Туризмнің экономикалық мәні
Мазмұны
Кіріспе
1 Туризмнің адамзат тарихындағы және әлемдік экономикадағы ролі
1.1 Туризм тарихы
1.2 Туризм классификациясы
1.3 Туризмнің экономикалық мәні
2 Әлемдік жетекші туристік дамыған елдер
2.1 Туристік дамыған елдердің индустриясы
2. 2 Туристік дамыған елдердің даму ерекшелігі
2. 3 Туристік дамыған елдердің туристік-рекреациялық потенциалы
3 Әлемдік туризм келешегі
3.1 Қазіргі туризм түрлері
3.2 Халықаралық туризм дамуындағы әлемнің жетекші елдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі уақытта туризм алдыңғы қатарлы жеткілікті дамыған
дуниежүзілік салалардың бірі болып табылады. Өзінің өсу қарқынына
байланысты туризм “XX ғасырдың экономикалық феномені” ретінде
қабылданған. ДТҰ-ның мәліметтері бойынша дүние жүзіндегі келуші
туристердің саны 1995 жылы 567 млн. адамды құраған, ал 1960 жылмен
салыстырғанда 8 есе өскен. 1996 жылы әлемде 70млн. Адам тіркелген, ал 1996
жылы 572,9 млн. келушілер тіркелген.
Көптеген елдерде туризм ішкі орта өнімді реттеуде, сыртқы сауда
балансын қамтамасыз ету мен бос жұмыс орыдарын ұсынуда маңызды орын
алады. Ол экономиканың мына салаларына: көлік және байланыс,
құрылыс, ауыл шаруашылығына үлкен әсер етеді, яғни әлеуметтік экономикалық
дамуға катализатор ретінде қызмет атқарады. Өз кезегінде туризмнің дамуына
әр түрлі факторлар әсер етеді: демографиялық, табиғи-географиялық,
әлеуметтік-экономикалық, тарихи, саяси-құқықтық. Туризмнің мәні валюталық
түсімнің көзі ретінде, халықаралық келісімдердің кеңеюінде әрдайым өсуде.
1995 жылы халықаралық туризмнен түскен табыс бүткіл дүниежүзілік
экспорттың және қызмет көрсету экспортының 8% құрады. ДТҰ-ның бағалауынша
халықаралық туристердің саны 2010 жылы 1018 млн.адамға жетеді. Туризмнің
дамуына ғылыми-техникалық пргресс, өмір сүру сапасының жоғарылауы үшін бос
уақыттың көп болуы, экономикалық-саяси жағдай және өзге факторлар әсер
етеді. Сонымен бірге өзге елдерде туризмнің дамуына қоршағн ортаның
тазалығы өмір сүру сапасының жоғарылауына индикатор ретінде әсер етеді.
Туризм экономиканың саласы ретінде қалалардың инфраструктурасын дамытуға,
қосымша бос орындардың блуына, қоршаған ортаның қорғалуына, экологиялық
жағдайдың жақсаруына әсер етеді. 3,56-59
Туризм адамның ежелден бері пайдаланып келе жатқан
кәсіпкерлігінің бір түрі. Бірақ туризмнің әлеуметтік-экономикалық сала
ретінде мойындалғанына көп болған жоқ. Әр түрлі факторлардың кешені
ретінде, туризм дүниежүзілік қоғамның жан-жақты дамуына әсер етеді. 1980
жылы Манильде өткен халықаралық конференцияда туризмнің кең ауқымды
мағынасы анықталды, туризм-халықтың өмір сүруінде маңызды орын алатын,
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, экономикалық салаларға әсер ететін, сондай-ақ
халықаралық қатынастарда маңызды орын алатын кәсіпкерліктің бір түрі
ретінде танылды.
Халықаралық туризмнің статистикасы XX ғасырдың алғашқы жртысында
қалыптаса бастады. 1929 жылы Австрияны 2 млн. адам, Швейцарияда 1,5млн,
Италияда 1 млн. астам келушілер тіркелген. Келушілер санының артуы
Еуропалық елдердің есепке алып отыруына алып келді. Бірақ сол кезеңде
саяхатаушылардың статистикасының өзіндік мәні болмады. Туристер өзге
саяхатшылардан мүлдем ерекшеленбеді, олар бір категория ретінде көрінді.
Халықаралық туризм стсатистикасының алға жылжуының жаңа кезеңі 40-шы, 50-
ші жылдардың басы болды. Соғыстан кейін көптеген еуропалық елдердің алдында
біраз мәселе тұрды: басқарудағы қабілетсіздік, қаржылық және тауарлық
жүйедегі күйзеліс. Бұл мәселелерді шешу,бүгінде ірі кешендік істі қажет
етті. Осы шарттарға сай басқарушылар халықаалық туризмге үлкен үміт артты.
5,97-105
Халықаралық туристердің статистикасы негізінен екі бөлімнен
тұрады:
1. Туристік ағымдар статистикасы
2. Туристік табыс пен шығыс статистикасы
Туристік ағымның негізгі көрсеткіштері келушілердің саны мен
олардың болуының ұзақтығы. Келушілердің саны дегеніміз - қандай да бір елде
белгілі бір уақыт ішінде болған, қоныстанған, тіркеуден өткен туристер
саны. Келушілердің статистикасы әлемдегі туристік ағымның санын жазумен
шектеледі. Жаппай туристердің алмасуымен туритсік нарықта көзге түсіп
жүргені - Еуропа (2000 жылы келушілер саны-402,8 млн.)
- АҚШ (2000 жылы келушілер –125,3 млн.)
Еуропа мен Американың солтүстік бөлігі нағыз әсерлі туристік
аймақ болып саналады.Барлық келуші туристердің 415 бөлігі осы аймаққа
келеді.Келушілердің статистикасы әлемдегі туристік ағымның санын жазумен
шектеледі.Олардың мөлшері өсуде.Егер де соғыстан кейінгі 50 жылда әлемдегі
халық саны 2 есе өскен болса, туристердің саны 24,5 есе көтерілді.
1950 жылы - 25,3 млн. адам
2000 жылы - 692,9 млн. адам
2001 жылы - 693,7 млн. адам
2002 жылы - 715 млн. адам
Туристік ағымдар туралы жалпы мөлшерде мәлімет беретін
келушілер статистикасынан айырмашылығы – ол туристік саяхаттардың мазмұнын
сипаттайды.
Құралған туристік ағымдардың көрсеткіштері шетелдік туристерді
статистикалық есепке алып қана қоюға қолданылып қойылмайды, сонымен бірге
жергілікті халықтарға да, шетелге кететін немесе өз елінің ішінде
саяхаттайтындарға да қолданылады. Солар арқылы келу, шығу және ішкі
туризмдердің мәлімет базасын салыстыруға болады.
1 Туризмнің адамзат тарихындағы және әлемдік экономикадағы ролі
1.1 Туризм тарихы
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңестік құбылыс ретінде
ежелгі заандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік
әдебиеттерде туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады,
әсіресе В.Унцикер мен Дж.Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К.Пшевлавскийдің (1973) бөлген кезеңдері
келтірілген, оның келесідей кезеңдері бар:
1.XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм:
a) ежелгі туризм
б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі
туризм
в) XVII және XVIII ғасырлардағы туризм
2.XIX және XX ғасырлардағы-II Дүниежүзілік соғысқа дейінгі
туризм.
3.Қазіргі заманғы туризм.
Туристік саяхаттар, сауда саттық сапарлар өзінің мәнін
жоғалтқанда басталды деп санайды. Біздің заманға дейінгі ĨV мың жылдықта
ескі Египетте аталынып жүрген, осындай алғашқы көшіп қонушылыққа жататыны-
діни негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға дейінгі VI ғасырда Египет
фараоны Нехао Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер,
шипалы бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына
бастаған пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда,
жақсы дамыған жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың
тек қана Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде
тежеді. Туризм ол кезде ешқандай табыс көзін әкелмеді.
Жол тораптарының маңызын тек қана парсылар айтарлықтай ұғынып,
өз мемлекеттерінің территориясында қатынасу жолдарының жүйесін құрды. Бұл
қатынас жолдары дегеніміз жақсы қалыптағы патшалық жолдары болды. Бұл
жолдар Вавилон, Сузы және Экбатан қалаларын мемлекеттің шеткі
аймақтарымен байланыстырып тұрды. Әрбір 30 мильден кейін парсы жолдары
бойында саяхатшыларға демалыс жағдайларын қамтамасыз ететін тұрақтар
орналастырылды. Көрсетілген қызметке төленетін ақы байлар мен кедейлерге
бірдей болды.
Алайда, антикалық туризмнің гүлденуі ежелгі Греция және Риммен
байланысты болды. Аталмыш мемлекеттерде туризмнің экономикалық жағына көп
көңіл бөлінді. Ежелгі Грецияда курортология мен емдік туризм пайда бола
бастайды Римдіктер өздерін сауықтыру үшін жылы су көздеріне және
курорттарға барып тұруды жақсы көрді. Емдеу құдайы Асклепийдің храмдары
көне замандарда құрыла бастайды, классикалық кезеңде (V-VI ғғ. Б.з.д.)
олардың саны 60-тан астам болды.Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы
климаты бар жерде салынды. Швейцариядағы курорт Моритц әйгілі ерекшелігімен
пайдалнылды.
Біздің заманға дейінгі VIII ғасырда ертедегі гректер
саяхаттар жасады. Олар арғы көне олимпиадаларға көрушілер немесе
қатынасушылар ретінде қатынасты. Мысалы, Грецяда Олимпиялық ойындарға
өнерсүйгіштер мен спорт адамдары көптеп келушілер болды.
Ойын-сауық бизнесі жақсы дамыды. Олимпиадаға қарсы үлкен
жәрмеңке ұйымдастырылып, ол үшін арнайы сауда қатрлары орнатылды. Туристер
көне храмдарды тамашалап, қалағандар қосымша ақы үшін гидтің аузынан әр
түрлі аңыздарды естуге мүмкіншілік алды. Егер туризм индустриясы жайында
кең мағынада әңгіме қозғар болсақ, ежелгі Рим дәуіріне жүгінеміз.
Мұнда саяхаттар керемет жол тораптарының болуы арқасында іске
асып отырды. Әрине,римдіктер жолдарын әскери қажеттіліктері үшін дамытып
отырды. Әскерлер империяның орталық аудандарынан шекараларына санаулы
күндер ішінде жетіп отырды. Бұл жолдар тек Римнің дамуына ғана әсер етіп
қоймай, бүкіл Еуропалық өркениеттің дамуына әсер етіп,тарихшы Прокопийдің
Римнен Капуяға алып баратын бірінші жолды, яғни Аппий жолын Әлем
ғажайыптарының бірі деп есептеуіне себеп болды.
Римдік жолдар инженерлік өнердің барлық ережелеріне байланысты
салынып отырды. Олардың құрылысы біздің заманның 312 жылы император
Константиннің билігі кезінде басталды. Әрбір жол үшін алдын ала жоспар
құрып, траншея қазған, ал содан соң оны таспен толтырған. Жолдар бойымен
милялық діңгектер орнатылып, қастарына демалыс үшін орындықтар
орналастырған. Римдік миляның ұзындығы мың жұп қадамға тең болған, ал осы
атаудың мағынасы да осыдан, латынша миля мың деген мағына беріп, 1480м
құрайды. Римнен шығатын барлық жолдардың орталығы мен бағдаршысы болып
Октавиан Августин белгі кезінде орнатылған алтын милялық тас саналды.
Ежелгі Римде "жол көрсеткіштер" болып, оларда тек қана белгілі
бір желі көрсетіліп қоймай, сонымен қатар жолда кездесетіп көрікті жерлер
мен қонақ үйлер белгіленіп, бағалары көрсетілген. Туристік саяхаттардың
ерекше формасы емдік жерлерге сапар шегу болды. Алғашында қалада тұратын
бай гректер мен римдіктер қала сыртындағы ауылды мекендерге шығып отырса,
кейініректе бұл саяхаттардың географиялық шектеулері кеңейе түсті.
Минералды бұлақтар мен храмдардың қасында қазіргі санаторийлерге ұқсас
обьектілер салына бастады, ал емдік жерлер жоғары комфортты жағдайлары мен
ойын-сауықтың көп түрлілігімен әйгілі болды.
Ол кезеңдерде ең әйгілілерден бай Байедегі Кампаниядағы (қазіргі
Италия) шомылу орындары болды. Емдік жерлерге саяхатпен қоса, римдіктер
таулы, теңіз жағалауындағы жерлерге сапар шегудіде ұнатты. Бұл тұрғыда ең
қолайлы орын Неополитандық бұғаздың үстінде орналасқан жерлер болды. Рим
империясының құлауы саяхатшылар мен сапар шегушілердің саның қысқартып
жіберді. Орта ғасырда саяхат жасау қиын, қиыннан бұрын өмірге қауіпті
болды. Орта ғасырларда туристік қозғалыс бәсендей түсті. Ішкі жағдайлары
тұрақсыз көптеген жаңа мемлекеттердің құрылуы бұрын-соңды болмаған саяси
кедергілерге әкеп соқты.
XVI ғасырдың екінші жартысында танымдық сипаты бар саяхаттар
жасала бастады, ал ең таңдаулы ел Италия болды. Мұнда көбіне Испания,
Франция және Германиядан шетелдіктер келіп отырды. Еуропадағы ең алғашқы
қонақ үйлердің бірі-"IV Генрихтің отелі" Нант қаласында 1788жылы салынды.
XVIII ғасырда Шамониде демалушылардың көп бөлігін қалалар мен өнекәсіптік
орталықтардың, көбіне Греция және Англияның тұрғындары құрады. 2,44-50
XIX ғасырдың жартысына дейін еуропалық туризм тек қана элитарлық
келбетке ие болады, ал оған қатысушылар ауқатты жоғарғы сынып өкілдері
болып, сол кездегі кейбір авторлар туризмді "аристократтық туризм" деп те
атады. Тек XIX ғасырдың екінші жартысында ғана, әсіресе XX ғасырдың 20-
жылдарында туристік қозғалыс өзгеріске ұшырап, демократиялана бастады.
Егер қазіргі жағдайындағы туризм XIX ғасырдың пайда болып құрылса, ол
XX ғасырдың екінші жартысында ғана шынайы интенсивті дамуға ие болып,
техника, технология, қоғамдық қатынастардың шапшаң дамуымен қатар келіп XX
ғасырдың феномені атағына ие болды.
Бұрыңғы КСРО-да туризмнің дамуы Ресей мен Бұрыңғы КСРО-дағы туризмнің
даму этаптары ұлттық туризмнің пайда болу, қалыптасу, даму және кемелдену
процестерінің сатысы. Негізінен 5 этап көрсетілген:
1)ағартушылық (1890жылға дейін);
2) кәсіпкерлік (1890-1927жж);
3) ұйымдастырушылық орталықтанған(1927-1960ж.соңы);
4) әкімшілік-нормативті (1969-1990жж);
5) өтпелі (1990ж. бастап).
1988 жылы КСРО-да туризмді басқару құрылымы өзгереді. Туризм мен
экскурсиялар бойынша кеңестердің орнына туристік-экскурсиялық бірлестіктер
(ТЭБ) терриоториялық принципке байланысты құрыла бастайды.
Туризм өзінің масштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және
әлеуметік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономиалық
жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін аударып, маңызды қоғамдық-
экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты
қайда және қалай ұйымдастыру, саяхатарға көңілді қалай аударту, туризмде
қызықты және не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және табиғи
себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға бос
уақытын өткізудің осы формасын таңдатады.
Туризмнің шаруашылық саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты
даму стратегиясымен тығыз ұласады. Әлеуметтік-экономикалық дамудың
катализаторы болып табылатын бұл күрделі құрылымды сала табиғатты
экономикалық мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары
деңгейін қамтамасыз ете алады. Қазіргі таңда туризмде ғаламдандыру процесі
жүріп жатыр, оған Қазақстан да еніп отыр. Туризм – (француз тілінен
аударғанда,серуендеу,саяхат мағынасына келеді) – бос уақытты тұрақты
жерінен тыс жерлерде өткізудің бр түрі. Рекреацияға немесе демалысқа
қарағанда туризм деген өте қысқа түсінік. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша
“туризм” – бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және
тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине
егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен
уақытша қоныстануға айналып кетпесе. Сонымен, туризм деген түсінік, олұрақы
жерінен тыс жерге 24 сағат немесе дан да көп уақыт ішінде болатын
рекреацияның барлық түрі.
Туризм әлемнің көптеген елдерінің баса көңіл аударарлық
шарушылық салаларының бірі блып отыр. Ол әлеуметтік экономикалық даиудың
катализаторы бола отырып, негізгі шаруашылық секторларына (көлік, байланыс,
ауыл шаруашылық, құрылыс және т.б. ) үлкен әсерін тигізеді.
Мамандардың болжауы бойынша, XXI ғасыр туризм ғасыры болмақ.
Қазақстанда туризм қарқынының дамуымен жаңаша ойлап, жаңа істер атқаратын
мамандарға қажеттілік өсті. Біздің елімізде туризмді дұрыс жоспарлап дамыту
үшін туризмнің теориялық негіздерін білу өте керек. Тиянақты білімі бар
мамандар туризм әлеінде дұрыс бағыт ұстау мүмкіндігіне ие бола алады.
1.2 Туризм классификациясы
Қазіргі туризм класификациясы, бәрінен бұрын территориялық
туристік шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті.Бұл
классификацияның мәні туризмнің жеке түлерін бөліп көрсету болды. Қазіргі
уақықа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған.Оны тәжірибеде
туризмнің нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігі түсіндіреді. Туризмді әр
түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады: мақсатына қарай,
саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне, орналасу жолына,
саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және т.б. Бірақ шешуші рольді
атқаратын-саяхаттың мақсаты. Формасы мен кластадан айырмашылығы-туризмнің
түрлері өте көп. Олар бірқатар факторларға бағынышты, олардың ішіндегі ең
айрықшалары:
• Бос уақыттың болуы мен ұзақтығы
• Жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамның жеке
талғамы және материалдық молшылық
• Табиғи жағдай мен мезгілдің әр түрлілігі
• Қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және басқалар.
Сапардың мақсатына,шартттарына,бағытына қарай, туризмді кластарға
және түрлерге бөлуге болады. (5-ші сурет)
Қоғамдық функциясы мен өндірісті технолгиясына қарай туризмнің үш
негізгі түрін бөліп қарауға болады: емдеу, спортық-сауықтыру, танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам организмін
жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық және сауықтыру
түрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық және еңбек
іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Туристік ағым мен оның бағытына қарай, сондай-ақ құқықтық
статусына байланысты туризм екі үлкен классқа бөлінеді: ішкі(ұлттық) және
халықаралық(шетелдік). Ішкі туризм – бұл азаматтардың өз елінің ішіндегі
саяхаты. Халықаралық туризм-бұл азаматтардың өз елінен тыс жердегі
сяхаты,туристердің бір елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге
сапарлары. Шетелдік туризм-бұл шнтелдік азаматтардың туристік мақсаттармен
басқа елге келуі. Бұлай бөліну халықарлық туризмнің екі басқа түрімен тығыз
байланысты-кіру және шығу, бұл туристік ағымның бағыты арқылы айырмашылықта
болады. Туризм түрі жағынан әр түрлі белгілеріне қарай
классификацияланған. Ұйымдастыру жағына қарай туризм: a)ұйымдастырылған
(жоспарлы) б) өз жоспары бойынша (әуесқойлық) в) ұйымдастырылмаған (жабайы)
болып бөлінеді. Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар
ұсынатын саяхат – ұйымдастырылған туризм деп аталады. Ұйымдастырылмағаннан
айырмашылығы- әуесқой және жабайы туристер өздерінің саяхатын өзінше
ұйымдастырады. Әуесқой туристердің жабайы туристерден айырмашылықтары
болады. Әуесқой туристер туристік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді.
Жабайы туристер турфирмасыз, туристік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм жеке және топтық болып бөлінеді. Жеке бір адамның немесе
бір жанұяның (бес адамға дейін) өздерінің жеке жоспары бойынша саяхатын
жеке туризм дейді, бір топ адамның саяхатын (6-7 адамнан бастап) топтық
туризм деп атайды. Топтық туризм, әдетте, қатысушылардың тілек- талаптарына
сәйкес ұйымдастырылады. Бұл турлар археологиялық, мәдени-өнер және тарихи
болуы мүмкін.
Жылжымалылық белгісіне қарай туризм стационарлық және көшпелі
болып бөлінеді. Туризмнің стационарлық түріне емдеу туризмі және спорттық-
сауықтыру туризмінің кейбір түрлері жатады. Көшпелі туризм үнемі қозғалыста
болып, өзінің орнын жиі ауыстырып тұрады. Қазіргі шақта техникалық
мүмкіндіктердің өсуіне қарай көшпелі туризм кұшейетін сияқты. Сапардың
ұзақтығына қарай туризм қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Адамдадың үш тәулікке дейін саяхатқа келуін қысқа мерзімді туризм дейді.
Қысқа мерзімді сапар–туризмнің бұқаралық түрі болып саналады. Ұзқ мерзімді
туризм (үш тәуліктен артық) каникул немесе ұзақ мерзімді демалыспен
байланысты. Саясаттың ара қашықтығына қарай туризм жақын және алыс болып
бөлінеді. Жақын саяхат өз елімізге, алыс саяхат шетелдерге бару деген сөз.
Туристік ағындардың ритмі бойынша туризм жылдық және мезгілдік болып
бөлінеді. Жылдық дегеніміз жыл бойы туристік аудандарға саяхатқа, демалуға
адамдардың барып тұруын айтады. Мезгілдік- ондай туристік жерге жылдың бір
кезеңінде ғана баруы.
Туристік саяхатқа қатысушылардың жасына қарай туризм былай
бөлінеді:a)балалар мен жасөспірімдер туризмі; б) жастар туризмі;
в)ересектер туризмі. 2,67-70
Туристердің сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді
төмендегідей бөлуге болады: а) қонақ уй типті және б) қонақ уй типті
емес.
Туристік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей бөлінеді:
а) рекреациялық, б) экскурсиялық және в) арнайы туризм. Рекреациялық
туризмге – емделу және сауықтыру үшін саяхат кіреді. Экскурсиялық туризм-
табиғаты менәлеуметтік-экономикалық тұрғыдан қызықты орындармен танысу
мақсатымен саяхат, бұл бөтен аудандарға немесе елдерге саяхат жасау. Арнайы
туризм-арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат. Көлік қызметінің
түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен, темір жолмен, теплоходпен
саяхаттау болып бөлінеді. 2,70-73
Қазіргі экономикада туризмнің ролі үнемі өсіп және өзгеріп
тұрады. Бұрын туризмде алдыңғы рольде болған елдер, қазір екінші және
үшінші орындарға кетуде.Олардың орнына жаңа озаттар келуде.
туризм
Ел ішінде
Ұлттық
Ұлттық туризм Ел ішіндегі
туризм
Халықаралық
5-сурет.Туризмнің классификациясы
1.3 Туризмнің экономикалық мәні
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
• Өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық
қатынастарды белгілі бір жинағы ретінде;
• Белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді
қосып, елдің халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
• Туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты
зерттейтін экономикалық ғылым ретінде;
• Туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын,бөлетін және
айырбастауды зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
• Туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамның мінез-
құлқын зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол
экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік
шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар,
туризм – көптеген дамушы елдердің экономикалық өсуінің катализаторы.
Өйткені туристер басқа елге демалысқа барғанда басқа өндірісте өндірілген
өнімнің бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен қатар онда жаңа жұмыс
орнын да құрады.13,53-63
Қазіргі туризм экономикалық құбылыс ретінде:
- индустриялдық түрде болады;
- туристік өнім мен қызмет түріде көрінеді, оны жинауға және
көлікпен тасуға болмайды;
- жаңа жұмыс орындарын құрайды және жаңа аудандардыигерудегі
алғашқы қарлығаш, сонымен қатар ұлттық экономиканың жылдам
дамуының катализаторы болады;
- туризмге мамандандырылған елдің пайдасына ұлттық табысты қайта
бөлу механизмі ретінде кіріседі;
- ұлттық табыстың өсуіне, жергілікті инфрақұрылымның дамуы мен
жергілікті халықтың өмір деңгейінің өсуінде мультипликатор рөлін
атқарады;
- жоғарғы деңгейдегі әсерлілікпен және инвестицияның жылдам
қайтарылуымен сипатталады;
- табиғат пен мәдени мұраны қорғаудың тиімді құралы ретінде жұмыс
істейді, өйткені оның негізгі ресурстарының базасын осы
элементтер құрайды;
- барлық шаруашылық салаларымен және адамның іс-әрекет түрлерімен
сәйкес келе береді;
Сонымен, туризм аймақтың немесе елдің экономикасына белсенді түрде
әсер ете алады, онда ол оның шаруашылық, әлеуметтік және гуманитарлық
негізінде дамиды. 2, 96-105
Халықаралық туризм- бұл өте күрделі және сирек кездесетін
құбылыс. Бәрімізге белгілі, мемлекеттің сыртқы экономикалық байланысы
айырбастың әр түрлі формалары арқылы іске асады: аманат кассасындағы ақша,
шетелдік салымдар, халықтардың көшіп-қонуы, мәдениет өңірегіндегі йырбас,
сауда қызмет көрсету және тағы басқалар. Қандай бір ел болмасын оның ең
күрделі экономикалық іс-әрекеті сыртқы экономикалық айырбас, жеке алғанда,
нәтижесі валютамен түсетін сыртқы сауда. Халықаралық сауда секілді
халықаралық туризм экономистерді ішкі туризмнен бұрын қызықтыра бастады.
Олар, туристік қозғалыс төлем балансына тауар айырбасы секілді әсер етеді
деген қорытындыға келді. Сондықтан да, халықаралық туризмді сыртқы
экономикалық байланыстың бір түрі деп белгілеген жөн, яғни ол сыртқы
сауданың арнайы бір түрі болады. Туризм халықаралық қатынастардың бір түрі
ретінде шетел туристеріне кең көлемде мәдени және рухани қажеттіліктерін
өтеуге бағытталған туристік қызметтер көрсетеді.
Әлемдік нарықта сыртқы сауда айырбасына тікелей кірмейтін тауарлар
мен көрсетілетін қызметтерді сатуға және сатып алуға болмайды. Бұл жерде
тек тауарлар мен қызметтер ғана емес, сонымен қатар табиғи және әлеуметтік-
экономикалық туристік – рекреациялық ресурстар да сатылады және сатылып
алынады. Бірақ дәстүрлі экспорттағыдай, бұл сату мен сатып алыну
территориядан айырылмайды. Басқа осындай ерекшелігі-тауар мен қызмет
өндірісіне жұмсалған зат пен еңбек құралдар жерінде іске асады. Бұл жерде
тауарлардың тұтынушыға жылжуы емес, керісінше тұтынушының тауар-қызмет
өндірілетін жерге келуі орындалады. Бұл капиталдың айырбас шеңбер уақытын
құрайды. Біріншіден, сатып алушы (турист) көліктік шығындарды өзіне алады.
Екіншіден, шетел туристерінің келген уақытында сувенирлер мен тауарларды
сатып алуын сыртқы сауда операцияларының пайдалы түрі ретінде қарастыруға
болады. Көптеген елдердегі әр түрлі салалар осы ішкі экспортқа жұмыс
жасайды. Мысалы, Жапонияда-шетел аппаратуралардың, фотоаппараттардың көп
бөлігін сатып алады; Швейцарияда-сағаттарды; Францияда-парюмерия заттарын;
Италияда -аяқ киім мен тері заттарын; Ұлыбританияда-арақ (виски) және т.б.
Халықаралық туризмнің тағы бір ерекшелігі- елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтан шетелдік туристердің келуін "белсенді"туризм
деп атайды.Оған қарсы туристердің шетелге кетуі ұлттқ ақша мөлшрінің
азаюына әсерін тигізеді. Бұндай туризмді "белсенді емес" туризм деп атайды.
Туристердің белсенді және белсенді емес болып бөлінуі туристік іс-
әрекеттің қаражат нәтижесімен байланысты,ол халықаралық туризмде ғана
болады, ішкі туризмге тарамайды. 12, 134-145
Кейбір жағдайларда шетелдік туризмнің дамуы елдің экономикалық
және әлеуметтік дамуын жылдамдатуға да жіберілуі мүмкін.Шаруашылық
жүйесінде туризм еңбектің бөлінетінін көрсетеді бұндайда басты рольді
экономикасы жоғары дамыған елдер атқарады. Сыртқы сауданың басым бөлігі
экономикасы дамыған елдердің арасындағы тауар алмасуға келетінін білеміз.
Әлемдегі негізгі туристік сапарлардың көбісі өндірісі жоғары дамыған елдер
арасында жүреді, өйткені оларда азаматтардың шетелге шығу пайызы өте
жоғары(АҚШ,Франция,Ұлыбритания). Сондай-ақ, сыртқы және экономикасы орта
деңгейде дамыған елдер(Греция,Потугалия,Туркия) және дамушы елдер де
(Тунис,Тайланд және т.б.) арасында жүреді және іске асырылады. 7,
Экономикалық жағынан белсенді туризм (туристерді қбылдау) туристік
игіліктерді экспорттау, ал белсенді емес туризм (азаматтар шығу)- импорттау
деуге болады. Белсенді және белсенді емес туризмнің экономикалық әсерін
есептеу қиын, өйткені шетел туристерінің жергілікті өндірістің өнімдеріне
сұранысы мен көлемдері туралы хабарлар жоқ. Бұл сұранысты есепке алу мүмкін
емес,оны тек болжауға болады. Статистикалық есептің қиындығы иемдену
қаблдаушы мемлекетте жүреді, ал иемденген тауарлар тұрақты тұру мемлекетіне
әкелінеді. Бұл тауарлар шекараны өткенде тізімге алынбайды. Бұл жерде
белсенді туризмді "көрінбейтін импорт" деуге болады. Шетел туризмін
экономикалық дамуды тездететін, балансын жылдадататын жіне мемлекеттік
қорын үлкейтудің қайнар көзі деуге болады.
Халықаралық туристік нарық экономикалық категория ретінде өзін
тауар-ақша қатынас сферасы есебінде ұсынады, оның өзіне тән ерекшеліктерін
келесі қағидаларымен анықтауға болады:
- нарықтың кешенді сипаты болады,яғни онда көрсетілетін қызмет пе
тауарға сұраныс және ұсыныс орын алады;
- көрсетілетін қызмет пен тауарларды пайдалану өндіретін елде
болады. Бұл жағдайды сыртқы сауда операциясының пайдалы түрі
ретінде қарауға болады, өйткені ішкі нарықта сауда және бағаме
жүргізіледі және ол көтерме бағадан едәуір жоғары;
- сұраныс субъективті түрде болады. Тұтынудың түрі ретінде сұраныс
тура тұтынушыладың жеке табысына тәуелді. Тұрмыстың жақсаруымен,
соған сәйкес, тұрақты жердегі және демалыстағы шығынның да өзара
қатынасы өзгереді. Демалыстағы туристік шығынның өсуі, әрине
тұрақты жердегі және демалыстағы шығынның да өзара қатынасы
өзгереді. Демалыстағы туристік шығынның өсуі, әрине, тұрақты
жеріндегі шығынды құлдыратпайды. Туристің демалыс кезіндегі
шығыны оның тұрақты жеріндегі шығыннан әлдеқайда жоғары
келеді.Қоғам өмірінің деңгейі жоғарылағанда ғана туризмге деген
шығын өседі. Туристік қажеттілік пайда болады және өндірісік
күштің дамуының белгілі бір деңгейінде соған қоғамдық-
экономикалық жағдай сәйкес келгенде ғана қалыптасады. Бірте-бірте
күнделікті бюджет туристік бюджетке ауыса бастайды. Мұндай
прооцестер экономикасы дамыған едерде ғана анық байқалады;
- туризмдерге ұсыныс өте икемсіз. Бұлай болу себебі-мұнда
өндірістің мүмкіндіктері нақты анықталған, сұраныстың өзгеруіне
қарай жылдам өзгере алмайды. Сұраныстың көбісі туристерге
көрсетілген қызмет болғандықтан, ұсыныстарды дамытып іске асыру
үшін туристік инфрақұрылымға және негізгі қорға көп капитал қажет
болады;
- туристік мекемелер жұмысының өзіндік ерекшелігі-стратегиялық
қорды құрудың мүмкіндік еместігі. Онысыз "өлі мезгіл" кезіндегі
жұмыссыздықты өтеу үшін "мезгілдің шыңы" кезіндегі ұсыныстарға
сай жұмысты ұлғайта алмайды. Мұның барлығы мекеме үшін өтелмейтін
шығын.
Сондықтан да, туристік потенциалға, туристік қызметтегі сұраныс пен
ұсынысқа кешенді баға беру арқылы туристік шаруашылықтың қазіргі
тиімділігін анықтауға және оның дамуына ұзақ мерзімдік болжам жасауға
болады. 5,38-43
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттің маңызды жағының бірі ретінде,
халықаралық туристік ағымдардың өсуі мемлекет арасындағы сыртқы
экономикалық байланыстарды кеңейтуге әсерін тигізеді, материалдық байлықтар
мен мәдени құндылықты құруда басқа ұлттардың тәжірибесін пайдалануға
мүмкіндік береді. Осының арқасында, сыртқы экономикалық байланыстың бір
түрі ретінде, халықаралық туризмнің маңызы үздіксіз өсе береді.
2. Әлемдік жетекші туристік дамыған елдер
Туризм–бүкіл әлемдік құбылыс. Қазір туристерді қабылдамайтын,
туристерін саяхатқа жібермейтін ел жоқ. Рекреациялық ресурс барлық жерде
бар,оның деңгейі экономикалық теорияға сәйкес сұранысқа қалай анықталады,
ол өз ретінде елдің туризм бойынша шығыны мен табысын белгілейді. Бұның
барлығы статистика арқылы көрсетіледі, яғни нақты туризм туралы
мәліметтер, оның құрылымы туралы анықтамалар.
Баланс көрсеткіштері өте қажет, себебі оны туристік нарықтың
жағдайына, туризмнің территориялық дифференциясы мен құрылымының
тенденциясына талдау жасау үшін және әлемдік нарықтағы стратегиясы мен
тактикасын анықтауға қолданамыз. Еуропа аймағы үнемі өзінің жағымды
балансын жақсартуда, Солтүстік Америка экономикалық жағдайын тұрақтандыруға
тырысуда жіне жақын уақыттарда халықаралық туризмнің шығыны мен табысын
теңестірмек дегенді әзірге айтуға болады.
11-кесте
Шетелдік туристерді қабылдайтын әлемнің жетекші 10 елдері (ДТҰ ,2002)
Әлемдік орны Келушілердің
Елдер саны,млн.адам
1990 2002 1990 2002
1 1 Франция 50,0 75,5
2 2 АҚШ 39,8 50,9
3 3 Испания 34,3 48,2
4 4 Италия 26,7 41,1
11 5 Қытай 10,5 31,2
7 6 Ұлыбритания 18,0 25,2
16 7 Ресей 7,2 21,2
17 8 Мексика 6,4 20,6
9 9 Канада 15,3 20,4
8 10 Германия 17,0 19,0
11-кестеде туристерді қабылдайтын әлемнің 10 негізгі елдері
көрсетілген. Көңіл аударарлығы – бұл ондықтың жоғары консерватизмі,
Шынында,он жылда оған небары 3 ел қосылды. (соған сәйкес үшеуі кетті):
Қытай, Ресей және Мексика ғажайып қадам жасап, 17-ші орыннан 8-ші орынға
көтерілді.
Францияның бірінші орында болғанына ешкім де күмәнданбайды,
ол жыл сайын 50 млн аса туристерді қабылдайды (бүкіл әлемдегі туристердің
11%) және туристік индустрияны орташа еуропалық нормадан асатын қарқынмен
дамытушы болып отыр. 2, 166-169
Сонымен, туризм өте әсерлі индустриалдық кешеннің қатарына
жатады, оған, әсіресе экономиканы дағдарыстан шығаруда, немқұрайлы қарауға
болмайды.
Франция
Француздық туризмнің ішкі нарығы Батыс Еуропаның өзге ішкі туризм
және нарығынан ерекшеленеді. Біріншіден, француздардың көп емес бөлігі
қздерінің демалысын шетелде өткізеді (шамамен жылына18%). Екіншіден,
бірнеше демалыс кезеңдерінің кептелісі бар: шілдеде және тамызда болатын
мектеп демалыстары, қысқы жаңа жылдық демалыстар, ақпандағы және пасха
кезіндегі демалыстар.Үшіншіден, француздар көлікпен саяхаттағанды ұнатады
(барлық ішкі туристердің 81%). Төртіншіден, сапар шегушілердің көбісі қала
тұрғындары. Француздар өздерінің демалысы барысында қонақүйде тоқтауды
емес, өзге тұрақтау орындарында тоқтауды қалайды. Мысалы, 1990 жылы елде
2,8 млн "демалыс" үйлері болған. Отельдер көбінесе қыста демалушылар үшін
маңызды. Француздардың шамамен 5% жазғы демалысты жағалауда өткізсе, 23%-
ауылдық жерлерде, 17%- таулы курорттарда демалады. Ал қысқа қарай көрсеткіш
мүлдем өзгеше, жағалауда француздардың тек қана 17%, ауылдық жерлерде-28%,
ал 40% тауға демалуға кетеді.
Шығу туризіміне келсек, француздардың тек, 5% покедж- турмен
және 6% авиатранспортпен саяхаттайды. Жаз уақытында ерекше таңдалатыны
көрші Испания және Италия елдері (екеуі жазғы саяхаттың 40% құрайды). 1991
жылы Испания Француз туристерінің 8 млн қабылдады, ал Италия-7,29 млн
туристерді қабылдады. Соңғы уақыттарда француздар СТА, Азия, Кариб
бассеинінің Француздық аралдары, Француздық Полинезия сияқты шалғай
аудандарға саяхаттарды таңдауда. Іскерлік саяхаттардың көбісі Германия мен
Ұлыбританияға жасалады. Франйиядағы шетелдік туристердің саны 1980-1991
жылдар ішінде 29-дан 55 млн адамға, көбейді. Францияға келушілердің басым
бөлігі Германиядан 25% қонақтар келеді, ал олардың саны келесі он жылдықта
8,4- тен 13,4 млн адамғ өсті. Оның ізінен Ұлыбритания, Бельгия, Италия,
Швейцария, Нидерланды, Испания келесі кезекте.Францияға келушілердің көп
бөлігі Француздық Ривьерде демалуды жақсы көреді: жылына 35 млн туркүн
отельдер мен туристік лагерьлерде өткізіледі. Одан ары қарай Париж (15,5
млн туркүн отельдерде), Альпі, Аквитания және Лангедок-Руссильон (әр
қайсысы 6 млн тур күннен отельдер мен туристік лагерьлерде). Белсенді
түрде жергілікті экономиканы қадағалау мақсатымен, француз экономикасы
жүйелі түрде қонақтарды күту үшін ауылдық жерлерді, мысалы, Аквитониядағы,
орталық Массив бөлігі және Лангедок- Руссильонды жүйелі түрде дамытты.
Алайда бұл шаралар бірінші орында шығу туризімін емес ішкі, яғни, кіру
туризімін жасау үшін қызмет етуі керек еді. 1967 жылы Аквитониядағы жіне
жергілікті ауылдардағы туризмді дамыту мақсатында Француз өкіметі жоспар
құрған болатын.Жоспардың қаржыландыру жеке секторлармен,ал дамыту
координациясы өкімет комиссиясының міндетінде болды. Бұл жоспар бойынша
жағалаулық аудан 16 секторға бөлінеді, оның 9 туризм үшін дамуға тиісті
еді,яғни пляждар, көлдер маңында демалыс зоналарын, су спортының кейбір
түрлерін жабдықтау үшін орындар. Ал қалған 7 сектор бойынша, жасыл зоналар
деп аталатын орындар ландшафты және жабайы табиғатты сақтауға тиісті
болатын.Бұл жоспар бойынша келесі жағдайлар қарастырылды: жасап жатқан
курорттарды сақтау,атап айтсақ Аркашон және Биариц сияқты, Лакано тәрізді
жасап жатқан орындарды кеңейту мен жаңарту және ең бастысы Молиец сияқты
жаңа курорттарды салу.Жоспар және жаңа демалу орындарын салу елдің ішкі
туризімінің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жүзеге асты. 1982 жылға
дейін түнеу орындарының 28% демалу лагерьлерінде болды, ал қонақүйлер мен
тұрақтау үйлерінің үлесі 13% құрады,сол кездегі "демалыс" үйлері 46%
құрады. Жоспардың жүзеге асырылуынан бастап, туризм тіпті 80-ші жылдардағы
экономикалық күйзеліске қарамай дами бастады. Лангедок-Руссильон жағалауы
біздің заманымызға дейінгі 60 жылдары туризм және демалу үшін әлі дамымаған
болатын. Жағалаудың құмды жерлері өзге жерлерден балшықтарымен және ұсақ
сулы тастарымен ерекшеленеді. 1964жылы француз өкіметі ауданның туристік
секторын дамыту үшін ауданды жетілдіру бағдарламасын жасады. Бұл
бағдарламада жолдар мен көлік трассаларымен қиылысқан 5 туристік орынның
құрылысы қарастырылды. Солтүстікте орналасқан курорттар тобы тарихи қала
Ажуа-Мортенің оңтүстігінен және батысынан 20 км-ге созылған теңіздік құмды
жағалауға ие. 1990 жылы оның негізін қалау үшін барлық жабдықтардың 24%
бөлінген, оның негізгі мақсаты бүткіл ауданның туризімін дамыту. Ертеректе
салынған курорттардың ішінде туристердің арасындағы танымалы Сарнон және
Палава, ал Камарг және Ла- Гранд-Мот жақын жылдарда салынған. Соңғы
атақты үлкен курорт өзінің яхт-клубымен атақты. Жалпы Ту деп аталатын өзге
курорттардың топтары 30 км-ді қамтитын құмды жағалауда орналасқанғоған
келесідей ескі курорттар кіреді: Сет, Мезе және Марсель, және кейін
салынған Кап д'Адг курорты. Тудың көлінде су
спортының түрлері дамыған. Бұл топ жалпы ауданның 1\4 бөлігін алып жатыр.
Одан ары Вальрас-Груссан, Люка-Баркарес (ауданның 22% алып жатыр Баркарес
қаласының маңында жақсы яхт-клубы бар), Кане-Аржелес (13% алып
жатыр,негізгі топтың орталығы Сен–Сиприеннің маңында яхт-клубы бар). Көлік
жолдарының жаксаруы, бағдарламаны өңдеушілердің, айтуынша, туризмнің
дамуына әсер етуі керек. Бағдарлама жиі жаңартылып отырды (1969жылы және
1992 жылы) және оның жүзеге асуы ауданда өткізілген демалыс күндерінің
біршама өсуіне әсер етті, ауданда 16 млн-н 1968 жылы 39 млн дейін 1979
жылы,ол жалпы келушілердің саны 1960 жылы 30 мың адамнан 1990 жылы 5 млн.
адамға дейін.Франция өкіметі, туризм дамуының аудан экономикасына едәуір
әсер ететінін байқап, экологияның және автомобил жолдарына үлкен қаржы
салып тәуекелге салды. Бірақ мұндай жүйе үнемі жағымды нәтиже бермейді.
Мысалы, бір кезеңде Италия өкіметінің Италияның оңтүстігінде
туризді дамыту мақсатында автомобиль жолдарын салуы сәтсіз аяқталды.
Лангедок-Руссильон ауданы негізінен ішкі туристерге қызмет етеді. Осылайша
1986жылы барлық қонақтардың 88% француздар құрады, 1992жылы ауданның ішкі
нарығына 54,1 демалыс күннен келді. 1988жылы орналастыру орындарының 63%
"демалыс" үйлерінің үлесінде болды, ал лагерлік қалашықтарда 26%.Франция –
халықаралық туризм орталығы.Қазіргі кезде Франция жылына 77 млн-дай шетел
туристерін қабылдайды. Елдің сыртқы экономикалық байланыстарын дамытуда
туризмнің маңызы зор. 8,
Ұлыбритания.
Ұлыбритниядағы туристік индустрияның жетілуі барлық даму кезеңінде,
орналасу структурасының өзгеруіне және демалыс өткізу әдетіне тәуелді
болды, орналасу тығыздығына емес (Ұлыбритания халқы 57,2 адамды
құрайды).Британдықтар 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін белсенді саячаттай
бастады.70-ші ж.мұнайдағы дағдарыс,сонымен бірге 80-ші ж. Экономикалық
күйзеліс сапар шегуді едәуір азайтты,және тек қана 80-ші жылдардың
ортасында болған саяхаттардың саны оның деңгейін 70-ші жылдардың басына
қарағанда едәуір көтерді.Осы кезеңде британдықтардың ішкі және шетел
туризімінің арасындағы баланс едәуір өзгерді.Ішкі туризмнің көлемі жалпылай
алғанда дағдарысқа дейінгі жағдайға 1987 жылы жетті.Алайда бұл мерзімнің
ішінде британдықтардың теңіз жағалауындағы курорттарда дәстүрлі түрде 2
апта демалуы бірқалыпты 14% қысқартылды,сонымен қатар жеке қызмет көрсету
секторында демалу көбейді.Тек қана іскерлік туризм едәуір көтерілді, 1987
жылы 17 млн адамнан 1980 жылы 20 млн-ға дейін, тіпті ішкі туризм ең қиын
кезеңді өткерген кезде. Әрине нарықтағы мұндай өзгерістер елдің туризм
индустриясына әсер етпей қоймайды.Мысалы,курорттық зоналардағы отрельдерге
сұраныстың қысқаруы, қонақуйлердің егелеріне қонақуйді күнделікті күндерде
бизнес- туризм үшін,пайдалануға немесе қарттар үйіне беруге мәжбүр етті. 70-
ші жылдардан қазіргі кезге дейін сыртқа шығушы британдықтардың саны
Ұлыбританияға келушілерден озып шықты себебі британдықтар сол баяғыдай
демалыстарын Испанияның, Францияның, Грецияның, Кипраның, Португалия,
Тунис, Туркияның керемет курорттарында демалуды қалады.Өзге маңызды фактор,
мықты ұлттық валюта, бұл елді шетелдік қонақтарға қымбаттады. 80-ші
жылдардың соңында "Құмдағы дауыл" соғысы және тиімді емес ұлтық валюта
Ұлыбританияның шығу туризімінің қысқаруына алып келді, 1989 жылы 31,03 млн-
н 1990 жылы 30,5 млн-ға дейін азайды.Алайда 90-шы жылдары шығу туризімі
қайта көтеріле бастады. Ұлыбританиядағы шығу туризімінде маңызды орынды
Солтүстік Америка алады (43%), бұл негізінен доллардың курсы мен фунт
стерлингтің арасалмағына байланысты.Британдықтар үшін жазғы мерзімде Майами
америалық курорты атақты. Ал басқа уақыттарда бұл нарық достармен
жәнетуысқандармен кездесу үшін ірі саяхаттың бірі болып қалады.Британдықтар
сондай- ақ Тайланд және Кариб теңізінің елдері сияқты экзотикалық елдерге
инклюзивтік турлар бойынша алыс саяхаттарға шығады.Ұлыбританияға келуші
туристердің саны 70-ші жылдары мұнайлық дағдарысқа қарамай,үзіліссіз
өсті,және өзінің шегіне 1977-1979 жылы жетті,12,5 млн адамды құрады.Алайда
80-ші жылдардың басында шетелдік қонақтардың келуі қысқарды және 1981 жылы
11,9 млн адамға жетті.Бұдан кейін көрсеткіш 1992 жылы өсті, 18, 1 млн
адамды құрады.Бұл кезеңде туризмнен келетін табыс өсті, 1979 жылы 2797 фунт
стерлингтен 1992 жылы 7630 фунт стерлингке дейін,дегенмен шетелдік
қонақтардың келуінің орташа деңгейі қысқарды. Ұлыбританияға келуші
туристердің мақсаты әр түрлі: демалысты өткізу (43%) ары қарай іскерлік
саяхатттар (21%) және туысқандар мен достарды аралау (21%) шетелдік
қонақтардың шамамен 50% Еуропалық Одақ елдерінен келеді,олардың 40%
демалушылар және 26% бизнес-туристер құрайды. Өзге көшбасшы нарық ретінде
Солтүстік Америка тұр. Ұлыбританияның шетелдік қонақтарының негізгі бөлігін
үлкен қалаларға келуші бизнесмен-саяхатшылар, онда сонымен бірге мәдени
туризм қаланған.
Италия
Италияның туризм индустриясының қалыптасуы 100 жылды қамтиды
деуге болады, бұл мерзімде Италия әлемнің туристік орталықтарының жетекші
бір еліне айналды. 1991 жылы Жерорта теңізіне түскен барлық кірістің 36%
Италияның үлесінде еді. 1983 жылы туризм сферасын және қонақүй
индустриясын дамыту мақсатында туризмді дамыту мен жетілдірудің негізгі
заңы қабылданды. Бұл заңда аудандық деңгейдегі туризмді басқару органдары
мен оларды талдаудың реті, елдің қонақүй шаруашылығының классификациясына
анықтама, қоғамдық ассоциациялардың туристік кәсіпкерлікпен, көлік және
туристік бюромен айналысудың шарттары, туристік сфера мамандарының
кәсіптік ережелері, мемлекет тарапынан туристік саланы қолдау шаралары
анықталған. Италияның негізгі туристік ресурстары–таулар, көлдер және
мәдени құндылықтар ең біріншіден жергілікті туристерді емес, шетелдіктерді
қызықтырады. Елге келу мотивтерінің ең негізгілерінің бірі-елдің мәдени
тарихи құндылықтары 45%, климат-43%, 27%-табиғатты және 30% шамасында осы
айтылғандардың бәрін көру үшін келетін шетелдктерді қамтиды.
Халықаралық туризм Италия мемлекетінің негізінен солтүстік бөлігін
қамтиды. Мысалы, 1990 жылы елдің өзге өңірлеріне қараганда, бұл жерде
демалған туристердің саны жалпы туристердің 57% қамтыған. Барлық
келушілерден, шетелдік қонақтарды қабылдап алудан 1-ші орында Венетто -20%,
одан ары Тоскано мен Альто-Адидже әрқайсысы 13% келушілерді қабылдаған.
Ішкі туристер (39млн шамасында) негізінен көбіне демалысты өз
облыстарындағы курорттарда өткізеді. Бұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Туризмнің адамзат тарихындағы және әлемдік экономикадағы ролі
1.1 Туризм тарихы
1.2 Туризм классификациясы
1.3 Туризмнің экономикалық мәні
2 Әлемдік жетекші туристік дамыған елдер
2.1 Туристік дамыған елдердің индустриясы
2. 2 Туристік дамыған елдердің даму ерекшелігі
2. 3 Туристік дамыған елдердің туристік-рекреациялық потенциалы
3 Әлемдік туризм келешегі
3.1 Қазіргі туризм түрлері
3.2 Халықаралық туризм дамуындағы әлемнің жетекші елдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі уақытта туризм алдыңғы қатарлы жеткілікті дамыған
дуниежүзілік салалардың бірі болып табылады. Өзінің өсу қарқынына
байланысты туризм “XX ғасырдың экономикалық феномені” ретінде
қабылданған. ДТҰ-ның мәліметтері бойынша дүние жүзіндегі келуші
туристердің саны 1995 жылы 567 млн. адамды құраған, ал 1960 жылмен
салыстырғанда 8 есе өскен. 1996 жылы әлемде 70млн. Адам тіркелген, ал 1996
жылы 572,9 млн. келушілер тіркелген.
Көптеген елдерде туризм ішкі орта өнімді реттеуде, сыртқы сауда
балансын қамтамасыз ету мен бос жұмыс орыдарын ұсынуда маңызды орын
алады. Ол экономиканың мына салаларына: көлік және байланыс,
құрылыс, ауыл шаруашылығына үлкен әсер етеді, яғни әлеуметтік экономикалық
дамуға катализатор ретінде қызмет атқарады. Өз кезегінде туризмнің дамуына
әр түрлі факторлар әсер етеді: демографиялық, табиғи-географиялық,
әлеуметтік-экономикалық, тарихи, саяси-құқықтық. Туризмнің мәні валюталық
түсімнің көзі ретінде, халықаралық келісімдердің кеңеюінде әрдайым өсуде.
1995 жылы халықаралық туризмнен түскен табыс бүткіл дүниежүзілік
экспорттың және қызмет көрсету экспортының 8% құрады. ДТҰ-ның бағалауынша
халықаралық туристердің саны 2010 жылы 1018 млн.адамға жетеді. Туризмнің
дамуына ғылыми-техникалық пргресс, өмір сүру сапасының жоғарылауы үшін бос
уақыттың көп болуы, экономикалық-саяси жағдай және өзге факторлар әсер
етеді. Сонымен бірге өзге елдерде туризмнің дамуына қоршағн ортаның
тазалығы өмір сүру сапасының жоғарылауына индикатор ретінде әсер етеді.
Туризм экономиканың саласы ретінде қалалардың инфраструктурасын дамытуға,
қосымша бос орындардың блуына, қоршаған ортаның қорғалуына, экологиялық
жағдайдың жақсаруына әсер етеді. 3,56-59
Туризм адамның ежелден бері пайдаланып келе жатқан
кәсіпкерлігінің бір түрі. Бірақ туризмнің әлеуметтік-экономикалық сала
ретінде мойындалғанына көп болған жоқ. Әр түрлі факторлардың кешені
ретінде, туризм дүниежүзілік қоғамның жан-жақты дамуына әсер етеді. 1980
жылы Манильде өткен халықаралық конференцияда туризмнің кең ауқымды
мағынасы анықталды, туризм-халықтың өмір сүруінде маңызды орын алатын,
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, экономикалық салаларға әсер ететін, сондай-ақ
халықаралық қатынастарда маңызды орын алатын кәсіпкерліктің бір түрі
ретінде танылды.
Халықаралық туризмнің статистикасы XX ғасырдың алғашқы жртысында
қалыптаса бастады. 1929 жылы Австрияны 2 млн. адам, Швейцарияда 1,5млн,
Италияда 1 млн. астам келушілер тіркелген. Келушілер санының артуы
Еуропалық елдердің есепке алып отыруына алып келді. Бірақ сол кезеңде
саяхатаушылардың статистикасының өзіндік мәні болмады. Туристер өзге
саяхатшылардан мүлдем ерекшеленбеді, олар бір категория ретінде көрінді.
Халықаралық туризм стсатистикасының алға жылжуының жаңа кезеңі 40-шы, 50-
ші жылдардың басы болды. Соғыстан кейін көптеген еуропалық елдердің алдында
біраз мәселе тұрды: басқарудағы қабілетсіздік, қаржылық және тауарлық
жүйедегі күйзеліс. Бұл мәселелерді шешу,бүгінде ірі кешендік істі қажет
етті. Осы шарттарға сай басқарушылар халықаалық туризмге үлкен үміт артты.
5,97-105
Халықаралық туристердің статистикасы негізінен екі бөлімнен
тұрады:
1. Туристік ағымдар статистикасы
2. Туристік табыс пен шығыс статистикасы
Туристік ағымның негізгі көрсеткіштері келушілердің саны мен
олардың болуының ұзақтығы. Келушілердің саны дегеніміз - қандай да бір елде
белгілі бір уақыт ішінде болған, қоныстанған, тіркеуден өткен туристер
саны. Келушілердің статистикасы әлемдегі туристік ағымның санын жазумен
шектеледі. Жаппай туристердің алмасуымен туритсік нарықта көзге түсіп
жүргені - Еуропа (2000 жылы келушілер саны-402,8 млн.)
- АҚШ (2000 жылы келушілер –125,3 млн.)
Еуропа мен Американың солтүстік бөлігі нағыз әсерлі туристік
аймақ болып саналады.Барлық келуші туристердің 415 бөлігі осы аймаққа
келеді.Келушілердің статистикасы әлемдегі туристік ағымның санын жазумен
шектеледі.Олардың мөлшері өсуде.Егер де соғыстан кейінгі 50 жылда әлемдегі
халық саны 2 есе өскен болса, туристердің саны 24,5 есе көтерілді.
1950 жылы - 25,3 млн. адам
2000 жылы - 692,9 млн. адам
2001 жылы - 693,7 млн. адам
2002 жылы - 715 млн. адам
Туристік ағымдар туралы жалпы мөлшерде мәлімет беретін
келушілер статистикасынан айырмашылығы – ол туристік саяхаттардың мазмұнын
сипаттайды.
Құралған туристік ағымдардың көрсеткіштері шетелдік туристерді
статистикалық есепке алып қана қоюға қолданылып қойылмайды, сонымен бірге
жергілікті халықтарға да, шетелге кететін немесе өз елінің ішінде
саяхаттайтындарға да қолданылады. Солар арқылы келу, шығу және ішкі
туризмдердің мәлімет базасын салыстыруға болады.
1 Туризмнің адамзат тарихындағы және әлемдік экономикадағы ролі
1.1 Туризм тарихы
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңестік құбылыс ретінде
ежелгі заандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік
әдебиеттерде туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады,
әсіресе В.Унцикер мен Дж.Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К.Пшевлавскийдің (1973) бөлген кезеңдері
келтірілген, оның келесідей кезеңдері бар:
1.XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм:
a) ежелгі туризм
б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі
туризм
в) XVII және XVIII ғасырлардағы туризм
2.XIX және XX ғасырлардағы-II Дүниежүзілік соғысқа дейінгі
туризм.
3.Қазіргі заманғы туризм.
Туристік саяхаттар, сауда саттық сапарлар өзінің мәнін
жоғалтқанда басталды деп санайды. Біздің заманға дейінгі ĨV мың жылдықта
ескі Египетте аталынып жүрген, осындай алғашқы көшіп қонушылыққа жататыны-
діни негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға дейінгі VI ғасырда Египет
фараоны Нехао Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер,
шипалы бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына
бастаған пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда,
жақсы дамыған жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың
тек қана Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде
тежеді. Туризм ол кезде ешқандай табыс көзін әкелмеді.
Жол тораптарының маңызын тек қана парсылар айтарлықтай ұғынып,
өз мемлекеттерінің территориясында қатынасу жолдарының жүйесін құрды. Бұл
қатынас жолдары дегеніміз жақсы қалыптағы патшалық жолдары болды. Бұл
жолдар Вавилон, Сузы және Экбатан қалаларын мемлекеттің шеткі
аймақтарымен байланыстырып тұрды. Әрбір 30 мильден кейін парсы жолдары
бойында саяхатшыларға демалыс жағдайларын қамтамасыз ететін тұрақтар
орналастырылды. Көрсетілген қызметке төленетін ақы байлар мен кедейлерге
бірдей болды.
Алайда, антикалық туризмнің гүлденуі ежелгі Греция және Риммен
байланысты болды. Аталмыш мемлекеттерде туризмнің экономикалық жағына көп
көңіл бөлінді. Ежелгі Грецияда курортология мен емдік туризм пайда бола
бастайды Римдіктер өздерін сауықтыру үшін жылы су көздеріне және
курорттарға барып тұруды жақсы көрді. Емдеу құдайы Асклепийдің храмдары
көне замандарда құрыла бастайды, классикалық кезеңде (V-VI ғғ. Б.з.д.)
олардың саны 60-тан астам болды.Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы
климаты бар жерде салынды. Швейцариядағы курорт Моритц әйгілі ерекшелігімен
пайдалнылды.
Біздің заманға дейінгі VIII ғасырда ертедегі гректер
саяхаттар жасады. Олар арғы көне олимпиадаларға көрушілер немесе
қатынасушылар ретінде қатынасты. Мысалы, Грецяда Олимпиялық ойындарға
өнерсүйгіштер мен спорт адамдары көптеп келушілер болды.
Ойын-сауық бизнесі жақсы дамыды. Олимпиадаға қарсы үлкен
жәрмеңке ұйымдастырылып, ол үшін арнайы сауда қатрлары орнатылды. Туристер
көне храмдарды тамашалап, қалағандар қосымша ақы үшін гидтің аузынан әр
түрлі аңыздарды естуге мүмкіншілік алды. Егер туризм индустриясы жайында
кең мағынада әңгіме қозғар болсақ, ежелгі Рим дәуіріне жүгінеміз.
Мұнда саяхаттар керемет жол тораптарының болуы арқасында іске
асып отырды. Әрине,римдіктер жолдарын әскери қажеттіліктері үшін дамытып
отырды. Әскерлер империяның орталық аудандарынан шекараларына санаулы
күндер ішінде жетіп отырды. Бұл жолдар тек Римнің дамуына ғана әсер етіп
қоймай, бүкіл Еуропалық өркениеттің дамуына әсер етіп,тарихшы Прокопийдің
Римнен Капуяға алып баратын бірінші жолды, яғни Аппий жолын Әлем
ғажайыптарының бірі деп есептеуіне себеп болды.
Римдік жолдар инженерлік өнердің барлық ережелеріне байланысты
салынып отырды. Олардың құрылысы біздің заманның 312 жылы император
Константиннің билігі кезінде басталды. Әрбір жол үшін алдын ала жоспар
құрып, траншея қазған, ал содан соң оны таспен толтырған. Жолдар бойымен
милялық діңгектер орнатылып, қастарына демалыс үшін орындықтар
орналастырған. Римдік миляның ұзындығы мың жұп қадамға тең болған, ал осы
атаудың мағынасы да осыдан, латынша миля мың деген мағына беріп, 1480м
құрайды. Римнен шығатын барлық жолдардың орталығы мен бағдаршысы болып
Октавиан Августин белгі кезінде орнатылған алтын милялық тас саналды.
Ежелгі Римде "жол көрсеткіштер" болып, оларда тек қана белгілі
бір желі көрсетіліп қоймай, сонымен қатар жолда кездесетіп көрікті жерлер
мен қонақ үйлер белгіленіп, бағалары көрсетілген. Туристік саяхаттардың
ерекше формасы емдік жерлерге сапар шегу болды. Алғашында қалада тұратын
бай гректер мен римдіктер қала сыртындағы ауылды мекендерге шығып отырса,
кейініректе бұл саяхаттардың географиялық шектеулері кеңейе түсті.
Минералды бұлақтар мен храмдардың қасында қазіргі санаторийлерге ұқсас
обьектілер салына бастады, ал емдік жерлер жоғары комфортты жағдайлары мен
ойын-сауықтың көп түрлілігімен әйгілі болды.
Ол кезеңдерде ең әйгілілерден бай Байедегі Кампаниядағы (қазіргі
Италия) шомылу орындары болды. Емдік жерлерге саяхатпен қоса, римдіктер
таулы, теңіз жағалауындағы жерлерге сапар шегудіде ұнатты. Бұл тұрғыда ең
қолайлы орын Неополитандық бұғаздың үстінде орналасқан жерлер болды. Рим
империясының құлауы саяхатшылар мен сапар шегушілердің саның қысқартып
жіберді. Орта ғасырда саяхат жасау қиын, қиыннан бұрын өмірге қауіпті
болды. Орта ғасырларда туристік қозғалыс бәсендей түсті. Ішкі жағдайлары
тұрақсыз көптеген жаңа мемлекеттердің құрылуы бұрын-соңды болмаған саяси
кедергілерге әкеп соқты.
XVI ғасырдың екінші жартысында танымдық сипаты бар саяхаттар
жасала бастады, ал ең таңдаулы ел Италия болды. Мұнда көбіне Испания,
Франция және Германиядан шетелдіктер келіп отырды. Еуропадағы ең алғашқы
қонақ үйлердің бірі-"IV Генрихтің отелі" Нант қаласында 1788жылы салынды.
XVIII ғасырда Шамониде демалушылардың көп бөлігін қалалар мен өнекәсіптік
орталықтардың, көбіне Греция және Англияның тұрғындары құрады. 2,44-50
XIX ғасырдың жартысына дейін еуропалық туризм тек қана элитарлық
келбетке ие болады, ал оған қатысушылар ауқатты жоғарғы сынып өкілдері
болып, сол кездегі кейбір авторлар туризмді "аристократтық туризм" деп те
атады. Тек XIX ғасырдың екінші жартысында ғана, әсіресе XX ғасырдың 20-
жылдарында туристік қозғалыс өзгеріске ұшырап, демократиялана бастады.
Егер қазіргі жағдайындағы туризм XIX ғасырдың пайда болып құрылса, ол
XX ғасырдың екінші жартысында ғана шынайы интенсивті дамуға ие болып,
техника, технология, қоғамдық қатынастардың шапшаң дамуымен қатар келіп XX
ғасырдың феномені атағына ие болды.
Бұрыңғы КСРО-да туризмнің дамуы Ресей мен Бұрыңғы КСРО-дағы туризмнің
даму этаптары ұлттық туризмнің пайда болу, қалыптасу, даму және кемелдену
процестерінің сатысы. Негізінен 5 этап көрсетілген:
1)ағартушылық (1890жылға дейін);
2) кәсіпкерлік (1890-1927жж);
3) ұйымдастырушылық орталықтанған(1927-1960ж.соңы);
4) әкімшілік-нормативті (1969-1990жж);
5) өтпелі (1990ж. бастап).
1988 жылы КСРО-да туризмді басқару құрылымы өзгереді. Туризм мен
экскурсиялар бойынша кеңестердің орнына туристік-экскурсиялық бірлестіктер
(ТЭБ) терриоториялық принципке байланысты құрыла бастайды.
Туризм өзінің масштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және
әлеуметік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономиалық
жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін аударып, маңызды қоғамдық-
экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты
қайда және қалай ұйымдастыру, саяхатарға көңілді қалай аударту, туризмде
қызықты және не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және табиғи
себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға бос
уақытын өткізудің осы формасын таңдатады.
Туризмнің шаруашылық саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты
даму стратегиясымен тығыз ұласады. Әлеуметтік-экономикалық дамудың
катализаторы болып табылатын бұл күрделі құрылымды сала табиғатты
экономикалық мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары
деңгейін қамтамасыз ете алады. Қазіргі таңда туризмде ғаламдандыру процесі
жүріп жатыр, оған Қазақстан да еніп отыр. Туризм – (француз тілінен
аударғанда,серуендеу,саяхат мағынасына келеді) – бос уақытты тұрақты
жерінен тыс жерлерде өткізудің бр түрі. Рекреацияға немесе демалысқа
қарағанда туризм деген өте қысқа түсінік. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша
“туризм” – бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және
тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине
егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен
уақытша қоныстануға айналып кетпесе. Сонымен, туризм деген түсінік, олұрақы
жерінен тыс жерге 24 сағат немесе дан да көп уақыт ішінде болатын
рекреацияның барлық түрі.
Туризм әлемнің көптеген елдерінің баса көңіл аударарлық
шарушылық салаларының бірі блып отыр. Ол әлеуметтік экономикалық даиудың
катализаторы бола отырып, негізгі шаруашылық секторларына (көлік, байланыс,
ауыл шаруашылық, құрылыс және т.б. ) үлкен әсерін тигізеді.
Мамандардың болжауы бойынша, XXI ғасыр туризм ғасыры болмақ.
Қазақстанда туризм қарқынының дамуымен жаңаша ойлап, жаңа істер атқаратын
мамандарға қажеттілік өсті. Біздің елімізде туризмді дұрыс жоспарлап дамыту
үшін туризмнің теориялық негіздерін білу өте керек. Тиянақты білімі бар
мамандар туризм әлеінде дұрыс бағыт ұстау мүмкіндігіне ие бола алады.
1.2 Туризм классификациясы
Қазіргі туризм класификациясы, бәрінен бұрын территориялық
туристік шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті.Бұл
классификацияның мәні туризмнің жеке түлерін бөліп көрсету болды. Қазіргі
уақықа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған.Оны тәжірибеде
туризмнің нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігі түсіндіреді. Туризмді әр
түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады: мақсатына қарай,
саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне, орналасу жолына,
саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және т.б. Бірақ шешуші рольді
атқаратын-саяхаттың мақсаты. Формасы мен кластадан айырмашылығы-туризмнің
түрлері өте көп. Олар бірқатар факторларға бағынышты, олардың ішіндегі ең
айрықшалары:
• Бос уақыттың болуы мен ұзақтығы
• Жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамның жеке
талғамы және материалдық молшылық
• Табиғи жағдай мен мезгілдің әр түрлілігі
• Қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және басқалар.
Сапардың мақсатына,шартттарына,бағытына қарай, туризмді кластарға
және түрлерге бөлуге болады. (5-ші сурет)
Қоғамдық функциясы мен өндірісті технолгиясына қарай туризмнің үш
негізгі түрін бөліп қарауға болады: емдеу, спортық-сауықтыру, танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам организмін
жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық және сауықтыру
түрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық және еңбек
іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Туристік ағым мен оның бағытына қарай, сондай-ақ құқықтық
статусына байланысты туризм екі үлкен классқа бөлінеді: ішкі(ұлттық) және
халықаралық(шетелдік). Ішкі туризм – бұл азаматтардың өз елінің ішіндегі
саяхаты. Халықаралық туризм-бұл азаматтардың өз елінен тыс жердегі
сяхаты,туристердің бір елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге
сапарлары. Шетелдік туризм-бұл шнтелдік азаматтардың туристік мақсаттармен
басқа елге келуі. Бұлай бөліну халықарлық туризмнің екі басқа түрімен тығыз
байланысты-кіру және шығу, бұл туристік ағымның бағыты арқылы айырмашылықта
болады. Туризм түрі жағынан әр түрлі белгілеріне қарай
классификацияланған. Ұйымдастыру жағына қарай туризм: a)ұйымдастырылған
(жоспарлы) б) өз жоспары бойынша (әуесқойлық) в) ұйымдастырылмаған (жабайы)
болып бөлінеді. Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар
ұсынатын саяхат – ұйымдастырылған туризм деп аталады. Ұйымдастырылмағаннан
айырмашылығы- әуесқой және жабайы туристер өздерінің саяхатын өзінше
ұйымдастырады. Әуесқой туристердің жабайы туристерден айырмашылықтары
болады. Әуесқой туристер туристік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді.
Жабайы туристер турфирмасыз, туристік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм жеке және топтық болып бөлінеді. Жеке бір адамның немесе
бір жанұяның (бес адамға дейін) өздерінің жеке жоспары бойынша саяхатын
жеке туризм дейді, бір топ адамның саяхатын (6-7 адамнан бастап) топтық
туризм деп атайды. Топтық туризм, әдетте, қатысушылардың тілек- талаптарына
сәйкес ұйымдастырылады. Бұл турлар археологиялық, мәдени-өнер және тарихи
болуы мүмкін.
Жылжымалылық белгісіне қарай туризм стационарлық және көшпелі
болып бөлінеді. Туризмнің стационарлық түріне емдеу туризмі және спорттық-
сауықтыру туризмінің кейбір түрлері жатады. Көшпелі туризм үнемі қозғалыста
болып, өзінің орнын жиі ауыстырып тұрады. Қазіргі шақта техникалық
мүмкіндіктердің өсуіне қарай көшпелі туризм кұшейетін сияқты. Сапардың
ұзақтығына қарай туризм қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Адамдадың үш тәулікке дейін саяхатқа келуін қысқа мерзімді туризм дейді.
Қысқа мерзімді сапар–туризмнің бұқаралық түрі болып саналады. Ұзқ мерзімді
туризм (үш тәуліктен артық) каникул немесе ұзақ мерзімді демалыспен
байланысты. Саясаттың ара қашықтығына қарай туризм жақын және алыс болып
бөлінеді. Жақын саяхат өз елімізге, алыс саяхат шетелдерге бару деген сөз.
Туристік ағындардың ритмі бойынша туризм жылдық және мезгілдік болып
бөлінеді. Жылдық дегеніміз жыл бойы туристік аудандарға саяхатқа, демалуға
адамдардың барып тұруын айтады. Мезгілдік- ондай туристік жерге жылдың бір
кезеңінде ғана баруы.
Туристік саяхатқа қатысушылардың жасына қарай туризм былай
бөлінеді:a)балалар мен жасөспірімдер туризмі; б) жастар туризмі;
в)ересектер туризмі. 2,67-70
Туристердің сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді
төмендегідей бөлуге болады: а) қонақ уй типті және б) қонақ уй типті
емес.
Туристік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей бөлінеді:
а) рекреациялық, б) экскурсиялық және в) арнайы туризм. Рекреациялық
туризмге – емделу және сауықтыру үшін саяхат кіреді. Экскурсиялық туризм-
табиғаты менәлеуметтік-экономикалық тұрғыдан қызықты орындармен танысу
мақсатымен саяхат, бұл бөтен аудандарға немесе елдерге саяхат жасау. Арнайы
туризм-арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат. Көлік қызметінің
түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен, темір жолмен, теплоходпен
саяхаттау болып бөлінеді. 2,70-73
Қазіргі экономикада туризмнің ролі үнемі өсіп және өзгеріп
тұрады. Бұрын туризмде алдыңғы рольде болған елдер, қазір екінші және
үшінші орындарға кетуде.Олардың орнына жаңа озаттар келуде.
туризм
Ел ішінде
Ұлттық
Ұлттық туризм Ел ішіндегі
туризм
Халықаралық
5-сурет.Туризмнің классификациясы
1.3 Туризмнің экономикалық мәні
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
• Өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық
қатынастарды белгілі бір жинағы ретінде;
• Белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді
қосып, елдің халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
• Туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты
зерттейтін экономикалық ғылым ретінде;
• Туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын,бөлетін және
айырбастауды зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
• Туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамның мінез-
құлқын зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол
экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік
шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар,
туризм – көптеген дамушы елдердің экономикалық өсуінің катализаторы.
Өйткені туристер басқа елге демалысқа барғанда басқа өндірісте өндірілген
өнімнің бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен қатар онда жаңа жұмыс
орнын да құрады.13,53-63
Қазіргі туризм экономикалық құбылыс ретінде:
- индустриялдық түрде болады;
- туристік өнім мен қызмет түріде көрінеді, оны жинауға және
көлікпен тасуға болмайды;
- жаңа жұмыс орындарын құрайды және жаңа аудандардыигерудегі
алғашқы қарлығаш, сонымен қатар ұлттық экономиканың жылдам
дамуының катализаторы болады;
- туризмге мамандандырылған елдің пайдасына ұлттық табысты қайта
бөлу механизмі ретінде кіріседі;
- ұлттық табыстың өсуіне, жергілікті инфрақұрылымның дамуы мен
жергілікті халықтың өмір деңгейінің өсуінде мультипликатор рөлін
атқарады;
- жоғарғы деңгейдегі әсерлілікпен және инвестицияның жылдам
қайтарылуымен сипатталады;
- табиғат пен мәдени мұраны қорғаудың тиімді құралы ретінде жұмыс
істейді, өйткені оның негізгі ресурстарының базасын осы
элементтер құрайды;
- барлық шаруашылық салаларымен және адамның іс-әрекет түрлерімен
сәйкес келе береді;
Сонымен, туризм аймақтың немесе елдің экономикасына белсенді түрде
әсер ете алады, онда ол оның шаруашылық, әлеуметтік және гуманитарлық
негізінде дамиды. 2, 96-105
Халықаралық туризм- бұл өте күрделі және сирек кездесетін
құбылыс. Бәрімізге белгілі, мемлекеттің сыртқы экономикалық байланысы
айырбастың әр түрлі формалары арқылы іске асады: аманат кассасындағы ақша,
шетелдік салымдар, халықтардың көшіп-қонуы, мәдениет өңірегіндегі йырбас,
сауда қызмет көрсету және тағы басқалар. Қандай бір ел болмасын оның ең
күрделі экономикалық іс-әрекеті сыртқы экономикалық айырбас, жеке алғанда,
нәтижесі валютамен түсетін сыртқы сауда. Халықаралық сауда секілді
халықаралық туризм экономистерді ішкі туризмнен бұрын қызықтыра бастады.
Олар, туристік қозғалыс төлем балансына тауар айырбасы секілді әсер етеді
деген қорытындыға келді. Сондықтан да, халықаралық туризмді сыртқы
экономикалық байланыстың бір түрі деп белгілеген жөн, яғни ол сыртқы
сауданың арнайы бір түрі болады. Туризм халықаралық қатынастардың бір түрі
ретінде шетел туристеріне кең көлемде мәдени және рухани қажеттіліктерін
өтеуге бағытталған туристік қызметтер көрсетеді.
Әлемдік нарықта сыртқы сауда айырбасына тікелей кірмейтін тауарлар
мен көрсетілетін қызметтерді сатуға және сатып алуға болмайды. Бұл жерде
тек тауарлар мен қызметтер ғана емес, сонымен қатар табиғи және әлеуметтік-
экономикалық туристік – рекреациялық ресурстар да сатылады және сатылып
алынады. Бірақ дәстүрлі экспорттағыдай, бұл сату мен сатып алыну
территориядан айырылмайды. Басқа осындай ерекшелігі-тауар мен қызмет
өндірісіне жұмсалған зат пен еңбек құралдар жерінде іске асады. Бұл жерде
тауарлардың тұтынушыға жылжуы емес, керісінше тұтынушының тауар-қызмет
өндірілетін жерге келуі орындалады. Бұл капиталдың айырбас шеңбер уақытын
құрайды. Біріншіден, сатып алушы (турист) көліктік шығындарды өзіне алады.
Екіншіден, шетел туристерінің келген уақытында сувенирлер мен тауарларды
сатып алуын сыртқы сауда операцияларының пайдалы түрі ретінде қарастыруға
болады. Көптеген елдердегі әр түрлі салалар осы ішкі экспортқа жұмыс
жасайды. Мысалы, Жапонияда-шетел аппаратуралардың, фотоаппараттардың көп
бөлігін сатып алады; Швейцарияда-сағаттарды; Францияда-парюмерия заттарын;
Италияда -аяқ киім мен тері заттарын; Ұлыбританияда-арақ (виски) және т.б.
Халықаралық туризмнің тағы бір ерекшелігі- елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтан шетелдік туристердің келуін "белсенді"туризм
деп атайды.Оған қарсы туристердің шетелге кетуі ұлттқ ақша мөлшрінің
азаюына әсерін тигізеді. Бұндай туризмді "белсенді емес" туризм деп атайды.
Туристердің белсенді және белсенді емес болып бөлінуі туристік іс-
әрекеттің қаражат нәтижесімен байланысты,ол халықаралық туризмде ғана
болады, ішкі туризмге тарамайды. 12, 134-145
Кейбір жағдайларда шетелдік туризмнің дамуы елдің экономикалық
және әлеуметтік дамуын жылдамдатуға да жіберілуі мүмкін.Шаруашылық
жүйесінде туризм еңбектің бөлінетінін көрсетеді бұндайда басты рольді
экономикасы жоғары дамыған елдер атқарады. Сыртқы сауданың басым бөлігі
экономикасы дамыған елдердің арасындағы тауар алмасуға келетінін білеміз.
Әлемдегі негізгі туристік сапарлардың көбісі өндірісі жоғары дамыған елдер
арасында жүреді, өйткені оларда азаматтардың шетелге шығу пайызы өте
жоғары(АҚШ,Франция,Ұлыбритания). Сондай-ақ, сыртқы және экономикасы орта
деңгейде дамыған елдер(Греция,Потугалия,Туркия) және дамушы елдер де
(Тунис,Тайланд және т.б.) арасында жүреді және іске асырылады. 7,
Экономикалық жағынан белсенді туризм (туристерді қбылдау) туристік
игіліктерді экспорттау, ал белсенді емес туризм (азаматтар шығу)- импорттау
деуге болады. Белсенді және белсенді емес туризмнің экономикалық әсерін
есептеу қиын, өйткені шетел туристерінің жергілікті өндірістің өнімдеріне
сұранысы мен көлемдері туралы хабарлар жоқ. Бұл сұранысты есепке алу мүмкін
емес,оны тек болжауға болады. Статистикалық есептің қиындығы иемдену
қаблдаушы мемлекетте жүреді, ал иемденген тауарлар тұрақты тұру мемлекетіне
әкелінеді. Бұл тауарлар шекараны өткенде тізімге алынбайды. Бұл жерде
белсенді туризмді "көрінбейтін импорт" деуге болады. Шетел туризмін
экономикалық дамуды тездететін, балансын жылдадататын жіне мемлекеттік
қорын үлкейтудің қайнар көзі деуге болады.
Халықаралық туристік нарық экономикалық категория ретінде өзін
тауар-ақша қатынас сферасы есебінде ұсынады, оның өзіне тән ерекшеліктерін
келесі қағидаларымен анықтауға болады:
- нарықтың кешенді сипаты болады,яғни онда көрсетілетін қызмет пе
тауарға сұраныс және ұсыныс орын алады;
- көрсетілетін қызмет пен тауарларды пайдалану өндіретін елде
болады. Бұл жағдайды сыртқы сауда операциясының пайдалы түрі
ретінде қарауға болады, өйткені ішкі нарықта сауда және бағаме
жүргізіледі және ол көтерме бағадан едәуір жоғары;
- сұраныс субъективті түрде болады. Тұтынудың түрі ретінде сұраныс
тура тұтынушыладың жеке табысына тәуелді. Тұрмыстың жақсаруымен,
соған сәйкес, тұрақты жердегі және демалыстағы шығынның да өзара
қатынасы өзгереді. Демалыстағы туристік шығынның өсуі, әрине
тұрақты жердегі және демалыстағы шығынның да өзара қатынасы
өзгереді. Демалыстағы туристік шығынның өсуі, әрине, тұрақты
жеріндегі шығынды құлдыратпайды. Туристің демалыс кезіндегі
шығыны оның тұрақты жеріндегі шығыннан әлдеқайда жоғары
келеді.Қоғам өмірінің деңгейі жоғарылағанда ғана туризмге деген
шығын өседі. Туристік қажеттілік пайда болады және өндірісік
күштің дамуының белгілі бір деңгейінде соған қоғамдық-
экономикалық жағдай сәйкес келгенде ғана қалыптасады. Бірте-бірте
күнделікті бюджет туристік бюджетке ауыса бастайды. Мұндай
прооцестер экономикасы дамыған едерде ғана анық байқалады;
- туризмдерге ұсыныс өте икемсіз. Бұлай болу себебі-мұнда
өндірістің мүмкіндіктері нақты анықталған, сұраныстың өзгеруіне
қарай жылдам өзгере алмайды. Сұраныстың көбісі туристерге
көрсетілген қызмет болғандықтан, ұсыныстарды дамытып іске асыру
үшін туристік инфрақұрылымға және негізгі қорға көп капитал қажет
болады;
- туристік мекемелер жұмысының өзіндік ерекшелігі-стратегиялық
қорды құрудың мүмкіндік еместігі. Онысыз "өлі мезгіл" кезіндегі
жұмыссыздықты өтеу үшін "мезгілдің шыңы" кезіндегі ұсыныстарға
сай жұмысты ұлғайта алмайды. Мұның барлығы мекеме үшін өтелмейтін
шығын.
Сондықтан да, туристік потенциалға, туристік қызметтегі сұраныс пен
ұсынысқа кешенді баға беру арқылы туристік шаруашылықтың қазіргі
тиімділігін анықтауға және оның дамуына ұзақ мерзімдік болжам жасауға
болады. 5,38-43
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттің маңызды жағының бірі ретінде,
халықаралық туристік ағымдардың өсуі мемлекет арасындағы сыртқы
экономикалық байланыстарды кеңейтуге әсерін тигізеді, материалдық байлықтар
мен мәдени құндылықты құруда басқа ұлттардың тәжірибесін пайдалануға
мүмкіндік береді. Осының арқасында, сыртқы экономикалық байланыстың бір
түрі ретінде, халықаралық туризмнің маңызы үздіксіз өсе береді.
2. Әлемдік жетекші туристік дамыған елдер
Туризм–бүкіл әлемдік құбылыс. Қазір туристерді қабылдамайтын,
туристерін саяхатқа жібермейтін ел жоқ. Рекреациялық ресурс барлық жерде
бар,оның деңгейі экономикалық теорияға сәйкес сұранысқа қалай анықталады,
ол өз ретінде елдің туризм бойынша шығыны мен табысын белгілейді. Бұның
барлығы статистика арқылы көрсетіледі, яғни нақты туризм туралы
мәліметтер, оның құрылымы туралы анықтамалар.
Баланс көрсеткіштері өте қажет, себебі оны туристік нарықтың
жағдайына, туризмнің территориялық дифференциясы мен құрылымының
тенденциясына талдау жасау үшін және әлемдік нарықтағы стратегиясы мен
тактикасын анықтауға қолданамыз. Еуропа аймағы үнемі өзінің жағымды
балансын жақсартуда, Солтүстік Америка экономикалық жағдайын тұрақтандыруға
тырысуда жіне жақын уақыттарда халықаралық туризмнің шығыны мен табысын
теңестірмек дегенді әзірге айтуға болады.
11-кесте
Шетелдік туристерді қабылдайтын әлемнің жетекші 10 елдері (ДТҰ ,2002)
Әлемдік орны Келушілердің
Елдер саны,млн.адам
1990 2002 1990 2002
1 1 Франция 50,0 75,5
2 2 АҚШ 39,8 50,9
3 3 Испания 34,3 48,2
4 4 Италия 26,7 41,1
11 5 Қытай 10,5 31,2
7 6 Ұлыбритания 18,0 25,2
16 7 Ресей 7,2 21,2
17 8 Мексика 6,4 20,6
9 9 Канада 15,3 20,4
8 10 Германия 17,0 19,0
11-кестеде туристерді қабылдайтын әлемнің 10 негізгі елдері
көрсетілген. Көңіл аударарлығы – бұл ондықтың жоғары консерватизмі,
Шынында,он жылда оған небары 3 ел қосылды. (соған сәйкес үшеуі кетті):
Қытай, Ресей және Мексика ғажайып қадам жасап, 17-ші орыннан 8-ші орынға
көтерілді.
Францияның бірінші орында болғанына ешкім де күмәнданбайды,
ол жыл сайын 50 млн аса туристерді қабылдайды (бүкіл әлемдегі туристердің
11%) және туристік индустрияны орташа еуропалық нормадан асатын қарқынмен
дамытушы болып отыр. 2, 166-169
Сонымен, туризм өте әсерлі индустриалдық кешеннің қатарына
жатады, оған, әсіресе экономиканы дағдарыстан шығаруда, немқұрайлы қарауға
болмайды.
Франция
Француздық туризмнің ішкі нарығы Батыс Еуропаның өзге ішкі туризм
және нарығынан ерекшеленеді. Біріншіден, француздардың көп емес бөлігі
қздерінің демалысын шетелде өткізеді (шамамен жылына18%). Екіншіден,
бірнеше демалыс кезеңдерінің кептелісі бар: шілдеде және тамызда болатын
мектеп демалыстары, қысқы жаңа жылдық демалыстар, ақпандағы және пасха
кезіндегі демалыстар.Үшіншіден, француздар көлікпен саяхаттағанды ұнатады
(барлық ішкі туристердің 81%). Төртіншіден, сапар шегушілердің көбісі қала
тұрғындары. Француздар өздерінің демалысы барысында қонақүйде тоқтауды
емес, өзге тұрақтау орындарында тоқтауды қалайды. Мысалы, 1990 жылы елде
2,8 млн "демалыс" үйлері болған. Отельдер көбінесе қыста демалушылар үшін
маңызды. Француздардың шамамен 5% жазғы демалысты жағалауда өткізсе, 23%-
ауылдық жерлерде, 17%- таулы курорттарда демалады. Ал қысқа қарай көрсеткіш
мүлдем өзгеше, жағалауда француздардың тек қана 17%, ауылдық жерлерде-28%,
ал 40% тауға демалуға кетеді.
Шығу туризіміне келсек, француздардың тек, 5% покедж- турмен
және 6% авиатранспортпен саяхаттайды. Жаз уақытында ерекше таңдалатыны
көрші Испания және Италия елдері (екеуі жазғы саяхаттың 40% құрайды). 1991
жылы Испания Француз туристерінің 8 млн қабылдады, ал Италия-7,29 млн
туристерді қабылдады. Соңғы уақыттарда француздар СТА, Азия, Кариб
бассеинінің Француздық аралдары, Француздық Полинезия сияқты шалғай
аудандарға саяхаттарды таңдауда. Іскерлік саяхаттардың көбісі Германия мен
Ұлыбританияға жасалады. Франйиядағы шетелдік туристердің саны 1980-1991
жылдар ішінде 29-дан 55 млн адамға, көбейді. Францияға келушілердің басым
бөлігі Германиядан 25% қонақтар келеді, ал олардың саны келесі он жылдықта
8,4- тен 13,4 млн адамғ өсті. Оның ізінен Ұлыбритания, Бельгия, Италия,
Швейцария, Нидерланды, Испания келесі кезекте.Францияға келушілердің көп
бөлігі Француздық Ривьерде демалуды жақсы көреді: жылына 35 млн туркүн
отельдер мен туристік лагерьлерде өткізіледі. Одан ары қарай Париж (15,5
млн туркүн отельдерде), Альпі, Аквитания және Лангедок-Руссильон (әр
қайсысы 6 млн тур күннен отельдер мен туристік лагерьлерде). Белсенді
түрде жергілікті экономиканы қадағалау мақсатымен, француз экономикасы
жүйелі түрде қонақтарды күту үшін ауылдық жерлерді, мысалы, Аквитониядағы,
орталық Массив бөлігі және Лангедок- Руссильонды жүйелі түрде дамытты.
Алайда бұл шаралар бірінші орында шығу туризімін емес ішкі, яғни, кіру
туризімін жасау үшін қызмет етуі керек еді. 1967 жылы Аквитониядағы жіне
жергілікті ауылдардағы туризмді дамыту мақсатында Француз өкіметі жоспар
құрған болатын.Жоспардың қаржыландыру жеке секторлармен,ал дамыту
координациясы өкімет комиссиясының міндетінде болды. Бұл жоспар бойынша
жағалаулық аудан 16 секторға бөлінеді, оның 9 туризм үшін дамуға тиісті
еді,яғни пляждар, көлдер маңында демалыс зоналарын, су спортының кейбір
түрлерін жабдықтау үшін орындар. Ал қалған 7 сектор бойынша, жасыл зоналар
деп аталатын орындар ландшафты және жабайы табиғатты сақтауға тиісті
болатын.Бұл жоспар бойынша келесі жағдайлар қарастырылды: жасап жатқан
курорттарды сақтау,атап айтсақ Аркашон және Биариц сияқты, Лакано тәрізді
жасап жатқан орындарды кеңейту мен жаңарту және ең бастысы Молиец сияқты
жаңа курорттарды салу.Жоспар және жаңа демалу орындарын салу елдің ішкі
туризімінің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жүзеге асты. 1982 жылға
дейін түнеу орындарының 28% демалу лагерьлерінде болды, ал қонақүйлер мен
тұрақтау үйлерінің үлесі 13% құрады,сол кездегі "демалыс" үйлері 46%
құрады. Жоспардың жүзеге асырылуынан бастап, туризм тіпті 80-ші жылдардағы
экономикалық күйзеліске қарамай дами бастады. Лангедок-Руссильон жағалауы
біздің заманымызға дейінгі 60 жылдары туризм және демалу үшін әлі дамымаған
болатын. Жағалаудың құмды жерлері өзге жерлерден балшықтарымен және ұсақ
сулы тастарымен ерекшеленеді. 1964жылы француз өкіметі ауданның туристік
секторын дамыту үшін ауданды жетілдіру бағдарламасын жасады. Бұл
бағдарламада жолдар мен көлік трассаларымен қиылысқан 5 туристік орынның
құрылысы қарастырылды. Солтүстікте орналасқан курорттар тобы тарихи қала
Ажуа-Мортенің оңтүстігінен және батысынан 20 км-ге созылған теңіздік құмды
жағалауға ие. 1990 жылы оның негізін қалау үшін барлық жабдықтардың 24%
бөлінген, оның негізгі мақсаты бүткіл ауданның туризімін дамыту. Ертеректе
салынған курорттардың ішінде туристердің арасындағы танымалы Сарнон және
Палава, ал Камарг және Ла- Гранд-Мот жақын жылдарда салынған. Соңғы
атақты үлкен курорт өзінің яхт-клубымен атақты. Жалпы Ту деп аталатын өзге
курорттардың топтары 30 км-ді қамтитын құмды жағалауда орналасқанғоған
келесідей ескі курорттар кіреді: Сет, Мезе және Марсель, және кейін
салынған Кап д'Адг курорты. Тудың көлінде су
спортының түрлері дамыған. Бұл топ жалпы ауданның 1\4 бөлігін алып жатыр.
Одан ары Вальрас-Груссан, Люка-Баркарес (ауданның 22% алып жатыр Баркарес
қаласының маңында жақсы яхт-клубы бар), Кане-Аржелес (13% алып
жатыр,негізгі топтың орталығы Сен–Сиприеннің маңында яхт-клубы бар). Көлік
жолдарының жаксаруы, бағдарламаны өңдеушілердің, айтуынша, туризмнің
дамуына әсер етуі керек. Бағдарлама жиі жаңартылып отырды (1969жылы және
1992 жылы) және оның жүзеге асуы ауданда өткізілген демалыс күндерінің
біршама өсуіне әсер етті, ауданда 16 млн-н 1968 жылы 39 млн дейін 1979
жылы,ол жалпы келушілердің саны 1960 жылы 30 мың адамнан 1990 жылы 5 млн.
адамға дейін.Франция өкіметі, туризм дамуының аудан экономикасына едәуір
әсер ететінін байқап, экологияның және автомобил жолдарына үлкен қаржы
салып тәуекелге салды. Бірақ мұндай жүйе үнемі жағымды нәтиже бермейді.
Мысалы, бір кезеңде Италия өкіметінің Италияның оңтүстігінде
туризді дамыту мақсатында автомобиль жолдарын салуы сәтсіз аяқталды.
Лангедок-Руссильон ауданы негізінен ішкі туристерге қызмет етеді. Осылайша
1986жылы барлық қонақтардың 88% француздар құрады, 1992жылы ауданның ішкі
нарығына 54,1 демалыс күннен келді. 1988жылы орналастыру орындарының 63%
"демалыс" үйлерінің үлесінде болды, ал лагерлік қалашықтарда 26%.Франция –
халықаралық туризм орталығы.Қазіргі кезде Франция жылына 77 млн-дай шетел
туристерін қабылдайды. Елдің сыртқы экономикалық байланыстарын дамытуда
туризмнің маңызы зор. 8,
Ұлыбритания.
Ұлыбритниядағы туристік индустрияның жетілуі барлық даму кезеңінде,
орналасу структурасының өзгеруіне және демалыс өткізу әдетіне тәуелді
болды, орналасу тығыздығына емес (Ұлыбритания халқы 57,2 адамды
құрайды).Британдықтар 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін белсенді саячаттай
бастады.70-ші ж.мұнайдағы дағдарыс,сонымен бірге 80-ші ж. Экономикалық
күйзеліс сапар шегуді едәуір азайтты,және тек қана 80-ші жылдардың
ортасында болған саяхаттардың саны оның деңгейін 70-ші жылдардың басына
қарағанда едәуір көтерді.Осы кезеңде британдықтардың ішкі және шетел
туризімінің арасындағы баланс едәуір өзгерді.Ішкі туризмнің көлемі жалпылай
алғанда дағдарысқа дейінгі жағдайға 1987 жылы жетті.Алайда бұл мерзімнің
ішінде британдықтардың теңіз жағалауындағы курорттарда дәстүрлі түрде 2
апта демалуы бірқалыпты 14% қысқартылды,сонымен қатар жеке қызмет көрсету
секторында демалу көбейді.Тек қана іскерлік туризм едәуір көтерілді, 1987
жылы 17 млн адамнан 1980 жылы 20 млн-ға дейін, тіпті ішкі туризм ең қиын
кезеңді өткерген кезде. Әрине нарықтағы мұндай өзгерістер елдің туризм
индустриясына әсер етпей қоймайды.Мысалы,курорттық зоналардағы отрельдерге
сұраныстың қысқаруы, қонақуйлердің егелеріне қонақуйді күнделікті күндерде
бизнес- туризм үшін,пайдалануға немесе қарттар үйіне беруге мәжбүр етті. 70-
ші жылдардан қазіргі кезге дейін сыртқа шығушы британдықтардың саны
Ұлыбританияға келушілерден озып шықты себебі британдықтар сол баяғыдай
демалыстарын Испанияның, Францияның, Грецияның, Кипраның, Португалия,
Тунис, Туркияның керемет курорттарында демалуды қалады.Өзге маңызды фактор,
мықты ұлттық валюта, бұл елді шетелдік қонақтарға қымбаттады. 80-ші
жылдардың соңында "Құмдағы дауыл" соғысы және тиімді емес ұлтық валюта
Ұлыбританияның шығу туризімінің қысқаруына алып келді, 1989 жылы 31,03 млн-
н 1990 жылы 30,5 млн-ға дейін азайды.Алайда 90-шы жылдары шығу туризімі
қайта көтеріле бастады. Ұлыбританиядағы шығу туризімінде маңызды орынды
Солтүстік Америка алады (43%), бұл негізінен доллардың курсы мен фунт
стерлингтің арасалмағына байланысты.Британдықтар үшін жазғы мерзімде Майами
америалық курорты атақты. Ал басқа уақыттарда бұл нарық достармен
жәнетуысқандармен кездесу үшін ірі саяхаттың бірі болып қалады.Британдықтар
сондай- ақ Тайланд және Кариб теңізінің елдері сияқты экзотикалық елдерге
инклюзивтік турлар бойынша алыс саяхаттарға шығады.Ұлыбританияға келуші
туристердің саны 70-ші жылдары мұнайлық дағдарысқа қарамай,үзіліссіз
өсті,және өзінің шегіне 1977-1979 жылы жетті,12,5 млн адамды құрады.Алайда
80-ші жылдардың басында шетелдік қонақтардың келуі қысқарды және 1981 жылы
11,9 млн адамға жетті.Бұдан кейін көрсеткіш 1992 жылы өсті, 18, 1 млн
адамды құрады.Бұл кезеңде туризмнен келетін табыс өсті, 1979 жылы 2797 фунт
стерлингтен 1992 жылы 7630 фунт стерлингке дейін,дегенмен шетелдік
қонақтардың келуінің орташа деңгейі қысқарды. Ұлыбританияға келуші
туристердің мақсаты әр түрлі: демалысты өткізу (43%) ары қарай іскерлік
саяхатттар (21%) және туысқандар мен достарды аралау (21%) шетелдік
қонақтардың шамамен 50% Еуропалық Одақ елдерінен келеді,олардың 40%
демалушылар және 26% бизнес-туристер құрайды. Өзге көшбасшы нарық ретінде
Солтүстік Америка тұр. Ұлыбританияның шетелдік қонақтарының негізгі бөлігін
үлкен қалаларға келуші бизнесмен-саяхатшылар, онда сонымен бірге мәдени
туризм қаланған.
Италия
Италияның туризм индустриясының қалыптасуы 100 жылды қамтиды
деуге болады, бұл мерзімде Италия әлемнің туристік орталықтарының жетекші
бір еліне айналды. 1991 жылы Жерорта теңізіне түскен барлық кірістің 36%
Италияның үлесінде еді. 1983 жылы туризм сферасын және қонақүй
индустриясын дамыту мақсатында туризмді дамыту мен жетілдірудің негізгі
заңы қабылданды. Бұл заңда аудандық деңгейдегі туризмді басқару органдары
мен оларды талдаудың реті, елдің қонақүй шаруашылығының классификациясына
анықтама, қоғамдық ассоциациялардың туристік кәсіпкерлікпен, көлік және
туристік бюромен айналысудың шарттары, туристік сфера мамандарының
кәсіптік ережелері, мемлекет тарапынан туристік саланы қолдау шаралары
анықталған. Италияның негізгі туристік ресурстары–таулар, көлдер және
мәдени құндылықтар ең біріншіден жергілікті туристерді емес, шетелдіктерді
қызықтырады. Елге келу мотивтерінің ең негізгілерінің бірі-елдің мәдени
тарихи құндылықтары 45%, климат-43%, 27%-табиғатты және 30% шамасында осы
айтылғандардың бәрін көру үшін келетін шетелдктерді қамтиды.
Халықаралық туризм Италия мемлекетінің негізінен солтүстік бөлігін
қамтиды. Мысалы, 1990 жылы елдің өзге өңірлеріне қараганда, бұл жерде
демалған туристердің саны жалпы туристердің 57% қамтыған. Барлық
келушілерден, шетелдік қонақтарды қабылдап алудан 1-ші орында Венетто -20%,
одан ары Тоскано мен Альто-Адидже әрқайсысы 13% келушілерді қабылдаған.
Ішкі туристер (39млн шамасында) негізінен көбіне демалысты өз
облыстарындағы курорттарда өткізеді. Бұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz