8
2.2 Сападағы ақаулар. Өнім сапасына байланысты шығындар ... ... ... ...10
2.3 Өнімдегі бәсекелестік және оның пайда болу шарттары ... ... ... ... ...16
2.4 Қазақстандағы кәсіпорындардың бәсекеге қабілетін арттыру ... ... ... 26
3 Дайын өнімнің сапасын бағалаудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
КІРіСПЕ
Сапа - әртүрлі, біртұтас факторларды анықтайтын синтетикалық көрсеткіш.
Бұл ұғым қасиеттердің біртұтастығын бейнелейді және өнімнің сипаттамасын
көрсетеді. Сапа сұраныстардың артуына және өндірістің ұлғаюына
қанағаттанарлықтай мүмкіндіктері бар көп ғұмырлық кезеңдерден өтті. Сонымен
қатар, біз өнімді квалимерияның обектісі ретінде қарастырамыз. Жалпы
квалиметрияның обектілерне матриалды немесе идеалды, деректі немесе
дерексіз, табиғи немесе жасанды сияқты зат(процесс немесе құбылыс) жатады.
квалиметрияның нәтежелері өнімнін сапасын басқаруда қолданылатын
жағдайларды негіздеу үшін пайдаланылады. Ешқандай өнімнің сапасын басқару
жүйесі өнімнің сапасын бағалаусыз әсерлі түрде жұмыс жасай алмайды,
квалиметрияны бағалаудын мақсаты болып, негізнен, өнім сапасын деңгейін
анықтау, дайын өнімнің сапа көрсеткішінің мәнінің нормативті
құжаттамалардағы талаптарға сәйкестену дәрежесін анықтау саналады.
Кезкелген талдауда, болжауда, жоспарлауда, бақылауда, реттеуде, шикізаттың,
дайын өнімінің сапасын, жалпы өндірстік құрлымның технологиялық
операциялардың жүру барсы тұралы нақты ақпара қажет. Бұл ақпаратқа кең
көлемде түрлі физикалық шамалар, көрсеткіштер мен өлшемдерді өлшеу арқылы
қол жеткізе аламыз.
Қазіргі кезде ғылыми техникалық прогрестің қарқынды дамуына, халықтар
арасында экономикалық, техникалық және ғылыми қатынастардың дамуына
байланысты халық шаруашылығының барлық салаларында сапа ұғымына көп көңіл
бөлінуде. Әлемнің дамыған және дамушы елдерінде, халықаралық, аймақтық,
ұлттық ұйымдар мен фирмаларда, түрлі кәсіпорындарда, өндіріс пен
экономиканы бағалауда өнімнің сапасын басқару өте қажет. Ғылым мен
техниканың алға басуына, өндірістің дамуына байланысты сапаны басқару өрісі
күннен күнге кеңеюде.
Сапаны бағалау жеке сипаттамалар мен сапаның жалпы көрсетілетін
талаптарға (құжат, сызба, тұтыну талаптары және т.б.) сәйкес дәрежелер мен
өлшемдерн сапалық және сандық анықтау. дайын өнімінің сапа көрсеткіштер мен
оны бағалау әдістені жөнінде мәліметті толық шынайы қалыптастыру
квалиметрияның сапа тұралы бөлімнің маңызды мақсаты. кез келген өніммнің
басекеге қабілеті болу керек, және ол үшін қазіргі жағдайдағы маркетингтің
әдістері арқылы нарықты кешенді зерттеу керек. Осының нәтежесінде тұтынушы
өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын өнімді сатып алуға жағдай
жасалады және Дүниежүзілік сауда ұйымына енгелі отырған еліміз үшін үлкен
маңызға ие болып табылады.
1 Квалиметрия сапа туралы ғылым
Квалиметрия - өнім сапасын сандық тұрғыдан бағалау әдістерін зерттейтін
және жүзеге асыратын ғылым саласы, сапаны басқаруда және стандарттауда
қабылданатын шешімдерді негіздеу үшін қолданылады.
Квалиметрия кешенді және интегралдық сапа көрсеткіштерінің әдістерін
талдап жасайды, жалпы айтқанда сапасы қандай деген мағана береді.
Нормативті құжаттамадағы сапа көрсеткіштерінің регламенттеу бойынша
қызметтің, қабылдап тапсырғыш, периодты, типті, сертификатты сынаулар
процесінде сапа деңгейін бағалау мен сапаны бақылаудың негізінде жатқан
мәселелерді шешудің методологиясы мен әдістемесін зерттейді. Бұл салада
көбіне ықтималдық пен статистикалық әдістер, сандық нәтежелерін өңдеу мен
сараптау әдісі, сапа деңгейн бағалау әдісі, нәтежелерді түсіндіру мен шешім
қабылдау әдістерне көңіл болінеді.
Осы салаға байлансты негізгі міндеттердің бірі болып өнім сапасының
деңгейін бағалау міндеті болып табылады. бағалаудың мақсаты - бағаланатын
өнімімнің аналитикалық әдісі мен өнімді ұқсас өнім мен сәйкестендіру.
бағалау әдісін таңдау бағаланатын өнім қандай нарықтық жағдайда болғандығы
зерттеушінің түсінігіне тәуелді.
1.1 Квалиметрия туралы анықтамалар мен ұғымдар
Квалиметрия - өніммнің сапасын бағалау және өлшеу мен айналысушы
немесе өнімнің сапасының сандық бағалануы. Квалиметрия латынша (“qualitas”
– сапа, қасиет, сипат, ал “quails” – қандай, сапасы қандай деген мағына)
және ежелгі грек “метрео” сөзі - өлшеу, өлшеу жүргізу дегенді білдіреді.
“Метрео” түбірі жалпы халықаралық ғылым лексикасында қолданылады, ал
“квали” түбірінің түрленіп айтылған түрі “качетво” - “сапа” дегенді
білдіреді. Ағылшынша “quality” (“кволити”), испан тілінде “calidad”
(“калидад”), француз тілінде “qualite” (“кваалита”), неміс тілінде
“qualitat” (“квалитат”), голландия тілінде “kwaliteit” (“квалитайт”).
Сонымен қатар, “Квалиметрия” термині “сапаны өлшеу”, “сапаны бағалау”
сияқты мағына береді. Осыған байланысты, мысалы, ғалым, маман, яғни
,квалиметрия мен айналысушы – квалиметролог болып аталады.
Квалиметрия ғылым ретінде жалпы дәреже мен, өлшеу және бағалау әдістері
мен құралдар мен ажыратылатын өзара байлансқан теория жүйесі түрнде
көрінеді. мұндай теорияға жататындар: жалпы квалиметрия; арнайы
квалиметрия; пәндік квалиметрия.
Жалпы квалиметрия - мұнда жалпы теориялық мәселелер қарастырылады:
түсіну жүйесі, бағалау теориясы, (заңдармен әдістер), квалиметрияның
аксиоматикасы ( аксиомалар мен ережелер), квалиметриялық шкалалаудың
теориясы (соның ішінде салмақтылық),
Арнайы квалиметри - бағалаудың моделдері мен алгоритмдері, бағалаудың
дәлдігі мен анықтылғы: экспертті квалиметрия, ықтималды статикалық
квалиметрия, индексті квалиметрия, квалиметриялық таксономия, обьекттердің
классификациясы мен жүйеге келтру теориясы қарастырылады.
Пандік квалиметрия - бағалау паны бойынша техника мен өнімнің
квалиметриясы, еңбек пен қызмет квалиметриясы, мәсселелер мен проекттердін
квалиметриясы, процестердің квалиметриясы, субьективтік квалиметриясы,
сұраныс квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы және т.б болып табылады.
1.2 Сапаға философиялық тұрғыдан көзқарас
Квалиметрия 1960 жылдан бастап қолданысқа ене бастады. Профессор А.В.
Бличевтің бастауы мен 1968 жылдан бастап Сапа бағалаудың ұқсастық
әдістерінің жалпы теориялық негіздерін енгізді. Өнімнің сапасы туралы
қазіргі заманның түсінігі тұтынушының талаптарын жəне ниеттерінің толық
орындалу мақсатына негізделген жəне де бұл əрбір өнімнің жоба негізінде
болу тиіс. Өнімнің тұтынушылары жеке адамдар да, адамдар ұжымы да бола
алады: мекемелер, ұйымдар немесе жалпы қоғам. Замандас сапа кешенді ұғым,
оған əртүрлі анықтамалар беріледі.
Ағылшын ғалымы Аврама Маслоудің тұжырымы бойынша ең көп таралған
теорияларға иерархиалы теория келеді. Тұтынушы қажеттілік деңгейлерің 5
топқа бөлінеді деген тұжырым мен жиырмасыншы ғасырдың 50- шы жылдарында
Маслоу мен тұжырымдалған. Төменгі деңгейге негізгі немесе физиологиялық
тұтынушылар жатады, яғни, киімге, өнімге жəне де оларға биологиялық адам
тұрғысында қажетті деп анықталынады. Жоғарғы деңгейінде – адам өміріне
қауіпті жағдайларды яғни, кеңінен айтатын болсақ олар: мүгедектік,
жоқшылық, денсаулығының жоқшылығы болып келеді, яғни, олар алдындағы
физиологиялық тұтынушылықты қанағаттандырмайды. Ең жақсы деңгей - ол
әлеуметтік тұтынушылық, яғни, басқа адамдар мен қарым қатынаста болу
дегенді білдіреді.
Маслоу тұжырымы бойынша, əр деңгейдің қажеттілігі алдыңғы деңгейдегі
тұтынушы қанағатына байланысты жəне әлеуметтік қажеттіліктері тұтынушыны
қорғау туралы толық қанағаттандыруды қажет етеді. Келесі деңгей - мойындау
болып келеді. Бұл мəртебенің қажеттілігі жəне қоршаған ортаның қатынасы. Ең
жоғары – қажеттіліктің өздігінен жетілуі жəне дамуы. Осы қажеттіліктердің
барлығы тек қана бір адам үшін ғана емес ол барлық ұйымға жəне де үлкен
қоғамға əсер етеді.
Сапа - бұл тұтынушының тауар және қызмет көрсетулер мен
қанағаттандырылуы; сапа – бұл дүкенге тауарлардың емес, сатып алушылардың
қайтып келуі; сапа – бұл өңдеу, бұйымдар пайдалану кезіндегі энергиялар мен
матәриалдардың қолданылуының төменгі мөлшері. Олардың адам денсаулығы,
қызмет көрсету, қоршаған ортаға зиян келтірмеу. Сапа – бұл алға басушы
бастауыш прогресс. Сапа – бұл экономикалық категория, ол тұтынушы құны,
баға, пайда, материалдық қызығушылық, түсінктер мен тығыз байланысты.
Сапаны зерттеу арқылы сапаның өндіріс тиімділігі мен байланысты, баға
ұалыптасуындағы сапаның ролі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштерін анықтау,
өнімнің өзіндік құнын және тағы басқа мәселелерді түсінуге болады[1].
1.3 Квалиметрияның қарастыратын мәселелері
Жалпы квалиметрия жалпы теориялық мәселелерді қарастырады.
Түсінік жүйесі терминологиялар; Бағалау теориясы ережелер, заңдар,
әдістер; Квалиметрияның аксиоматика ережелері; Квалиметрияның шкалалау
теориясы өлшеулер, салмақтылық, өлшем бірліктер.
Арнайы квалиметрия бағаның алгоритімімен моделін, бағалаудың
дәлдігімен, нақтылығын қарастырады.
Таксономия – күрделі құрлымды ұйымдастырлған обьектілердің жүйелілгі
мен жіктелу теориясын қарастырылады. Қасиеттер мен көрсеткіштердің жүйесі,
олардың жіктелуі, бағалану обьектілері және жіктелуі.
Ықтималдық статикалық квалиметрия - математикалық статистика мен
ықтималдық теориясы негізінде бағалау әдістерін көрсетеді. Индекесті
квалиметрия - сапаны бағалауда индекстер теориясын қолдану қолдану болып
табылады.
Пәндік квалиметрия - обьектілер бойынша бағалауды қарастырады.
Өнімнің сапасын жалпы және кешенді басқару. Кезкелген өнім шыққан
уақытынан бастап, пайдаланып біткен соңғы уақытына дейін көптеген
этаптардан өтеді; NCO9004 сериясы бойынша бекітілген, осы жерде сапа
жөніндегі саиясат: сапа жүйесі, сапаны қамтамасыз ету, сапаны басқару,
жоғарлату, жақсарту, болып табылады.
Олар мынадай элементтерден құралған: өндіріс; өндірстік процестерді
жасау және дайындау; техникалық ережелерді жасау және жоспарлау; өнімді
жасау және шығару; сынақтарды өткізу және бақылау; орау және сақтау;
өндірісті талдау, жіктеу және тарату; материялды техникалық үнемдеу;
техникалық көмек және қамтамасыз ету; нарықты табу және мәркетинг; өнімнің
пайдаланып біткен уақыты.
Квалиметрияның негізгі міндеті: бағалаудың барлық әдістерін әзірлеу
және дамыту болып табылады[2, 3].
Квалиметрияның мақсаттары мынадай болып табылады:
Белгілі бір өлшем бірліктер мен өлшенеді және бағаланады да нәтижесінде
сапа көрсеткішінің абсолютты мәндері анықталады.
Сапа ең жоғары деңгейінде және сапаның ең төменгі деңгейінде қарапайым
қасиетін сақтап қалуы керек.
Сапа көрсеткішінің базалық мәндері.
Сапа көрсеткішінің тазалығын анықтау және тепе-теңдік көрсеткішін
анықтау.
Абсолюттық және жеке көрсеткішінің мағынасы әрбір негізгі және күрделі
маңыздылығы мен сипатталады.
Көрсеткіш коэффициенттері сапа деңгейін көрсетеді.
Сапа бағалаудың кешендік құрлымы
2. Сапа көрсеткіштерінің классификациясы, мәні мен қызметі және
өзара байланысы. Өнімнің бәсекелестік қабілеттілігі
Бүгінгі таңда тұтынушының талғамына бірдей болып көрінетін тауарлардың
түрлері әртүрлі бағамен сатылады. Сонымен қатар, тұтынушының ойынша сәйкес
келмейтін бірдей бағамен сатылатын тауарлардың саны өте көп. Әр тұтынушы
өзінің тауар сапасына деген көзқарасы, оның бағасы және жарамдылығына
байланысты бағалы болып көрінетін тауарларды таңдауға тырысады. Сондықтан
тұтынушылар тауарының бағалылығы барлық сатып алушыларға бірдей еместігі
шығады. Осыдан өнім құрамының бір немесе бірнеше оның сапасын құрайтын
сандық сипаттамасы өнімнің сапа көрсеткіші деп аталады. Осындай сапа
қасиеттерінің бірнеше көрсткіштері бар. Олар:
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бip бағыт бойынша қолданудан
алынған экономикалық, пайдалы тиімділікті керсетеді. Өндірістік-техникалық
өнімдер үшін негізгі көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткіші алынады. Ол
бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылатын өнімнің жалпы көлемі
анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақталуын,
жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек
өнімділігін арттырудың конструкторлық-технологиялық шешімдердің тиімділін
көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға, өндірісті
технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында материалдар мен
еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай жасайды.
Стандарттау және сәйкестендіру көрсеткіштері шығарылған өнімдердің
стандартталған және сәйкестендірілген бөліктерінен тұрады.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы
арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық,
физиологиялық, гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (Температураның, шудың,
вибрацияның, газдың, будың және т.б. ылғалдылықтың әсерлері).
Эстетикалык көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық
түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға
бейімділігін, шыдамдылығын көрсетеді.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер патенттік тазалық, патенттік
қорғалымдылықты, өнімдердегі жаңа техникалық шешімдерді, тауарлық белгі мен
өндірістік үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экологиялық көрсеткіштер — өнімдерді icкe қосқанда және қолданғанда
қоршаған ортаға тигізетін кері әсерлері денгейін керсетеді. (Мысалы: өнімдi
сақтағанда, тасымалдағанда және іске қосқанда, қayiптi қоспалардың,
газдардың, радиациялық сәулелердін болу мүмкіндігі).
Қауіпсіздік көрсеткіштер (өнімді жөндеу, сақтау, тасымалдау, шығару,
колдану кезіндегі қауіпсіздікті сақтау).
Экономикалық көрсеткіштер — өнімнің сапасын жоғарылату үшін шығындар
мен жасалу жолдарын сипаттайды[4, 5].
Бұйымның жоғары сапасы әртүрлі факторлармен анықталады, олардың
бастылары мыналар болып табылады: техикалық сипаттамадағы факторлар
(метрологиялық, технологиялық конструкторлық және т.б.); экономикалық
сипаттамадағы факторлар (қаржылық, нормативтік, материалдық және т.б.);
әлеуметтік сипаттағы факторлар (құқықтық, кадрлық және т.б.);
2.1 Өнімнің сапа көрсеткішін анықтау әдістері. Сапа талаптары
Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын түсіну болып табылады.
Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты төмендегідей
әдістер пайдаланылады:
өлшеуші әдіс (аспаптар, приборлардың көмегімен);
тіркеу әдісі – бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісі
мынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: қауіпсіздік, патенттік-құқықтық,
стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін;
есептеу әдісі - өнім сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін
арнайы математикалық үлгілерді қолдауға негізделеді;
органолептік әдіс – адам мүшесін сезу-көру, есту, дәм, түйсінуді
талдауды қамтиды. Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы адамдардың
біліктілігі, дағдылығы және қабілеттілігіне байланысты;
әлеуметтік әдіс - өнім, оны нақты немесе тұтынушылардың мүмкіншілігі
туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады;
сапаршылық әдіс – мамандар тобы арқылы жүзеге асырылады. Мысалы:
дизайнерлер, дәм айырушылар. Пратикада өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін
көрсеткіштер жүйесін пайдаланады, яғни, қорытындылау және өнімнің сапасы
жөніндегі жеке көрсеткіштер қосылады. Сапаны жинақтап қорыту көрсеткіштері
жалпы салада немесе кәсіпорындарда өнім сапасының деңгейін сипаттайды. Бұл
көрсеткіштерге жататындар: сұрыптылығы, маркасы, жіктелімі, пайдалы заттың
мазмұны, өнімнің дүниежүзілік стандартқа сай үлесі т.б. жатады.
Жеке көрсеткіштер әртүрлі және олар өнімнің өзіндік ерекшелігіне
байланысты. Тауар сапасына талаптар, Сапа – бұл өзіне меншікті
мінездемелердің жиынтығының талабын орындайтын дәреже. Тауар берілген
талаптарға сәйкес болуы керек. Тауарларға талаптар: перспективті, ағынды,
жалпы, спецификті болып бөлінеді.
Ағынды талаптар – нормативті құжаттар мен регламенттеледі және әрқашан
дәлденеді.
Перспективтік талаптар – болжам бойынша анықталатын шикізаттың жаңа
және материалдардың жаңа түрлерін пайдалану, өндірістің жаңа технологиялар
түрлері. Перспективтік талаптарды нормативтік құжаттар регламенттейді.
Жалпы талаптар – бұл талаптар жалғыз немесе басым болуы негізінде
көпшілік тауар түрлері жатады. Осы талаптарға: өзінің атына сәйкес ең толық
тауарлар, маңызды функциялардың орындалуы, пайдалану ыңғайлылығы,
зиянсыздығы, жөндеу мүмкіншілігі және басқа да талаптар жатады.
Өндіріс сапасымен тиімділігі арасында тікелей байланыс болады. Басқаша
тең жағдайларда өндірілетін өнім сапасы жоғары болған сайын өндіріс
тиімдірек. Сапа қандай да бір өндіріс (бөлімінің және т.б.) буынының немесе
басқару деңгейінің артықшылығы болып саналмайды. Сапа – шын мәнінде
баршаның және әркімнің мақсатты ісі. Тиісті сапаны қамтамасыз ету үшін
негізгі жағдайлар мен талаптарды сақтау қажет.
А. Тұтынушыға осы процестің маңызды құрамдасы ретінде қарау;
басшылықтың фирманы басқару жүйесін жақсарту процесін енгізу жөніндегі ұзақ
мерзімді міндеттемелерді қабылдауы; шексіз кемелге келуге дегенге сенім;
олар мәселелерге жауап бергенге дейін алдын алған жөн; мүдделілік, жетекші
рөл және басшылықтың тікелей қатысуы; ең аз шамадағы қателіктерден
көрінетін жұмыстың үлгі-қалпы (стандарттары); фирманың барлық
қызметкерлерінің ұжымдық түрде де, жекеше түрде де қатысуы; адамдарды емес,
процестерді жетілдіруге баса назар аудару; жабдықтаушылар сіздің
серіктесіңіз болады дегенге кәміл сенім; еңбекті мойындау, қадірлеу.
Сапаны шығынды қысқарту мен халықаралық бәсеке жағында тіршілік етудің
негізі деп қараған жөн. (Сапа – материалдық ресурстарды үнемдеу, өйткені
өнімнің қызмет ету мерзімі ұзарады, бұл ресурстарды үнемдеуге әкеледі.
Сонымен қатар, ол – бәсекеге деген мүмкіншіліктің негізі).
Тұтынушы тұрғысынан қарағанда бұйым сапасы – тұтынушы талаптарын
қанағаттандыру деңгейі. Тұтынушыдан асқан бастық жоқ.
Б. Талаптар мынаған қойылады: бақылау мен өнімді сынау жүйесіне –
сенімділік сертификаты; өндірісті ұйымдастыру жүйесіне; сапаны жобалаудан
бастап пайдалануға дейін басқару жүйесі; сапаны технологиялық процесте
қамтамасыз ету; сапаны қолдау жүйесін фирма ішінде бақылау.
Сапа – ол шын мәнінде баршаның және әркімнің мақсатты ісі болып
табылады. Сапа қандай да бір өндіріс буынының немесе басқару деңгейінің
артықшылығы болып саналмайды. Көбінесе өндіріс сапасы мен тиімділігі
арасында тікелей байланыстың бар екендігін көруге болады. Көп жағдайларда
өндірілетін өнім сапасы жоғары болған сайын өндіріс тиімді болып саналады.
Тіпті сапаны қамтамасыз ету үшін негізгі жағдайлар мен талаптарды сақтау
қажет және ол үнемі талап етіліп отырады. Осыған байланысты түрлі
жағдайларды қарастырамыз. Олар: тұтынушыға осы процестің маңызды құрамдасы
ретінде қарау; басшылықтың фирманы басқару жүйесін жақсарту процесін енгізу
жөніндегі ұзақ мерзімді міндеттемелерді қабылдауы; кез келген мәселелердің
әсеріне жауапты болғаннан одан да алдын алған жөн; мүдделілік, жетекші рол
және басшылықтың тікелей қатысуы; фирманың барлық қызметкерлерінің ұжымдық
түрде де, жекеше түрде де қатысуы; адамдарды емес, процестерді жетілдіруге
баса назар аудару; еңбекті мойындау, қадірлеу сияқты талаптарды қажет
етеді[6, 7, 8].
2.2 Сападағы ақаулар. Өнім сапасына байланысты шығындар
Кәсіпорынның саясатының мақсаты жоғары сапалы өнім шығару болу керек.
Дегенмен, сапаның антонимі болатын ақаулар кез-келген кәсіпорында пайда
болады. Ақаулар өндіруші кәсіпорында да, одан тыс жерде де айқындала
алады. Тауарды өткізу аясында немесе оны қолдану кезінде пайда болған ақау
өнімнің және кәсіпорын жұмысының нашар сапасының дәлелі. Ол рекламация деп
аталады. Рекламациялар құн мен мөлшер бойынша алдыңғы кезеңмен
салыстырылады. Оларды өндіріс көлеміне қарай 100, 1000, 10000 бұйымға
есептейді. Рекламацияның пайда болуы өндірушіге тек қана материалдық шығын
әкеліп қоймай, беделге әсер ететін моральдық шығын әкеледі. Ақауларды
талдау кезінде абсолют және салыстырмалы көрсеткіштерді есептейді.
Ақаулардың абсолют көлемі — түпкілікті ақаулы өнім әкелген шығындар мен
жөндеуге жарамды ақауларға шығындардың қосындысы. Ақаулы өнімнен болған
шығындардың абсолют көлемін — ақаулардың абсолют көлемінен ақаулы өнімді
тұтыну құны мен оны жіберген адамдар пікірлерінің, жеткізушілерден сапасыз
материалдарды әкелгені үшін пікірлердің құнын шегергенге тең. Ақаулардың
салыстырмалы көлемі мен шығындардың көрсеткіштерін ақаулардың абсолют
көлемінің немесе ақаулардан болған шығындардың тауарлық өнімнің өндірістік
құнына пайыздық қатынасы ретінде есептейді. Мысал келтірейік:
Ақаукөрсеткіштерінкөрсету
кесте 1
№ Көрсеткіш, ақша бірлігі Алдыңы жыл Есептік жыл
1 Соңғы ақаулы өнімнің өздік құны 20000 24000
2 Ақауларды жөндеуге шығындар 10000 7500
3 Ақаулардың абсолют көлемі (с1+с2) 30000 31000
4 Қолдану бойынша ақаудың құны 6000 6500
5 Ақауларды жіберген адамдардан ұсталған ақша— 1500
6 Жеткізушілерден ұсталған ақша — 8000
7 улардан болған шығындардың абсолют көлемі 24000 14700
(с.3-с.4-с.5-с.6)
8 Өндірістік құн бойынша тауарлық өнім 400000 420000
9 Ақаулардың салыстырмалы көлемі 7,5 7,5
(с.3с.8*100%)
Ақаулардан болған шығынның салыстырмалы 6,0 3,5
10 көлемі (с.7с.8*100%)
Кестеден ақаудың негізгі себебі сапасыз шикізат немесе басқа да
материалдық ресурстардың түрі екендігі көрінеді. Өндіруші есептік жылда
алдыңғы жылдың нәтижесіне сүйеніп, жеткізушілердің сапасыз өнімді жеткізу
жағдайында, олардың шығындарды теңестіру туралы келісімшарт жасайды,
нәтижесінде ақаулардан болған шығындардың абсолют көлемін 9300 ақша
бірлігіне (24000-14700) немесе 38,75%-ға (1470024000*100%) қысқартуға қол
жеткізіледі.
Ақаулардан болған шығынның салыстырмалы көлемі 2,5%-ға қысқарды.
Ақаулардың болмауы жағдайында жарамды өнімнің құнын да анықтауға болады
(Δq). Ол үшін жоспарлық бағадағы тауарлық өнімнің нақты көлемін (q1РПЛ)
түпкілікті ақаулы өндірістік өздік құнның үлесіне (dО.Б) көбейту керек.
Мысал үшін q1РПЛ= 500000 болса
Онда
Менеджерлер басшылыққа өндіріске сапалы шикізат жеткізетін кәсіпорынды
таңдауды ұсынуы керек.
Кәсіпорында табылған ақаулардың және рекламацияларды талдауда пайда
болу себептерін анықтаудан бастау керек. Бұл жіберілген қаражаттық көлемі
мен өнім сапасын қамтамасыз етуге шығындарды азайту жолдарын анықтауға
көмектеседі. Бірақ, ақаулардың пайда болуы, оларды жою мәселелерін шешуге
кететін шығындар ақаулы өнімді өндіруден келетін шығын көлемінен артып
кетуі мүмкін. Оның алдын алу үшін түрлі ақаулардың алдын алу мен жоюға
кететін шығындарды мұқият талдап шығу керек. Оған Парето қисығы, ақаулармен
байланысты шығындарды, мәселелерді шешумен байланысты шығындар мен кеткен
уақытты бағалайтын графиктер пайдаланылады [9,10, 11].
Маркcистік концепция бойынша өндіріс шығындарды капиталистікке тауардың
не тұратынын көрсетеді: Өндіріс құралдары мен жұмыс күшіне жұмсалған
шығындар өнімнің сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан,
тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын - ақиқат өндіріс шығындарын -
ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу - еңбек шығындарына және
капитал шығындарына - бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне маркистік
талдау жүргізудің бастапқы принціптерінің біреуі болып табылады
2-суретте ең көп істен шығуларға алып келетін ақау анықталады,
бірақ келесі суреттер (3, 4, 5) ақаулардың ең көп санының аумағы компания
үшін көп мөлшерде зиян әкелетін шығындар мен сәйкес келмейтінін көрсетеді.
Себебі, ақаулы бұйым арзан немесе оны оңай жөндеуге болады. Егер, деталь
басқаларға қарағанда көп мөлшерде шығарылса, оның ақаулары жалған ақпарат
бере алады, себебі ақаулардың абсолют көлемі аз пайыздық мөлшерді құрайды.
Мысалы, 10000 дана өнімнің 5% істен шықса — ақаулысы 500 дана, ал 1000
өнімнің 20% істен шықса — ақаулысы 200 дана.
1-сурет. Түрлі ақаулар үшін 2-сурет ақаулар
мен шығын Парето диаграммасы
байланысы
3-сурет. Ақаулардың алдын алу 4-сурет. Ақаулардың
себептерін шығындары жою
мерзімдері
Әрине, сапа басқарудағы шығындарды арттыру ақаулы өнімді шығарудан
келген шығындарды кемітуге ықпал етеді. Алайда, бұл кәсіпорынның сапа
басқару шығындарын ұдайы арттыруы керек дегенді білдірмейді. Сапа, ақаулар
және кәсіпорынның жалпы шығындарын ылғи талдап отыру керек, олай істемеген
жағдайда сапаға шығындарды себепсіз арттырудан жалпы шығындардың көлемі
артып кетуі мүмкін.
Сапа шығындары мен ақаулар шығындары бір графикте 5-сурет дегідей
көрсетілген
5-сурет Сапа басқарудың экономикалық тиімділігі
Екі қисықтың қиылысу нүктесі минимал(ең аз) шығындарға сәйкес
келеді. Бірақ, практикада жуықталған бағалауды да жасау мүмкін емес, себебі
көптеген басқа да айнымалыларды ескеру керек. Қалай болса да, бұл —
басшылықтың негізгі мақсаты. Сапа шығындары қаражатты үнемдеудің көзі болса
да, көптеген фирмаларда мұндай есептеулер жүргізілмейді.
Өнім сапасына байланысты шығындар[13].
Сапа мәселесі өнім сапасын қамтамасыз ету және жақсарту жұмысы
жоғарыдан жоспарланған және бақыланған кездегі экономика шартында пайда
болған. Одан кейін өнім сапасының күйі түсе бастады, себебі тауар
жетіспеушілігі өсе бастады, бұдан сапа өнімі нашарлап, тұтынушы кез келген
сападағы өнімді сатып алуға даяр болады.
Қазіргі уақытта сыртқы саудаға шығу үшін: өнімнің сапасы жоғары болу
керек және ол арқылы өндіріс бәсекелестікке шыға алады.
Өнім сапасын қамтамасыз ету белгілі бір шығындар мен байланысты. Өнім
сапасы тұтынушыға оның сұраныстарын, оның сенімділігін және шығынды үнемдеу
кепілдігін беру керек. Бұл қасиеттер өнімнің кезкелген кезеңдерінде пайда
болады: өнімді өңдеуден бастап, шығарылуына дейін және саудадан кейінгі
қызмет көрсету. Осымен байланысты өнімнің құны қалыптасады.
Өнім шығару мен қызмет көрсету кезінде өндіріс шығындары болады. Жоғары
сапалы өнімді шығару көп шығындарды талап етеді деген қате түсінік сапаны
басқару жүйелерінің жетік түрін жасауда негізгі кедергі болып келді. Жалпы
алғанда, сапа шығындары дегеніміз — сапа деңгейін орнатуға, өндіріс
үрдісінде оған жетуге, оны бақылауға, бағалауға, өнімнің сапаға қойылған
талаптарға сай екендігі туралы ақпарат беруге және кәсіпорында немесе
тұтынушының өнімді пайдалануынан болатын шығындар.
Өнім сапасын жоғарлату, оның жоғары деңгейіне жету ─ шаруашылық
механизмнің жетілдірудің, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды элементі,
сонымен қатар, оның анықтаушы аргументі сапаны басқарудың нақты механизмсіз
жоғары сапаға жетуге мүмкін емес болып табылады.
Өнімнің сапасы түсінігінің объективтік трактовкасы сапаны жақсарту
мәселесін қоғамдық өндірістің тиімділігін жоғарылату, қорытынды жақсы
қаржылық көрсеткіштерге жету мәселесін шешумен байланыстыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар, бұл өнім сапасы мәселесін нарықтық қатынастардың
дамуының және өнім сапасын әлемдік стандарттарға бағыттануы жағынан
қарастыруға мүмкіндік береді.
Өнім сапасының жоғарлауы, экономиканың дамуының құрама элементі, ол
жоғары сапаға жету яғни, өндірістік және әлеуметтік бағыттағы қайта
қалыптасудың негізгі мақсаттардың бірі болып табылады[15].
Өнімнің сапа шығындары өнімді өндіруге, қолдануға кететін жалпы
шығындардың бір бөлігі болып табылады. Сонымен қатар экономикалық тұрғыдан
ол шығындар өнімнің бүкіл өмірлік циклі бойына өндіруші мен тұтынушы
қолданатын ағымдық және бір жолғы шығындар болып табылады. Сапа шығындарын
талдау сапаны жоғарлатудың маңызды мәселелерін анықтау мақсатында
жүргізіледі. Сапаны талдау мәселелеріне, мақсаттарына және керекті
ақпаратты алу мүмкіндіктеріне байланысты шығындарды талдау әдістері
әртүрлі бола алады. Кәсіпорынның саясаты жоғары сапаға қол жеткізуге
бағытталуы керек. Сапаға қарама-қарсы мағынадағы ақаулар кез-келген өндіріс
орнында пайда болады. Бірақ, кез-келген жағдайда ақауларға шығындарды да
ескерген жөн. Сапа мен ақаулар шығындарын басқарудың дұрыс ұйымдастырылған
талдауы кәсіпорын үшін үнемдеудің көзі мен тұтынушылардың алдында
кәсіпорынның беделін арттыра алады
Өнімнің сапасы тұтынушының талаптарының қанағаттандырылуына, өнімнің
сенімділігіне және шығындарды үнемдеуге кепілдік беруі керек. Бұл қасиеттер
кәсіпорынның бүкіл өндірістік әрекеті бойында, барлық кезеңдер мен
буындарда қалыптасады. Сонымен қатар, өнімді жобалаудан бастап, оны өткізу
мен сатудан кейінгі қызмет көрсетуге дейін осы қасиеттерді сипаттайтын
өнімнің құндық шамасы қалыптасады
Өнім мен қызмет көрсетуге кететін шығындардың қалыптасу тізбегі
Кесте 2
Бұл тізбек сапаға кепілдік беру принціпін түзетуге және оның
қашан, демек, өндірістің қай кезеңінде және қайда, қай бөлімшеде жүзеге
асып жатқанын көрсете алады. Әр кезең мен бөлімшеге жетекші жауапты
болғандықтан, өнімнің сапасына кім жауапты екені анықталады. Кепілдіктің
ішіне сапаның техникалық, технологиялық, экологиялық, экономикалық және
тұтынушының талаптарын қанағаттандыратын басқа да сапа көрсеткіштері
кіреді.
Сапа шығындары тек тікелей өнімді өндіруге ғана байланысты болып
қоймай, сол өндірісті басқаруға да тәуелді болады.
Сапа шығындарын ғылыми-техникалық, басқарушылық және өндірістік деген
үш ірі топқа бөледі. Ғылыми-техникалық және басқарушылық шығындар сапалы
өнім шығарудың жағдайларын қарастырады, қамтамасыз етеді және бақылайды;
өндірістік шығындардың болуы мен шамасын анықтайды.
Егер жаңа өнімді жобалау мен құрастыру сыртқы ұйымдар мен жүзеге
асырылса, онда берілген кәсіпорындағы сапа шығындары тек енгізуге кететін
шығындардан тұрады. Ерекше жағдайларда, әсіресе, жаңа өнімді жасау өндіру
кезінде оның дайындалуы мен игерілуін құрастырушы бөлімшелер бақылайды.
Жалпы түрде айтсақ, сапаға кепілдік беру мен байланысты шығындарға
кіретіндер:
тасымалдау — шикізатты, құрамдас бөлшектерді, дайын өнімдерді сыртқы
және ішкі тасымалдау;
қамтамасыздандыру — түрлері мен мөлшері бойынша жоспарланған шикізатты
және құрамдас бөлшектерді сатып алу;
өндірісті бақылайтын бөлімшелерге шығындар;
өнімнің сапасы тәуелді болатын экономикалық қызметтер жұмыстарына
байланысты шығындар: жоспарлау, қаржылық бөлімше, бухгалтерия және т.б.;
қызметіне жұмыскерлердің біліктілігін тексеру, арттыру және талап
етілетін деңгейге сәйкестігін тексеру, кіретін мамандарды басқару сияқты
өнімнің сапасын қамтамасыз етуге әсер ететін басқару аппаратының
бөлімшелерінің жұмысына кететін шығындар. Егер басқару шығындарын тек
шартты түрде анықтай алсақ, өндірістік материалдық шығындар тікелей
есептеуге келеді. Басқаруға қарағанда, техникалық өндірістік шығындарды да
есептеу оңайға соғады — амортизациялық есептеулер, еңбек шығындарын да
есептеу қиын емес — жалақы арқылы (норма-сағатқа төлем). Сапаны қамтамасыз
етуге кететін шығындарды басқару мақсатында жаңа өнімді жобалау, игеру,
өндіру кезінде пайда болып, ол өнімді өндірістен алып тастағанша жалғасатын
негізгі шығындарды және өнімнің сапа деңгейін жетілдіру мен қайта
жаңғыртуға (жоспарланғанмен салыстырғанда жетпеген деңгей) байланысты
қосымша шығындарды ескеріп отыру керек.
Негізгі шығындардың басым бөлігі өндіріс факторларының құндық шамасын
көрсетеді және де шығын сметасы арқылы нақты бұйымды шығаруға жататын
жалпышаруашылық және жалпыөндірістік шығындардан тұрады [16].
Қосымша шығындарға бағалау мен алдын алу шығындары жатады. Біріншісі,
кәсіпорынның өнімнің жоспарланған техникалық, экологиялық, эргономикалық
және басқа да талаптарға сай болуын анықтауға кетеді. Екіншісі, стандартқа,
әлемдік нұсқаларға, сатып алушының талаптарына сай емес өнімді жетілдіруге,
тексеруге, жөндеуге, техника мен технологиясын жаңартуға, кей кездері
өндірістен алып тастауға кетеді.
2.3 Өнімнің бәсекелестік қабілеттілік және оның пайда болу шарттары
Бәсекелестік-бұл нарық шуаруашылығы на катысушулардың арасындағы
өндірістің жақсы жағдайы үшін, тауарды дұрыстап сату мен сатып алу үшін
бақталастық.
Бәсекелестік-экономикалық күрес, оқшауланған өндірушілердің өнімі,
жұмыс, қызмет көрсетуі үшін өзінің мүдделерін қанағаттандырудағы өзара
бақталастығы және олар осы өнімді сатумен жұмыста да өзара бақталастығы
және олар осы өнімді сатумен, жұмысты орындау мен, сол бір тұтынушыға ғана
қызмет көрсету мен байланысты.
Бәсеке-тауар өндірушілердің капиталды ыңғайлы салу саласы үшін,
өткізу нарығы, шикізат көздері үшін өзара жарысуы және бір мезгілде
қоғамдық өндіріс қатынасын стихиялы реттеудің өте әсерлі механизмі.
Бәсеке қоғам өмірінде өте маңызды орын алады. Ол өз
бетінше жұмыс атқаратындарды ынталандырады, тауар өндірушілер бәсеке
арқылы бірін-бірі бақылауы да мүмкін. Олардың тұтынушы үшін күресуі
бағаның төмендеуіне, өндіріс шығынының азаюына, өнім сапасының
жақсаруына, ғылыми-техникалық прогрестің күшеюіне алып келеді.
Қазіргі жағдайда бәсекелестік күрестің бағалық тәсілі қолданылады.
Бұған монополиялы жоғарғы және монополиялы төмен бағаларды
қолдану жатады. Бағалық тәсілге сондай-ақ бағалық дискриминация тәсілі
де жатады (әр жердегі әртүрлі бағалар, демпингтік төмен нарықтық бағалар).
Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік қатынастардың дамуы
көптеген меншік түрлері жұмысының әлі төменділігі мен тежелуде және
экономикадағы монополизациялау деңгейінің жоғары болу ымен түсіндіріледі.
Бәсекелестік қатынастардың келешегі мемлекетсіздендіру процесімен,
антимонополиялық заңдар қабылдануымен байланысты және басқаға мемлекеттің
бәсекелестікті қолдау шаралары мен, ұлттық бәсеке қаблеттілікті мемлекеттің
қорғауы мен жүзеге асады.
Бәсекелестік күрестің баға еместік тәсілі де пайда болуда.
Бәсекелестіктің баға еместік тәсіліне мыналар жатады: тауар сапасының,
жаңаруын, дизайнын жақсарту мен байланыстылығы, оның өте үлкен
ассортименттілігі және сатылғаннан кейінгі өте жоғарғы қызметі.
Бұл тәсілдер негізінен екі топқа жіктеледі: өнім үшін бәсекелестік және
сату шарты бойынша бәсекелестік.
Өнім үшін бәсекелестік-бәсекелестің сала нарығының бір бөлігін алып
қоюға ұмтылады және ол жаға ассортиментті әрі сапалы өнімді шығару
арқылы және сол бағаны сақтау жолы мен жүзеге асады. Мысалы, АҚШ-да бір
мезгілде ұнның 10 мың сорты, консервеленген жүгерінің 4 мыңнан астам түрі,
астықтың 50 сорты сатылады.
Сату шарты бойынша бәсекелестік-сатып алушыларды тауарға
әуестендіру үшін көптеген іс-әрекеттерді қолданады. Бұл бәсекелеске
жарнама, сервистік қызмет жасауы, тұрақты сатып алушыларға жеңілдіктер
қарастыру жатады.
Бәсекелестің баға еместік ерекше тәсіліне тауарды ұзақ мерзімге және
лизингіге сатуын жатқызамыз. Соңғысы өндіріс құрал-жабдығын пайдалануды
көрсетеді және оларды (өндіріс құрал-жабдығын) меншікке алудың орнына, яғни
машина мен жабдықтарды, көлік құралдарын, өндіріске берілетін жабдықтарды
ұзақ мерзімге жалға беру. Мұның классикалық жалға беруден айырмашылығы
лизинг кезіндегі өзара қатынастар сатып алу-сату келісімі жағдайы құрылады.
Нарықтық қатынастардың мән-мағынасын байқата тын ұғымдардын бірі - бәсеке
(латын сөзі concurred-түйістіру) болып табылады. Жалпы алып қарағанда
бәсекені - өндірушілердің бір-бірі мен нарықтағы тауар ұсынысы мен бағаны
белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер
арасындағы бәсеке. Ал, тұтынушылар арасындағы бәсекені - нарықтағы бағаны,
сұраныс көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз.
Нарық жағдайындағы бәсеке шаруашылық қатынасының негізгі механизмін
қалыптастыру ретінде белгілі. Бәсеке нарық субъектісінің тепе-теңдік
құқықтағы тауарды пайдалы өткізу үшін өзара экономикалық жарысын
көрсетеді немесе қаржыны өте пайдалы жұмсау.
Бәсекенің болмауы монополизмге алып барады. Сондықтан жеке кәсіпорын,
банк, мемлекет өздерінің құқықтарын нарықта өктем жүргізеді.
Нарық субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен
монополия бір-біріне кері ұғымдар. Батыс сарапшыларының бағалауынша, бір
тауар түрін сатушылар 4-5 тен аз болмағаны жөн, ал 8-15 көп болса өте
тиімді. Егер төрт фирма 80% сауда - саттықты бақыласа, онда нарық
монополияландырылған болып табылады. Бәсеке негізгі ұғымдардың арасында ең
танымал әрі іргелі экономикалық санат болып табылады. Бәсеке мен ұйымның
бәсекелік жайғасымы, бәсекелестік бағыты мен ұйымның бәсекеге қабілеттілігі
сияқты ұғымдар тығыз байланысты. Осы ұғымдардың арасында белгілі себеп-
салдары бар өзара байланыс орнаған. Ұйымның нарық жағдайындағы бәсекелестік
теориясы мен практикасы осы ұғымдардың жиынтығына сүйенеді. Монополияға
қарсы саясат саласындағы қазіргі заңнама ережелерінде дәстүрлі нарық
экономикалы мемлекеттер нарықтың белгіленген бәсекелі ортасын қамтамасыз
ете отырып, оны реттеуге тырысады. Алғашқы уақыттан бастап бәсекеге нарықты
реттеуші ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функция деп берілген
болатын. Басқаша айтқанда, бәсеке өндірісті және тауар массасының сапасын
дамыту, жетілдіру факторы ретінде қарастырылды. 1990-шы жылдары
бәсекенің мүлдем басқа анықтамасына негізделген теориялық
тұжырымдамалар пайда болды. Бәсеке ұғымының дамуына Ресейлік және
Қазақстандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Бұған Қазақстанда
шаруашылық жүргізу жағдайларының түбегейлі өзгеруі мен оның әлемдік
интеграциялық процестерге қатысуы дәлел болып отыр.
Бәсеке пайда болып дамитын жерде бәсекелестік артықшылықтар
туындайды Соңғы ондаған жылдарда әлемдік экономиканың дамуы классикалық
теорияларды қайта қарауды қажет етті. 1990-шы жылдары бәсекелестік
артықшылық теориясын әзірлеген, сондай-ақ, ұйымның ішкі де, әлемдік
нарықтағы бәсекелестік артықшылығы елде қалыптасқан ахуалға байланысты
екенін тұжырымдаған М. Портердің зерттеулерінің маңызы зор. М. Портердің
пікірінше, осыған қатысты факторлық жағдайлар; сұраныс; бағдарлама,
фирмалардың құрылымы мен бақталастығы; салалас және қолдайтын салалардың
даму деңгейі жатады. Бәсекелестік артықшылыққа өнімнің өзіндік құнын
төмендетіп, тауарларды жоғары деңгейде әртараптандырып немесе нарықты
орынды сегменттеу арқылы қол жеткізуге болады. Г.Л. Азоев осы тізімге
ұйымның бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру талаптарына жаңалық
енгізуді, нарықтың қажеттілігіне жылдам ден қоюды қосты.
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңінде ресурстардың
сиректігі мен тұтынушының қолында бар ақпараттың шектеулі болуына
байланысты бәсекелестік артықшылыққа жету қиындап келеді. Бизнестегі
жағдайдың жылдам өзгеруіне орай ұйым қалыптастырып іске асыратын
бәсекелестік артықшылық ұзақ уақыт бойы сақталмайды.
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік артықшылықтардың барын белгілейтін
нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын
объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады. Ел экономикасының
бәсекеге қабілеттілігі – бұл өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ел
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес шетелдік тауарлар мен
қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін
сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-техникалық,
өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің
шоғырлануы мен анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі – бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің,
қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен
реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді
дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты
әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты. Бәсекеге қабілеттілік
мәселесі әлемнің барлық мемлекеттерін алаңдатады: елдің бәсекеге
қабілеттілігі, елдің әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі
сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің
деңгейі жоғары болмайды[19].
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін ең
бастысы отандық және шетелдік нарықта Қазақстандық өнім өндірушілердің
позициясын күшейту проблемасын шешу қажет. Осы мәселені шешуде мемлекеттік
қолдаумен қоса отандық кәсіпорындарды басқарудың тиімділігін арттырудың
маңызы зор. Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың
өте көп әр түрлі әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен
салыстырғанда отандық кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде
пайдаланылады. Біздің ойымызша, бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті
ақпаратқа қол жеткізудің қиындығы немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан
қажетті ақпараттық базаның, білікті мамандардың аздығы, озық консалтингтік
компаниялардың жетекші мамандарын тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау
болып отыр. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен
экономиканың жаңа деңгейіне жетуі біршама күрделі процесс. Осы
процесті бәсекеге қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін
көрсеткіштерді білмей басқаруға болмайды. Бүгінгі күні басқа елдер мен
салыстырғанда Қазақстанның бәсекелестік жағынан артықшылықтары жоқ емес.
Осы артықшылыққа экономикалық жағынан тартымды әрі ішкі тұтыну үшін арзан
энергия мен басқа да пайдалы кен қазбаларының қор жинағы жатады. Сонымен
бірге еліміздің экологиялық және геоэкономикалық, оның ішінде аумақтың
транзиттік әлеуеті де бар. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін елдің
бәсекеге қабілеттілігінен ажырата білген орынды. Экономиканың бәсекеге
қабілеттілік мәселесі елдің қаржылық тартымдылығымен байланысты, ал елдің
бәсекеге қабілеттілігі елдегі өмір сүрудің сапасымен байланысты. Бәсекеге
қабілеттілік бәсекелестік артықшылықтың болуын тіркейтін нәтиже болып
табылады. Бәсекеге қабілеттілікке кәсіпорынның қызметіне ықпал ететін
нарықтағы бағдарлық және тактикалық өзгерістер (сұраныстың өзгеруі,
демографиялық өзгерістер, табиғи құбылыстар және т.б.) ықпал етеді. Ұйымның
бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау нәтижелерінің
негізінде алынады. Осы процесте бәсекелестік артықшылық көздері, бәсекеге
қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Квалиметрия - өніммнің сапасын бағалау және өлшеу мен айналысушы немесе
өнімнің сапасының сандық бағалануы.
Классификация - обьекттер жиынның қабылданған классификация әдістеріне
сәйкес оларға ұқсас немесе ұқсас еместігі бойынша ішкі жинға бөлінуі.
Өнімнің сапасы - оның қолдануна сайкес өнімнің белгілі керекті
талаптарды қанағаттандыруға жарамдылығы мен шарттанатын өнім қасиетінін
жиынтығы.
Пәндік квалиметрия - техника мен өнімнің квалиметриясы, еңбек пен
қызмет квалиметриясы, мәселелер мен проекттердін квалимериясы, процестердің
квалиметриясы, субьективтік квалиметрия, сұраныс квалиметриясы, ақпарат
квалиметриясы.
Сапа - әртүрлі, біртұтас факторларды анықтайтын синтетикалық көрсеткіш.
Сапа көрсеткіштер - жасау пайдалану немесе тұтыну шарттарның белгілі
біреунде қарастырлатын өнімнің бір немесе бірнеше қасиеттерінің сандық
сипаттамасы.
Қолданбалы квалиметрия - заттың, өнімнің нақты түрне байланысты,
сапасынының сандық бағалануының әдістемесін жасау.
КВАЛИМЕТРИЯЛЫҚ ШКАЛА - өлшенетін қасиеттердің немесе олардың
өлшемдернің негізгі жиыны, шкалалаудың көрсету және шкалалаудың
көрсетуінің мәнінің жиыны.
Ақаулар - өндіруші кәсіпорында да, одан тысқары жерде де айқындалады.
БӘСЕКЕ - тауар өндірушілердің капиталды ыңғайлы салу саласы үшін,
өткізу нарығы, шикізат көздері үшін өзара жарысуы және бір мезгілде
қоғамдық өндірісті реттеудің өте әсерлі механизмі.
БӘСЕКЕЛЕСТІК – (латынның concurred деген сөзінен аударғанда –
қақтығысу) шаруашылық субъектілері және нарықтың экономикалық
қатысушыларының арасындағы тауарларды сату және сатып алу барысында үстеме
пайда табу үшін күресі мен ең жақсы жағдайлары үшін бақталастығы болып
табылады.
Өндірістік емес шығындар - керек емес немесе артық қалған, талдау және
бағалау кезінде пайда болған шығындар.
СМЕТА – ол шығындарды азайту жолдарын табу мен бұйымның құнын азайту
мақсатында қолданылады.
Сапаны қамтамасыз ету шығындары - тұтынушының өнімге немесе қызметке
анықталған талабын қанағаттандыруын қамтамасыз ету.
Сапаны жақсарту шығындары - тұтынушының шамаланған талабын қанағаттандыруын
қамтамасыз етудегі шығындар.
Тура шығындар - белгілі бір өнім немесе қызмет бойынша саналған және
есептелген шығы.
МАЗМҰНЫ
кіріспе
1 Квалиметрия сапа туралы ғылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Квалиметрия ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Сапаға философиялық тұрғыдан көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.3 Квалиметрияның қарастыратын мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
2 Сапа көрсеткіштерінің классификациясы мәні, қызметі және өзара
байланысы. Өнімнің бәсекелестік қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.1. Өнімнің сапа көрсеткішін анықтау әдістері. Сапа талаптары ... ... ... 8
2.2 Сападағы ақаулар. Өнім сапасына байланысты шығындар ... ... ... ...10
2.3 Өнімдегі бәсекелестік және оның пайда болу шарттары ... ... ... ... ...16
2.4 Қазақстандағы кәсіпорындардың бәсекеге қабілетін арттыру ... ... ... 26
3 Дайын өнімнің сапасын бағалаудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
КІРіСПЕ
Сапа - әртүрлі, біртұтас факторларды анықтайтын синтетикалық көрсеткіш.
Бұл ұғым қасиеттердің біртұтастығын бейнелейді және өнімнің сипаттамасын
көрсетеді. Сапа сұраныстардың артуына және өндірістің ұлғаюына
қанағаттанарлықтай мүмкіндіктері бар көп ғұмырлық кезеңдерден өтті. Сонымен
қатар, біз өнімді квалимерияның обектісі ретінде қарастырамыз. Жалпы
квалиметрияның обектілерне матриалды немесе идеалды, деректі немесе
дерексіз, табиғи немесе жасанды сияқты зат(процесс немесе құбылыс) жатады.
квалиметрияның нәтежелері өнімнін сапасын басқаруда қолданылатын
жағдайларды негіздеу үшін пайдаланылады. Ешқандай өнімнің сапасын басқару
жүйесі өнімнің сапасын бағалаусыз әсерлі түрде жұмыс жасай алмайды,
квалиметрияны бағалаудын мақсаты болып, негізнен, өнім сапасын деңгейін
анықтау, дайын өнімнің сапа көрсеткішінің мәнінің нормативті
құжаттамалардағы талаптарға сәйкестену дәрежесін анықтау саналады.
Кезкелген талдауда, болжауда, жоспарлауда, бақылауда, реттеуде, шикізаттың,
дайын өнімінің сапасын, жалпы өндірстік құрлымның технологиялық
операциялардың жүру барсы тұралы нақты ақпара қажет. Бұл ақпаратқа кең
көлемде түрлі физикалық шамалар, көрсеткіштер мен өлшемдерді өлшеу арқылы
қол жеткізе аламыз.
Қазіргі кезде ғылыми техникалық прогрестің қарқынды дамуына, халықтар
арасында экономикалық, техникалық және ғылыми қатынастардың дамуына
байланысты халық шаруашылығының барлық салаларында сапа ұғымына көп көңіл
бөлінуде. Әлемнің дамыған және дамушы елдерінде, халықаралық, аймақтық,
ұлттық ұйымдар мен фирмаларда, түрлі кәсіпорындарда, өндіріс пен
экономиканы бағалауда өнімнің сапасын басқару өте қажет. Ғылым мен
техниканың алға басуына, өндірістің дамуына байланысты сапаны басқару өрісі
күннен күнге кеңеюде.
Сапаны бағалау жеке сипаттамалар мен сапаның жалпы көрсетілетін
талаптарға (құжат, сызба, тұтыну талаптары және т.б.) сәйкес дәрежелер мен
өлшемдерн сапалық және сандық анықтау. дайын өнімінің сапа көрсеткіштер мен
оны бағалау әдістені жөнінде мәліметті толық шынайы қалыптастыру
квалиметрияның сапа тұралы бөлімнің маңызды мақсаты. кез келген өніммнің
басекеге қабілеті болу керек, және ол үшін қазіргі жағдайдағы маркетингтің
әдістері арқылы нарықты кешенді зерттеу керек. Осының нәтежесінде тұтынушы
өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын өнімді сатып алуға жағдай
жасалады және Дүниежүзілік сауда ұйымына енгелі отырған еліміз үшін үлкен
маңызға ие болып табылады.
1 Квалиметрия сапа туралы ғылым
Квалиметрия - өнім сапасын сандық тұрғыдан бағалау әдістерін зерттейтін
және жүзеге асыратын ғылым саласы, сапаны басқаруда және стандарттауда
қабылданатын шешімдерді негіздеу үшін қолданылады.
Квалиметрия кешенді және интегралдық сапа көрсеткіштерінің әдістерін
талдап жасайды, жалпы айтқанда сапасы қандай деген мағана береді.
Нормативті құжаттамадағы сапа көрсеткіштерінің регламенттеу бойынша
қызметтің, қабылдап тапсырғыш, периодты, типті, сертификатты сынаулар
процесінде сапа деңгейін бағалау мен сапаны бақылаудың негізінде жатқан
мәселелерді шешудің методологиясы мен әдістемесін зерттейді. Бұл салада
көбіне ықтималдық пен статистикалық әдістер, сандық нәтежелерін өңдеу мен
сараптау әдісі, сапа деңгейн бағалау әдісі, нәтежелерді түсіндіру мен шешім
қабылдау әдістерне көңіл болінеді.
Осы салаға байлансты негізгі міндеттердің бірі болып өнім сапасының
деңгейін бағалау міндеті болып табылады. бағалаудың мақсаты - бағаланатын
өнімімнің аналитикалық әдісі мен өнімді ұқсас өнім мен сәйкестендіру.
бағалау әдісін таңдау бағаланатын өнім қандай нарықтық жағдайда болғандығы
зерттеушінің түсінігіне тәуелді.
1.1 Квалиметрия туралы анықтамалар мен ұғымдар
Квалиметрия - өніммнің сапасын бағалау және өлшеу мен айналысушы
немесе өнімнің сапасының сандық бағалануы. Квалиметрия латынша (“qualitas”
– сапа, қасиет, сипат, ал “quails” – қандай, сапасы қандай деген мағына)
және ежелгі грек “метрео” сөзі - өлшеу, өлшеу жүргізу дегенді білдіреді.
“Метрео” түбірі жалпы халықаралық ғылым лексикасында қолданылады, ал
“квали” түбірінің түрленіп айтылған түрі “качетво” - “сапа” дегенді
білдіреді. Ағылшынша “quality” (“кволити”), испан тілінде “calidad”
(“калидад”), француз тілінде “qualite” (“кваалита”), неміс тілінде
“qualitat” (“квалитат”), голландия тілінде “kwaliteit” (“квалитайт”).
Сонымен қатар, “Квалиметрия” термині “сапаны өлшеу”, “сапаны бағалау”
сияқты мағына береді. Осыған байланысты, мысалы, ғалым, маман, яғни
,квалиметрия мен айналысушы – квалиметролог болып аталады.
Квалиметрия ғылым ретінде жалпы дәреже мен, өлшеу және бағалау әдістері
мен құралдар мен ажыратылатын өзара байлансқан теория жүйесі түрнде
көрінеді. мұндай теорияға жататындар: жалпы квалиметрия; арнайы
квалиметрия; пәндік квалиметрия.
Жалпы квалиметрия - мұнда жалпы теориялық мәселелер қарастырылады:
түсіну жүйесі, бағалау теориясы, (заңдармен әдістер), квалиметрияның
аксиоматикасы ( аксиомалар мен ережелер), квалиметриялық шкалалаудың
теориясы (соның ішінде салмақтылық),
Арнайы квалиметри - бағалаудың моделдері мен алгоритмдері, бағалаудың
дәлдігі мен анықтылғы: экспертті квалиметрия, ықтималды статикалық
квалиметрия, индексті квалиметрия, квалиметриялық таксономия, обьекттердің
классификациясы мен жүйеге келтру теориясы қарастырылады.
Пандік квалиметрия - бағалау паны бойынша техника мен өнімнің
квалиметриясы, еңбек пен қызмет квалиметриясы, мәсселелер мен проекттердін
квалиметриясы, процестердің квалиметриясы, субьективтік квалиметриясы,
сұраныс квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы және т.б болып табылады.
1.2 Сапаға философиялық тұрғыдан көзқарас
Квалиметрия 1960 жылдан бастап қолданысқа ене бастады. Профессор А.В.
Бличевтің бастауы мен 1968 жылдан бастап Сапа бағалаудың ұқсастық
әдістерінің жалпы теориялық негіздерін енгізді. Өнімнің сапасы туралы
қазіргі заманның түсінігі тұтынушының талаптарын жəне ниеттерінің толық
орындалу мақсатына негізделген жəне де бұл əрбір өнімнің жоба негізінде
болу тиіс. Өнімнің тұтынушылары жеке адамдар да, адамдар ұжымы да бола
алады: мекемелер, ұйымдар немесе жалпы қоғам. Замандас сапа кешенді ұғым,
оған əртүрлі анықтамалар беріледі.
Ағылшын ғалымы Аврама Маслоудің тұжырымы бойынша ең көп таралған
теорияларға иерархиалы теория келеді. Тұтынушы қажеттілік деңгейлерің 5
топқа бөлінеді деген тұжырым мен жиырмасыншы ғасырдың 50- шы жылдарында
Маслоу мен тұжырымдалған. Төменгі деңгейге негізгі немесе физиологиялық
тұтынушылар жатады, яғни, киімге, өнімге жəне де оларға биологиялық адам
тұрғысында қажетті деп анықталынады. Жоғарғы деңгейінде – адам өміріне
қауіпті жағдайларды яғни, кеңінен айтатын болсақ олар: мүгедектік,
жоқшылық, денсаулығының жоқшылығы болып келеді, яғни, олар алдындағы
физиологиялық тұтынушылықты қанағаттандырмайды. Ең жақсы деңгей - ол
әлеуметтік тұтынушылық, яғни, басқа адамдар мен қарым қатынаста болу
дегенді білдіреді.
Маслоу тұжырымы бойынша, əр деңгейдің қажеттілігі алдыңғы деңгейдегі
тұтынушы қанағатына байланысты жəне әлеуметтік қажеттіліктері тұтынушыны
қорғау туралы толық қанағаттандыруды қажет етеді. Келесі деңгей - мойындау
болып келеді. Бұл мəртебенің қажеттілігі жəне қоршаған ортаның қатынасы. Ең
жоғары – қажеттіліктің өздігінен жетілуі жəне дамуы. Осы қажеттіліктердің
барлығы тек қана бір адам үшін ғана емес ол барлық ұйымға жəне де үлкен
қоғамға əсер етеді.
Сапа - бұл тұтынушының тауар және қызмет көрсетулер мен
қанағаттандырылуы; сапа – бұл дүкенге тауарлардың емес, сатып алушылардың
қайтып келуі; сапа – бұл өңдеу, бұйымдар пайдалану кезіндегі энергиялар мен
матәриалдардың қолданылуының төменгі мөлшері. Олардың адам денсаулығы,
қызмет көрсету, қоршаған ортаға зиян келтірмеу. Сапа – бұл алға басушы
бастауыш прогресс. Сапа – бұл экономикалық категория, ол тұтынушы құны,
баға, пайда, материалдық қызығушылық, түсінктер мен тығыз байланысты.
Сапаны зерттеу арқылы сапаның өндіріс тиімділігі мен байланысты, баға
ұалыптасуындағы сапаның ролі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштерін анықтау,
өнімнің өзіндік құнын және тағы басқа мәселелерді түсінуге болады[1].
1.3 Квалиметрияның қарастыратын мәселелері
Жалпы квалиметрия жалпы теориялық мәселелерді қарастырады.
Түсінік жүйесі терминологиялар; Бағалау теориясы ережелер, заңдар,
әдістер; Квалиметрияның аксиоматика ережелері; Квалиметрияның шкалалау
теориясы өлшеулер, салмақтылық, өлшем бірліктер.
Арнайы квалиметрия бағаның алгоритімімен моделін, бағалаудың
дәлдігімен, нақтылығын қарастырады.
Таксономия – күрделі құрлымды ұйымдастырлған обьектілердің жүйелілгі
мен жіктелу теориясын қарастырылады. Қасиеттер мен көрсеткіштердің жүйесі,
олардың жіктелуі, бағалану обьектілері және жіктелуі.
Ықтималдық статикалық квалиметрия - математикалық статистика мен
ықтималдық теориясы негізінде бағалау әдістерін көрсетеді. Индекесті
квалиметрия - сапаны бағалауда индекстер теориясын қолдану қолдану болып
табылады.
Пәндік квалиметрия - обьектілер бойынша бағалауды қарастырады.
Өнімнің сапасын жалпы және кешенді басқару. Кезкелген өнім шыққан
уақытынан бастап, пайдаланып біткен соңғы уақытына дейін көптеген
этаптардан өтеді; NCO9004 сериясы бойынша бекітілген, осы жерде сапа
жөніндегі саиясат: сапа жүйесі, сапаны қамтамасыз ету, сапаны басқару,
жоғарлату, жақсарту, болып табылады.
Олар мынадай элементтерден құралған: өндіріс; өндірстік процестерді
жасау және дайындау; техникалық ережелерді жасау және жоспарлау; өнімді
жасау және шығару; сынақтарды өткізу және бақылау; орау және сақтау;
өндірісті талдау, жіктеу және тарату; материялды техникалық үнемдеу;
техникалық көмек және қамтамасыз ету; нарықты табу және мәркетинг; өнімнің
пайдаланып біткен уақыты.
Квалиметрияның негізгі міндеті: бағалаудың барлық әдістерін әзірлеу
және дамыту болып табылады[2, 3].
Квалиметрияның мақсаттары мынадай болып табылады:
Белгілі бір өлшем бірліктер мен өлшенеді және бағаланады да нәтижесінде
сапа көрсеткішінің абсолютты мәндері анықталады.
Сапа ең жоғары деңгейінде және сапаның ең төменгі деңгейінде қарапайым
қасиетін сақтап қалуы керек.
Сапа көрсеткішінің базалық мәндері.
Сапа көрсеткішінің тазалығын анықтау және тепе-теңдік көрсеткішін
анықтау.
Абсолюттық және жеке көрсеткішінің мағынасы әрбір негізгі және күрделі
маңыздылығы мен сипатталады.
Көрсеткіш коэффициенттері сапа деңгейін көрсетеді.
Сапа бағалаудың кешендік құрлымы
2. Сапа көрсеткіштерінің классификациясы, мәні мен қызметі және
өзара байланысы. Өнімнің бәсекелестік қабілеттілігі
Бүгінгі таңда тұтынушының талғамына бірдей болып көрінетін тауарлардың
түрлері әртүрлі бағамен сатылады. Сонымен қатар, тұтынушының ойынша сәйкес
келмейтін бірдей бағамен сатылатын тауарлардың саны өте көп. Әр тұтынушы
өзінің тауар сапасына деген көзқарасы, оның бағасы және жарамдылығына
байланысты бағалы болып көрінетін тауарларды таңдауға тырысады. Сондықтан
тұтынушылар тауарының бағалылығы барлық сатып алушыларға бірдей еместігі
шығады. Осыдан өнім құрамының бір немесе бірнеше оның сапасын құрайтын
сандық сипаттамасы өнімнің сапа көрсеткіші деп аталады. Осындай сапа
қасиеттерінің бірнеше көрсткіштері бар. Олар:
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бip бағыт бойынша қолданудан
алынған экономикалық, пайдалы тиімділікті керсетеді. Өндірістік-техникалық
өнімдер үшін негізгі көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткіші алынады. Ол
бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылатын өнімнің жалпы көлемі
анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақталуын,
жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек
өнімділігін арттырудың конструкторлық-технологиялық шешімдердің тиімділін
көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға, өндірісті
технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында материалдар мен
еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай жасайды.
Стандарттау және сәйкестендіру көрсеткіштері шығарылған өнімдердің
стандартталған және сәйкестендірілген бөліктерінен тұрады.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы
арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық,
физиологиялық, гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (Температураның, шудың,
вибрацияның, газдың, будың және т.б. ылғалдылықтың әсерлері).
Эстетикалык көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық
түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға
бейімділігін, шыдамдылығын көрсетеді.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер патенттік тазалық, патенттік
қорғалымдылықты, өнімдердегі жаңа техникалық шешімдерді, тауарлық белгі мен
өндірістік үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экологиялық көрсеткіштер — өнімдерді icкe қосқанда және қолданғанда
қоршаған ортаға тигізетін кері әсерлері денгейін керсетеді. (Мысалы: өнімдi
сақтағанда, тасымалдағанда және іске қосқанда, қayiптi қоспалардың,
газдардың, радиациялық сәулелердін болу мүмкіндігі).
Қауіпсіздік көрсеткіштер (өнімді жөндеу, сақтау, тасымалдау, шығару,
колдану кезіндегі қауіпсіздікті сақтау).
Экономикалық көрсеткіштер — өнімнің сапасын жоғарылату үшін шығындар
мен жасалу жолдарын сипаттайды[4, 5].
Бұйымның жоғары сапасы әртүрлі факторлармен анықталады, олардың
бастылары мыналар болып табылады: техикалық сипаттамадағы факторлар
(метрологиялық, технологиялық конструкторлық және т.б.); экономикалық
сипаттамадағы факторлар (қаржылық, нормативтік, материалдық және т.б.);
әлеуметтік сипаттағы факторлар (құқықтық, кадрлық және т.б.);
2.1 Өнімнің сапа көрсеткішін анықтау әдістері. Сапа талаптары
Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын түсіну болып табылады.
Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты төмендегідей
әдістер пайдаланылады:
өлшеуші әдіс (аспаптар, приборлардың көмегімен);
тіркеу әдісі – бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісі
мынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: қауіпсіздік, патенттік-құқықтық,
стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін;
есептеу әдісі - өнім сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін
арнайы математикалық үлгілерді қолдауға негізделеді;
органолептік әдіс – адам мүшесін сезу-көру, есту, дәм, түйсінуді
талдауды қамтиды. Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы адамдардың
біліктілігі, дағдылығы және қабілеттілігіне байланысты;
әлеуметтік әдіс - өнім, оны нақты немесе тұтынушылардың мүмкіншілігі
туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады;
сапаршылық әдіс – мамандар тобы арқылы жүзеге асырылады. Мысалы:
дизайнерлер, дәм айырушылар. Пратикада өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін
көрсеткіштер жүйесін пайдаланады, яғни, қорытындылау және өнімнің сапасы
жөніндегі жеке көрсеткіштер қосылады. Сапаны жинақтап қорыту көрсеткіштері
жалпы салада немесе кәсіпорындарда өнім сапасының деңгейін сипаттайды. Бұл
көрсеткіштерге жататындар: сұрыптылығы, маркасы, жіктелімі, пайдалы заттың
мазмұны, өнімнің дүниежүзілік стандартқа сай үлесі т.б. жатады.
Жеке көрсеткіштер әртүрлі және олар өнімнің өзіндік ерекшелігіне
байланысты. Тауар сапасына талаптар, Сапа – бұл өзіне меншікті
мінездемелердің жиынтығының талабын орындайтын дәреже. Тауар берілген
талаптарға сәйкес болуы керек. Тауарларға талаптар: перспективті, ағынды,
жалпы, спецификті болып бөлінеді.
Ағынды талаптар – нормативті құжаттар мен регламенттеледі және әрқашан
дәлденеді.
Перспективтік талаптар – болжам бойынша анықталатын шикізаттың жаңа
және материалдардың жаңа түрлерін пайдалану, өндірістің жаңа технологиялар
түрлері. Перспективтік талаптарды нормативтік құжаттар регламенттейді.
Жалпы талаптар – бұл талаптар жалғыз немесе басым болуы негізінде
көпшілік тауар түрлері жатады. Осы талаптарға: өзінің атына сәйкес ең толық
тауарлар, маңызды функциялардың орындалуы, пайдалану ыңғайлылығы,
зиянсыздығы, жөндеу мүмкіншілігі және басқа да талаптар жатады.
Өндіріс сапасымен тиімділігі арасында тікелей байланыс болады. Басқаша
тең жағдайларда өндірілетін өнім сапасы жоғары болған сайын өндіріс
тиімдірек. Сапа қандай да бір өндіріс (бөлімінің және т.б.) буынының немесе
басқару деңгейінің артықшылығы болып саналмайды. Сапа – шын мәнінде
баршаның және әркімнің мақсатты ісі. Тиісті сапаны қамтамасыз ету үшін
негізгі жағдайлар мен талаптарды сақтау қажет.
А. Тұтынушыға осы процестің маңызды құрамдасы ретінде қарау;
басшылықтың фирманы басқару жүйесін жақсарту процесін енгізу жөніндегі ұзақ
мерзімді міндеттемелерді қабылдауы; шексіз кемелге келуге дегенге сенім;
олар мәселелерге жауап бергенге дейін алдын алған жөн; мүдделілік, жетекші
рөл және басшылықтың тікелей қатысуы; ең аз шамадағы қателіктерден
көрінетін жұмыстың үлгі-қалпы (стандарттары); фирманың барлық
қызметкерлерінің ұжымдық түрде де, жекеше түрде де қатысуы; адамдарды емес,
процестерді жетілдіруге баса назар аудару; жабдықтаушылар сіздің
серіктесіңіз болады дегенге кәміл сенім; еңбекті мойындау, қадірлеу.
Сапаны шығынды қысқарту мен халықаралық бәсеке жағында тіршілік етудің
негізі деп қараған жөн. (Сапа – материалдық ресурстарды үнемдеу, өйткені
өнімнің қызмет ету мерзімі ұзарады, бұл ресурстарды үнемдеуге әкеледі.
Сонымен қатар, ол – бәсекеге деген мүмкіншіліктің негізі).
Тұтынушы тұрғысынан қарағанда бұйым сапасы – тұтынушы талаптарын
қанағаттандыру деңгейі. Тұтынушыдан асқан бастық жоқ.
Б. Талаптар мынаған қойылады: бақылау мен өнімді сынау жүйесіне –
сенімділік сертификаты; өндірісті ұйымдастыру жүйесіне; сапаны жобалаудан
бастап пайдалануға дейін басқару жүйесі; сапаны технологиялық процесте
қамтамасыз ету; сапаны қолдау жүйесін фирма ішінде бақылау.
Сапа – ол шын мәнінде баршаның және әркімнің мақсатты ісі болып
табылады. Сапа қандай да бір өндіріс буынының немесе басқару деңгейінің
артықшылығы болып саналмайды. Көбінесе өндіріс сапасы мен тиімділігі
арасында тікелей байланыстың бар екендігін көруге болады. Көп жағдайларда
өндірілетін өнім сапасы жоғары болған сайын өндіріс тиімді болып саналады.
Тіпті сапаны қамтамасыз ету үшін негізгі жағдайлар мен талаптарды сақтау
қажет және ол үнемі талап етіліп отырады. Осыған байланысты түрлі
жағдайларды қарастырамыз. Олар: тұтынушыға осы процестің маңызды құрамдасы
ретінде қарау; басшылықтың фирманы басқару жүйесін жақсарту процесін енгізу
жөніндегі ұзақ мерзімді міндеттемелерді қабылдауы; кез келген мәселелердің
әсеріне жауапты болғаннан одан да алдын алған жөн; мүдделілік, жетекші рол
және басшылықтың тікелей қатысуы; фирманың барлық қызметкерлерінің ұжымдық
түрде де, жекеше түрде де қатысуы; адамдарды емес, процестерді жетілдіруге
баса назар аудару; еңбекті мойындау, қадірлеу сияқты талаптарды қажет
етеді[6, 7, 8].
2.2 Сападағы ақаулар. Өнім сапасына байланысты шығындар
Кәсіпорынның саясатының мақсаты жоғары сапалы өнім шығару болу керек.
Дегенмен, сапаның антонимі болатын ақаулар кез-келген кәсіпорында пайда
болады. Ақаулар өндіруші кәсіпорында да, одан тыс жерде де айқындала
алады. Тауарды өткізу аясында немесе оны қолдану кезінде пайда болған ақау
өнімнің және кәсіпорын жұмысының нашар сапасының дәлелі. Ол рекламация деп
аталады. Рекламациялар құн мен мөлшер бойынша алдыңғы кезеңмен
салыстырылады. Оларды өндіріс көлеміне қарай 100, 1000, 10000 бұйымға
есептейді. Рекламацияның пайда болуы өндірушіге тек қана материалдық шығын
әкеліп қоймай, беделге әсер ететін моральдық шығын әкеледі. Ақауларды
талдау кезінде абсолют және салыстырмалы көрсеткіштерді есептейді.
Ақаулардың абсолют көлемі — түпкілікті ақаулы өнім әкелген шығындар мен
жөндеуге жарамды ақауларға шығындардың қосындысы. Ақаулы өнімнен болған
шығындардың абсолют көлемін — ақаулардың абсолют көлемінен ақаулы өнімді
тұтыну құны мен оны жіберген адамдар пікірлерінің, жеткізушілерден сапасыз
материалдарды әкелгені үшін пікірлердің құнын шегергенге тең. Ақаулардың
салыстырмалы көлемі мен шығындардың көрсеткіштерін ақаулардың абсолют
көлемінің немесе ақаулардан болған шығындардың тауарлық өнімнің өндірістік
құнына пайыздық қатынасы ретінде есептейді. Мысал келтірейік:
Ақаукөрсеткіштерінкөрсету
кесте 1
№ Көрсеткіш, ақша бірлігі Алдыңы жыл Есептік жыл
1 Соңғы ақаулы өнімнің өздік құны 20000 24000
2 Ақауларды жөндеуге шығындар 10000 7500
3 Ақаулардың абсолют көлемі (с1+с2) 30000 31000
4 Қолдану бойынша ақаудың құны 6000 6500
5 Ақауларды жіберген адамдардан ұсталған ақша— 1500
6 Жеткізушілерден ұсталған ақша — 8000
7 улардан болған шығындардың абсолют көлемі 24000 14700
(с.3-с.4-с.5-с.6)
8 Өндірістік құн бойынша тауарлық өнім 400000 420000
9 Ақаулардың салыстырмалы көлемі 7,5 7,5
(с.3с.8*100%)
Ақаулардан болған шығынның салыстырмалы 6,0 3,5
10 көлемі (с.7с.8*100%)
Кестеден ақаудың негізгі себебі сапасыз шикізат немесе басқа да
материалдық ресурстардың түрі екендігі көрінеді. Өндіруші есептік жылда
алдыңғы жылдың нәтижесіне сүйеніп, жеткізушілердің сапасыз өнімді жеткізу
жағдайында, олардың шығындарды теңестіру туралы келісімшарт жасайды,
нәтижесінде ақаулардан болған шығындардың абсолют көлемін 9300 ақша
бірлігіне (24000-14700) немесе 38,75%-ға (1470024000*100%) қысқартуға қол
жеткізіледі.
Ақаулардан болған шығынның салыстырмалы көлемі 2,5%-ға қысқарды.
Ақаулардың болмауы жағдайында жарамды өнімнің құнын да анықтауға болады
(Δq). Ол үшін жоспарлық бағадағы тауарлық өнімнің нақты көлемін (q1РПЛ)
түпкілікті ақаулы өндірістік өздік құнның үлесіне (dО.Б) көбейту керек.
Мысал үшін q1РПЛ= 500000 болса
Онда
Менеджерлер басшылыққа өндіріске сапалы шикізат жеткізетін кәсіпорынды
таңдауды ұсынуы керек.
Кәсіпорында табылған ақаулардың және рекламацияларды талдауда пайда
болу себептерін анықтаудан бастау керек. Бұл жіберілген қаражаттық көлемі
мен өнім сапасын қамтамасыз етуге шығындарды азайту жолдарын анықтауға
көмектеседі. Бірақ, ақаулардың пайда болуы, оларды жою мәселелерін шешуге
кететін шығындар ақаулы өнімді өндіруден келетін шығын көлемінен артып
кетуі мүмкін. Оның алдын алу үшін түрлі ақаулардың алдын алу мен жоюға
кететін шығындарды мұқият талдап шығу керек. Оған Парето қисығы, ақаулармен
байланысты шығындарды, мәселелерді шешумен байланысты шығындар мен кеткен
уақытты бағалайтын графиктер пайдаланылады [9,10, 11].
Маркcистік концепция бойынша өндіріс шығындарды капиталистікке тауардың
не тұратынын көрсетеді: Өндіріс құралдары мен жұмыс күшіне жұмсалған
шығындар өнімнің сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан,
тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын - ақиқат өндіріс шығындарын -
ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу - еңбек шығындарына және
капитал шығындарына - бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне маркистік
талдау жүргізудің бастапқы принціптерінің біреуі болып табылады
2-суретте ең көп істен шығуларға алып келетін ақау анықталады,
бірақ келесі суреттер (3, 4, 5) ақаулардың ең көп санының аумағы компания
үшін көп мөлшерде зиян әкелетін шығындар мен сәйкес келмейтінін көрсетеді.
Себебі, ақаулы бұйым арзан немесе оны оңай жөндеуге болады. Егер, деталь
басқаларға қарағанда көп мөлшерде шығарылса, оның ақаулары жалған ақпарат
бере алады, себебі ақаулардың абсолют көлемі аз пайыздық мөлшерді құрайды.
Мысалы, 10000 дана өнімнің 5% істен шықса — ақаулысы 500 дана, ал 1000
өнімнің 20% істен шықса — ақаулысы 200 дана.
1-сурет. Түрлі ақаулар үшін 2-сурет ақаулар
мен шығын Парето диаграммасы
байланысы
3-сурет. Ақаулардың алдын алу 4-сурет. Ақаулардың
себептерін шығындары жою
мерзімдері
Әрине, сапа басқарудағы шығындарды арттыру ақаулы өнімді шығарудан
келген шығындарды кемітуге ықпал етеді. Алайда, бұл кәсіпорынның сапа
басқару шығындарын ұдайы арттыруы керек дегенді білдірмейді. Сапа, ақаулар
және кәсіпорынның жалпы шығындарын ылғи талдап отыру керек, олай істемеген
жағдайда сапаға шығындарды себепсіз арттырудан жалпы шығындардың көлемі
артып кетуі мүмкін.
Сапа шығындары мен ақаулар шығындары бір графикте 5-сурет дегідей
көрсетілген
5-сурет Сапа басқарудың экономикалық тиімділігі
Екі қисықтың қиылысу нүктесі минимал(ең аз) шығындарға сәйкес
келеді. Бірақ, практикада жуықталған бағалауды да жасау мүмкін емес, себебі
көптеген басқа да айнымалыларды ескеру керек. Қалай болса да, бұл —
басшылықтың негізгі мақсаты. Сапа шығындары қаражатты үнемдеудің көзі болса
да, көптеген фирмаларда мұндай есептеулер жүргізілмейді.
Өнім сапасына байланысты шығындар[13].
Сапа мәселесі өнім сапасын қамтамасыз ету және жақсарту жұмысы
жоғарыдан жоспарланған және бақыланған кездегі экономика шартында пайда
болған. Одан кейін өнім сапасының күйі түсе бастады, себебі тауар
жетіспеушілігі өсе бастады, бұдан сапа өнімі нашарлап, тұтынушы кез келген
сападағы өнімді сатып алуға даяр болады.
Қазіргі уақытта сыртқы саудаға шығу үшін: өнімнің сапасы жоғары болу
керек және ол арқылы өндіріс бәсекелестікке шыға алады.
Өнім сапасын қамтамасыз ету белгілі бір шығындар мен байланысты. Өнім
сапасы тұтынушыға оның сұраныстарын, оның сенімділігін және шығынды үнемдеу
кепілдігін беру керек. Бұл қасиеттер өнімнің кезкелген кезеңдерінде пайда
болады: өнімді өңдеуден бастап, шығарылуына дейін және саудадан кейінгі
қызмет көрсету. Осымен байланысты өнімнің құны қалыптасады.
Өнім шығару мен қызмет көрсету кезінде өндіріс шығындары болады. Жоғары
сапалы өнімді шығару көп шығындарды талап етеді деген қате түсінік сапаны
басқару жүйелерінің жетік түрін жасауда негізгі кедергі болып келді. Жалпы
алғанда, сапа шығындары дегеніміз — сапа деңгейін орнатуға, өндіріс
үрдісінде оған жетуге, оны бақылауға, бағалауға, өнімнің сапаға қойылған
талаптарға сай екендігі туралы ақпарат беруге және кәсіпорында немесе
тұтынушының өнімді пайдалануынан болатын шығындар.
Өнім сапасын жоғарлату, оның жоғары деңгейіне жету ─ шаруашылық
механизмнің жетілдірудің, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды элементі,
сонымен қатар, оның анықтаушы аргументі сапаны басқарудың нақты механизмсіз
жоғары сапаға жетуге мүмкін емес болып табылады.
Өнімнің сапасы түсінігінің объективтік трактовкасы сапаны жақсарту
мәселесін қоғамдық өндірістің тиімділігін жоғарылату, қорытынды жақсы
қаржылық көрсеткіштерге жету мәселесін шешумен байланыстыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар, бұл өнім сапасы мәселесін нарықтық қатынастардың
дамуының және өнім сапасын әлемдік стандарттарға бағыттануы жағынан
қарастыруға мүмкіндік береді.
Өнім сапасының жоғарлауы, экономиканың дамуының құрама элементі, ол
жоғары сапаға жету яғни, өндірістік және әлеуметтік бағыттағы қайта
қалыптасудың негізгі мақсаттардың бірі болып табылады[15].
Өнімнің сапа шығындары өнімді өндіруге, қолдануға кететін жалпы
шығындардың бір бөлігі болып табылады. Сонымен қатар экономикалық тұрғыдан
ол шығындар өнімнің бүкіл өмірлік циклі бойына өндіруші мен тұтынушы
қолданатын ағымдық және бір жолғы шығындар болып табылады. Сапа шығындарын
талдау сапаны жоғарлатудың маңызды мәселелерін анықтау мақсатында
жүргізіледі. Сапаны талдау мәселелеріне, мақсаттарына және керекті
ақпаратты алу мүмкіндіктеріне байланысты шығындарды талдау әдістері
әртүрлі бола алады. Кәсіпорынның саясаты жоғары сапаға қол жеткізуге
бағытталуы керек. Сапаға қарама-қарсы мағынадағы ақаулар кез-келген өндіріс
орнында пайда болады. Бірақ, кез-келген жағдайда ақауларға шығындарды да
ескерген жөн. Сапа мен ақаулар шығындарын басқарудың дұрыс ұйымдастырылған
талдауы кәсіпорын үшін үнемдеудің көзі мен тұтынушылардың алдында
кәсіпорынның беделін арттыра алады
Өнімнің сапасы тұтынушының талаптарының қанағаттандырылуына, өнімнің
сенімділігіне және шығындарды үнемдеуге кепілдік беруі керек. Бұл қасиеттер
кәсіпорынның бүкіл өндірістік әрекеті бойында, барлық кезеңдер мен
буындарда қалыптасады. Сонымен қатар, өнімді жобалаудан бастап, оны өткізу
мен сатудан кейінгі қызмет көрсетуге дейін осы қасиеттерді сипаттайтын
өнімнің құндық шамасы қалыптасады
Өнім мен қызмет көрсетуге кететін шығындардың қалыптасу тізбегі
Кесте 2
Бұл тізбек сапаға кепілдік беру принціпін түзетуге және оның
қашан, демек, өндірістің қай кезеңінде және қайда, қай бөлімшеде жүзеге
асып жатқанын көрсете алады. Әр кезең мен бөлімшеге жетекші жауапты
болғандықтан, өнімнің сапасына кім жауапты екені анықталады. Кепілдіктің
ішіне сапаның техникалық, технологиялық, экологиялық, экономикалық және
тұтынушының талаптарын қанағаттандыратын басқа да сапа көрсеткіштері
кіреді.
Сапа шығындары тек тікелей өнімді өндіруге ғана байланысты болып
қоймай, сол өндірісті басқаруға да тәуелді болады.
Сапа шығындарын ғылыми-техникалық, басқарушылық және өндірістік деген
үш ірі топқа бөледі. Ғылыми-техникалық және басқарушылық шығындар сапалы
өнім шығарудың жағдайларын қарастырады, қамтамасыз етеді және бақылайды;
өндірістік шығындардың болуы мен шамасын анықтайды.
Егер жаңа өнімді жобалау мен құрастыру сыртқы ұйымдар мен жүзеге
асырылса, онда берілген кәсіпорындағы сапа шығындары тек енгізуге кететін
шығындардан тұрады. Ерекше жағдайларда, әсіресе, жаңа өнімді жасау өндіру
кезінде оның дайындалуы мен игерілуін құрастырушы бөлімшелер бақылайды.
Жалпы түрде айтсақ, сапаға кепілдік беру мен байланысты шығындарға
кіретіндер:
тасымалдау — шикізатты, құрамдас бөлшектерді, дайын өнімдерді сыртқы
және ішкі тасымалдау;
қамтамасыздандыру — түрлері мен мөлшері бойынша жоспарланған шикізатты
және құрамдас бөлшектерді сатып алу;
өндірісті бақылайтын бөлімшелерге шығындар;
өнімнің сапасы тәуелді болатын экономикалық қызметтер жұмыстарына
байланысты шығындар: жоспарлау, қаржылық бөлімше, бухгалтерия және т.б.;
қызметіне жұмыскерлердің біліктілігін тексеру, арттыру және талап
етілетін деңгейге сәйкестігін тексеру, кіретін мамандарды басқару сияқты
өнімнің сапасын қамтамасыз етуге әсер ететін басқару аппаратының
бөлімшелерінің жұмысына кететін шығындар. Егер басқару шығындарын тек
шартты түрде анықтай алсақ, өндірістік материалдық шығындар тікелей
есептеуге келеді. Басқаруға қарағанда, техникалық өндірістік шығындарды да
есептеу оңайға соғады — амортизациялық есептеулер, еңбек шығындарын да
есептеу қиын емес — жалақы арқылы (норма-сағатқа төлем). Сапаны қамтамасыз
етуге кететін шығындарды басқару мақсатында жаңа өнімді жобалау, игеру,
өндіру кезінде пайда болып, ол өнімді өндірістен алып тастағанша жалғасатын
негізгі шығындарды және өнімнің сапа деңгейін жетілдіру мен қайта
жаңғыртуға (жоспарланғанмен салыстырғанда жетпеген деңгей) байланысты
қосымша шығындарды ескеріп отыру керек.
Негізгі шығындардың басым бөлігі өндіріс факторларының құндық шамасын
көрсетеді және де шығын сметасы арқылы нақты бұйымды шығаруға жататын
жалпышаруашылық және жалпыөндірістік шығындардан тұрады [16].
Қосымша шығындарға бағалау мен алдын алу шығындары жатады. Біріншісі,
кәсіпорынның өнімнің жоспарланған техникалық, экологиялық, эргономикалық
және басқа да талаптарға сай болуын анықтауға кетеді. Екіншісі, стандартқа,
әлемдік нұсқаларға, сатып алушының талаптарына сай емес өнімді жетілдіруге,
тексеруге, жөндеуге, техника мен технологиясын жаңартуға, кей кездері
өндірістен алып тастауға кетеді.
2.3 Өнімнің бәсекелестік қабілеттілік және оның пайда болу шарттары
Бәсекелестік-бұл нарық шуаруашылығы на катысушулардың арасындағы
өндірістің жақсы жағдайы үшін, тауарды дұрыстап сату мен сатып алу үшін
бақталастық.
Бәсекелестік-экономикалық күрес, оқшауланған өндірушілердің өнімі,
жұмыс, қызмет көрсетуі үшін өзінің мүдделерін қанағаттандырудағы өзара
бақталастығы және олар осы өнімді сатумен жұмыста да өзара бақталастығы
және олар осы өнімді сатумен, жұмысты орындау мен, сол бір тұтынушыға ғана
қызмет көрсету мен байланысты.
Бәсеке-тауар өндірушілердің капиталды ыңғайлы салу саласы үшін,
өткізу нарығы, шикізат көздері үшін өзара жарысуы және бір мезгілде
қоғамдық өндіріс қатынасын стихиялы реттеудің өте әсерлі механизмі.
Бәсеке қоғам өмірінде өте маңызды орын алады. Ол өз
бетінше жұмыс атқаратындарды ынталандырады, тауар өндірушілер бәсеке
арқылы бірін-бірі бақылауы да мүмкін. Олардың тұтынушы үшін күресуі
бағаның төмендеуіне, өндіріс шығынының азаюына, өнім сапасының
жақсаруына, ғылыми-техникалық прогрестің күшеюіне алып келеді.
Қазіргі жағдайда бәсекелестік күрестің бағалық тәсілі қолданылады.
Бұған монополиялы жоғарғы және монополиялы төмен бағаларды
қолдану жатады. Бағалық тәсілге сондай-ақ бағалық дискриминация тәсілі
де жатады (әр жердегі әртүрлі бағалар, демпингтік төмен нарықтық бағалар).
Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік қатынастардың дамуы
көптеген меншік түрлері жұмысының әлі төменділігі мен тежелуде және
экономикадағы монополизациялау деңгейінің жоғары болу ымен түсіндіріледі.
Бәсекелестік қатынастардың келешегі мемлекетсіздендіру процесімен,
антимонополиялық заңдар қабылдануымен байланысты және басқаға мемлекеттің
бәсекелестікті қолдау шаралары мен, ұлттық бәсеке қаблеттілікті мемлекеттің
қорғауы мен жүзеге асады.
Бәсекелестік күрестің баға еместік тәсілі де пайда болуда.
Бәсекелестіктің баға еместік тәсіліне мыналар жатады: тауар сапасының,
жаңаруын, дизайнын жақсарту мен байланыстылығы, оның өте үлкен
ассортименттілігі және сатылғаннан кейінгі өте жоғарғы қызметі.
Бұл тәсілдер негізінен екі топқа жіктеледі: өнім үшін бәсекелестік және
сату шарты бойынша бәсекелестік.
Өнім үшін бәсекелестік-бәсекелестің сала нарығының бір бөлігін алып
қоюға ұмтылады және ол жаға ассортиментті әрі сапалы өнімді шығару
арқылы және сол бағаны сақтау жолы мен жүзеге асады. Мысалы, АҚШ-да бір
мезгілде ұнның 10 мың сорты, консервеленген жүгерінің 4 мыңнан астам түрі,
астықтың 50 сорты сатылады.
Сату шарты бойынша бәсекелестік-сатып алушыларды тауарға
әуестендіру үшін көптеген іс-әрекеттерді қолданады. Бұл бәсекелеске
жарнама, сервистік қызмет жасауы, тұрақты сатып алушыларға жеңілдіктер
қарастыру жатады.
Бәсекелестің баға еместік ерекше тәсіліне тауарды ұзақ мерзімге және
лизингіге сатуын жатқызамыз. Соңғысы өндіріс құрал-жабдығын пайдалануды
көрсетеді және оларды (өндіріс құрал-жабдығын) меншікке алудың орнына, яғни
машина мен жабдықтарды, көлік құралдарын, өндіріске берілетін жабдықтарды
ұзақ мерзімге жалға беру. Мұның классикалық жалға беруден айырмашылығы
лизинг кезіндегі өзара қатынастар сатып алу-сату келісімі жағдайы құрылады.
Нарықтық қатынастардың мән-мағынасын байқата тын ұғымдардын бірі - бәсеке
(латын сөзі concurred-түйістіру) болып табылады. Жалпы алып қарағанда
бәсекені - өндірушілердің бір-бірі мен нарықтағы тауар ұсынысы мен бағаны
белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер
арасындағы бәсеке. Ал, тұтынушылар арасындағы бәсекені - нарықтағы бағаны,
сұраныс көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз.
Нарық жағдайындағы бәсеке шаруашылық қатынасының негізгі механизмін
қалыптастыру ретінде белгілі. Бәсеке нарық субъектісінің тепе-теңдік
құқықтағы тауарды пайдалы өткізу үшін өзара экономикалық жарысын
көрсетеді немесе қаржыны өте пайдалы жұмсау.
Бәсекенің болмауы монополизмге алып барады. Сондықтан жеке кәсіпорын,
банк, мемлекет өздерінің құқықтарын нарықта өктем жүргізеді.
Нарық субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен
монополия бір-біріне кері ұғымдар. Батыс сарапшыларының бағалауынша, бір
тауар түрін сатушылар 4-5 тен аз болмағаны жөн, ал 8-15 көп болса өте
тиімді. Егер төрт фирма 80% сауда - саттықты бақыласа, онда нарық
монополияландырылған болып табылады. Бәсеке негізгі ұғымдардың арасында ең
танымал әрі іргелі экономикалық санат болып табылады. Бәсеке мен ұйымның
бәсекелік жайғасымы, бәсекелестік бағыты мен ұйымның бәсекеге қабілеттілігі
сияқты ұғымдар тығыз байланысты. Осы ұғымдардың арасында белгілі себеп-
салдары бар өзара байланыс орнаған. Ұйымның нарық жағдайындағы бәсекелестік
теориясы мен практикасы осы ұғымдардың жиынтығына сүйенеді. Монополияға
қарсы саясат саласындағы қазіргі заңнама ережелерінде дәстүрлі нарық
экономикалы мемлекеттер нарықтың белгіленген бәсекелі ортасын қамтамасыз
ете отырып, оны реттеуге тырысады. Алғашқы уақыттан бастап бәсекеге нарықты
реттеуші ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функция деп берілген
болатын. Басқаша айтқанда, бәсеке өндірісті және тауар массасының сапасын
дамыту, жетілдіру факторы ретінде қарастырылды. 1990-шы жылдары
бәсекенің мүлдем басқа анықтамасына негізделген теориялық
тұжырымдамалар пайда болды. Бәсеке ұғымының дамуына Ресейлік және
Қазақстандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Бұған Қазақстанда
шаруашылық жүргізу жағдайларының түбегейлі өзгеруі мен оның әлемдік
интеграциялық процестерге қатысуы дәлел болып отыр.
Бәсеке пайда болып дамитын жерде бәсекелестік артықшылықтар
туындайды Соңғы ондаған жылдарда әлемдік экономиканың дамуы классикалық
теорияларды қайта қарауды қажет етті. 1990-шы жылдары бәсекелестік
артықшылық теориясын әзірлеген, сондай-ақ, ұйымның ішкі де, әлемдік
нарықтағы бәсекелестік артықшылығы елде қалыптасқан ахуалға байланысты
екенін тұжырымдаған М. Портердің зерттеулерінің маңызы зор. М. Портердің
пікірінше, осыған қатысты факторлық жағдайлар; сұраныс; бағдарлама,
фирмалардың құрылымы мен бақталастығы; салалас және қолдайтын салалардың
даму деңгейі жатады. Бәсекелестік артықшылыққа өнімнің өзіндік құнын
төмендетіп, тауарларды жоғары деңгейде әртараптандырып немесе нарықты
орынды сегменттеу арқылы қол жеткізуге болады. Г.Л. Азоев осы тізімге
ұйымның бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру талаптарына жаңалық
енгізуді, нарықтың қажеттілігіне жылдам ден қоюды қосты.
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңінде ресурстардың
сиректігі мен тұтынушының қолында бар ақпараттың шектеулі болуына
байланысты бәсекелестік артықшылыққа жету қиындап келеді. Бизнестегі
жағдайдың жылдам өзгеруіне орай ұйым қалыптастырып іске асыратын
бәсекелестік артықшылық ұзақ уақыт бойы сақталмайды.
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік артықшылықтардың барын белгілейтін
нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын
объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады. Ел экономикасының
бәсекеге қабілеттілігі – бұл өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ел
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес шетелдік тауарлар мен
қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін
сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-техникалық,
өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің
шоғырлануы мен анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі – бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің,
қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен
реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді
дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты
әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты. Бәсекеге қабілеттілік
мәселесі әлемнің барлық мемлекеттерін алаңдатады: елдің бәсекеге
қабілеттілігі, елдің әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі
сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің
деңгейі жоғары болмайды[19].
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін ең
бастысы отандық және шетелдік нарықта Қазақстандық өнім өндірушілердің
позициясын күшейту проблемасын шешу қажет. Осы мәселені шешуде мемлекеттік
қолдаумен қоса отандық кәсіпорындарды басқарудың тиімділігін арттырудың
маңызы зор. Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың
өте көп әр түрлі әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен
салыстырғанда отандық кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде
пайдаланылады. Біздің ойымызша, бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті
ақпаратқа қол жеткізудің қиындығы немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан
қажетті ақпараттық базаның, білікті мамандардың аздығы, озық консалтингтік
компаниялардың жетекші мамандарын тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау
болып отыр. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен
экономиканың жаңа деңгейіне жетуі біршама күрделі процесс. Осы
процесті бәсекеге қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін
көрсеткіштерді білмей басқаруға болмайды. Бүгінгі күні басқа елдер мен
салыстырғанда Қазақстанның бәсекелестік жағынан артықшылықтары жоқ емес.
Осы артықшылыққа экономикалық жағынан тартымды әрі ішкі тұтыну үшін арзан
энергия мен басқа да пайдалы кен қазбаларының қор жинағы жатады. Сонымен
бірге еліміздің экологиялық және геоэкономикалық, оның ішінде аумақтың
транзиттік әлеуеті де бар. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін елдің
бәсекеге қабілеттілігінен ажырата білген орынды. Экономиканың бәсекеге
қабілеттілік мәселесі елдің қаржылық тартымдылығымен байланысты, ал елдің
бәсекеге қабілеттілігі елдегі өмір сүрудің сапасымен байланысты. Бәсекеге
қабілеттілік бәсекелестік артықшылықтың болуын тіркейтін нәтиже болып
табылады. Бәсекеге қабілеттілікке кәсіпорынның қызметіне ықпал ететін
нарықтағы бағдарлық және тактикалық өзгерістер (сұраныстың өзгеруі,
демографиялық өзгерістер, табиғи құбылыстар және т.б.) ықпал етеді. Ұйымның
бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау нәтижелерінің
негізінде алынады. Осы процесте бәсекелестік артықшылық көздері, бәсекеге
қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz