Облыстың көлік және коммуникациялық байланыстары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4.
I-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық
жағдайы мен көлік және коммуникация жүйесі
1.1.Алматы облысының географиялық орналасуы және әкімшілік-территориялық
бөлінуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5-7
1.2. Облыстың көлік және коммуникациялық
байланыстары ... ... ... ... ... ..7 -15
II-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық проблемалары және оны
шешудің жолдары
2.1. Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарына экономикалық-
географиялық тұрғыдан баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-17
2.2. Облыс аумағындағы өндіріс орындары мен ауылшаруашылық кәсіпорындарының
экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .18-24
2.3. Алматы облысының экономикалық проблемаларын шешудегі стратегиялық
жоспарлары мен
ұсыныстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...24-36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
Кіріспе
Қазақстан Республикасының үлкен аумақты, халқы көп, көлемі жағынан
Еуропа мемлекеттерімен теңдесе алатын еліміздің экономикалық жағынан орны
бар мәдени орталықтарының бірі - Алматы облысы. Алматы облысы – Қазақстан
Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-территориялық бөлік. Біз
облыстың экономикалық-географиялық жағдайын қарастыруда М.Қожахмет
Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы, Н.Н.
Карменова Қазақстаның экономикалық және әлеуметтік географиясы,
Е.Р.Ердаулетов. Экономическая и социальная география Казахстана, Ахметов
Е.А., Карменова Н.Н. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
географиясы сияқты тағыда басқа еңбектерді негізге алып тақырып мазмұнын
ашуға тырысамыз. Сондай-ақ облыс аумағындағы экономикалық-географиялық
проблемаларын шешу жолдары және стратегиялық жоспарлар мен ұсынытар
қарастырылады.
Жалпы Алматы облысының өнеркәсіп саясаты айтар болсақ 6 аудан мен 3
қаладан құрылған, оларда тауар өндірушілердің 23-сі (үштен екісі)
орналасқан. Жалпы өндірілген өнеркәсіп өнімінің 78,8 пайызы ірі
кәсіпорындардың үлесіне тиеді. Олар мыналар: Голд Продукт ЖАҚ-гі, Алматы
қант ААҚ-ы, Бент ААҚ-ы, Саф шыны компаниясы, Компания Фудмастер ААҚ-
ы, Қазақстан қағазы ЖАҚ-ы, Қайнар ААҚ-ы, Темірбетон ЖШС-гі басқалар.
Облыста 32,1 мың ауылшаруашылығы тауар өндірушілері бар, олардың 31,7 мың
шаруа және фермерлік шарушылықтар. Қалалар саны – 10, олар – Алматы, Есік,
Жаркент, Қапшағай, Қарасай, Сарқанд, Талғар, Талдықорған, Текелі, Үшарал,
Үштөбе. Климат: жазық бөлікте – шұғыл континентті, таулы сызықта –
жұмсағырақ. Облыс орталығы – Талдықорған қаласының тұрғындар саны 129,6.
Алматы облысы елдің көліктік саласында ерекше орын алады. Бұл автомобиль
және теміржолдардың осы облыс арқылы өтуімен байланысты, Еуропа мен Азияны
байланыстырушы, континент арқылы көлік дәлізінің бөлігі болып саналады.
Сонымен қатар осы аймақта басты шекаралық өту пункті орналастырылған,
көліктік қатынастарды біздің шығыс және оңтүстік-шығыс көршілермен
қамтамасыз етуші. Алматы облысында табиғат ресурстарының барлық түрлері
кездеседі. Олардың маңыздылары түсті металдар, яғни қорғасын, мырыш, мыс;
сирек – вольфрам, қалайы, молибден, бериллий; бағалы – алтын, күміс болып
табылады. Энергетикалық қоңыр көмірдің ірі кен орындары табылды. Кен
байлықтарынан облыс жерінде полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты),
молибден кентасының едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бетонит
сазы (Ақсу, Алакөл аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас
көмір, қоңыр көмір, (Ойқарағай, Қалжат), шымтезек, тұз кен орындары және
минералды жер асты сулары бар.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда жаһандану мен дүниежүзі елдерінің
өзара байланысы Қазақстанның әрбір облыстарының экономикасы мен әлеуметтік
саласының даму аясында жаңа мүмкіндіктер ашып отыр. Облыстардың жаңа
мүмкіндіктерге ұмтылуы мен бәсекелесуі арқасында өнеркәсіпті-көліктік
әлеуеттің, инновациялық технологиялармен ақпараттық жүйелердің басым бөлігі
дамып отыр. Алматы облысының сондай-ақ Алматы қаласының және басқа да
қалалардың көп болып өсуі, олардың халқының санының өсуі бір жағынан
өнеркәсіп салаларын дамытуға оңды әсер еткенімен, екінші жағынан ол белгілі
бір қиындықты алып келеді. Яғни, қоршаған ортаны қорғаудағы және қала
щаруашылығындағы эксплуатациялық шығындар өседі, халыққа қызмет етумен өмір
сүру жағдайлары күрделене түседі және қалалар көлемінің өсуі, оның
экономикалық тиімділігінің жоғарылауымен тығыз байланысты болады.
Зерттеу пәні:
Алматы облысының экономикалық-географиялық проблемалары және оны
шешудің тиімді жолдарын зерттеудің негіздері.
Зерттеу мақсаты:
Алматы облысының тұрақты дамуын, экономикалық-географиялық бағыттарын
айқындау, проблемаларын шешу сондай-ақ тұрақты дамуының негізінде теориялық
әдістемелік зерттеулер жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
• Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайының негізгі
көрсеткіштерін анықтап, оның проблемаларын шешу жолдары анықталады;
• Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайына сипаттама бере
отырып, даму болашағын болжау;
Ғылыми жаңалығы:
Әртүрлі әдебиеттерге және қор материалдарына сүйене отырып, Алматы
облысының экономикалық-географиялық проблемаларын шешуде жаңа ұсыныстар мен
нұсқаулар жасау.
Практикалық маңызы:
Курстық жұмысты орындау барысында алынатын тәжірибелік және теориялық
материалдар, Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайын жақсартуға
бағытталған бағдарламалар мен нақты жобалардың нұсқаларын дайындауда
қолданылады.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жалпы бітіру жұмысы кіріспеден, әдеби шолудан, негізгі бөлімнен,
тәжірибелік бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі,
қосымшадан тұрады.
I-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайы мен көлік және
коммуникация жүйесі
1.1. Алматы облысының географиялық орналасуы және әкімшілік-территориялық
бөлінуі
Алматы облысы – Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы
әкімшілік-территориялық бөлік (1-сурет). Облыс орталығы – Талдықорған
қаласы. Аумағы - 224,0 мың шаршы км. Елді мекендер саны - 836. Халқы -
1692951 мың адам.
Ауылдық кенттік және қалалық округтер саны - 274, халқының тығыздығы -
7 адамшаршы км. Астана қаласына дейінгі қашықтық - 1480 км. Облыс
республиканың оңтүстік-шығысында орналасқан, шығысында Қытаймен,
оңтүстігінде Қырғыз республикасымен, солтүстік-шығысында және солтүстік-
батысында – Балқаш көлімен, батысында – Жамбыл облысымен шектесіп жатыр.
Облыста 16 аудан (1-кесте), облыстық бағыныстағы 3 қала бар. Барлық 274
әкімдік, олардың ішінде 16 аудандық, 10 қалалық, 14 кенттік, 234 ауылдық
әкімдіктер бар.
Алматы облысының әкімшілік аудандары
1-кесте
Рс Аудан Аудан орталығы
1. Ақсу Жансүгіров кенті
2. Алакөл Үшарал қаласы
3. Балқаш Бақанас селосы
4. Еңбекшіқазақ Есік қаласы
5. Жамбыл Ұзынағаш селосы
6. Кербұлақ Сарыөзек қала типтес
поселкесі
7. Көксу Балпық
8. Қарасай Қаскелең
9. Қаратал Үштөбе қаласы
10. Панфилов Жаркент қаласы
11. Райымбек Кеген селосы
12. Сарқант Сарқантқаласы
13. Талғар Талғар қаласы
14. Талдықорған Қарабұлақ қала типтес
поселкесі
15. Ұйғыр Шонжы селосы
16. Іле Энергетикалық қала типтес
поселкесі
Қалалар саны – 10, олар – Алматы, Есік, Жаркент, Қапшағай, Қарасай,
Сарқанд, Талғар, Талдықорған, Текелі, Үшарал, Үштөбе.
Алматы облысының жері ежелден Сақ, Үйсін, Қаңлы тайпаларының, Ұлы жүз
қазақтарының атамекені болды. 19 ғ-дың ортасында Жетісуды патшалық Ресей
жаулап алды. 1848 ж. 10 қаңтарда отаршылық-әкімшілік құрылым — Ұлы Орда
приставтығы құрылды. Ол 1856 ж. Алатау округі аталды. 1867 ж. Түркістан
генерал-губернаторлығы құрылғанда қазіргі Алматы облысының бірталай бөлігі
Верный уезі атанып, Жетісу облысының құрамына кірді. Сонымен қатар орталығы
Верный (Алматы) бекінісі болып белгіленген жаңа облысқа Жаркент, Қапал,
Сергиополь, Тоқмақ, Ыстықкөл уездері енді. 1882-97 жылдары Жетісу обл. Дала
генерал-губернаторлығына қарады. 1897 ж. бастап ол Түркістан генерал-
губернаторлығының, 1918-24 жылдары Түркістан АКСР-і құрамында болып келді.
1924 ж. Орта Азияда жүргізілген ұлттық-территориялық межелеу нәтижесінде
Жетісу обл-ның қазақ аудандары Қазақ АКСР-іне енді. 1929-32 жылдары Алматы
округі аталды. 1932 жылдың 10 наурызында Алматы облысы болып қайта
құрылған. 1944 ж. 16 наурызда Алматы облысынан Талдықорған облысы бөлініп
шықты. Талдықорған облысы 1959-67 жылдары Алматы облысы құрамында болып,
1967 ж. 23 желтоқсанда қайта бөлінді. 1997 ж. 22 сәуірде Талдықорған облысы
таратылып, оның аудандары Алматы облысына қосылды.
1-сурет.
Тұрғындарының орташа тығыздығы 1 км2-ге 7,3 адамнан, тау етегінде
(теңіз деңгейінен 500-900 м) 1 км2-ге 19 адамнан, Балқаш атырабында 1 км2-
ге 2,6 адамнан келеді. Олардың 30,3 пайызы (Алматы қаласын қоспағанда)
қалада тұрады. Халқы 100-ден астам ұлттар мен ұлыстардан тұрады. Олар:
қазақтар, орыстар, ұйғырлар, немістер, корейлер, әзербайжандар, татарлар,
украиндар, түріктер, күрдтер және т.б. ұлттар. Халықтың көпшілік бөлігін
қазақтар құрайды. Шетелдіктердің ішінде ең көбі түріктер. Бейресми деректер
бойынша халық саны 2 миллионды құрайды делінген. Алматы облысының халқының
саны бес айда 8843 адамға көбейіп, 1,7 млн адам болды. Алматы облысының
халқының саны 2010 жылғы 1-ші маусымға 1704,8 мың адам болып, оның ішінде
407,4 мың адам (23,9%) - қалалық, 1297,4 мың адам ауыл тұрғындары (76,1%)
болды, деп облыстық статистика басқармасынан хабарлама берілген. 2010 жылғы
қаңтар-мамырда халықтың табиғи өсімі 8843 адам болып, былтырғы осындай
аралықпен салыстырғанда 8,2%-ға азайды, ал бұл көрсеткіш былтыр осындай
аралықта 9630 адам болған. Қаңтар-мамырда облыста 15128 нәресте дүниеге
келіп, ол 2009 жылмен салыстырғанда 779 сәбиге, немесе 4,9%-ға аз болған.
Қаңтар-мамыр аралығында әр түрлі аурулардан, бақытсыздық оқиғаларынан,
улану мен жарақаттардан 6285 адам қаза болды (2009-шы жылы қаңтар-мамырда
6277 адам болған). Қаңтар-мамырда облыста 5835 неке қию мен 1693 ажырасу
тіркелді. Ал 2009 жылы осындай аралықта тиісінше 5592 неке қию мен 1385
ажырасу тіркелген.
1.2. Облыстың көлік және коммуникациялық байланыстары
Көлік қатынасы республика аудандары арасындағы өндірістік байланысты,
өнім алмасуды және сыртқы сауданы қамтамасыз етеді. Көлік және коммуникация
кешенінің негізгі міндеті – жүк және жолаушы тасымалдау жөніндегі халықтың
қажетін толық қанағаттандырып, түрлі аудандар арасындағы байланысты
қамтамасыз ету. Жалпы Қазақстанның көлік және коммуникация кешенін су
көлктері, теміржол, автомобиль, әуе, құбыр жолдары және телекоммуникация
құрайды. Кешеннің құрамына ондаған ірі мемлекеттік және жекеменшік
кәсіпорындар кіреді.
Көлік және коммуникация кешені қызмет ететін мемлекеттік кәсіпорындар
Қазақстан теміржолы, Қазақ-автожол жабық акционерлік қоғамы, РМК
Казаэроавиация, Астана және Алматы әуежайлары, Ақтау теңіз сауда порты,
Қазпочта акционерлік қоғамы, Қазақтелеком ашық акционерлік қоғамы т.б.
Аталған кәсіпорындарда 420 мыңға тарта адам еңбек етеді. Яғни
Республикамыздағы әрбір он адамның осы кешенге тікелей немесе жанама
қатынасы бар. Қазақстан көлік кешені көрші аудандардан бастап, ауданаралық,
республикаішілік және алыс шетелдермен арадағы халықаралық байланыстарды
жүзеге асырады. Ол үшін көлік түрлерінің бір-бірімен келісімді түрде жұмыс
істеуінің маңызы зор.
Алматы облысы елдің көліктік саласында ерекше орын алады. Бұл
автомобиль және теміржолдардың осы облыс арқылы өтуімен байланысты, Еуропа
мен Азияны байланыстырушы, континент арқылы көлік дәлізінің бөлігі болып
саналады. Сонымен қатар осы аймақта басты шекаралық өту пункті
орналастырылған, көліктік қатынастарды біздің шығыс және оңтүстік-шығыс
көршілермен қамтамасыз етуші.
Сондай-ақ біз Н.Н.Карменованың Қазақстанның экономикалық және
әлеуметтік географиясы еңбегінен облыс аумағындағы транспорт жүйесінің
басты бағыттарын негізге аламыз. Яғни Алматы облысының жерінен өтетін темір
жолдың ұзындығы – 242 шаршы шақырым.
Теміржол көлігі. Көліктің әр түріне тән өзіндік ерекшеліктері бар.
Темір жолды кез-келген бағытта салуға болады, оған еліміздің жер бедері
қолайлы. Теміржол көлігі климат жағдайына қарамай жыл бойы үздіксіз жұмыс
істейді. Жүк пен жолаушыны алыс қашықтыққа жеткізеді. Кең байтақ Қазақстан
үшін теміржол көліктің басты түрі болып табылады. Теміржол - жүк
айналымының 57,5%-ын, жолаушы жүк тасымалының 56%-ын құрады. Алматы облысы
арқылы өтетін Түркісіб, Ақтоғай – Достық, Көксу – Текелі теміржол
тармақтары бар.
2-сурет. Алматы теміржол вокзалы
Алматы облысы арқылы Қазақстанның солтүстік-шығысынан оңтүстік-батысына
қарай Семей-Алматы-Құлан-Тараз-Шымкент-Ар ыс теміржолы өтеді, оның Құлан-
Семей арасындағы бөлігін Түркістан-Сібір (Түркісіб) теміржолы деп атайды.
Бұл темір жол магистралі 1930 жылдары салынып, оның құрылысына алғаш рет
қазақ жұмысшылары қатысқан.
Түркісіб-Транс-Тасымалы ЖШС Алматы облысы Көксу бекетінде 2008 жылы
құрылды. Кәсіпорын қызметінің басты түрі – Үштөбе – Көксу – Қарабұлақ –
Талдықорған; Қарабұлақ – Текелі және халықаралық Достық-Алашанькоу
телімінде халықшаруашылық жүктерін тасымалдау бойынша қызмет көрсетіледі.
Түркісіб-Транс-Тасымалы ЖШС-ның негізгі тапсырыс берушісі Қазақстандағы
ірі Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жеке меншік темір жол компаниясы болып
табылады. Осы сәтте кәсіпорынның пайдаланылып отырған паркінде қозғалыс
құрамының қауіпсіз тасымалдануы талабына орай халықшаруашылық жүктерін
қауіпсіз тасымалдауды қамтамасыз ететін 26 магистральдық және маневрлік
локомотивтері бар. Серіктестіктің штатында 360 жоғары білікті
теміржолшылары жұмыс істейді. 2010 жылы кәсіпорын Жетіген-Қорғас жаңа темір
жол желісінің құрылысына арналған локомотив күшіне қызмет көрсету бойынша
қосымша жұмыс телімі меңгерілді. Жоба Қазақстан экономикасын дамыту үшін
маңызды стратегия ретінде Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясының
жылдамдатылған индустриальды-инновациялық даму бағдарламасына қосылды.
Темір жолдың осы телімі Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымын
бірнеше есеге ұлғайтуға көмектесіп қана қоймайды, сондай-ақ Европа мен
Азия арасында көлік дәлізі болады (өйткені тарихи салынған Жібек жолы
бойынша өтеді). Темір жол желісінің ұзындығы – 293 километр. Онда 14 жаңа
жеке пункттер пайда болады. Ауылдар темір жолға қызмет көрсететін
қызметкерлер үшін арнайы белгіленген. Мұнда 500 пәтерлік тұрғын үй салынды
және әлеуметтік нысандар – балабақша, мектеп, дәрігерлік амбулатория,
асхана, монша. Түркісіб-Транс-Тасымалы ЖШС халықаралық маңызды Достық-
Алашанькоу темір жолына қызмет көрсету бойынша қосымша жұмыс телімін
меңгерді. Бүгінгі күні Қазақстан мен Қытай Ресей және басқа елдердің жүк
жіберушілерін Достық-Алашанькоу өту жолына тартуға тырысуда. Тасымал көлемі
жылына 20-30 пайызға өсіп келеді. Осыған байланысты Қазақстан темір жолы
халықаралық теміржол телімі арасында Достық-Алашанькоудан өту бойынша
алдыңғы қатарда болуы үшін шекаралық бекетте үнемі жұмыстар жүргізіп
келеді. Түркісіб – Транс – Тасымалы ЖШС-ның өз саласында маңызды даму
жоспары бар. Кәсіпорынның орналасқан орны бойынша локомотивтер мен отын
қоймаларына техникалық қызмет көрсету орнының құрылысы басталды. Болашақта
қосымша магистральдық және маневрлық локомотивтерді сатып алуды жүргізу
жоспарланып отыр, бұл кәсіпорынның кірісін барынша көтереді және оның
Қазақстан Республикасында халық шаруашылық жүктерін тасудағы үлесін
ұлғайтады.
Сондай-ақ, Түркісіб–Транс–Тасымалы ЖШС-ның өз қызметкерлерінің тұрғын
үйіне қатысты Алматы облысында инновациялық жобасы бар.
1990 жылы Қытаймен екі арадағы теміржолдың қайта салына бастауы
Қазақстанның транзитті мемлекет ретіндегі ролін арттыра түсті. 1992 жылдан
бастап қазақстан және Қытай арасында тұрақты теміржол қатынасы қалыптасты.
Бұл магистральдің іске қосылуына байланысты Қытай арқылы Азия-Тынық мұхит
аймағына теміржол арқылы шығуға жол ашылды.
Теджен (Түркіменстан) – Мешхед (Иран) теміржол магистралінің бітпеген
бөлігі Пекин – Стамбул іске қосылды. Жапонияның жеңілдетілген заемын
пайдалану арқылы Ақтоғай – Достық теміржол байланысы да қызмет көрсете
бастады. Бұл Трансазиялық теміржол магистралі деп аталады. Оның саяси және
экономикалық маңызы зор.
Автомобиль көлігі. Автомобиль көлігі жүрдек, анағұрлым ыңғайлы, жүкті
қайта тиеусіз бірден тұтынушыға жеткізеді. Ол жақын қашықтыққа жүк пен
жолаушы тасымалдайды. Басқа көлік түрлері бара алмайтын таулы аудандарда
жүк пен жолаушы тасымалдауда жетекші орын алады. Өнеркәсіп пен
ауылшаруашылығын байланыстырып, қала мен ауылдық елді мекендердегі жүк
тасымалын жүзеге асырады. Қазақстанның автомобиль жолдары республикалық
деңгейдегі және жергілікті деңгейдегі жол болып бөлінеді.
Еліміздегі халықаралық бағытта транзиттік автомобиль жолдары
жүргізілген. Олар Еуропа мен Ресейді Орталық Азиямен байланыстырады.
Алматы облысы арқылы өтетін автомобиль жолының жалпы ұзындығы 5000
шаршы шақырымға жетеді. Маңызды автомобиль жолдары: Алматы – Нарынқол,
Алматы – Семей – Өскемен, Алматы – Ташкент, Алматы – Астана.
Алматы – Астана автомобиль жолы халықаралық стандартқа сай қайта
жөнделді. Бұл жол арқылы транзит жүктері Ресейден Қытайға және кері қарай,
сонымен қатар Қазақстанды Қырғызстан, Пәкстан арқылы Үндістанмен
байланыстырады. Осы оңтүстік бағыттағы жол қатынасы болашақта көптеген
елдерді қамтитын ірі магистральға айналмақ.
Жуырда Пәкстан, Қазақстан, Қырғыстан және Қытай арасындағы Қарақорым
тас жолы арқылы Алматы –Карачи арасын автомобиль жолымен байланыстыру
идеясы ұсынылды. Оны салуға Пәкстан 500 млн. АҚШ долларын бөліп отыр.
Сонымен бірге Ұлы Жібек жолын Қайта қалпына келтіріп, жандандыруға қайта
көңіл бөлінуде.
3-сурет.
Егер Қазақстан автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы жөнінен ТМД
елдерінің арасында үшінші орында тұрса, жолдың жиілігі жөнінен ең соңғы
орындардың бірінде. Сондай-ақ Алматы-Бішкек-Тараз-Шымкент-Ташкент (3-сурет)
жолы Қазақстандағы ірі республикалық деңгейдегі автомобиль жолдарының бірі
болып табылады. Алматыдан Семей мен Өскеменге бағытталған жол Жаркент,
Талдықорған және Текеліге қарай тармақталады. Жалғызтөбе теміржол станциясы
маңында бұл жол Шығыс шеңбері автомобиль жолымен жалғасады. Сонымен қатар
Алматы-Шелек-Нарынқол және т.б. ірілі-ұсақты жолдардың шаруашылық үшін
маңызы зор.
4-сурет.
Су көлігі. Біздің елімізде су көлігі Ресей мен Украинадағыдай рөл
атқармайды, себебі су қатынасы бар ірі өзендер еліміздің шет аймақтарымен
ағып өтеді. Республикамызда пайдалануға болатын су жолының ұзындығы 6 мың
шақырым болса, соның 4 шақырымы өзен көлігіне келеді.
Алматы облысыныдағы Балқаш көлі мен Іле өзенінде кеме қатынастары
дамыған. Іле өзені Қапшағай су электр станциясы мен су қоймасын салғанша
елеулі көліктік маңызы болып, елді мекендерге өнеркәсіп бұйымы мен тамақ
өнімдерін жеткізіп отырған.
Әуе көлігі. Жолаушы тасымалында әуе көлігінің алатынорны зор.Әуе
көлігінің өзіндік құны қымбат болғаны мен, жолаушы мен жүкті өте алыс
қашықтыққа тасымалдауда теңдесі жоқ көлік түрі.
Әуе көлігі жүк және жолаушы тасу мен қатар егіс даласына минералды
тыңайтқыш шашу, ормандағы өртті сөндіру, пайдалы қазбалардың жаңа кен
орындарының барлау, балықтың мол қорын іздестіру, мұнай бұрғылау
қондырғыларын орнату, халыққа жедел дәрігерлік көмек көрсету істерінде
қолданылады.
Қазақстанда әуе жолы компанияларының көршілес елдермен және щет
елдермен халықаралық маңызы бар байланыс жолдары қалыптасқан. Қазір
елімізде 51 әуежай жұмыс істейді, оның 21-і республикалық маңызға ие болып
отыр. Астана, Алматы және облыс орталықтарындағы әуежайлар халықаралық
ұшақтарға қызмет етеді.
Алматы – әуе қатынастарының ірі торабы (5-сурет). Ол әуе жолы арқылы
Мәскеу, Санк-Петербург, Ташкент қалаларын байланыстырады. Халықаралық әуе
жолы арқылы Алматы – Дели, Алматы – Анкара, Алматы – Нюрнберг, Алматы –
Стамбул қалаларымен байланыс қалыптасқан.
5-сурет.
Жалпы Қазақстандағы 19 шетелдік әуе компанияның 9-ы алыс шетелдерге жүк
тасымалдауды жүзеге асырады.[Н.Н.Карменова. 62-70бб.]
Алматы әуежайы 1935 жылы қолданысқа берілді. 1990 жылға дейін ол ҚААБ
(Қазақ АА Басқармасы) құрамына кірді. 1991 жылғы 26 сәуірде Алма-Ата
аэропорты болып қайта құрылды. 1993 жылдан бері дербес құрылымдық бірлік
болып саналады. 1994 жылы ол Алматы аэропорты болып өзгертіліп, оның
жұмысын өзінің құқықтық мұрагері - Халықаралық Алматы әуежайы АҚ
жалғастырды ... "ХАӘ" АҚ бүгiнде Халықаралық Алматы әуежайы Оңтүстiк-Шығыс
Азиядан Еуропаға және Еуропадан қайта Азияға баратын жолдағы ыңғайлы
географиялық ортада орналасқан. Ежелден берi Қытай мен жер шарының өзге
елдерiн байланыстырып тұрған Ұлы Жiбек Жолы бiздiң қаламыз арқылы өтедi.
Қазiргi заманғы лайнерлердi қабылдау және олардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз
ету үшiн 1998 жылы Алматы әуежайында ИКАО халықаралық стандарттарына
лайықты жаңа техникалық жабдықтармен жабдықталған ұшу жолағы салынды .
"Халықаралық Алматы әуежайы" АҚ-тың республикадағы жетекшi әуежайлардың
бірі ретіндегі жоғарғы статусы, сонымен қатар, техникалық құрал-
жабдықтарының үнемi жаңартылып отыруы қызметкерлердiң кәсiби деңгейiнің
жоғары болуын талап етеді. Қызметке білікті мамандарды тартудағы жоғарғы
нәтижеге жетуге кадрларды ірiктеу және орналастырудың тиiмдi жүйесiн
пайдалануға бағытталған мақсатты кадр саясаты себеп болып отыр.
Қазіргі таңда Қытаймен шекарада 3 автокөлік өткізу орны қызмет етеді.
Олар – Достық стансасына және автожол өтетін Қырғызстанмен шекарада –
Кеген пункті. Облыс Қытай мен Орталық Азия республикаларының, Ресей мен
Қырғызстанның және Тәжікстанның арасындағы қолайлы көлік дәлізі ретінде де
үлкен маңызға ие. Достық темір жол бекеті және Қорғас автокөлік жолдары
арқылы Қытайға және одан әрі әлемнің басқа да елдеріне қазақстандық
тауарлар экспортқа еш кідіріссіз шығарылады. Көліктік-логистикалық қызмет
көрсетулер кластерін дамытудың аясында Алматы қаласының, “Достық” бекетінің
жол желілерінде ірі көліктік-логистикалық орталықтар құру көзделіп отыр.
Облыстың тиімді көлік-экономикалық және геосаяси жағдайы заманауи
логистикалық технологияларды, жүк тасымалы тасқындарын басқару схемаларын
қолданғанда, көліктің барлық түрін, қойма шаруашылықтары жүйесін кешенді
дамытқанда жүзеге асырылатыны сөзсіз. “Достық” бекетінің өткізгіштік
мүмкіндігін кеңейту жөніндегі жұмыстар 2004 жылдан бері жүргізілуде.
Панфилов ауданындағы шекаралық аумақтарда халықаралық маңызға ие құрғақтағы
порт салумен бірге “Қорғас” шекаралық халықаралық ынтымақтастық орталығын
құру жөнінде жұмыс басталды. Мұнда сонымен қатар Қытайға тауар экспорттау
үшін арнайы өнеркәсіптік аймақ құру жоспарлануда. [Е.Ахметов]
Сонымен қатар еліміздің оңтүстік аудандарын газбан жабдықтау мақсатында
ұзындығы 1317 шақырымдық Мүбәрәк-Шымкент-Тараз-Алматы газ құбыры жұмыс
істеуде.
Телекоммуникация. Қазақстан Республикасының экономикалық және
әлеуметтік дамуы барысында шаруашылығының жоғары деңгейде өркендеуіне
телекоммуникацияның қосар үлесі зор. Аумақтық-өндірістік шаруашылық
кешендерін өзара байланыстыратын сала негізін телекоммуникация мен почта
байланысы құрайды.
Телекоммуникацияның техникалық базасы – 637 қалалық және 2,8 мың
ауылдық, 19 автоматтандырылған халықаралық станциялардан тұрады. Ғылыми-
техникалық прогрестің өркендеуіне байланысты ұялы байланыс және интернет
арқылы байланысу жүйесі қалыптасқан.
Алматы қаласының Көктөбе телемұнарасы (6-сурет) 1982 жылы салынған.
Алматы телемұнарасы 1975 жылдан 1983 жылға дейінгі аралықта салынды. Бұл
әлемдегі сейсмикалық жағынан берік әрі биік құрылыстардың бірі - ол
биіктігі жағынан Қазақстан бойынша екінші, ал әлем бойынша 32-ші орында.
Мұнара Көктөбенің баурайында орналасқан, оның биіктігі 372 метрге жетеді.
Туристерге бұл мұнараға шығуға болмайды, ал бірақ Voxpopuli-ге ғимараттың
ішіне кіріп, Алматының ең биік мұнарасының басына шығып, ондағы адамдардың
жұмысымен танысудың сәті түскен еді. Теңіз деңгейінен 1080 метр биіктікте
орналасқан. 2009 жылы телемұнара архитектуралық ескерткіштер реестіріне
енгізілген. Басты қызметі – Алматы қаласы мен жақын аймақтарға 100 м және
одан қашық қашықтықта телерадиотарату.
6-сурет.
Жоба бойынша телемұнарадан алты телевизиялық және төрт радио арна
ақпарат таратқан. Антенно-фидерлік трактты күрделі жөндеуден өткізу арқылы
қазіргі кезде он төрт телевизиялық және он бір радио арналар ақпарат
таратуда. Даму жоспарлары – сандық ақпарат таратуға көшу және қалаға сандық
ақпарат тарату қызметін көрсету.
Қазіргі уақытта Балқаш ауданының Қарой, Құйған, Топар ауылдарында Sky
Edge Gateway беру жүйесі бар МС-240 цифрлық станциялары орнатылған, бұл
Dial-up арқылы интернетке 56 кбс жылдамдықпен шығуға мүмкіндік береді.
Ақкөл ауылында, сондай-ақ Dial-up арқылы интернетке шығуға мүмкіндік
беретін ұқсас АТС іске қосылған.
Жоғарыда аталған ауылдарда жоғары жылдамдықтағы Интернетті қосу үшін
деректер беру жылдамдығы 128 кбитс 4 Sky Star спутниктік жабдығы қажет.
Алматы ОТД бұл проблеманың DSLAM қосымша жабдығын сатып алуды қажет
етпейтін Sky Star спутниктік жабдығы арқылы оңтайлы шешімін ұсынады. Бұл
жабдық абоненттің өзінде орнатылады, арнайы IP-мекенжайы бөлінеді.
Қазақтелеком АҚ ұсынған мәліметтері бойынша деректер беру жылдамдығы –
128 кбитс арқылы Sky Star спутниктік жабдығымен ұсынылатын Интернет
қызметі үшін төлемақысы мынадай:
- Спутниктік желіге қосылу – 63 076 теңге – біржолғы;
- Деректер беру қызметтерді жәненемесе Интернет желісіне қатынауды ұсыну
кезінде портты қосу – 15 769 теңге – біржолғы;
- Порттың өткізу мүмкіндігі 128 кбитс Интернет желісіне лимитсіз қатынауды
ұсынуға абоненттік төлемақы – 55 230 теңге – ай сайын. Бұдан басқа, Алматы
ОТД облыс әкімдігіне Балқаш ауданының ЕПМ-ға (емдеу-профилактикалық
мекемелері) жоғары жылдамдықтағы Интернетке қолжетімділікті қамтамасыз ету
үшін қажетті жабдықты сатып алуға облыстық бюджеттен қажетті қаражат бөлу
туралы хат жолдаған болатын.
Сонымен қатар, CDMA – 450 арқылы КЖҚ қызметін енгізу Көктөбе
телемұнарасы. Қазтелерадио АҚ-ның ұлттық цифрлы эфирлі хабар тарату
жүйесін басқару орталығы. Мұнда тәулік бойы жүйені орталықтандырылған
басқару мен тарату сапасына мониторинг жүргізіледі. Мұнда жедел түрде шара
қолдану мақсатында барлық хабар тарататын станциялардан ақпарат он-лайн
тәртібімен түсіп тұрады. Үстіміздегі жылғы екінші тоқсанда Қазтелерадио
АҚ Астана, Алматы, Қарағанды, Жезқазған және Жаңаөзен қалаларында цифрлы
эфирлі теледидар іске қосылады. Қазірге кезде OTAU TV цифрлы спутниктік
теледидарына 110 мың абонент қосылды. Қазақтелеком АҚ жоспарында -
қазіргі кезде Алматы облысында 72 негізгі стансылар орнатылған, оның ішінде
Балқаш ауданында – 5. 2011 жылы CDMA - 450 желісінің дамуына жұмсалатын
шектеулі инвестицияларға байланысты, КЖҚ қызметі барлық негізгі стансылар
арқылы таратылмайды (облысқа 10 негізігі стансыдан артық емес).
Жаңартылатын негізгі стансыларды таңдау жеткізу ортасын негізгі стансыға
дейін кеңейтуге техникалық мүмкіндіктерді анықтау және КЖҚ қызметіне
сұраныс деңгейіне негізделген. Алматы және Жамбыл облыстарында CDMA -450
радиоқосылыс арқылы КЖҚ қызметін беру үшін 10 дейін негізгі стансыларды
орнату 2011 жылы екінші тоқсанда жоспарлануда.
II-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық проблемалары және оны
шешудің жолдары
2.1. Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарына экономикалық-географиялық
тұрғыдан баға беру
Алматы облысының табиғат жағдайы 5 климаттық зонасы, яғни шөлден мәңгі
қарға дейінгі зоналарды біріктіреді. Облыс климаты шұғыл континентті.
Қаңтардың орта температурасы – 150, тау етегінде 6-80, шілдеге сәйкес 16,
24-250.
Жылдық жауын-шашын мөлшері жазықта – 300 мм-ге дейін, тау етегі және
тауда – 500-700-ден 1000 мм-ге дейін. Облыс аумағы геологиялық тұрғыдан
қарағанда каледондық және герциндік қатпар кешендерінен тұрады. Каледон
қатпарлығы Тянь-Шаньнің солтүстік бөліктерінде көтерілген (Іле Алатауы,
Кетпен, Теріскей Алатауы), Жетісу Алатауы түгелімен дерлік герцин тау
қатпарлығында пайда болса, Жетісу, Іле және Күнгей Алатаулары альпілік
қатпарлықта көтерілген.
Алматы облысында табиғат ресурстарының барлық түрлері кездеседі.
Олардың маңыздылары түсті металдар, яғни қорғасын, мырыш, мыс; сирек –
вольфрам, қалайы, молибден, бериллий; бағалы – алтын, күміс болып табылады.
Энергетикалық қоңыр көмірдің ірі кен орындары табылды. Кен байлықтарынан
облыс жерінде полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты), молибден кентасының
едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бетонит сазы (Ақсу, Алакөл
аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас көмір, қоңыр көмір,
(Ойқарағай, Қалжат), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жер асты
сулары бар.
Перспективалы мұнай–газды алап Алакөл, Панфилов, Ұйғыр аудандарында
бар, бірақ олардың өнеркәсіптік кен орындары әлі анықталған жоқ. Облыс
аумағында айтарлықтай құрылыс материалдарының шикізат кендері таралған.
Алматы облысында енді Шолпан – Қарғалы кен орны игерілетін болады.
Безендіру тастары, оның ішінде гранит (Жалпақтас массиві, Қапаал–Арасан
гранит массиві), габбро (Егемен, Айдарлы және Жоламан), мрамор (Екпінді,
Жамансай), әк тас (Текелі, Алтынемел, Көксай) және фарфор тасы (Құлантөбе);
минералды тұз (Шеладыр), қоры – 6,1 млн. тонна натрий сульфаты, қоры 110,4
млн. тонна-галит кездеседі. Облыста 34 минералдық су, екі яғни Алматы және
Жаркент артезиан бассейіндері анықталған. Ақсай азот термоминералдық суы
негізінде бірегейлі көп профильді Ақсай қалалық аурухана салынып, 16
шипажай – профилактория жұмыс істейді.
1970 жылдан бері шелек поселкасы маңындағы Қорам минералдық су орны
асханалық құю мақсатында пайдалануда. Жануарлар мен құстардың биологиялық
түрлерінің көптігімен ерекшеленеді: мүйізділер, аңдар, дала және суға
жүзетін құстар. Іле Алатуының орталық бөлігінде 1935 жылы құрылған Алматы
мемлекеттік қорығы орналасқан. Қарасай, Талғар, Еңбекші қазақ аудандарының
аумағында 1996 жылы құрылған Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық саябағы,
облыстың оңтүстік-шығысы бөлігінде (Кербұлақ және Панфилов аудандары)
Алтын-Эмель мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы орналасқан. Облыста
санаторийлер, демалыс көздері, емдік-балшықты көлдер жеткілікті.
Алматы облысының су ресурстары 800-ден астам көл мен өзен-ағын суларды
құрайды (соның ішінде 18 өзен ағын сулардың шекаралық мәртебесі бар және
бір бөлігі Республикалық маңызы бар су айдындары). Ірі көлдерге Балқаш,
Алакөл көлдерінің жүйесі (Алакөл, Сасықкөл, Жаланашкөл және Қошқаркөл),
Көлсай, Үлкен Алматы және тағы басқасы, Қапшағай, Бартоғай және Күрті су
қоймалары жатады. Солардың ішіндегі ең ірі Іле өзенінің Балқаш көліне
құятын тұсы көлемі 8 мың шаршы км атырауды құрайды. Атыраудың экологиялық
жүйесінде экологиялық тепе-теңдікті сақтауда табиғатты реттеуші ретіндегі
маңызы өте зор. Балқаш-Алакөл бассейні тұщы жер асты суларының қоры мол.
26216,3 мың. м3тәулігіне баланстық қорынан (жылына 9,56 млрд. м3) алынатын
жер асты суларының жалпы мөлшері 884,52 мың.м3тәулігіне құрайды (баланстық
қордың 3,4 %). Алайда, пайдалануы төмен деңгейде, аумақты сумен қамтамасыз
ету қоры бар. Сондай-ақ аймақта тұщы судың мұздық түріндегі қоры өте үлкен.
Қазақстанда құралатын 65 км3 судың 47 км3 Алматы аймағының таулы
өзендерінің ағымына жатады, немесе 70% пайыздан астам. Бұл су көздері
суармалы жерлердің және аймақтағы су пайдалану экономикасының негізі болып
табылады.
Осыған орай, облыстың су нысандарында су қорғау аймақтары мен
белдеулерінің белгіленбеуіне байланысты, көлдер мен өзендердің жағалауында
түрлі ғимараттардың құрылысы жүргізілуде. Оның судың жағдайына, су
ресурстарының экологиялық балансына тигізетін кері әсері ескерілмей отыр,
сондай-ақ бұл мәселе экономикалық шығынның көп болуына себеп болмақ.
Облыс өзендері Іле (ұзындығы 811 км), Қапшағай су қоймасы – 1155
шаршы км көлеммен салынған, Қаратал (390 км), Ақсу (316 км), Лепсі (417 км)
өзендері, ішкі Балқаш-Алакөл бассейіне жатады. Ірі көлдері – Балқаш, Алакөл
және Сасықкөл. Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары тік белдеуге
байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланыңда қоңыр топырағы
тараған. Онда жусан, өлеңшөп, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктері
басым тараған. Балқаш, Алакөл көлдерінің бастапқы жағалауында, Іле өзенінің
аңғары мен атырабында қамыс, құрақ өседі.Тау етегінде сұр және боз, қызыл
қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызыл қоңыр және
қара топырақтарыда қалыптасқан.
2.2. Облыс аумағындағы өндіріс орындарымен ауылшаруашылық кәсіпорындарының
экономикалық маңызы
Жалпы Алматы облысының өнеркәсіп саясаты 6 аудан мен 3 қаладан
құрылған, оларда тауар өндірушілердің 23-сі (үштен екісі) орналасқан.
Жалпы өндірілген өнеркәсіп өнімінің 78,8 пайызы ірі кәсіпорындардың үлесіне
тиеді. Олар мыналар: Голд Продукт ЖАҚ-гі, Алматы қант ААҚ-ы, Бент ААҚ-
ы, Саф шыны компаниясы, Компания Фудмастер ААҚ-ы, Қазақстан қағазы
ЖАҚ-ы, Қайнар ААҚ-ы, Темірбетон ЖШС-гі басқалар. Облыста 32,1 мың
ауылшаруашылығы тауар өндірушілері бар, олардың 31,7 мың шаруа және
фермерлік шарушылықтар. Қалалар саны – 10, олар – Алматы, Есік, Жаркент,
Қапшағай, Қарасай, Сарқанд, Талғар, Талдықорған, Текелі, Үшарал, Үштөбе.
Климат: жазық бөлікте – шұғыл континентті, таулы сызықта – жұмсағырақ.
Облыс орталығы – Талдықорған қаласының тұрғындар саны 129,6.
Алматы облысының ауыл шаруашылығы тауарөндірушілеріне қазіргі заманға
сай техникамен және жабдықтармен қамтамасыз ету бойынша, ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өндірудің жаңа технологияларын игеру бойынша
ҚазАгроҚаржының лизингтік бағдармалары арқылы қолдау көрсетілуде.
Алматы облысының әкімдігінің баспасөз қызметі хабарлағандай, атап
айтқанда Алакөл, Жамбыл, Қарасай, Көксу, Панфилов, Сарқанд аудандарының
шаруашылықтары лизинг алды. Vita Industry ЖШС-нің майонез шығару үшін
Америкалық желіні сатып алу, сояны қайта өңдеу бойынша ағылшын жабдығын
сатып алу жөніндегі жобалары мақұлданды. Еңбекшіқазақ ауданындағы тоған
судағы балық шаруашылығына бекіре балығын өсіру және оны коммерциялық сату
үшін, бекіреге және форельге арналған жеке азық өндірісін ұйымдастыруға 540
млн. теңге көлемінде қаржы бөлінді. Осы ауданда Алматы облысы бойынша ең
ірі сүт-тауарлары фирмасын жаңарту және кеңейту бойынша АП Адал АҚ
жобасын қолдау көрсетіледі. Alma Prodex ЖШС-нің алма, алмұрт, өрік, шие
ағаштарын өсіру үшін вируссыз жоғары өнімді отырғызу материалдарын,
тамшылатып суару жүйесін, басқада озық технологияларды қолдану арқылы
Интенсивті технология бақтарын құру ауқымды жобасын іске асыруға қолдау
көрсетілуде.
Аграрлық несие коорпарациясы АҚ несие серіктестігі желісі арқылы
ауылшарушылығы тауарын өндірушілерді несиелеу бағдарламасын іске асырады.
Облыс бойынша барлығы 890-нан аса ауылшаруашылығы тауарын өндіруші-
үлескерлер қатысқан 17НС құрылды. Оларға үстіміздегі жылы өсімдік
шаруашылығы тауарын өндірушілермен ауыл тұрғындарының бірлестіктерін дамыту
ынталандырылуда, бұл оларға өнімдерін тұтынушыларға делдалсыз жеткізу
мүмкіндігін береді. Аграрлық несие коорпарациясының қолдауымен облыста
210 ауыл шаруашылығы тауарын өңдірушілерді және 240 жеке үй шаруашылығын
қамтитын осындай 20 бірлестік құрылды. Бағдарламаны іске асыру басталғаннан
бастап оларға 1138,7 млн. теңге көлеміндегі несие қаржысы берілді.
Бұдан басқа, бюджеттен тыс сырттан тартылған қаржы есебінен ет өнімінің
өндірісі бойынша – Ақ Сұнқар ШҚ, Шығыс Қаратау ШҚ, етті қайта өндіру
бойынша – Көк жазық ЖШС, Жас Қанат ШҚ жобалары қаржыландырылады. Жалпы
алғанда бес инвестициялық жобаны іске асыру үшін қазірдің өзінде 1 млрд.
645 млн.теңге бөлінді. Облыс халқы өзінің тамақ өнімдерімен толық
қамтамасыз етілген.
Облыстың егіс көлемі 885,2 мың га, оның ішінде дәнді дақылдар – 491,4
мың га, техникалық дақылдар – 19,2 мың га, майлы дақылдар – 100,8 мың га,
картоп және бақша дақылдары – 60,7 мың га-ны құрайды. Алматы облысының
экономикалық әлеуеті (потенциал) көп салалы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
көлік пен байланыс және сауда құрылымдарынан тұрады. Өнеркәсіпте электр
энергетикасы, машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдары, тамақ
өнеркәсібі, ұн, жарма және құрама жем салалары жақсы дамыған. Облыста жеңіл
өнеркәсіп, ағаш өңдеу, фарфор-фаянс өндірістері қалыптасқан. Облыстың
өнеркәсіп саясатын 7 аудан және 3 қала құрайды, онда негізгі өндірістік
қуаттылығы бар 34 ірі және 91 орта өнеркәсіп орындары орналасқан, олардың
үлесі жалпы шығарылатын өнеркәсіп өнімдерінің 70%-нан артық. Жалпы
республикалық тауар өндірісінде облыс жүзім шараптарын, қант, темекі
өнімдерін, уыт, крахмал, аккумуляторларды шығару бойынша алдыңғы орындардың
бірін алады. Алматы облысы экономикасының тұрақты әрі жан-жақты дамуына
Қазақстан-2030 Стратегиясы бойынша жасалған түбегейлі реформалар мен
елдің халықаралық аренадағы беделінің зор әсер еткенін атап айтқан жөн.[2]
Өйткені, республика көлеміндегідей жеке облыстарда да түрлі өндіріс
орындарында жақсы инвистициялық технология жағдайлары қалыптасқан.
Осының нәтижесінде кейінгі кезеңде тамақ өнеркәсібінде кластерлік
тәсілді игеру, құрылыс индустриясы, туризм, тауарларды экспортқа шығару,
халыққа қызмет көрсету салалары қауырт дамуда. Иә, Жетісу – жерасты
қазбаларына бай өлкелердің бірі. Минералды шикізаттардың тек негізгі
түрлері бойынша ғана Алматы облысының қазынасы – 41,3 млрд. АҚШ долларына
және ресурстары – 485,98 млрд. АҚШ долларына бағаланғандығын статистикалық
болжам растайды.
Облыс экономикасының негізі өнеркәсіптік өңдеу — ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу болып табылады. Сондай-ақ, жаңашыл әдіс-тәсілдерді
пайдалану мақсатында көптеген ірі жоба іске қосылған. Оның ішінде: “Алкан
Пэкеджинг” ЖШС – қалталау материалдары зауыты, “Райымбек Агро” ЖШС, “САФ”
әйнек компаниясы, “Вимпек” спирт зауыты, “Ерка” ЖШС, СП аккумулятор зауыты,
“Эфекс Караганда” ЖАҚ, “Ақ жол” ЖШС, “Шамалған спирт” ЖШС, “Зеленый дом”
ЖШС, “Алтын нан” ЖШС, “Кнауф Гипс Капшагай” ЖШС, “Қазақстан қағазы” ЖАҚ
бәсекеге төтеп беретін ыңғайда толық қуатында жұмыс жасауда.[3] Мінеки,
қазіргі кезде қайта өңдеу кәсіпорындары шығарған өнімнің көлемі ғасыр
басындағы мөлшерден еселеп артып отыр. Сонымен қатар жеміс-жидек өңдейтін
20 цех пен зауыт, 5 қант зауыты, 29 сүт өндірісі, 25 шарап зауыты, 12 құс
фабрикасы, жүгеріні калибрлейтін 5 өндіріс орны, тағы басқа да кәсіпорындар
өнім өндіру бағытында толық қайтарыммен жұмыс істеуде. Сол сияқты Қазақстан
Республикасының Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы бойынша облыстың
кластерлік өнімдер өндіру жөніндегі ізденістері де қуантарлық жағдай[2].
Бұл тұрғыда көкөніс, жеміс-жидек, шарап, темекі, сүт және құс етін қайта
өңдеу мақсатындағы жұмыстар нақты нәтиже беруде.
Ұзақ әңгімеге арқау болар облыс байлығын айта берсек жетерлік.
Айтайын дегеніміз, яғни, сәт сайын кеңейіп келе жатқан көптеген басқада
салалар аз емес. Солардың бірі балық кәсіпшілігі, балық зауыты, құрылыс
материалдарын өндіру, шағын өңірде энергетикалық нысандар салу арқылы
олардың қуатты энергетикалық кешендерге баламалық қабілетін күшейту, ірі
қараның және үй құстарының еті мен ішек-қарын тағы басқа мүшелерін қайта
өңдеу және бұқтыру, сүт, қант, сусын, ұн, кондитерлік бұйымдарды қайта
өндеу кәсіпорнын барынша көбейту күн тәртібінен, уақыт ағымынан түспейтін
мәселе.
Ауыл шаруашылығы дегенде алдымен ірі қара, жылқы және құс, жүгері,
қант қызылшасы, майбұршақ, темекі, картоп пен көкөніс өсіру және сүт пен
жұмыртқа, жүн өндіру кәсіптері оралады. Өйткені, аграрлық кешенде
көпсалалы, тұрақты құрылым қалыптасқан. Толығырақ айтсақ, олар 906
ауылшаруашылық кәсіпорындарын, 41981 шаруа қожалығын және 321, 5 мың жекеше
шаруашылықты құрайды.
Облысымызда негізгі техникалық дақылдардың бірі – қант қызылшасын
өсіруге баса көңіл бөлінуде. Соның нәтижесінде облыстың республикадағы
өзіндік үлесі 81,7 пайызды құрады. Сонымен қатар, облыс еліміздің темекі
өндіру жөніндегі басты шикізат аймағы болып есептеледі. Себебі, жапырақ
жинаудың жалпы көлемі – 87,4 пайызды, ал дайын шылым беру көлемі 94,4
пайызды көрсетеді. Республика бойынша көкөніс өндіру жөніндегі облыстың
үлесі – 24,1 пайыз. Еңбекшіқазақ ауданында қуаттылығы 20 тонна табиғи
шырын шығаратын “Ақ жол” ЖШС, “Фуд Мастер Компания” ЖШС “Пике” сауда
маркісімен табиғи жеміс-жидек және көкөніс шырындары шығарылуда. Сол сияқты
Текелі қаласындағы “Зеленый дом” ЖШС-нің ұзақ мерзім сақтауға шыдас
беретін сапалы өнімдері де мол сұранысқа ие.
Қазіргі кезде маңызды өндіріспен негізінен Еңбекшіқазақ ауданы
(облыстағы үлесі 80 пайыздан астам), сонымен бірге Ұйғыр, Панфилов
аудандары да айналысуда. Ел Президентінің Қазақстан-2020 жылға дейінгі
жолдауында көрсетілгендей шикізат базасын нығайту мақсатында қабылданған
“Жүзім шаруашылығын қалпына келтіру және шарап өндірісін дамыту
бағдарламасы” бойынша жан-жақты жұмыстар жүргізілуде[2]. Атап айтқанда,
жүзім ағашының бұрынғы тұқымдары француздың “Мерлот”, “Каберне франк”,
“Шардоне”, тағы басқа сорттарымен алмастырылуда. Мәселен, Еңбекшіқазақ
ауданындағы “Био-Нан” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Франциядан
“Каберне савиньон”, “Каберне фран”, “Брокол”, “Жама”, “Сира” сорттарын
әкеліп, аудандастырғандығы белгілі.
Заман талабына орай бүгінде жүзімдіктердің көлемін көбейту, шарап
зауыттарының қуаттылығын арттыру бағытында қыруар жұмыс атқарылуда. Мұның
өзі инвестициялық жобалар бойынша жүзімді тереңдете өңдеу арқылы
фармацевтика өнеркәсібі мен косметикалық өнімдерге қажетті жүзім майын
шығаруға негіз қалайды.
Облысымызда дәндік жүгері өсіруде үлкен жолға қойылып отыр. Өйткені,
жүгері бағалы азықтық дақыл ғана емес, сонымен бірге витаминге өте бай. Бұл
сала бойынша Панфилов ауданы, Еңбекшіқазақ ауданы, Ұйғыр ауданыдары
мамандандырылуда[4].
Алматы облысының агроиндустрия саясатының басты бағыттары қандай? Яғни,
олар – ауылшаруашылығы өнімдерін тереңдете өңдейтін кәсіпорындар құру; мал
шаруашылығының жемшөп базасын дамыту; облыста мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4.
I-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық
жағдайы мен көлік және коммуникация жүйесі
1.1.Алматы облысының географиялық орналасуы және әкімшілік-территориялық
бөлінуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5-7
1.2. Облыстың көлік және коммуникациялық
байланыстары ... ... ... ... ... ..7 -15
II-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық проблемалары және оны
шешудің жолдары
2.1. Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарына экономикалық-
географиялық тұрғыдан баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-17
2.2. Облыс аумағындағы өндіріс орындары мен ауылшаруашылық кәсіпорындарының
экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .18-24
2.3. Алматы облысының экономикалық проблемаларын шешудегі стратегиялық
жоспарлары мен
ұсыныстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...24-36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
Кіріспе
Қазақстан Республикасының үлкен аумақты, халқы көп, көлемі жағынан
Еуропа мемлекеттерімен теңдесе алатын еліміздің экономикалық жағынан орны
бар мәдени орталықтарының бірі - Алматы облысы. Алматы облысы – Қазақстан
Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-территориялық бөлік. Біз
облыстың экономикалық-географиялық жағдайын қарастыруда М.Қожахмет
Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы, Н.Н.
Карменова Қазақстаның экономикалық және әлеуметтік географиясы,
Е.Р.Ердаулетов. Экономическая и социальная география Казахстана, Ахметов
Е.А., Карменова Н.Н. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
географиясы сияқты тағыда басқа еңбектерді негізге алып тақырып мазмұнын
ашуға тырысамыз. Сондай-ақ облыс аумағындағы экономикалық-географиялық
проблемаларын шешу жолдары және стратегиялық жоспарлар мен ұсынытар
қарастырылады.
Жалпы Алматы облысының өнеркәсіп саясаты айтар болсақ 6 аудан мен 3
қаладан құрылған, оларда тауар өндірушілердің 23-сі (үштен екісі)
орналасқан. Жалпы өндірілген өнеркәсіп өнімінің 78,8 пайызы ірі
кәсіпорындардың үлесіне тиеді. Олар мыналар: Голд Продукт ЖАҚ-гі, Алматы
қант ААҚ-ы, Бент ААҚ-ы, Саф шыны компаниясы, Компания Фудмастер ААҚ-
ы, Қазақстан қағазы ЖАҚ-ы, Қайнар ААҚ-ы, Темірбетон ЖШС-гі басқалар.
Облыста 32,1 мың ауылшаруашылығы тауар өндірушілері бар, олардың 31,7 мың
шаруа және фермерлік шарушылықтар. Қалалар саны – 10, олар – Алматы, Есік,
Жаркент, Қапшағай, Қарасай, Сарқанд, Талғар, Талдықорған, Текелі, Үшарал,
Үштөбе. Климат: жазық бөлікте – шұғыл континентті, таулы сызықта –
жұмсағырақ. Облыс орталығы – Талдықорған қаласының тұрғындар саны 129,6.
Алматы облысы елдің көліктік саласында ерекше орын алады. Бұл автомобиль
және теміржолдардың осы облыс арқылы өтуімен байланысты, Еуропа мен Азияны
байланыстырушы, континент арқылы көлік дәлізінің бөлігі болып саналады.
Сонымен қатар осы аймақта басты шекаралық өту пункті орналастырылған,
көліктік қатынастарды біздің шығыс және оңтүстік-шығыс көршілермен
қамтамасыз етуші. Алматы облысында табиғат ресурстарының барлық түрлері
кездеседі. Олардың маңыздылары түсті металдар, яғни қорғасын, мырыш, мыс;
сирек – вольфрам, қалайы, молибден, бериллий; бағалы – алтын, күміс болып
табылады. Энергетикалық қоңыр көмірдің ірі кен орындары табылды. Кен
байлықтарынан облыс жерінде полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты),
молибден кентасының едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бетонит
сазы (Ақсу, Алакөл аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас
көмір, қоңыр көмір, (Ойқарағай, Қалжат), шымтезек, тұз кен орындары және
минералды жер асты сулары бар.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда жаһандану мен дүниежүзі елдерінің
өзара байланысы Қазақстанның әрбір облыстарының экономикасы мен әлеуметтік
саласының даму аясында жаңа мүмкіндіктер ашып отыр. Облыстардың жаңа
мүмкіндіктерге ұмтылуы мен бәсекелесуі арқасында өнеркәсіпті-көліктік
әлеуеттің, инновациялық технологиялармен ақпараттық жүйелердің басым бөлігі
дамып отыр. Алматы облысының сондай-ақ Алматы қаласының және басқа да
қалалардың көп болып өсуі, олардың халқының санының өсуі бір жағынан
өнеркәсіп салаларын дамытуға оңды әсер еткенімен, екінші жағынан ол белгілі
бір қиындықты алып келеді. Яғни, қоршаған ортаны қорғаудағы және қала
щаруашылығындағы эксплуатациялық шығындар өседі, халыққа қызмет етумен өмір
сүру жағдайлары күрделене түседі және қалалар көлемінің өсуі, оның
экономикалық тиімділігінің жоғарылауымен тығыз байланысты болады.
Зерттеу пәні:
Алматы облысының экономикалық-географиялық проблемалары және оны
шешудің тиімді жолдарын зерттеудің негіздері.
Зерттеу мақсаты:
Алматы облысының тұрақты дамуын, экономикалық-географиялық бағыттарын
айқындау, проблемаларын шешу сондай-ақ тұрақты дамуының негізінде теориялық
әдістемелік зерттеулер жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
• Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайының негізгі
көрсеткіштерін анықтап, оның проблемаларын шешу жолдары анықталады;
• Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайына сипаттама бере
отырып, даму болашағын болжау;
Ғылыми жаңалығы:
Әртүрлі әдебиеттерге және қор материалдарына сүйене отырып, Алматы
облысының экономикалық-географиялық проблемаларын шешуде жаңа ұсыныстар мен
нұсқаулар жасау.
Практикалық маңызы:
Курстық жұмысты орындау барысында алынатын тәжірибелік және теориялық
материалдар, Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайын жақсартуға
бағытталған бағдарламалар мен нақты жобалардың нұсқаларын дайындауда
қолданылады.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жалпы бітіру жұмысы кіріспеден, әдеби шолудан, негізгі бөлімнен,
тәжірибелік бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі,
қосымшадан тұрады.
I-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық жағдайы мен көлік және
коммуникация жүйесі
1.1. Алматы облысының географиялық орналасуы және әкімшілік-территориялық
бөлінуі
Алматы облысы – Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы
әкімшілік-территориялық бөлік (1-сурет). Облыс орталығы – Талдықорған
қаласы. Аумағы - 224,0 мың шаршы км. Елді мекендер саны - 836. Халқы -
1692951 мың адам.
Ауылдық кенттік және қалалық округтер саны - 274, халқының тығыздығы -
7 адамшаршы км. Астана қаласына дейінгі қашықтық - 1480 км. Облыс
республиканың оңтүстік-шығысында орналасқан, шығысында Қытаймен,
оңтүстігінде Қырғыз республикасымен, солтүстік-шығысында және солтүстік-
батысында – Балқаш көлімен, батысында – Жамбыл облысымен шектесіп жатыр.
Облыста 16 аудан (1-кесте), облыстық бағыныстағы 3 қала бар. Барлық 274
әкімдік, олардың ішінде 16 аудандық, 10 қалалық, 14 кенттік, 234 ауылдық
әкімдіктер бар.
Алматы облысының әкімшілік аудандары
1-кесте
Рс Аудан Аудан орталығы
1. Ақсу Жансүгіров кенті
2. Алакөл Үшарал қаласы
3. Балқаш Бақанас селосы
4. Еңбекшіқазақ Есік қаласы
5. Жамбыл Ұзынағаш селосы
6. Кербұлақ Сарыөзек қала типтес
поселкесі
7. Көксу Балпық
8. Қарасай Қаскелең
9. Қаратал Үштөбе қаласы
10. Панфилов Жаркент қаласы
11. Райымбек Кеген селосы
12. Сарқант Сарқантқаласы
13. Талғар Талғар қаласы
14. Талдықорған Қарабұлақ қала типтес
поселкесі
15. Ұйғыр Шонжы селосы
16. Іле Энергетикалық қала типтес
поселкесі
Қалалар саны – 10, олар – Алматы, Есік, Жаркент, Қапшағай, Қарасай,
Сарқанд, Талғар, Талдықорған, Текелі, Үшарал, Үштөбе.
Алматы облысының жері ежелден Сақ, Үйсін, Қаңлы тайпаларының, Ұлы жүз
қазақтарының атамекені болды. 19 ғ-дың ортасында Жетісуды патшалық Ресей
жаулап алды. 1848 ж. 10 қаңтарда отаршылық-әкімшілік құрылым — Ұлы Орда
приставтығы құрылды. Ол 1856 ж. Алатау округі аталды. 1867 ж. Түркістан
генерал-губернаторлығы құрылғанда қазіргі Алматы облысының бірталай бөлігі
Верный уезі атанып, Жетісу облысының құрамына кірді. Сонымен қатар орталығы
Верный (Алматы) бекінісі болып белгіленген жаңа облысқа Жаркент, Қапал,
Сергиополь, Тоқмақ, Ыстықкөл уездері енді. 1882-97 жылдары Жетісу обл. Дала
генерал-губернаторлығына қарады. 1897 ж. бастап ол Түркістан генерал-
губернаторлығының, 1918-24 жылдары Түркістан АКСР-і құрамында болып келді.
1924 ж. Орта Азияда жүргізілген ұлттық-территориялық межелеу нәтижесінде
Жетісу обл-ның қазақ аудандары Қазақ АКСР-іне енді. 1929-32 жылдары Алматы
округі аталды. 1932 жылдың 10 наурызында Алматы облысы болып қайта
құрылған. 1944 ж. 16 наурызда Алматы облысынан Талдықорған облысы бөлініп
шықты. Талдықорған облысы 1959-67 жылдары Алматы облысы құрамында болып,
1967 ж. 23 желтоқсанда қайта бөлінді. 1997 ж. 22 сәуірде Талдықорған облысы
таратылып, оның аудандары Алматы облысына қосылды.
1-сурет.
Тұрғындарының орташа тығыздығы 1 км2-ге 7,3 адамнан, тау етегінде
(теңіз деңгейінен 500-900 м) 1 км2-ге 19 адамнан, Балқаш атырабында 1 км2-
ге 2,6 адамнан келеді. Олардың 30,3 пайызы (Алматы қаласын қоспағанда)
қалада тұрады. Халқы 100-ден астам ұлттар мен ұлыстардан тұрады. Олар:
қазақтар, орыстар, ұйғырлар, немістер, корейлер, әзербайжандар, татарлар,
украиндар, түріктер, күрдтер және т.б. ұлттар. Халықтың көпшілік бөлігін
қазақтар құрайды. Шетелдіктердің ішінде ең көбі түріктер. Бейресми деректер
бойынша халық саны 2 миллионды құрайды делінген. Алматы облысының халқының
саны бес айда 8843 адамға көбейіп, 1,7 млн адам болды. Алматы облысының
халқының саны 2010 жылғы 1-ші маусымға 1704,8 мың адам болып, оның ішінде
407,4 мың адам (23,9%) - қалалық, 1297,4 мың адам ауыл тұрғындары (76,1%)
болды, деп облыстық статистика басқармасынан хабарлама берілген. 2010 жылғы
қаңтар-мамырда халықтың табиғи өсімі 8843 адам болып, былтырғы осындай
аралықпен салыстырғанда 8,2%-ға азайды, ал бұл көрсеткіш былтыр осындай
аралықта 9630 адам болған. Қаңтар-мамырда облыста 15128 нәресте дүниеге
келіп, ол 2009 жылмен салыстырғанда 779 сәбиге, немесе 4,9%-ға аз болған.
Қаңтар-мамыр аралығында әр түрлі аурулардан, бақытсыздық оқиғаларынан,
улану мен жарақаттардан 6285 адам қаза болды (2009-шы жылы қаңтар-мамырда
6277 адам болған). Қаңтар-мамырда облыста 5835 неке қию мен 1693 ажырасу
тіркелді. Ал 2009 жылы осындай аралықта тиісінше 5592 неке қию мен 1385
ажырасу тіркелген.
1.2. Облыстың көлік және коммуникациялық байланыстары
Көлік қатынасы республика аудандары арасындағы өндірістік байланысты,
өнім алмасуды және сыртқы сауданы қамтамасыз етеді. Көлік және коммуникация
кешенінің негізгі міндеті – жүк және жолаушы тасымалдау жөніндегі халықтың
қажетін толық қанағаттандырып, түрлі аудандар арасындағы байланысты
қамтамасыз ету. Жалпы Қазақстанның көлік және коммуникация кешенін су
көлктері, теміржол, автомобиль, әуе, құбыр жолдары және телекоммуникация
құрайды. Кешеннің құрамына ондаған ірі мемлекеттік және жекеменшік
кәсіпорындар кіреді.
Көлік және коммуникация кешені қызмет ететін мемлекеттік кәсіпорындар
Қазақстан теміржолы, Қазақ-автожол жабық акционерлік қоғамы, РМК
Казаэроавиация, Астана және Алматы әуежайлары, Ақтау теңіз сауда порты,
Қазпочта акционерлік қоғамы, Қазақтелеком ашық акционерлік қоғамы т.б.
Аталған кәсіпорындарда 420 мыңға тарта адам еңбек етеді. Яғни
Республикамыздағы әрбір он адамның осы кешенге тікелей немесе жанама
қатынасы бар. Қазақстан көлік кешені көрші аудандардан бастап, ауданаралық,
республикаішілік және алыс шетелдермен арадағы халықаралық байланыстарды
жүзеге асырады. Ол үшін көлік түрлерінің бір-бірімен келісімді түрде жұмыс
істеуінің маңызы зор.
Алматы облысы елдің көліктік саласында ерекше орын алады. Бұл
автомобиль және теміржолдардың осы облыс арқылы өтуімен байланысты, Еуропа
мен Азияны байланыстырушы, континент арқылы көлік дәлізінің бөлігі болып
саналады. Сонымен қатар осы аймақта басты шекаралық өту пункті
орналастырылған, көліктік қатынастарды біздің шығыс және оңтүстік-шығыс
көршілермен қамтамасыз етуші.
Сондай-ақ біз Н.Н.Карменованың Қазақстанның экономикалық және
әлеуметтік географиясы еңбегінен облыс аумағындағы транспорт жүйесінің
басты бағыттарын негізге аламыз. Яғни Алматы облысының жерінен өтетін темір
жолдың ұзындығы – 242 шаршы шақырым.
Теміржол көлігі. Көліктің әр түріне тән өзіндік ерекшеліктері бар.
Темір жолды кез-келген бағытта салуға болады, оған еліміздің жер бедері
қолайлы. Теміржол көлігі климат жағдайына қарамай жыл бойы үздіксіз жұмыс
істейді. Жүк пен жолаушыны алыс қашықтыққа жеткізеді. Кең байтақ Қазақстан
үшін теміржол көліктің басты түрі болып табылады. Теміржол - жүк
айналымының 57,5%-ын, жолаушы жүк тасымалының 56%-ын құрады. Алматы облысы
арқылы өтетін Түркісіб, Ақтоғай – Достық, Көксу – Текелі теміржол
тармақтары бар.
2-сурет. Алматы теміржол вокзалы
Алматы облысы арқылы Қазақстанның солтүстік-шығысынан оңтүстік-батысына
қарай Семей-Алматы-Құлан-Тараз-Шымкент-Ар ыс теміржолы өтеді, оның Құлан-
Семей арасындағы бөлігін Түркістан-Сібір (Түркісіб) теміржолы деп атайды.
Бұл темір жол магистралі 1930 жылдары салынып, оның құрылысына алғаш рет
қазақ жұмысшылары қатысқан.
Түркісіб-Транс-Тасымалы ЖШС Алматы облысы Көксу бекетінде 2008 жылы
құрылды. Кәсіпорын қызметінің басты түрі – Үштөбе – Көксу – Қарабұлақ –
Талдықорған; Қарабұлақ – Текелі және халықаралық Достық-Алашанькоу
телімінде халықшаруашылық жүктерін тасымалдау бойынша қызмет көрсетіледі.
Түркісіб-Транс-Тасымалы ЖШС-ның негізгі тапсырыс берушісі Қазақстандағы
ірі Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жеке меншік темір жол компаниясы болып
табылады. Осы сәтте кәсіпорынның пайдаланылып отырған паркінде қозғалыс
құрамының қауіпсіз тасымалдануы талабына орай халықшаруашылық жүктерін
қауіпсіз тасымалдауды қамтамасыз ететін 26 магистральдық және маневрлік
локомотивтері бар. Серіктестіктің штатында 360 жоғары білікті
теміржолшылары жұмыс істейді. 2010 жылы кәсіпорын Жетіген-Қорғас жаңа темір
жол желісінің құрылысына арналған локомотив күшіне қызмет көрсету бойынша
қосымша жұмыс телімі меңгерілді. Жоба Қазақстан экономикасын дамыту үшін
маңызды стратегия ретінде Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясының
жылдамдатылған индустриальды-инновациялық даму бағдарламасына қосылды.
Темір жолдың осы телімі Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымын
бірнеше есеге ұлғайтуға көмектесіп қана қоймайды, сондай-ақ Европа мен
Азия арасында көлік дәлізі болады (өйткені тарихи салынған Жібек жолы
бойынша өтеді). Темір жол желісінің ұзындығы – 293 километр. Онда 14 жаңа
жеке пункттер пайда болады. Ауылдар темір жолға қызмет көрсететін
қызметкерлер үшін арнайы белгіленген. Мұнда 500 пәтерлік тұрғын үй салынды
және әлеуметтік нысандар – балабақша, мектеп, дәрігерлік амбулатория,
асхана, монша. Түркісіб-Транс-Тасымалы ЖШС халықаралық маңызды Достық-
Алашанькоу темір жолына қызмет көрсету бойынша қосымша жұмыс телімін
меңгерді. Бүгінгі күні Қазақстан мен Қытай Ресей және басқа елдердің жүк
жіберушілерін Достық-Алашанькоу өту жолына тартуға тырысуда. Тасымал көлемі
жылына 20-30 пайызға өсіп келеді. Осыған байланысты Қазақстан темір жолы
халықаралық теміржол телімі арасында Достық-Алашанькоудан өту бойынша
алдыңғы қатарда болуы үшін шекаралық бекетте үнемі жұмыстар жүргізіп
келеді. Түркісіб – Транс – Тасымалы ЖШС-ның өз саласында маңызды даму
жоспары бар. Кәсіпорынның орналасқан орны бойынша локомотивтер мен отын
қоймаларына техникалық қызмет көрсету орнының құрылысы басталды. Болашақта
қосымша магистральдық және маневрлық локомотивтерді сатып алуды жүргізу
жоспарланып отыр, бұл кәсіпорынның кірісін барынша көтереді және оның
Қазақстан Республикасында халық шаруашылық жүктерін тасудағы үлесін
ұлғайтады.
Сондай-ақ, Түркісіб–Транс–Тасымалы ЖШС-ның өз қызметкерлерінің тұрғын
үйіне қатысты Алматы облысында инновациялық жобасы бар.
1990 жылы Қытаймен екі арадағы теміржолдың қайта салына бастауы
Қазақстанның транзитті мемлекет ретіндегі ролін арттыра түсті. 1992 жылдан
бастап қазақстан және Қытай арасында тұрақты теміржол қатынасы қалыптасты.
Бұл магистральдің іске қосылуына байланысты Қытай арқылы Азия-Тынық мұхит
аймағына теміржол арқылы шығуға жол ашылды.
Теджен (Түркіменстан) – Мешхед (Иран) теміржол магистралінің бітпеген
бөлігі Пекин – Стамбул іске қосылды. Жапонияның жеңілдетілген заемын
пайдалану арқылы Ақтоғай – Достық теміржол байланысы да қызмет көрсете
бастады. Бұл Трансазиялық теміржол магистралі деп аталады. Оның саяси және
экономикалық маңызы зор.
Автомобиль көлігі. Автомобиль көлігі жүрдек, анағұрлым ыңғайлы, жүкті
қайта тиеусіз бірден тұтынушыға жеткізеді. Ол жақын қашықтыққа жүк пен
жолаушы тасымалдайды. Басқа көлік түрлері бара алмайтын таулы аудандарда
жүк пен жолаушы тасымалдауда жетекші орын алады. Өнеркәсіп пен
ауылшаруашылығын байланыстырып, қала мен ауылдық елді мекендердегі жүк
тасымалын жүзеге асырады. Қазақстанның автомобиль жолдары республикалық
деңгейдегі және жергілікті деңгейдегі жол болып бөлінеді.
Еліміздегі халықаралық бағытта транзиттік автомобиль жолдары
жүргізілген. Олар Еуропа мен Ресейді Орталық Азиямен байланыстырады.
Алматы облысы арқылы өтетін автомобиль жолының жалпы ұзындығы 5000
шаршы шақырымға жетеді. Маңызды автомобиль жолдары: Алматы – Нарынқол,
Алматы – Семей – Өскемен, Алматы – Ташкент, Алматы – Астана.
Алматы – Астана автомобиль жолы халықаралық стандартқа сай қайта
жөнделді. Бұл жол арқылы транзит жүктері Ресейден Қытайға және кері қарай,
сонымен қатар Қазақстанды Қырғызстан, Пәкстан арқылы Үндістанмен
байланыстырады. Осы оңтүстік бағыттағы жол қатынасы болашақта көптеген
елдерді қамтитын ірі магистральға айналмақ.
Жуырда Пәкстан, Қазақстан, Қырғыстан және Қытай арасындағы Қарақорым
тас жолы арқылы Алматы –Карачи арасын автомобиль жолымен байланыстыру
идеясы ұсынылды. Оны салуға Пәкстан 500 млн. АҚШ долларын бөліп отыр.
Сонымен бірге Ұлы Жібек жолын Қайта қалпына келтіріп, жандандыруға қайта
көңіл бөлінуде.
3-сурет.
Егер Қазақстан автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы жөнінен ТМД
елдерінің арасында үшінші орында тұрса, жолдың жиілігі жөнінен ең соңғы
орындардың бірінде. Сондай-ақ Алматы-Бішкек-Тараз-Шымкент-Ташкент (3-сурет)
жолы Қазақстандағы ірі республикалық деңгейдегі автомобиль жолдарының бірі
болып табылады. Алматыдан Семей мен Өскеменге бағытталған жол Жаркент,
Талдықорған және Текеліге қарай тармақталады. Жалғызтөбе теміржол станциясы
маңында бұл жол Шығыс шеңбері автомобиль жолымен жалғасады. Сонымен қатар
Алматы-Шелек-Нарынқол және т.б. ірілі-ұсақты жолдардың шаруашылық үшін
маңызы зор.
4-сурет.
Су көлігі. Біздің елімізде су көлігі Ресей мен Украинадағыдай рөл
атқармайды, себебі су қатынасы бар ірі өзендер еліміздің шет аймақтарымен
ағып өтеді. Республикамызда пайдалануға болатын су жолының ұзындығы 6 мың
шақырым болса, соның 4 шақырымы өзен көлігіне келеді.
Алматы облысыныдағы Балқаш көлі мен Іле өзенінде кеме қатынастары
дамыған. Іле өзені Қапшағай су электр станциясы мен су қоймасын салғанша
елеулі көліктік маңызы болып, елді мекендерге өнеркәсіп бұйымы мен тамақ
өнімдерін жеткізіп отырған.
Әуе көлігі. Жолаушы тасымалында әуе көлігінің алатынорны зор.Әуе
көлігінің өзіндік құны қымбат болғаны мен, жолаушы мен жүкті өте алыс
қашықтыққа тасымалдауда теңдесі жоқ көлік түрі.
Әуе көлігі жүк және жолаушы тасу мен қатар егіс даласына минералды
тыңайтқыш шашу, ормандағы өртті сөндіру, пайдалы қазбалардың жаңа кен
орындарының барлау, балықтың мол қорын іздестіру, мұнай бұрғылау
қондырғыларын орнату, халыққа жедел дәрігерлік көмек көрсету істерінде
қолданылады.
Қазақстанда әуе жолы компанияларының көршілес елдермен және щет
елдермен халықаралық маңызы бар байланыс жолдары қалыптасқан. Қазір
елімізде 51 әуежай жұмыс істейді, оның 21-і республикалық маңызға ие болып
отыр. Астана, Алматы және облыс орталықтарындағы әуежайлар халықаралық
ұшақтарға қызмет етеді.
Алматы – әуе қатынастарының ірі торабы (5-сурет). Ол әуе жолы арқылы
Мәскеу, Санк-Петербург, Ташкент қалаларын байланыстырады. Халықаралық әуе
жолы арқылы Алматы – Дели, Алматы – Анкара, Алматы – Нюрнберг, Алматы –
Стамбул қалаларымен байланыс қалыптасқан.
5-сурет.
Жалпы Қазақстандағы 19 шетелдік әуе компанияның 9-ы алыс шетелдерге жүк
тасымалдауды жүзеге асырады.[Н.Н.Карменова. 62-70бб.]
Алматы әуежайы 1935 жылы қолданысқа берілді. 1990 жылға дейін ол ҚААБ
(Қазақ АА Басқармасы) құрамына кірді. 1991 жылғы 26 сәуірде Алма-Ата
аэропорты болып қайта құрылды. 1993 жылдан бері дербес құрылымдық бірлік
болып саналады. 1994 жылы ол Алматы аэропорты болып өзгертіліп, оның
жұмысын өзінің құқықтық мұрагері - Халықаралық Алматы әуежайы АҚ
жалғастырды ... "ХАӘ" АҚ бүгiнде Халықаралық Алматы әуежайы Оңтүстiк-Шығыс
Азиядан Еуропаға және Еуропадан қайта Азияға баратын жолдағы ыңғайлы
географиялық ортада орналасқан. Ежелден берi Қытай мен жер шарының өзге
елдерiн байланыстырып тұрған Ұлы Жiбек Жолы бiздiң қаламыз арқылы өтедi.
Қазiргi заманғы лайнерлердi қабылдау және олардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз
ету үшiн 1998 жылы Алматы әуежайында ИКАО халықаралық стандарттарына
лайықты жаңа техникалық жабдықтармен жабдықталған ұшу жолағы салынды .
"Халықаралық Алматы әуежайы" АҚ-тың республикадағы жетекшi әуежайлардың
бірі ретіндегі жоғарғы статусы, сонымен қатар, техникалық құрал-
жабдықтарының үнемi жаңартылып отыруы қызметкерлердiң кәсiби деңгейiнің
жоғары болуын талап етеді. Қызметке білікті мамандарды тартудағы жоғарғы
нәтижеге жетуге кадрларды ірiктеу және орналастырудың тиiмдi жүйесiн
пайдалануға бағытталған мақсатты кадр саясаты себеп болып отыр.
Қазіргі таңда Қытаймен шекарада 3 автокөлік өткізу орны қызмет етеді.
Олар – Достық стансасына және автожол өтетін Қырғызстанмен шекарада –
Кеген пункті. Облыс Қытай мен Орталық Азия республикаларының, Ресей мен
Қырғызстанның және Тәжікстанның арасындағы қолайлы көлік дәлізі ретінде де
үлкен маңызға ие. Достық темір жол бекеті және Қорғас автокөлік жолдары
арқылы Қытайға және одан әрі әлемнің басқа да елдеріне қазақстандық
тауарлар экспортқа еш кідіріссіз шығарылады. Көліктік-логистикалық қызмет
көрсетулер кластерін дамытудың аясында Алматы қаласының, “Достық” бекетінің
жол желілерінде ірі көліктік-логистикалық орталықтар құру көзделіп отыр.
Облыстың тиімді көлік-экономикалық және геосаяси жағдайы заманауи
логистикалық технологияларды, жүк тасымалы тасқындарын басқару схемаларын
қолданғанда, көліктің барлық түрін, қойма шаруашылықтары жүйесін кешенді
дамытқанда жүзеге асырылатыны сөзсіз. “Достық” бекетінің өткізгіштік
мүмкіндігін кеңейту жөніндегі жұмыстар 2004 жылдан бері жүргізілуде.
Панфилов ауданындағы шекаралық аумақтарда халықаралық маңызға ие құрғақтағы
порт салумен бірге “Қорғас” шекаралық халықаралық ынтымақтастық орталығын
құру жөнінде жұмыс басталды. Мұнда сонымен қатар Қытайға тауар экспорттау
үшін арнайы өнеркәсіптік аймақ құру жоспарлануда. [Е.Ахметов]
Сонымен қатар еліміздің оңтүстік аудандарын газбан жабдықтау мақсатында
ұзындығы 1317 шақырымдық Мүбәрәк-Шымкент-Тараз-Алматы газ құбыры жұмыс
істеуде.
Телекоммуникация. Қазақстан Республикасының экономикалық және
әлеуметтік дамуы барысында шаруашылығының жоғары деңгейде өркендеуіне
телекоммуникацияның қосар үлесі зор. Аумақтық-өндірістік шаруашылық
кешендерін өзара байланыстыратын сала негізін телекоммуникация мен почта
байланысы құрайды.
Телекоммуникацияның техникалық базасы – 637 қалалық және 2,8 мың
ауылдық, 19 автоматтандырылған халықаралық станциялардан тұрады. Ғылыми-
техникалық прогрестің өркендеуіне байланысты ұялы байланыс және интернет
арқылы байланысу жүйесі қалыптасқан.
Алматы қаласының Көктөбе телемұнарасы (6-сурет) 1982 жылы салынған.
Алматы телемұнарасы 1975 жылдан 1983 жылға дейінгі аралықта салынды. Бұл
әлемдегі сейсмикалық жағынан берік әрі биік құрылыстардың бірі - ол
биіктігі жағынан Қазақстан бойынша екінші, ал әлем бойынша 32-ші орында.
Мұнара Көктөбенің баурайында орналасқан, оның биіктігі 372 метрге жетеді.
Туристерге бұл мұнараға шығуға болмайды, ал бірақ Voxpopuli-ге ғимараттың
ішіне кіріп, Алматының ең биік мұнарасының басына шығып, ондағы адамдардың
жұмысымен танысудың сәті түскен еді. Теңіз деңгейінен 1080 метр биіктікте
орналасқан. 2009 жылы телемұнара архитектуралық ескерткіштер реестіріне
енгізілген. Басты қызметі – Алматы қаласы мен жақын аймақтарға 100 м және
одан қашық қашықтықта телерадиотарату.
6-сурет.
Жоба бойынша телемұнарадан алты телевизиялық және төрт радио арна
ақпарат таратқан. Антенно-фидерлік трактты күрделі жөндеуден өткізу арқылы
қазіргі кезде он төрт телевизиялық және он бір радио арналар ақпарат
таратуда. Даму жоспарлары – сандық ақпарат таратуға көшу және қалаға сандық
ақпарат тарату қызметін көрсету.
Қазіргі уақытта Балқаш ауданының Қарой, Құйған, Топар ауылдарында Sky
Edge Gateway беру жүйесі бар МС-240 цифрлық станциялары орнатылған, бұл
Dial-up арқылы интернетке 56 кбс жылдамдықпен шығуға мүмкіндік береді.
Ақкөл ауылында, сондай-ақ Dial-up арқылы интернетке шығуға мүмкіндік
беретін ұқсас АТС іске қосылған.
Жоғарыда аталған ауылдарда жоғары жылдамдықтағы Интернетті қосу үшін
деректер беру жылдамдығы 128 кбитс 4 Sky Star спутниктік жабдығы қажет.
Алматы ОТД бұл проблеманың DSLAM қосымша жабдығын сатып алуды қажет
етпейтін Sky Star спутниктік жабдығы арқылы оңтайлы шешімін ұсынады. Бұл
жабдық абоненттің өзінде орнатылады, арнайы IP-мекенжайы бөлінеді.
Қазақтелеком АҚ ұсынған мәліметтері бойынша деректер беру жылдамдығы –
128 кбитс арқылы Sky Star спутниктік жабдығымен ұсынылатын Интернет
қызметі үшін төлемақысы мынадай:
- Спутниктік желіге қосылу – 63 076 теңге – біржолғы;
- Деректер беру қызметтерді жәненемесе Интернет желісіне қатынауды ұсыну
кезінде портты қосу – 15 769 теңге – біржолғы;
- Порттың өткізу мүмкіндігі 128 кбитс Интернет желісіне лимитсіз қатынауды
ұсынуға абоненттік төлемақы – 55 230 теңге – ай сайын. Бұдан басқа, Алматы
ОТД облыс әкімдігіне Балқаш ауданының ЕПМ-ға (емдеу-профилактикалық
мекемелері) жоғары жылдамдықтағы Интернетке қолжетімділікті қамтамасыз ету
үшін қажетті жабдықты сатып алуға облыстық бюджеттен қажетті қаражат бөлу
туралы хат жолдаған болатын.
Сонымен қатар, CDMA – 450 арқылы КЖҚ қызметін енгізу Көктөбе
телемұнарасы. Қазтелерадио АҚ-ның ұлттық цифрлы эфирлі хабар тарату
жүйесін басқару орталығы. Мұнда тәулік бойы жүйені орталықтандырылған
басқару мен тарату сапасына мониторинг жүргізіледі. Мұнда жедел түрде шара
қолдану мақсатында барлық хабар тарататын станциялардан ақпарат он-лайн
тәртібімен түсіп тұрады. Үстіміздегі жылғы екінші тоқсанда Қазтелерадио
АҚ Астана, Алматы, Қарағанды, Жезқазған және Жаңаөзен қалаларында цифрлы
эфирлі теледидар іске қосылады. Қазірге кезде OTAU TV цифрлы спутниктік
теледидарына 110 мың абонент қосылды. Қазақтелеком АҚ жоспарында -
қазіргі кезде Алматы облысында 72 негізгі стансылар орнатылған, оның ішінде
Балқаш ауданында – 5. 2011 жылы CDMA - 450 желісінің дамуына жұмсалатын
шектеулі инвестицияларға байланысты, КЖҚ қызметі барлық негізгі стансылар
арқылы таратылмайды (облысқа 10 негізігі стансыдан артық емес).
Жаңартылатын негізгі стансыларды таңдау жеткізу ортасын негізгі стансыға
дейін кеңейтуге техникалық мүмкіндіктерді анықтау және КЖҚ қызметіне
сұраныс деңгейіне негізделген. Алматы және Жамбыл облыстарында CDMA -450
радиоқосылыс арқылы КЖҚ қызметін беру үшін 10 дейін негізгі стансыларды
орнату 2011 жылы екінші тоқсанда жоспарлануда.
II-тарау. Алматы облысының экономикалық-географиялық проблемалары және оны
шешудің жолдары
2.1. Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарына экономикалық-географиялық
тұрғыдан баға беру
Алматы облысының табиғат жағдайы 5 климаттық зонасы, яғни шөлден мәңгі
қарға дейінгі зоналарды біріктіреді. Облыс климаты шұғыл континентті.
Қаңтардың орта температурасы – 150, тау етегінде 6-80, шілдеге сәйкес 16,
24-250.
Жылдық жауын-шашын мөлшері жазықта – 300 мм-ге дейін, тау етегі және
тауда – 500-700-ден 1000 мм-ге дейін. Облыс аумағы геологиялық тұрғыдан
қарағанда каледондық және герциндік қатпар кешендерінен тұрады. Каледон
қатпарлығы Тянь-Шаньнің солтүстік бөліктерінде көтерілген (Іле Алатауы,
Кетпен, Теріскей Алатауы), Жетісу Алатауы түгелімен дерлік герцин тау
қатпарлығында пайда болса, Жетісу, Іле және Күнгей Алатаулары альпілік
қатпарлықта көтерілген.
Алматы облысында табиғат ресурстарының барлық түрлері кездеседі.
Олардың маңыздылары түсті металдар, яғни қорғасын, мырыш, мыс; сирек –
вольфрам, қалайы, молибден, бериллий; бағалы – алтын, күміс болып табылады.
Энергетикалық қоңыр көмірдің ірі кен орындары табылды. Кен байлықтарынан
облыс жерінде полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты), молибден кентасының
едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бетонит сазы (Ақсу, Алакөл
аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас көмір, қоңыр көмір,
(Ойқарағай, Қалжат), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жер асты
сулары бар.
Перспективалы мұнай–газды алап Алакөл, Панфилов, Ұйғыр аудандарында
бар, бірақ олардың өнеркәсіптік кен орындары әлі анықталған жоқ. Облыс
аумағында айтарлықтай құрылыс материалдарының шикізат кендері таралған.
Алматы облысында енді Шолпан – Қарғалы кен орны игерілетін болады.
Безендіру тастары, оның ішінде гранит (Жалпақтас массиві, Қапаал–Арасан
гранит массиві), габбро (Егемен, Айдарлы және Жоламан), мрамор (Екпінді,
Жамансай), әк тас (Текелі, Алтынемел, Көксай) және фарфор тасы (Құлантөбе);
минералды тұз (Шеладыр), қоры – 6,1 млн. тонна натрий сульфаты, қоры 110,4
млн. тонна-галит кездеседі. Облыста 34 минералдық су, екі яғни Алматы және
Жаркент артезиан бассейіндері анықталған. Ақсай азот термоминералдық суы
негізінде бірегейлі көп профильді Ақсай қалалық аурухана салынып, 16
шипажай – профилактория жұмыс істейді.
1970 жылдан бері шелек поселкасы маңындағы Қорам минералдық су орны
асханалық құю мақсатында пайдалануда. Жануарлар мен құстардың биологиялық
түрлерінің көптігімен ерекшеленеді: мүйізділер, аңдар, дала және суға
жүзетін құстар. Іле Алатуының орталық бөлігінде 1935 жылы құрылған Алматы
мемлекеттік қорығы орналасқан. Қарасай, Талғар, Еңбекші қазақ аудандарының
аумағында 1996 жылы құрылған Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық саябағы,
облыстың оңтүстік-шығысы бөлігінде (Кербұлақ және Панфилов аудандары)
Алтын-Эмель мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы орналасқан. Облыста
санаторийлер, демалыс көздері, емдік-балшықты көлдер жеткілікті.
Алматы облысының су ресурстары 800-ден астам көл мен өзен-ағын суларды
құрайды (соның ішінде 18 өзен ағын сулардың шекаралық мәртебесі бар және
бір бөлігі Республикалық маңызы бар су айдындары). Ірі көлдерге Балқаш,
Алакөл көлдерінің жүйесі (Алакөл, Сасықкөл, Жаланашкөл және Қошқаркөл),
Көлсай, Үлкен Алматы және тағы басқасы, Қапшағай, Бартоғай және Күрті су
қоймалары жатады. Солардың ішіндегі ең ірі Іле өзенінің Балқаш көліне
құятын тұсы көлемі 8 мың шаршы км атырауды құрайды. Атыраудың экологиялық
жүйесінде экологиялық тепе-теңдікті сақтауда табиғатты реттеуші ретіндегі
маңызы өте зор. Балқаш-Алакөл бассейні тұщы жер асты суларының қоры мол.
26216,3 мың. м3тәулігіне баланстық қорынан (жылына 9,56 млрд. м3) алынатын
жер асты суларының жалпы мөлшері 884,52 мың.м3тәулігіне құрайды (баланстық
қордың 3,4 %). Алайда, пайдалануы төмен деңгейде, аумақты сумен қамтамасыз
ету қоры бар. Сондай-ақ аймақта тұщы судың мұздық түріндегі қоры өте үлкен.
Қазақстанда құралатын 65 км3 судың 47 км3 Алматы аймағының таулы
өзендерінің ағымына жатады, немесе 70% пайыздан астам. Бұл су көздері
суармалы жерлердің және аймақтағы су пайдалану экономикасының негізі болып
табылады.
Осыған орай, облыстың су нысандарында су қорғау аймақтары мен
белдеулерінің белгіленбеуіне байланысты, көлдер мен өзендердің жағалауында
түрлі ғимараттардың құрылысы жүргізілуде. Оның судың жағдайына, су
ресурстарының экологиялық балансына тигізетін кері әсері ескерілмей отыр,
сондай-ақ бұл мәселе экономикалық шығынның көп болуына себеп болмақ.
Облыс өзендері Іле (ұзындығы 811 км), Қапшағай су қоймасы – 1155
шаршы км көлеммен салынған, Қаратал (390 км), Ақсу (316 км), Лепсі (417 км)
өзендері, ішкі Балқаш-Алакөл бассейіне жатады. Ірі көлдері – Балқаш, Алакөл
және Сасықкөл. Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары тік белдеуге
байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланыңда қоңыр топырағы
тараған. Онда жусан, өлеңшөп, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктері
басым тараған. Балқаш, Алакөл көлдерінің бастапқы жағалауында, Іле өзенінің
аңғары мен атырабында қамыс, құрақ өседі.Тау етегінде сұр және боз, қызыл
қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызыл қоңыр және
қара топырақтарыда қалыптасқан.
2.2. Облыс аумағындағы өндіріс орындарымен ауылшаруашылық кәсіпорындарының
экономикалық маңызы
Жалпы Алматы облысының өнеркәсіп саясаты 6 аудан мен 3 қаладан
құрылған, оларда тауар өндірушілердің 23-сі (үштен екісі) орналасқан.
Жалпы өндірілген өнеркәсіп өнімінің 78,8 пайызы ірі кәсіпорындардың үлесіне
тиеді. Олар мыналар: Голд Продукт ЖАҚ-гі, Алматы қант ААҚ-ы, Бент ААҚ-
ы, Саф шыны компаниясы, Компания Фудмастер ААҚ-ы, Қазақстан қағазы
ЖАҚ-ы, Қайнар ААҚ-ы, Темірбетон ЖШС-гі басқалар. Облыста 32,1 мың
ауылшаруашылығы тауар өндірушілері бар, олардың 31,7 мың шаруа және
фермерлік шарушылықтар. Қалалар саны – 10, олар – Алматы, Есік, Жаркент,
Қапшағай, Қарасай, Сарқанд, Талғар, Талдықорған, Текелі, Үшарал, Үштөбе.
Климат: жазық бөлікте – шұғыл континентті, таулы сызықта – жұмсағырақ.
Облыс орталығы – Талдықорған қаласының тұрғындар саны 129,6.
Алматы облысының ауыл шаруашылығы тауарөндірушілеріне қазіргі заманға
сай техникамен және жабдықтармен қамтамасыз ету бойынша, ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өндірудің жаңа технологияларын игеру бойынша
ҚазАгроҚаржының лизингтік бағдармалары арқылы қолдау көрсетілуде.
Алматы облысының әкімдігінің баспасөз қызметі хабарлағандай, атап
айтқанда Алакөл, Жамбыл, Қарасай, Көксу, Панфилов, Сарқанд аудандарының
шаруашылықтары лизинг алды. Vita Industry ЖШС-нің майонез шығару үшін
Америкалық желіні сатып алу, сояны қайта өңдеу бойынша ағылшын жабдығын
сатып алу жөніндегі жобалары мақұлданды. Еңбекшіқазақ ауданындағы тоған
судағы балық шаруашылығына бекіре балығын өсіру және оны коммерциялық сату
үшін, бекіреге және форельге арналған жеке азық өндірісін ұйымдастыруға 540
млн. теңге көлемінде қаржы бөлінді. Осы ауданда Алматы облысы бойынша ең
ірі сүт-тауарлары фирмасын жаңарту және кеңейту бойынша АП Адал АҚ
жобасын қолдау көрсетіледі. Alma Prodex ЖШС-нің алма, алмұрт, өрік, шие
ағаштарын өсіру үшін вируссыз жоғары өнімді отырғызу материалдарын,
тамшылатып суару жүйесін, басқада озық технологияларды қолдану арқылы
Интенсивті технология бақтарын құру ауқымды жобасын іске асыруға қолдау
көрсетілуде.
Аграрлық несие коорпарациясы АҚ несие серіктестігі желісі арқылы
ауылшарушылығы тауарын өндірушілерді несиелеу бағдарламасын іске асырады.
Облыс бойынша барлығы 890-нан аса ауылшаруашылығы тауарын өндіруші-
үлескерлер қатысқан 17НС құрылды. Оларға үстіміздегі жылы өсімдік
шаруашылығы тауарын өндірушілермен ауыл тұрғындарының бірлестіктерін дамыту
ынталандырылуда, бұл оларға өнімдерін тұтынушыларға делдалсыз жеткізу
мүмкіндігін береді. Аграрлық несие коорпарациясының қолдауымен облыста
210 ауыл шаруашылығы тауарын өңдірушілерді және 240 жеке үй шаруашылығын
қамтитын осындай 20 бірлестік құрылды. Бағдарламаны іске асыру басталғаннан
бастап оларға 1138,7 млн. теңге көлеміндегі несие қаржысы берілді.
Бұдан басқа, бюджеттен тыс сырттан тартылған қаржы есебінен ет өнімінің
өндірісі бойынша – Ақ Сұнқар ШҚ, Шығыс Қаратау ШҚ, етті қайта өндіру
бойынша – Көк жазық ЖШС, Жас Қанат ШҚ жобалары қаржыландырылады. Жалпы
алғанда бес инвестициялық жобаны іске асыру үшін қазірдің өзінде 1 млрд.
645 млн.теңге бөлінді. Облыс халқы өзінің тамақ өнімдерімен толық
қамтамасыз етілген.
Облыстың егіс көлемі 885,2 мың га, оның ішінде дәнді дақылдар – 491,4
мың га, техникалық дақылдар – 19,2 мың га, майлы дақылдар – 100,8 мың га,
картоп және бақша дақылдары – 60,7 мың га-ны құрайды. Алматы облысының
экономикалық әлеуеті (потенциал) көп салалы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
көлік пен байланыс және сауда құрылымдарынан тұрады. Өнеркәсіпте электр
энергетикасы, машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдары, тамақ
өнеркәсібі, ұн, жарма және құрама жем салалары жақсы дамыған. Облыста жеңіл
өнеркәсіп, ағаш өңдеу, фарфор-фаянс өндірістері қалыптасқан. Облыстың
өнеркәсіп саясатын 7 аудан және 3 қала құрайды, онда негізгі өндірістік
қуаттылығы бар 34 ірі және 91 орта өнеркәсіп орындары орналасқан, олардың
үлесі жалпы шығарылатын өнеркәсіп өнімдерінің 70%-нан артық. Жалпы
республикалық тауар өндірісінде облыс жүзім шараптарын, қант, темекі
өнімдерін, уыт, крахмал, аккумуляторларды шығару бойынша алдыңғы орындардың
бірін алады. Алматы облысы экономикасының тұрақты әрі жан-жақты дамуына
Қазақстан-2030 Стратегиясы бойынша жасалған түбегейлі реформалар мен
елдің халықаралық аренадағы беделінің зор әсер еткенін атап айтқан жөн.[2]
Өйткені, республика көлеміндегідей жеке облыстарда да түрлі өндіріс
орындарында жақсы инвистициялық технология жағдайлары қалыптасқан.
Осының нәтижесінде кейінгі кезеңде тамақ өнеркәсібінде кластерлік
тәсілді игеру, құрылыс индустриясы, туризм, тауарларды экспортқа шығару,
халыққа қызмет көрсету салалары қауырт дамуда. Иә, Жетісу – жерасты
қазбаларына бай өлкелердің бірі. Минералды шикізаттардың тек негізгі
түрлері бойынша ғана Алматы облысының қазынасы – 41,3 млрд. АҚШ долларына
және ресурстары – 485,98 млрд. АҚШ долларына бағаланғандығын статистикалық
болжам растайды.
Облыс экономикасының негізі өнеркәсіптік өңдеу — ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу болып табылады. Сондай-ақ, жаңашыл әдіс-тәсілдерді
пайдалану мақсатында көптеген ірі жоба іске қосылған. Оның ішінде: “Алкан
Пэкеджинг” ЖШС – қалталау материалдары зауыты, “Райымбек Агро” ЖШС, “САФ”
әйнек компаниясы, “Вимпек” спирт зауыты, “Ерка” ЖШС, СП аккумулятор зауыты,
“Эфекс Караганда” ЖАҚ, “Ақ жол” ЖШС, “Шамалған спирт” ЖШС, “Зеленый дом”
ЖШС, “Алтын нан” ЖШС, “Кнауф Гипс Капшагай” ЖШС, “Қазақстан қағазы” ЖАҚ
бәсекеге төтеп беретін ыңғайда толық қуатында жұмыс жасауда.[3] Мінеки,
қазіргі кезде қайта өңдеу кәсіпорындары шығарған өнімнің көлемі ғасыр
басындағы мөлшерден еселеп артып отыр. Сонымен қатар жеміс-жидек өңдейтін
20 цех пен зауыт, 5 қант зауыты, 29 сүт өндірісі, 25 шарап зауыты, 12 құс
фабрикасы, жүгеріні калибрлейтін 5 өндіріс орны, тағы басқа да кәсіпорындар
өнім өндіру бағытында толық қайтарыммен жұмыс істеуде. Сол сияқты Қазақстан
Республикасының Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы бойынша облыстың
кластерлік өнімдер өндіру жөніндегі ізденістері де қуантарлық жағдай[2].
Бұл тұрғыда көкөніс, жеміс-жидек, шарап, темекі, сүт және құс етін қайта
өңдеу мақсатындағы жұмыстар нақты нәтиже беруде.
Ұзақ әңгімеге арқау болар облыс байлығын айта берсек жетерлік.
Айтайын дегеніміз, яғни, сәт сайын кеңейіп келе жатқан көптеген басқада
салалар аз емес. Солардың бірі балық кәсіпшілігі, балық зауыты, құрылыс
материалдарын өндіру, шағын өңірде энергетикалық нысандар салу арқылы
олардың қуатты энергетикалық кешендерге баламалық қабілетін күшейту, ірі
қараның және үй құстарының еті мен ішек-қарын тағы басқа мүшелерін қайта
өңдеу және бұқтыру, сүт, қант, сусын, ұн, кондитерлік бұйымдарды қайта
өндеу кәсіпорнын барынша көбейту күн тәртібінен, уақыт ағымынан түспейтін
мәселе.
Ауыл шаруашылығы дегенде алдымен ірі қара, жылқы және құс, жүгері,
қант қызылшасы, майбұршақ, темекі, картоп пен көкөніс өсіру және сүт пен
жұмыртқа, жүн өндіру кәсіптері оралады. Өйткені, аграрлық кешенде
көпсалалы, тұрақты құрылым қалыптасқан. Толығырақ айтсақ, олар 906
ауылшаруашылық кәсіпорындарын, 41981 шаруа қожалығын және 321, 5 мың жекеше
шаруашылықты құрайды.
Облысымызда негізгі техникалық дақылдардың бірі – қант қызылшасын
өсіруге баса көңіл бөлінуде. Соның нәтижесінде облыстың республикадағы
өзіндік үлесі 81,7 пайызды құрады. Сонымен қатар, облыс еліміздің темекі
өндіру жөніндегі басты шикізат аймағы болып есептеледі. Себебі, жапырақ
жинаудың жалпы көлемі – 87,4 пайызды, ал дайын шылым беру көлемі 94,4
пайызды көрсетеді. Республика бойынша көкөніс өндіру жөніндегі облыстың
үлесі – 24,1 пайыз. Еңбекшіқазақ ауданында қуаттылығы 20 тонна табиғи
шырын шығаратын “Ақ жол” ЖШС, “Фуд Мастер Компания” ЖШС “Пике” сауда
маркісімен табиғи жеміс-жидек және көкөніс шырындары шығарылуда. Сол сияқты
Текелі қаласындағы “Зеленый дом” ЖШС-нің ұзақ мерзім сақтауға шыдас
беретін сапалы өнімдері де мол сұранысқа ие.
Қазіргі кезде маңызды өндіріспен негізінен Еңбекшіқазақ ауданы
(облыстағы үлесі 80 пайыздан астам), сонымен бірге Ұйғыр, Панфилов
аудандары да айналысуда. Ел Президентінің Қазақстан-2020 жылға дейінгі
жолдауында көрсетілгендей шикізат базасын нығайту мақсатында қабылданған
“Жүзім шаруашылығын қалпына келтіру және шарап өндірісін дамыту
бағдарламасы” бойынша жан-жақты жұмыстар жүргізілуде[2]. Атап айтқанда,
жүзім ағашының бұрынғы тұқымдары француздың “Мерлот”, “Каберне франк”,
“Шардоне”, тағы басқа сорттарымен алмастырылуда. Мәселен, Еңбекшіқазақ
ауданындағы “Био-Нан” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Франциядан
“Каберне савиньон”, “Каберне фран”, “Брокол”, “Жама”, “Сира” сорттарын
әкеліп, аудандастырғандығы белгілі.
Заман талабына орай бүгінде жүзімдіктердің көлемін көбейту, шарап
зауыттарының қуаттылығын арттыру бағытында қыруар жұмыс атқарылуда. Мұның
өзі инвестициялық жобалар бойынша жүзімді тереңдете өңдеу арқылы
фармацевтика өнеркәсібі мен косметикалық өнімдерге қажетті жүзім майын
шығаруға негіз қалайды.
Облысымызда дәндік жүгері өсіруде үлкен жолға қойылып отыр. Өйткені,
жүгері бағалы азықтық дақыл ғана емес, сонымен бірге витаминге өте бай. Бұл
сала бойынша Панфилов ауданы, Еңбекшіқазақ ауданы, Ұйғыр ауданыдары
мамандандырылуда[4].
Алматы облысының агроиндустрия саясатының басты бағыттары қандай? Яғни,
олар – ауылшаруашылығы өнімдерін тереңдете өңдейтін кәсіпорындар құру; мал
шаруашылығының жемшөп базасын дамыту; облыста мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz