Кепіл құқығының тоқтатылуы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
І. Банк кепілдігі
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..4
1.1 Кепіл ұғымы, сипаты және
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Кепілдің туындауының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ.Кепілдікті тіркеу және құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
2.1 Банктік кепілді
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...11
2.2.Банктік кепілді құқықтық реттеу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІІ.Банктік кепілдік түрлері,мазмұны және тоқтатылу негіздері ... 24
3.1.Банктік кепіл
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .24
3.2.Кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.3. Кепіл құқығының
тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы Банк кепілдігі. Бұл жұмыста мен Банк
кепілдігі ұғымына, оның түрлеріне, кепілдің туындау негіздеріне және кепіл
құқығының тоқтатылу негіздеріне талдау жасадым. Курстық жұмыс кіріспеден,
негізгі 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Курстық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының құқықтық нормативтік актілері мен құқықтық
басқада әдебиеттер пайдаланылды.
Кепіл (кепілдік құқық) деп несие берушінің міндеттеме бойынша өз
талаптарын борышкердің немесе заттық кепіл болушының белгілі бір затын не
өзге мүлкінің құндылығы есебінен қанағаттандырудағы айрықша құқығы
танылады.
Мүлік айналымында несиенің маңызы зор. Несиелік міндеттеменің
орындалуын борышкердің барлық мүлкімен жауап беруі принципімен қамтамасыз
ету несие берушіні барлық уақытта бірдей қанағаттандыра бермеуі мүмкін,
себебі борышкердің мүлкін өндіртіп алуға айналдыру кезінде оның құны несие
берушінің талабының мөлшерінен кем болуы немесе сол борышкердің басқа несие
берушілерінің сол уақытта жарыса талап қою қаупі бар. Осының барлығы қоғам
мен құқықтың дамуының белгілі бір кезінде қамтамасыз ететін шаралардың
ерекше түрін қалыптастырды, ол кепіл деп аталды, ол белгілі бір адамның
(борышкердің, кепіл болушының) жеке басының қасиетіне емес, борышкердің
белгілі бір мүлкінің құнына сенуге, және онымен өз талаптарын қалайда
қанағаттандыру мүмкіндігіне негізделді. Уақыт өте келе кепілге борышкердің
ғана емес, заттық кепіл болушы деп ат алған үшінші жақтың мүлкі де беріле
бастады, ал несие берушінің талаптарын қанағаттандыру мүмкіндігі заттардан
басқа мүлікке - "тәнсіз заттар" деп аталатын мүліктік құқықтарға да
таралды.
Банктік кепілдік – Банктің басқа ұйым (Бенефициар), банктер немесе
фирмалар алдындағы олардың бірінші талабы бойынша белгілі ақша сомасын
төлеуге жазбаша міндеттемесі. Кепілдік (тапсырма) кәсіпкерлік әрекетті
жүзеге асырушы, жеке кәсіпкер ретінде тіркелген және кепіл шарты бойынша
нақтылы міндеттемелерді орындауға мүмкіндігі бар барлық жеке (Принципал)
және заңды тұлғаларға беріледі.
“Принципал” –оның сұранысы бойынша және жауапкершілігімен Бенефициар
алдындағы оның міндеттемелерін өз дәрежесінде орындауын қамтамасыз етуіне
банк кепілдік беретін заңды тұлға.
Әрі қарай банктік кепілдік ұғымына толығырақ тоқталып,мазмұнын
тереңірек ашып, зерттеуді жан жақты талдаудан өткіздім.
І. Банк кепілдігі түсінігі
1.1. Кепіл ұғымы, сипаты және объектісі
Банктік кепілдік - егер принципал бенефициарға алдын ала
келісімделген міндеттемелерді орындамаған немесе тиісті түрде орындамаған
жағдайда белгілі ақша сомасын төлеу туралы банк міндеттемесі ретінде
ұсынылады. Банктік кепілдіктер талап қою бойынша төлемдері бар кепілдіктер
бойынша Бірыңғайланған ережелермен реттеледі (ICC Uniform for Demand
Guarantees, ICC Publication 758), не болмаса кепіл берушінің ұлттық заңына
бағынады.
Банк (италянша bankо — үстел) — ақша қаржылары мен қорларын
жинақтау, кредит беру, мемлекеттер, кәсіпорындар (фирмалар), мекемелер және
жеке адамдар арасындағы өзара төлемдер мен ақшалай есеп айырысуда
делдалдықты жүзеге асыру, ақшаның белгілі бір түрін айналымға қосу, ақша
мен құнды қағаздар шығару, алтынмен, шетелдік валютамен түрлі операциялар
жасау және басқа да қызметтер атқаратын қаржы мекемесі. Банктің пайда болуы
мен дамуы тауар-ақша қатынастарының дамуымен тығыз байланысты. Банктер
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың, сонымен қатар тұрғындардың
уақытша пайдаланылмай бос тұрған қаражаттарын жинақтап, қажет етушілерге
өсіммен уақытша кредит беру арқылы қаржы мұқтаждығын өтейді. Сөйтіп,
Банктер аралық қызмет атқарып ақша пиасасында (рыногында) тауарға айналатын
жаңа талап пен міндеттемені қалыптастырады. Міндеттеме мен талаптың пайда
болу процесі қаржылық-делдалдық қызметтің негізін құрайды.
Кепілдің акцессорлық сипаты. Кепіл өзінен өзі болмайды, ол несие
берушінің негізгі міндеттеме бойынша талаптарының қанағаттандырылуын
қамтамасыз ету үшін керек. Сондықтан кепілде қосымша және тәуелді,
акцессорлық сипат болады, және ол қамтамасыз етілетін міндеттемеден бұрын
туындай алмайды, ол тоқтағанда бұл да тоқтайды.
Кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша несие берушіде екі талап
болады: біреуі — қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша борышкерге талап,
екіншісі — кепіл нысаны болып табылатын мүліктің кепіл беруішсіне талап.
Егер кепілге өткізілген мүлікті сатқаннан түскен ақша толық
қанағаттандыруға жетпесе, онда несие беруші, жалпы ереже бойынша, кепілге
өткізілген мүліктің құны жаппаған бөлікті борышкердің орындауын, оның
ішінде өндіртіп алуды борышкердің барлық мүлкіне аудару есебінен орындауын
талап етуге құқылы.1
Кепіл объектісі. Кепіл қатынасында керсетілген борыш төленбеген
жағдайда өндіртіп алуға жіберілуі мүмкін зат кепіл объектісі (кепіл құқығы)
деп аталады. Егер оны кепіл жауапкершілігінің заты деп атасақ дәлірек болар
еді, себебі кепіл беруші кепіл қатынастарынан туындайтын және өз
________________________
1 Комментарий к Гражданскому Кодексу Республики Казахстан, Общая часть
Отв. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин, Алматы-Жеті жарғы.2003
жауапкершілігіне алған міндеттеме бойынша сол заттарға және оның құны
шегінде жауаптылық көтереді. Заңнамада және құқық теориясында кепіл
құқығының объектісі жай кепіл заты деп аталады.
Кепіл обьектісі (заты) белгілі бір құндылығы, бағалылығы бар, негізгі
міндеттеме орындалмаған жағдайда несие берушінің мүддесін қанағаттандыра
алатын кез келген мүлік бола алады. Сонымен, кепіл құқығының объектісі бола
алатын мүлік ретінде заттарды, ақшаны, оның ішінде шет ел валютасын, бағалы
қағаздарды. жұмысты, қызметті, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
нәтижелерін, фирмалық атауларды, тауар белгілерін, кейбір даралау
құралдарын, мүліктік құқықтарды және "мүлік" ұғымына жататындардың барлығын
алуға болады. Ескеретін бір жағдай — мүлік деп материалдық түрдегі қандай
да бір жеке зат немесе құндылықтың қандай да бір жеке түрі ғана танылмайды.
Мүлік деп қандай да бір субъективтік құқықтың объектісін де түсіну керек,
ал ол объект мүліктің көптеген түрлерін біріктіруі мүмкін, мысалы, заттар
мен мүліктік құқықтар, олардың барлық жиынтықтары да мүлік — нақты
субъективтік құқықтың объектісі болып табылады.
Жылжитын да, жылжымайтын да, пайдаланылатын да, пайдаланылмайтын да
заттар, әдетте, кепіл объектісі ретінде алынады. Бөлінбейтін зат тұтастай
кепілге беріледі. Бөлінетін заттың бөлігі кепіл құқығының өзінше объектісі
бола алады.
Ортақ меншіктегі заттар да кепіл объектісі бола алады. Мұндай мүлікті
кепілге беру үшін оған ортақ мүліктің барлық меншік иелерінің келісімі
керек. Сонымен қатар әрбір меншік иесі ортақ мүліктегі өз үлесін кепілге
салуға құқылы. Ортақ үлесті меншіктің ортақ мүліктің өзі үлесіне шамалас
бөлігін өзінің иеленуіне және пайдалануына алған қатысушысы ортақ меншіктің
сол бөлігін кепілге өз бетінше беруге құқылы, себебі ол оны бөліп алуға не
ортақ меншіктегі бұл бөлікті иелену және пайдалану құқығын кепілге беруге
құқылы. Ортақ бірлескен меншіктің қатысушысы ортақ мүліктің тек "идеалдық"
бөлігін - ортақ меншіктегі құқығын ұсынуға құқылы.
Кепілге салу үшін белгілі бір талаптар орындалған жағдайда ақша кепіл
заты бола алады. Ақшаны кепіл заты ретінде пайдаланғанда ол банкке салынуы
тиіс, бұл ақша кепілінің ерекшелігі, сондықтан мұндай кепіл кепілдің
айрықша түріне жатады. Кепілге бергенде ақшаны банкке салудың қажеттігі
оның жоғары өтімді мүлік ретіндегі қасиетінен, кепілге салғанда кепіл
берушінің немесе ипотекада кепіл ұстаушының ақшаны пайдалануын шектеу
мүмкін еместігінен, сондай-ақ ақшаны кепілге ұстаудың немесе ипотекасының
мүмкін еместігінен туындайды.
Ақша кепілінде кепіл заты ретінде қолма қол ақшаның да (ақша
белгілері), "қолма қол емес" ақшаның да (банктердің өз клиенттерінің банк
есепшоттары бойынша жазбаша берген ақшалай міндеттемелері) пайдаланылуы
мүмкін. Қолма-қол ақшаны банкке салғанда олар да "қолма-қол емес" ақшаға —
банк міндеттемесіне айналады.2
_________________________
2.Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу РК: Понятие и общая
характврисгика. Учебное пособие. -, 1996.
Банк есеп шотының кепілін немесе банк салымын ақша кепілінен айыру
керек. Банк есепшоты немесе банк салымы кепілінде кепіл беруші кепілге
ақшаның өзін емес, банк есепшотының шарты немесе банк салымының шарты
бойынша өз құқығын (талабын) береді. Банк есепшоты немесе банк салымы
кепілінің өзге міндеттемелік мүліктік құқық кепілінен, мысалы, жалдау
құқығының кепілінен еш айыр-машылығы жоқ. Банк аккредитивін — белгілі бір
мән-жайларда немесе аталып көрсетілген құжаттарды ұсынғанда банктің ақша
төлеу міндеттемесін беруі де ақша кепіліне жатпайды. Аккредитив қамтамасыз
етудің өзінше бөлек тәсілі болып табылады.
Ақшаны қамтамасыз ету заты ретінде пайдаланудың өзгедей шарттық және
заңнамада көзделген тәсілдерін ақша кепілінен ажырату керек. Мысалы, ақша
қамтамасыз етудің кепіл мүлкін АК-ның 319-бабының 4-тармағына сәйкес сату
кезінде саудаға қатысудың кепілдік жарнасы, АК-ның 915-бабының 6-тармағына
сәйкес конкурстық міндеттемелердің кепілдік жарнасы ретінде пайдаланылады.
Бұл мысалдар сияқты кепілдік жарнасы, қамтамасыз ету тәсілі ретінде, өзге
жағдайларда да пайдаланылуы мүмкін.
Кепілге қарағанда, кепілдік жарнада ақша несие берушіге негізгі
міндеттеме бойынша беріледі, ал ол негізгі міндеттеме орындалмаса
қайтарылмай қалады.
Қамтамасыз ету заты ретінде ақша камтамасыз етудің кепілзат сияқты
дәстүрлі тәсілінде де пайдаланылады. Кепілге қарағанда, кепілақының ақшалай
сомасы, кепілдік жарнадағы сияқты, негізгі міндеттеме бойынша несие
берушіге тікелей беріледі.
Ақша кепілінен әртүрлі ақылы шарттардан алынатын ақша талаптарын
қамтамасыз ету заты ретінде пайдалану жағдайын да ажыратқан жөн. Ақша
талаптары кепілдің өзінше бөлек заты ретінде болуы (мүліктік құқықтар
кепілінің бір түрі), сондай-ақ олардың қамтамасыз ету тәсілінің кепілге
қарағанда басқа тәсілдері бойынша пайдаланылуы мүмкін, мысалы, клиенттің
қаржы агенті алдында міндеттемесін орындауын қамтамасыз ету мақсатында ақша
талабынан бас тартуды көздейтін (факторинг) қаржыландыру шартында
пайдалану.
Мүлікті жалдағанда оның қайтарылуын қамтамасыз ету үшін ақша
пайдаланылатын жағдайлар кепілге жатпайды (спортинвентарды жалға алу,
кассеталарды жалға алу, кітапханадан кітап алу, т.б.) Қамтамасыз етудің
мұндай тәсілдері, олар кейде "кепіл ақша" немесе "кепіл сомасы" деп
аталғанымен, шартта көзделген кепілдік жарнасына жатады. Мұндай ақшамен
қамтамасыз ету кепіл деп танылуы үшін ақша банкке салынуы тиіс. Қамтамасыз
ету ретінде ақшадан басқа мүлік қалдыру, тараптардың келісіміне қарай,
кепілақы, мүлікті ұстап қалу немесе қамтамасыз етудің басқа шарттық тәсіл
болуы мүмкін. Борышқор жайында ақпарат көзі болудан басқа немесе борышқор
үшін несие берушінің міндеттеменің орындалатыныңа сендіретін айрықша
құндылығынан басқа ешқандай материалдық құндылығы жоқ жеке құжатты
қамтамасыз ету ретінде қалдыру міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің
азаматтық-құқықтық тәсілдеріне жатпайды.
Кепіл нысанын несие берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін сату
қажеттігі кепілге берілген нәрсенің иеліктен шығарылу мүмкіндігін көздейді.
Сондықтан да кепіл нысаны ретінде өзінің табиғи құндылығымен қатар кепіл
ұстаушының өндіріп алуды соған аударғанда сатуға болатындай нәрсе берілуі
тиіс, бұл талап ақшаға таралмайды, себебі оны сатудың қажеттігі жоқ,
өндіріп алуды оған аудару оның өз құнымен тең болады. Ақшаның ол ережеге
кірмеуі оның мүліктің айрықша түрі - белгі қойылған нәрсе екендігінде, оның
құндылығы әлеуметтік функциямен анықталады және ол нәрсенің талап ету
құқығына ие екендігінен туындайды.
Кепіл нысанын сатудың қажеттігі кепіл құқығының, объектісі ретінде
айналым қабілеті бар мүлікті пайдалануды керек етеді. Иеліктен алудың
мүмкін еместігі азаматтық айналымнан шығып қалған мүлікті, сондай-ақ кепіл
ұстаушының талабы бойынша өзіне өндіртіп алуды аударуға болмайтын мүлікті
кепіл объектісі бола алатын мүліктер қатарынан шығарады. Сондықтан,
айналымнан шығып қалған заттармен қатар, азаматтық заң актілеріне (мысалы,
1998 жылғы 30 маусымдағы "Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы" ҚР Заңының 39,62-баптарына) сәйкес өндіртіп алуды
аударуға жол берілмейтін мүліктер кепіл нысаны бола алмайды.
Шектеулі айналым қабілеті бар мүлік, олардың мүліктік айналымын
құқықтық реттеудің ерекшеліктері ескеріліп, кепіл нысаны бола алады, атап
айтқанда, кепіл нысанына өндіртіп алуды аударғанда ондай мүлікті иеленушіге
не оны мамандандырылған сауда ұйымдары арқылы сату процедурасына қойылатын
талаптар ескеріледі.
Кепіл туралы және кепіл нысаны туралы заңнамада мүліктің кейбір
түрлерінің кепіліне заң актілері арқылы тыйым салу немесе шек қою
мүмкіндігі туралы ереже бар. Бұл ереже заң актісі бойынша кез келген
нәрсенің кепіліне тыйым сала алады, себебі мүлікті кепіл нысаны ретінде
пайдалануға тыйым салудың немесе шек қоюдың негізге алынатын критерийлері
белгіленбеген. Мұндай тыйым салу немесе шек қою тек заң актілерімен ғана
белгіленеді.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар: өмір, денсаулық, ар-ождан,
жақсы атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұғылмайтындық, жеке және
отбасы құпиясы, есімге құқық, авторлыққа құқық, шығармаға қол сұғуды
болдырмайтын құқық және басқа материалдық емес құқықтар мүлікке жатпайды
және кепіл нысаны бола алмайды.
Кепіл қатынастарының тараптары. Кепіл қатынастарына кемінде екі адам —
кепіл ұстаушы және кепіл беруші қатысады.
Кепіл ұстаушы, әдетте, негізгі қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша
несие беруші болады. Негізгі міндеттеме бойынша несие берушінің ауысуы,
егер алғашқы және жаңа несие берушілер арасында құқық ауысқанда басқадай
айтылмаса немесе заң актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, әрқашанда
кепіл ұстаушының құқықтарының жаңа несие берушіге ауысуына әкеп соғады.3
______________________
3 Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому правуСост М.К.Сулейменов. -
А.: 2003.
Кепіл беруші негізгі қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша борышкер
де, заттық кепіл болушы ретіндегі үшінші жақ та бола алады. Кепіл ұстаушыға
қойылатын басты талаптардың бірі - ол кепілге берілген нысанның меншік иесі
болуы тиіс немесе ол нысанды кепілге беруге мүмкіндік беретіндей онда
өзгедей заттық құқық болуы тиіс, не, мүліктік құқықты кепілге салғанда
(мысалы, интеллектуалдық меншікке жататын не тауарлар беру, жұмыс орындау,
қызмет көрсету жөніндегі міндеттемелік қатынастардан туындайтын және т.б.)
сол мүліктік құқықтың иесі болуы керек.
Жалпы ереже бойынша, затты кепілге беруші оның меншік иесі болуы, ал
мүліктік құқықты кепілге беруші оның құқық иеленушісі болуы тиіс, сонда
ғана бөтен мүліктің кепілге берілуіне мүмкіндік болмайды. Кей жағдайларда
меншік иесі не құқық иеленуші үшінші жаққа өз мүлкін, сол мүлікті басқаруға
сенімхат беру арқылы, затты немесе басқадай мүлікті кепілге салуға құқық
береді, нәтижесінде өкілдік қатынас туындайды, бұл ретте де кепіл нысанының
меншік иесі немесе құқық иеленушісі бәрі бір кепіл беруші болып қалады.
Мемлекеттік кәсіпорынның негізгі қорына жататын мүлікті кепілге беру
меншік иесі болып табылатын мемлекеттің келісімімен уәкілетті орган
уәкілетті мемлекеттік органның келісімі түрінде болады.
Кепіл туралы келісімнің формасы. Кепіл туралы шарт жазбаша формада
жасалуға тиіс. Жазбаша формада жасалмаған кепіл шартты заңсыз деп танылады.
Қазіргі кезде кепіл туралы шартты нотариалдык куәландыру қажет емес.
Бірақ кепіл туралы шарттың тараптары өзара келісіп кепіл туралы шарттың жай
жазбаша формасын емес, нотариалдық формасын тандауы мүмкін, бұл, көбіне,
азаматтар қатысқан кепілді ресімдегенде қолданылады. Тараптар кепіл туралы
шарттың нотариалдық формасына келісіп, бірақ оны сақтамаса, шарт заңсыз
болып танылады.
Ортақ меншіктің, әсіресе мемлекеттік тіркеуге жататын меншіктің
қатысушыларының келісімін ресімдеудің бірқатар ерекшеліктері бар. АК-ның
304-бабына сәйкес, ортақ (үлесті немесе бірлескен) меншік болып табылатын
мүлікті кепілге салу барлық меншік иелерінің келісімін керек етеді, ал АК-
ның 220-бабының 3-тармағына сәйкес, кепіл заты болып табылатын және
мемлекеттік тіркеуге жататын (әуе, теңіз кемелері және т.б.) бірлескен
меншікке қатысушылардың келісімі нотариалдық куәландыруды талап етеді. Ал,
кепіл туралы шарттың өзі, АК-ның 307-бабының 2-тармағына сәйкес, міндетті
нотариалдық куәландыруды керек етпейді. Ал, практикада ортақ меншік болып
табылатын мүлікті (көбіне, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін) кепілге
салғанда шарт нотариалдық формада жасалады (тіпген мүлік мемлекеттік
тіркеуге жатпаса да), бұл ретте ортақ меншік иелерінің кепілге келісімін
куәландыру ондай шарттың талаптарының бірі болып табылады.4
______________________
4 Витрянский В.В. Гражданский кодекс о юридических лицах Вестник ВАС N
5, 1995А.
1.2.Кепілдің туындауының негіздері
Жалпы ереже бойынша, кепілдің туындауының негізі шарт болып табылады.
Кепілдің өзіндік ерекше құқықтық реттеумен туындауының айрықша жағдайына
оның оқиға немесе өзге зандық факты болғанда туындауын жатқызуға болады,
бұл ретте несие берушінің кепіл құқығының туындауы да солармен байланысты.
Заң актілерінің негізінде туындаған кепілді құқықтық реттеудің ерекшелігі
екі аспектіде көрініс табады.
Біріншіден, кепіл заң актісінің негізінде туындауы үшін заң актісі
кепіл құқығының туындауына негіз болатын оқиғадан басқа, онда, қандай мүлік
қандай міндеттемені қанағаттандыру үшін кепілге берілетіндігі көзделуі
тиіс. Екіншіден, шарт негізінде туындайтын кепіл туралы ереже, егер заң
актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, заң актілері негізінде туындайтын
кепілге де қолданылады. Яғни заң актісінде кез келген өзге ереже және
Азаматтық кодекске немесе Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы Жарлыққа
сәйкес кепілді құқықтық реттеуден өзгеше кез келген мәселе көзделуі мүмкін.
Мысалы, кепіл берушіге орнына басқа мүлік беріп кепіл нысанын мемлекет
қажеттілігі үшін алып қою, ол нысанды реквизициялау немесе ұлт меншігіне
алу заң актісі негізінде кепілдің туындауының мысалы бола алады. Бұл ретте
орнына берілген мүлікке кепіл құқығы АК-ның 324-бабына сәйкес туындайды.
Занды кепілдің тағы бір мысалы ретінде, жоғарыда аталып өткендей, кеме
(тұрғызылып жатқан кеме) кепілін алуға болады, оның құқықтық реттелуі
"Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы" Занда көзделген.
Кепіл туралы шарт. Кепіл туралы шарттың мазмұны үшін қажетті елеулі
жағдайларға, жалпы ереже бойынша, кепіл нысаны туралы тарап, оны бағалау,
кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттеменің мәні, мөлшері, және орындалу
мерзімі, сондай-ақ кепілге салынған мүліктің тараптардың қайсысында екенін
керсету және оны кепіл туралы шарт күшінде болған кезде пайдалануға
болатындығы жатады (АК-ның 307-бабы).
Кепіл нысаны туралы талапта нақты мүлікті кепіл нысанына жатқызу үшін
қажетті ақпараттар болуға тиіс. Мысалы, кепіл нысаны ретінде жеке — белгілі
бір нәрсені пайдаланғанда қандай нақты заттың кепілде екендігін анықтауға
мүмкіндік беретіндей барлық ерекше белгілер көрсетілуі тиіс.
Тектік белгілерімен анықталатын нәрселерді кепілге өтюзгенде тектік
белгілер, сондай-ақ кепіл заттың қай жерде тұрғандығын білдіретін қажетті
мәліметтер немесе нақты мүлікті кепіл нысаны ретінде анықтауға мүмкіндік
беретін өзге мәліметтер көрсетіледі, мысалы астықты кепілге бергенде - онын
сорты, астық қоймасының тұрған жері мен реквизиттері, астықты қоймада
сақтау шартының елеулі талаптары көрсетіледі. Мүліктік құқықты кепілге
салғанда — міндетті адам, мүліктік құқықтың туындау негіздері туралы
қажетті деректер, атап айтқанда — реквизиттер, шарттың елеулі талаптары
немесе зандық факты жайындағы қажетті деректер — кепілге өткізілген
мүліктік құқықтың туындау негіздері көрсетіледі.
Айта кететін бір жағдай — кепіл нысанын бағалау оның нақты құнының
жорамалы ғана, ол уақыт өткен сайын өзгеруі мүмкін (кейбір себептермен
ұлғаюы немесе кемуі мүмкін). Сондықтан, өндіріп алуды кепіл нысанына
аударғанда тараптар алғашқы бағаға жүгінбейді, себебі кепіл нысанының нақты
құны мүліктің сондай түрлерінің өндіріп алу кезіндегі құнынан тұрады.
Сондықтан да, кепіл мүлкіне өндіріп алуды қолданған тараптардың әрқайсысы
оның құнына дау айта алады.5
Жылжымайтын мүлік кепілін құқықтық реттеудің ерекшелігі сонда,
тараптардың келісімімен жылжымайтын мүліктің кепілі туралы шартта бағалауды
елеулі деп қарау көзделгенмен, ондай бағалаудан бас тарту жағы да
қарастырылған. Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы заңнама жылжымайтын
мүлікте әрқашанда белгілі бір құн және құндылық бар, сондықтан да
жылжымайтын мүлік кепілі туралы шарт үшін бағалау туралы талаптың қажеті
жоқ екендігіне сүйенеді.
Кепіл туралы шарттың кепілге салынған мүліктің тараптардың қайсысында
екендігін көрсететін жағдайы кепіл түрін — ипотеканы, кепілақыны, мүлік
құқығының кепілін анықтау үшін керек. Кепіл түрін анықтаудың маңыздылығы
бар, себебі кепілдің әрбір түрінде кепіл ұстаушының құқықтарының шегін,
кепіл мүлкін сақтаудағы
тараптардың міндеттемелерін, сондай-ақ тараптардың сол мүлік жойылған,
жоғалған немесе бұлінген жағдайда жауапкершілігі мен қауіптерін анықтауда
ерекшеліктер бар.
Кепіл туралы шарттың күшінде болу кезеңінде кепілге салынған мүлікті
пайдалануға жол беру туралы жағдай, әрине, елеулілер қатарына жатпайды,
себебі заңнамада кепіл нысанын ипотека және кепілақы үшін пайдалану
тәртібін реттейтін нормалар бар. Сонымен қатар, мүліктік құқықтың кепілі
үшін, сондай-ақ, шарт талаптарынан оның кепілақы немесе ипотека екенін дәл
анықтау мүмкін емес жағдайларда, кепілдің күші бар кезенде кепіл мүлкін
пайдалануға жол беру туралы жағдай кепіл туралы шарттың елеулі жағдайларына
жатады, және осы шарт негізінде кепіл құқығының табысқа және кепіл мүлкін
пайда-ланудан түскен өзге өсімге таралу шегі, тараптардың кепіл мүлкінің
жойылуы, жоғалуы немесе бұлінуі үшін жауапкершілігі, сондай-ақ тараптардың
өзге құқықтары мен міндеттері анықталады.6
__________________________________
5.Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому Законодательству Республики
Казахстан: Понятие и общая харакеристика. Учебное пособие. Изд. 2-ое, испр.
и доп. ВШП “Әділет” 2000
6 Братусь С.Н. Субъекты гражданского права. - М . Гражданское право.
Учебное пособие (часть об Отв. ред. Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. - А.,
1999.
ІІ.Кепілдікті тіркеу және құқықтық реттеу
2.1.Банктік кепілді тіркеу
Жалпы ереже бойынша мемлекеттік тіркеуге жататын мүліктің кепілі
мұндай мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын органда тіркелуі тиіс. Атап
айтқанда, кепілге салынғандығы жылжымайтын мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын
органдарда тіркелуге жататын жылжымайтын мүлікті және олармен мәмілені
тіркеу заңнамада көзделген. Ондай кепілді тіркеудің оның занды болуы үшін
құқықтық маңызы бар. Жылжымайтын мүліктің кепілін тіркеу жөніндегі
талаптарды орындамау кепіл туралы шарттың заңсыз деп танылуына әкеп соғады,
ол тікелей заңнамадан туындайды.
Кейбір жағдайларда ғана болмаса, жылжитын мүлік міндетті мемлекеттік
тіркеуге жатпайды. Олардың ішіндегі тіркеуге жататындары — жылжымайтын
мүлікке теңестірілгендер (ғарыш объектілері, әуе және теңіз кемелері, ішкі
суларда жүзетін кемелер, "өзен-теңіз" жүзетін кемелер) және айналым
қабілеті шектелген немесе қауіптілігі жоғары объектілерге жататын кейбір
өзге жылжитын заттар. Міндетті мемлекеттік тіркеуге жататын жылжитын
мүліктің кепілін тіркеу жөніндегі талапты сақтамаудың құқықтық маңызы
жылжымайтын мүліктің кепілін тіркегендегі сияқты. ҚР Президентінің 1995
жылғы 20 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану
және авиация қызметі туралы" заң күші бар Жарлығына, Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 15 желтоқсандағы "Азаматтық авиацияны
мемлекеттік реттеу туралы" Заңына және Қазақстан Республикасының 2002 жылғы
17 қаңтардағы "Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы" Заңына сәйкес тек әуе,
теңіз және өзен кемелері ғана емес, оларға қатысты мәмілелер де мемлекеттік
тіркеуге жатады. Сондықтан, АК-ның 155-бабының нормалары ескеріліп және
көрсетілген арнайы заң актілерінде қандай да бір ерекшеліктер
болмағандықтан, әуе және теңіз кемелерінің, ішкі суларда жүзу кемелерінің,
"өзен-теңіз" жүзу кемелерінің кепілі кепіл туралы шарт тіркелген кезден
бастап ғана жасалды деп саналады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын өзге жылжитын мүліктің кепіліне қатысты,
егер заң актілерінде өзгедей көзделмесе, кепіл туралы шартты тіркеген
кезден бастап оларды жасау презумпциясы күшіне кіреді.7
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 маусымдағы Жылжымайтын мүлікті
тіркеу жөніндегі Заңы қабылданғаннан бастап міндетті тіркеуге жатпайтын
жылжитын мүлік кепілін тараптардың келісімімен тіркеу тетігі құрылды.
Мұндай тіркеудің құқықтық маңызы сонда, ол — белгілі бір адамның жылжитын
мүлкінің кепілі туралы ақпараттың үшінші жақ үшін, оның ішінде мұндай
адамның мүлкін кепілге қабылдау мүмкіндігі туралы мәселелерді шешу үшін
жариялығында, алуға оңайлығында, бұрынғы және алдыдағы кепіл ұстау-шылардың
құқықтарының, кепілдегі мүлікті өндіртіп алуға айналдыруға занды құқығы бар
кепіл ұстаушылар мен өзге адамдардың құқықтарының басымдылығын
______________________
7 .Богданов. Сущность юридического лица, современные взгляды
Государство и право N 10. 1995.
анықтауда көрініс табады. Жылжитын мүліктің кепілін бұлай тіркеу құқық
коллизиясы туралы дауды шешкенде дәлелдемелік функция атқаруы мүмкін,
себебі өндіріп алушы бұл мүліктің кепілі туралы білмеуі және кепіл
ұстаушының мүдделері мен құқықтары ескерілмей өндіртіп алынғанда адал
әрекет етуі мүмкін. Жылжитын мүліктің кепілін тіркегенде өндіріп алушының
адал еместігі, әрине, болжамдалады, себебі оның кепіл туралы білуіне,
міндетті мемлекеттік тіркеуге жатпайтын жылжымалы мүлік кепілдерінің жария
тізбесінен ақпарат алуына болады.
Егер тараптар мұндай жылжитын мүлік кепілін тіркеу туралы келісімге
келсе, онда тіркеу туралы жағдай шарттың елеулі жағдайына айналады. Тіркеу
жасамау, бұл жағдайда, кепіл туралы шарттың заңсыз-дығына әкеп соғады,
бірақ ол тіркеу талаптарын бұзғандықтан емес, шарттың елеулі жағдайларын
бұзу негізінде болады.
Бұл заң, сондай-ақ, жылжитын мүлікті кепілге қайта салуға тыйым салу
туралы жағдайлар көзделген сол мүліктің кепілі туралы шарттың міндетті
түрде тіркелуін қарастырады. Бұл шартты тіркеу туралы ережені бұзу тыйым
салу туралы талаптарды заңсыз етеді, бірақ жалпы кепіл туралы шарттың
заңсыз деп танылуына ықпал етпейді.
Кепілдің субъективтік құқығы. Кепіл құқығы кепіл құқық қатынастарында
ең басты рөл атқарады. "Кепіл құқығы", біздің пікірімізге, кепіл
ұстаушының, оған кепіл нысанының сақталуын қамтамасыз ету үшін берілген
мүліктік құқықтарыныц жиынтыгын құрайды. Сонымен қатар, кепіл құқығының
құрамына кепіл ұстаушының борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені
орындамаганда өндіріп алуды кепіл мүлкіне аудару құқығы кіреді. Егер, кепіл
туралы шартта кепіл ұстаушыға кепілдегі мүлікті өз бетімен сату құқығы
берілсе, онда кепіл құқығы мүлікке шектеулі билік ету құқығын - несие
берушінің қамтамасыз етілетін негізгі міндеттеме бойынша талаптарын
борышкер орындамаған жағдайда кепіл мүлкін сату құқығын қамтиды.
Тіркеуге жататын мүлікті кепіл нысаны ретінде пайдаланғанда, жалпы
ереже бойынша, мұндай мүліктің кепілі туралы шарт тіркелген кезден бастап
кепіл құқьны туындайды, кепілақыда — мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден,
ипотекада және мүлік кепіл ұстаушыға берілмейтін кепілдің басқа түрлерінде
— кепіл туралы шарт жасалған кезден бастап туындайды. Кепіл туралы шартта
кепіл құқығы туындауының өзге де төргібі көзделуі мүмкін, мысалы, тараптар
кепіл ұстаушыға берілетін мүлікке кепіл құқығының шарт жасалған кезден
бастап таралуы туралы келісуі мүмкін. Сонымен қатар, жалпы ережелердің
императивтігіне байланысты, кепіл туралы мәміле тіркелген кезден бастап
кепілдің пайда болуына қатысты кейбір мәселелер шартта өзгеше шешімін табуы
мүмкін емес, мысалы, мүліктің кейбір түрлерін немесе олармен мәмілелерді
міндетті мемлекеттік тіркеу туралы жалпы императивтік ереже болса, онда
кепіл құқығы шарт тіркелген кезден бастап ғана туындай алады. 8
______________________
8 Гражданское право. Том 1. Учебник. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин.
-А., 2000.
Кепіл құқығының туындауы туралы ережені қолданғанда кепілмен тек занды
талаптардың ғана қамтамасыз етілетіндігін ескеру керек. Сондықтан,
борышкердің кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттемесі (несие беруші талабы)
әлі туындамаған болса, онда кепіл туралы шарттың жасалғанына, тіптен оның
тіркелгеніне немесе кепіл нысанының кепіл ұстаушыға беріліп қойғанына
қарамастан, кепіл құқығы да туындай алмайды. Несие берушінің; қамтамасыз
етілетін талаптары туындағанша және занды болғанша кепіл туралы шартта
алдын ала шарт сипаты болады, одан өзінше тиісті салдарлар туындайды.
Кепіл құқығының туындау ережесін қолдануды шектейтін басқа да мән-
жайлар бар — кепіл нысанының заттай болмауы немесе жалпы ереже бойынша
кепіл құқығының туындауымен байланыстырылған кезге кепіл ұстаушыда кепіл
нысанына меншік (шаруашылық жүргізу) құқығаның болмауы. Мұндай жағдай кепіл
туралы шартта кепіл құқығы меншікке немесе шаруашылық жүргізуге келешекте
келіп түсетін мүлікке таралғанда мүмкін болады. Кепіл нысаны зат түрінде
пайда болғанша немесе ол кепіл ұстаушының меншігіне немесе шаруашылық
жүргізуіне келіп түскенше кепіл құқығы тараптар кепіл туралы шарт жасасқан
жағдайда да туындамайды. Кепіл туралы шартқа алдын ала шарт белгілері тән
болады. Мысалы, үй салуға түтыну несиесін алып, несие қаражатына тұрғызылып
жатқан үйге тараптар кепіл құқығын таратса, кепіл құқығы құрылыс аяқталған,
үй жылжымайтын мүлік объектісі ретінде тіркелген және жылжымайтын мүлік
ипотекасы тіркелген кезден бастап ғана туындайды.
Бұл көрсетілген жағдай үшін ең қолайлы кепіл түрі — кепіл құқығы
келешекте алынатын құрылыс материалдарына таралатын айналымдағы тауарлар
кепілі (дәлірек айтқанда — өндеудегі тауарлар кепілі).
Тараптар несие жасасқан кезден бастап қарыз ақшаға алынатын құрылыс
материалдарына кепіл құқығы таралады, оларды алған кезден бастап өндеудегі
тауарларға кепіл құқығы туындайды, себебі құрылыс материалдары үйдің
құрылысына пайдаланылатын болады, ал үй тұрғызылып және жылжымайтын мүлік
ретінде тіркелген кезден бастап кепіл құқығы үйге де таралады.
Айналымдағы тауарларға кепіл құқығы, біздің ойымызша, кепіл ұстаушының
кепілдерді жазу кітабы бойынша да, кепіл мүлкінің нақты бар екендігін,
мөлшерін, күйін және сақтау жағдайын былайша да тексеру құқығын, сондай-ақ
кепіл ұстаушының кепіл заттарын ауыстыру жөніндегі шарттарды және ол
заттардың жалпы құнын сақтаудағы міндетін қамтиды.
Айналымдағы тауарлар кепілінде кепіл құқығының құрамына, сонымен қатар,
кепіл беруші айналымдағы тауар кепілін бұзған жағдайда кепіл ұстаушының
айналымдағы тауарлармен операцияларды тауарларға өз белгілері мен мөрлерін
салу (айналымдағы кепіл тауарын "қатты кепілге" айналдыру) арқылы тоқтата
тұру құқығы, сондай-ақ борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені
орындамаған жағдайда, жалпы ереже бойынша, айналымдағы тауарлармен
операцияларды тоқтатуы және кепілге салынған мүлікті өндіртіп алуға аударуы
кіреді.
Айналымдағы тауарларға кепіл құқығы кепіл нысанына шарт жасалған кезден
бастап туындайды, ал кепіл нысанын белгіленген төртіпте ауыстырған жағданда
— кепіл берушіде ауыстырылған нысанға меншік немесе шаруашылық жүргізу
құқығы туындаған кезден пайда болады.9
Кепіл нысанын жоғалту немесе оның толық бүлінуі кепіл құқығын
тоқтатады, себебі жоқ нәрсеге кепіл болмайды, және бұл мән-жай негізгі
міндеттеменің зандылығына еш өсер етпейді. Мұндай ереже мүліктік құқыққа
қатысты да бар - мүліктік құқықтың мерзімнің өтуіне байланысты тоқтауы,
мысалы, кепілдің тоқтауына әкеп соғады, себебі күшін жоғалтқан мүліктік
құқыққа да кепіл болуы мүмкін емес.
Егер кепілге салынған мүлік сақтандырылған болса, кепіл құқығы басқа
құқыққа алмастырылады — кепіл ұстаушы мұндай жағдайда, заң актілерінде
белгіленгеннен алып тасталатындарды қоспағанда, кепіл мүлкінің жоғалғаны
немесе бүлінгені үшін сол мүліктің (кепіл берушінің) сақтандыру өтемі
есебінен қанағат алуға құқылы.
Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарыныц
киғаштығы. Кепіл борышкер міндеттемені орындамаған жағдайда өндіртіп алуды
аударуға болатын арнайы мүлік бөлу жолымен несие берушіде, басқа несие
берушілерге қарағанда белгілі бір артықшылық тугазып міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз етеді. "Басқа несие берушілер" деп кепіл берушінің
несие берушілерін түсіну керек. Кепілді борышкердің өзі емес, үшінші жақ
белгілеген жағдайда, борышкердің басқа несие берушілері кепіл мүлкін
өндіртіп алуға аудара алмайды.
Кепіл ұстаушының өзге несие берушілер алдындағы артықшылық құқығы кепіл
ұстаушының және кепіл берушінің өзге несие беруші-лерінің құқықтарының
қиғаштығында кепіл ұстаушының құқықтарының басымдылығын білдіреді. Қазіргі
кезде кепіл ұстаушының (кепілге несие берушінің) құқығының артықшылығы бар
екендігі даусыз, бірақ АК-да кепіл ұстаушы кепілге салынған мүліктің
құнынан,белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда, басқа несие
берушілер алдында артықшылықпен қанағат алады деп көрсетілген.
АК-ның 299-бабының 1-тармағының алғашқы редакциясында кепіл ұстаушы
"заң актілерінде белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда" басқа несие
берушілер алдында артықшылыққа ие делінген. Осыған сәйкес алып
тасталынатындарды заң актілері белгіледі. (Орындаушылық іс жүргізу туралы
заң, Банкроттық туралы заң жене т.б.). 1998 жылғы 2 наурыздағы заңмен бұл
бапқа өзгертулер енгізілді, оған сәйкес кепіл ұстаушы құқығының өзге несие
берушілер алдындағы артықшылығының алып тасталынатындарды тек АК
белгілейді. Дегенмен бұл норма өзге заң актілерімен қайшылықта болады, ол
қайшылық кодекстер бір деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің құқык
нормалары арасындағы кайшылықтарды шешу тәртібін реттейтін
9 Көптеген заңгерлер сын айтқанмен, мұндай пікірлер заң өдебиетінде
айтылды. Мысалы, Г.Ф. Шершеневич алдын ала шарт деп болашақ міндеттемеш
қамтамасыз етудегі кепіл болушылықты, ақша қаражаты берілгенге дейін несие
ашу шартын және т.б. қарасгарды. Қараңыз: Г.Ф. Шершеневич. Учебник русского
гражданского права, М.: СПАРК. 1995. ЗП-б.
нормативтік құқықіық актілер туралы Заңның 6-бабының нормаларына сәйкес
басқа заң актілерімен иерархиянын бір деңгейінде болған жағдайында
туындаған. АК нормалары мен басқа заң актілерінің, мысалы, Банкроттық
туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі
туралы заң нормалары арасында қайшылық болса, онда кейінірек қабылданған
акт нормаларының басымдынығы болады, ол кепіл ұстаушының артықшылық
құқығынан алып тасталынатынды тек АК-ның белгілеуі мүмкін екендігі туралы
норманы жоққа шығарады.
Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тастау мәселесі бойынша
елеулі өзгерістер Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 қазандағы
"Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңына
толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы" Заңына сәйкес нормативтік
құқықтық актілер иерархиясында АК-ның орнының өзгеруіне байланысты болды,
онда кодекстерге норма-тивтік құқықтық актілер иерархиясында жоғарырақ
деңгей берілді. бұл ретте, кодекске қарағанда басымдылық тек Конституцияға,
сондай-ақ конститудиялық заңдар мен Қазақстан Республикасы Президентінің
конституциялық заң күші бар Жарлықтарына өзгертулер мен толықтырулар
енгізетін заңдарға ғана берілген.
АК нормалары мен заң актілері иерархиясында төмен тұрған езге
нормалар (мысалы, Банкроттық туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот
орындаушыларының мәртебесі туралы заң, Акционерлік қоғам туралы заң)
қиғаштығында АК-ның нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы орнының
өзгеруіне байланысты Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-бабының 1-
тармағына сәйкес жоғарырақ деңгейдегі нормативтік құқықтық актіде, яғни АК-
да басымдылық болады. Сондықтан, АК-ға жоғарылау деңгейі берілгендіктен
кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындарды тек АК ғана
белгілейді, ал басқа заң актілері бойынша алып тасталынған дардың барлығы
заңсыз және күшінде емес, себебі ондай алып тасталыну АК-да көзделмеген.
Кепіл ұстаушының құқығының сөзсіз артықшылығы АК-да ол үшін алып
тасталынатындардың занды тұлғаның өз еркімен тарауына және белгілі бір
несие берушілердің талаптарын АК-ның 1080-бабына сәйкес мұрадан
қанағаттандырумен байланысты толық тізімі көзделгендіктен туындайды.
Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындардан кепіл
міндеттемесінің жеке кәсіпкердің банкрот болуымен немесе кепіл берушінің —
заңды тұлғаның банкрот болуымен байланысты тоқтауын ажырату керек, соңғы
жағдайда кепіл құқығы тоқтайды және кепіл ұстаушының өзге несие
берушілермен құқықтарының қиғаштығы болмайды, несие берушілердің банкротқа
талаптарын қанағаттандырғанда белгілі бір кезектіліктегі несие
берушілерінің құқықтарының қиғаштығы болады.10
_______________________
10Гражданское право. Учебник. Часть 1. Издание третье, переработаниое и
дополненное. Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: Проспект,
1998.
Занды тұлға өз еркімен тарағанда оның барлық несие берушілердің
талаптарын қанағаттандыруға жететін ақшасы болса кепіл міндеттемесі күшін
сақтайды, ал кепілге салынған мүлік басқа несие берушілердің талаптары
бойынша өндіртіп алуға айналмайды. Ақша, таратылған заңды тұлғаның несие
берушілерінің талаптарын қанағаттандыруға жетпейтін болса, онда кепіл
ұстаушы мен таратылатын заңды тұлғаның мүлкінің меншік иесінің функциясын
жүзеге асырушы тарату комиссиясы құқықтарының қиғаштығы болуы мүмкін. АК-
ның 50-бабының 5-, 6-тармақтарына сәйкес бұл ретте тарату комиссиясы занды
тұлғаның кез келген мүлкін, оның ішінде кепілге салынғанын да ашық саудамен
сатуға және таратылатын занды тұлғаның несие берушілерінің талаптарын
белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқылы. АК-ның 315-бабының кепіл
ұстаушы мен кепіл беруші құқықтарының қиғаштығы мәселесін шешетін 2-
тармағының диспозитивтігінен және АК-ның 50-бабы 5-тармағының
императивтігінен соңғы нормада басымдылық болады, және құқықтардың бұл
көрсетілген қиғаштығында кепіл ұстаушы құқығының басымдылық күші жойылады,
ал тарату комиссиясы кепіл мүлкін сатуға және кепіл ұстаушының талаптарын
белгіленген кезекте қанағаттандыруга құқылы. Тарату комиссиясы кепілдегі
мүлікті ашық саудада сатқанда кепіл міндеттемесі, жалпы ереже бойынша, АК-
ның 322-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды, ал кепіл ұстаушы
таратылатын занды тұлғаның барлық мүліктерінің есебінен өз талаптарын
белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқық алады. Кепіл ұстаушы, сонымен
қатар, кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып
қалуына байланысты қамтамасыз етілген міндеттеменің мерзімінен бұрын
орындалуын талап етуге құқылы.
Сонымен қатар, тарату комиссиясы өзге несие берушілердің талаптарын
қанағаттандыруға басқа мүлік жеткілікті болса өтеуді кепіл мулкіне
аудармауға құқылы, бұл ретте кепіл құқығы күшін сақтайды. Тарату
комиссиясының шешімі бойынша және таратылатын занды тұлғаның аралық немесе
ақтық балансына сәйкес кепілге салынған мулік тек кепіл ұстаушының
талаптарын қанағаттандыру үшін сатылуы не кепілге салынған мүлік
таратылатын занды тұлғаның құқық мирасқорына берілуі немесе кепіл құқығын
сақтап оны үшінші жақтың иеліктен шығаруы мүмкін. Соңғы жағдай кепіл мүлкін
жеке тәртіпте, ашық сауда жүргізбей-ақ сатқан реттерде де болады. АК-ның 50-
бабының 4-тармағы нормаларының сөзсіздігіне байланысты занды тұлға өз
еркімен тарағанда кепілге салынған мүліктің тағдырын шешу тарату
комиссиясының құзыретіне жатады, оның құқығы болып табылады.11
АК-ның 1080-бабына сәйкес, мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы
науқасы туғызған қажетті шығындарды, мұра қалдырушыны жерлеуге кеткен
шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, сондай-ақ
өсиетті орындаушыға немесе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге
байланысты шығындарды өтеуге мұра жеткіліксіз ________________________
11.Гражданское право в 2-х томах. Т.. Под ред. Е.А. Суханова. М., БЕК,
1993.
болса, бұл шығындардың орнын толтыру үшін ендіру мұра құрамындағы кез
келген мүлікке, оның ішінде, кепілдегі мулікке түсуі мүмкін. бұл норманы
іске асырарда мұрагерлік мүлікті АК-ның 1080-бабында көзделген шығындардың
орнын толтыру үшін сатуда кепіл ұстаушының құқығы мен мұраға билік етушінің
(мұрагер, өсиетті орындаушы, сенімгерлікпен басқарушы және т.б.) құқығының
қиғаштығы туындайды. Бұл ретте мұраға билік етуші іс жүзінде мүліктің
меншік иесінің өкілеттігін атқарады, яғни, шын мәнінде мүліктің меншік
иесінің құқықтары мен несие ұстаушының құқықтарының қиғаштығы болады. Кепіл
берушінің құқықтары мен кепіл ұстаушы құқықтарының арасындағы қиғаштықты
шешетін АК-ның 1080-бабы нормаларының императивтігі және АК-ның 315-бабының
2-тармағы нормаларының диспозитивтігі нәтижесіне мұраға билік етушінің
құқығында басымдылық болады, ол АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды
жабу үшін кепілге салынған мүлікті сату немесе өзге мүлікті сату туралы
шешім қабылдауға құқылы. Қажетті шығындарды өтеу үшін жеткілікті өзге
мүліктер болған жағдайда мұраға билік етуші не кепіл ауыртпалығымен
мұрагерлерге өтетін кепіл мүлкін сатуға, не оны ұстаушының талаптарын
қанағаттандыру үшін ғана пайдалануға не кепілге салынған мүлікті оған кепіл
құқығын сақтай отырып сатуға құқылы. Мұраға билік етушінің шешімі бойынша
немесе мұраға кіретін өзге мүлік жеткіліксіз болған жағдайда кепіл мүлкі АК-
ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін сатылуы мүмкін. Бұл
ретте, кепіл мүлкі ашық саудамен сатылғанда, кепіл құқығы АК-ның 322-бабы 1-
тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды. Кепіл ұстаушы, сонымен қатар,
кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып қалуына
байланысты қамтамасыз етілген міндеттеменің мерзімінен бұрын орындалуын
талап етуге құқылы.
Кепіл мүлкін ашық сауда жүргізбей жеке тәртіпте сатқанда кепіл құқығы
АК-ның 323-бабының 1-тармағының нормаларына сәйкес күшін сақтайды.
Жеке кәсіпкер банкрот болған жағдайда жеке кәсіпкер кепіл беруші болған
кепіл міндеттемесі тоқтайды, себебі банкрот болған кезден бастап жеке
кәсіпкердің тіркелгені күшін жояды, міндеттеме субьектісі жойылады,
сондықтан жеке кәсіпкердің өмірге немесе денсаулыққа келген зиянды, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жеке сипаттағы басқа
талаптарды өтеу жөніндегі міндеттемелерден басқа барлық міндеттемелері
тоқтайды. Кепіл міндеттемесінің тоқтауы кепіл ұстаушыға кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттеменің кепіл нысанының кепіл туралы шарт талаптарына сәйкес
болмай шығып қалуына байланысты мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге
құқық береді. Бұл ретте АК-ның 21 -бабына және банкроттық туралы заңнамаға
сәйкес, жеке кәсіпкер банкрот болған кезден бастап банкроттың несие
берушілерінде борышкердің конкурстық массасы есебінен, заңнамада
белгіленген кезектілікпен өз талаптары бойынша қанағат алуға құқықтар
туындайды. АК-ның 21-бабына сәйкес талаптары жеке кәсіпкер мүлкінің
кепілімен қамтамасыз етілген несие берушілер банкрот мүлкінің есебінен
талаптарды қанағаттандырудың екінші кезегінде болады. Кепілге несие
берушінің талаптарын орындағанға дейін "кезектен тыс шығындар" деп аталатын
шығындар - егер тағайындалған болса, сот шығындары, әкімгерге, конкурстық
және ақтаулық басқарушыға сыйақы төлеу жөніндегі шығындар, сондай-ақ
бірінші кезектегі несие берушілердің талаптары — алименттер өндіру
жөніндегі талаптар, сондай-ақ өмірге немесе денсаулыққа келген зиянды өтеу
жөніндегі талаптар қанағаттандырылады.12
АК-ның 2І-бабының 4-тармағы әрбір кезектіліктегі несие берушілердің
талаптарын орындаудың ережелері жөнінде занды тұлғалардың банкроттығы
туралы заң актісіне сілтеме жасайды, ондай акті — Банкроттық туралы заң.
Банкроттық туралы заңның 76-бабына сәйкес әрбір кезектіліктегі несие
берушінің талабы алдыңғы кезектіліктегі несие берушінің талабы
орындалғаннан кейін орындалады, ал банкроттың мүлкі тиісті кезектіліктегі
несие берушілердің талабын қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса, онда
қанағаттандыру олардың талаптарының сомасына қарай пропорциямен
жүргізіледі. Сондықтан бірнеше кепіл ұстаушылардың талаптары болса және
оларды толық қанағаттандыру үшін мүлік жеткіліксіз болса, онда, несие
ұстаушылар арасында қанағаттандыру қамтамасыз ететін сомаға пропорционалды
жүргізіледі. Ал, айта кететін бір жағдай — жеке кәсіпкер банкрот болғанда,
кепіл берушінің өзге несие берушілері мен кепіл ұстаушының құқықтарында
қиғаппық болмайды, бірақ кепіл құқығы тоқтайды, және несие ұстаушы
банкротшң белгілі бір кезектіліктегі несие беру-шісіне айналады. Жеке
кәсіпкер банкрот болғаннан бастап кепіл несие берушісі мен банкрот
арасындағы қатынастар кепіл туралы нормалармен емес, жеке кәсіпкердің
банкроттығы туралы нормалармен реттелінеді.
Мұндай жағдай занды тұлға банкроттыққа ұшырағанда да болады. АК-ның 55-
бабына сәйкес, конкурстық іс жүргізу қозғалғаннан бастап банкроттың барлық
міндеттемелері, оның ішінде кепіл міндеттемелері тоқтайды. Конкурстық іс
жүргізу қозғалған кезден бастап қабілетсіз борышқордың мулкін өндіртіп
алуға айналдыруға қойылған, оның ішінде АК-ның 299-бабында белгіленген
барлық шектеулер алынады. Кепіл міндеттемесінің тоқтауы, жеке кәсіпкердің,
банкроттығындағы сияқты, кепіл ұстаушыға кепіл нысанының кепіл туралы шарт
жағдайларымен сәйкес емес шығын қалуына байланысты кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттеменің мерзімнен бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
І. Банк кепілдігі
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..4
1.1 Кепіл ұғымы, сипаты және
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Кепілдің туындауының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ.Кепілдікті тіркеу және құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
2.1 Банктік кепілді
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...11
2.2.Банктік кепілді құқықтық реттеу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІІ.Банктік кепілдік түрлері,мазмұны және тоқтатылу негіздері ... 24
3.1.Банктік кепіл
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .24
3.2.Кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.3. Кепіл құқығының
тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы Банк кепілдігі. Бұл жұмыста мен Банк
кепілдігі ұғымына, оның түрлеріне, кепілдің туындау негіздеріне және кепіл
құқығының тоқтатылу негіздеріне талдау жасадым. Курстық жұмыс кіріспеден,
негізгі 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Курстық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының құқықтық нормативтік актілері мен құқықтық
басқада әдебиеттер пайдаланылды.
Кепіл (кепілдік құқық) деп несие берушінің міндеттеме бойынша өз
талаптарын борышкердің немесе заттық кепіл болушының белгілі бір затын не
өзге мүлкінің құндылығы есебінен қанағаттандырудағы айрықша құқығы
танылады.
Мүлік айналымында несиенің маңызы зор. Несиелік міндеттеменің
орындалуын борышкердің барлық мүлкімен жауап беруі принципімен қамтамасыз
ету несие берушіні барлық уақытта бірдей қанағаттандыра бермеуі мүмкін,
себебі борышкердің мүлкін өндіртіп алуға айналдыру кезінде оның құны несие
берушінің талабының мөлшерінен кем болуы немесе сол борышкердің басқа несие
берушілерінің сол уақытта жарыса талап қою қаупі бар. Осының барлығы қоғам
мен құқықтың дамуының белгілі бір кезінде қамтамасыз ететін шаралардың
ерекше түрін қалыптастырды, ол кепіл деп аталды, ол белгілі бір адамның
(борышкердің, кепіл болушының) жеке басының қасиетіне емес, борышкердің
белгілі бір мүлкінің құнына сенуге, және онымен өз талаптарын қалайда
қанағаттандыру мүмкіндігіне негізделді. Уақыт өте келе кепілге борышкердің
ғана емес, заттық кепіл болушы деп ат алған үшінші жақтың мүлкі де беріле
бастады, ал несие берушінің талаптарын қанағаттандыру мүмкіндігі заттардан
басқа мүлікке - "тәнсіз заттар" деп аталатын мүліктік құқықтарға да
таралды.
Банктік кепілдік – Банктің басқа ұйым (Бенефициар), банктер немесе
фирмалар алдындағы олардың бірінші талабы бойынша белгілі ақша сомасын
төлеуге жазбаша міндеттемесі. Кепілдік (тапсырма) кәсіпкерлік әрекетті
жүзеге асырушы, жеке кәсіпкер ретінде тіркелген және кепіл шарты бойынша
нақтылы міндеттемелерді орындауға мүмкіндігі бар барлық жеке (Принципал)
және заңды тұлғаларға беріледі.
“Принципал” –оның сұранысы бойынша және жауапкершілігімен Бенефициар
алдындағы оның міндеттемелерін өз дәрежесінде орындауын қамтамасыз етуіне
банк кепілдік беретін заңды тұлға.
Әрі қарай банктік кепілдік ұғымына толығырақ тоқталып,мазмұнын
тереңірек ашып, зерттеуді жан жақты талдаудан өткіздім.
І. Банк кепілдігі түсінігі
1.1. Кепіл ұғымы, сипаты және объектісі
Банктік кепілдік - егер принципал бенефициарға алдын ала
келісімделген міндеттемелерді орындамаған немесе тиісті түрде орындамаған
жағдайда белгілі ақша сомасын төлеу туралы банк міндеттемесі ретінде
ұсынылады. Банктік кепілдіктер талап қою бойынша төлемдері бар кепілдіктер
бойынша Бірыңғайланған ережелермен реттеледі (ICC Uniform for Demand
Guarantees, ICC Publication 758), не болмаса кепіл берушінің ұлттық заңына
бағынады.
Банк (италянша bankо — үстел) — ақша қаржылары мен қорларын
жинақтау, кредит беру, мемлекеттер, кәсіпорындар (фирмалар), мекемелер және
жеке адамдар арасындағы өзара төлемдер мен ақшалай есеп айырысуда
делдалдықты жүзеге асыру, ақшаның белгілі бір түрін айналымға қосу, ақша
мен құнды қағаздар шығару, алтынмен, шетелдік валютамен түрлі операциялар
жасау және басқа да қызметтер атқаратын қаржы мекемесі. Банктің пайда болуы
мен дамуы тауар-ақша қатынастарының дамуымен тығыз байланысты. Банктер
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың, сонымен қатар тұрғындардың
уақытша пайдаланылмай бос тұрған қаражаттарын жинақтап, қажет етушілерге
өсіммен уақытша кредит беру арқылы қаржы мұқтаждығын өтейді. Сөйтіп,
Банктер аралық қызмет атқарып ақша пиасасында (рыногында) тауарға айналатын
жаңа талап пен міндеттемені қалыптастырады. Міндеттеме мен талаптың пайда
болу процесі қаржылық-делдалдық қызметтің негізін құрайды.
Кепілдің акцессорлық сипаты. Кепіл өзінен өзі болмайды, ол несие
берушінің негізгі міндеттеме бойынша талаптарының қанағаттандырылуын
қамтамасыз ету үшін керек. Сондықтан кепілде қосымша және тәуелді,
акцессорлық сипат болады, және ол қамтамасыз етілетін міндеттемеден бұрын
туындай алмайды, ол тоқтағанда бұл да тоқтайды.
Кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша несие берушіде екі талап
болады: біреуі — қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша борышкерге талап,
екіншісі — кепіл нысаны болып табылатын мүліктің кепіл беруішсіне талап.
Егер кепілге өткізілген мүлікті сатқаннан түскен ақша толық
қанағаттандыруға жетпесе, онда несие беруші, жалпы ереже бойынша, кепілге
өткізілген мүліктің құны жаппаған бөлікті борышкердің орындауын, оның
ішінде өндіртіп алуды борышкердің барлық мүлкіне аудару есебінен орындауын
талап етуге құқылы.1
Кепіл объектісі. Кепіл қатынасында керсетілген борыш төленбеген
жағдайда өндіртіп алуға жіберілуі мүмкін зат кепіл объектісі (кепіл құқығы)
деп аталады. Егер оны кепіл жауапкершілігінің заты деп атасақ дәлірек болар
еді, себебі кепіл беруші кепіл қатынастарынан туындайтын және өз
________________________
1 Комментарий к Гражданскому Кодексу Республики Казахстан, Общая часть
Отв. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин, Алматы-Жеті жарғы.2003
жауапкершілігіне алған міндеттеме бойынша сол заттарға және оның құны
шегінде жауаптылық көтереді. Заңнамада және құқық теориясында кепіл
құқығының объектісі жай кепіл заты деп аталады.
Кепіл обьектісі (заты) белгілі бір құндылығы, бағалылығы бар, негізгі
міндеттеме орындалмаған жағдайда несие берушінің мүддесін қанағаттандыра
алатын кез келген мүлік бола алады. Сонымен, кепіл құқығының объектісі бола
алатын мүлік ретінде заттарды, ақшаны, оның ішінде шет ел валютасын, бағалы
қағаздарды. жұмысты, қызметті, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
нәтижелерін, фирмалық атауларды, тауар белгілерін, кейбір даралау
құралдарын, мүліктік құқықтарды және "мүлік" ұғымына жататындардың барлығын
алуға болады. Ескеретін бір жағдай — мүлік деп материалдық түрдегі қандай
да бір жеке зат немесе құндылықтың қандай да бір жеке түрі ғана танылмайды.
Мүлік деп қандай да бір субъективтік құқықтың объектісін де түсіну керек,
ал ол объект мүліктің көптеген түрлерін біріктіруі мүмкін, мысалы, заттар
мен мүліктік құқықтар, олардың барлық жиынтықтары да мүлік — нақты
субъективтік құқықтың объектісі болып табылады.
Жылжитын да, жылжымайтын да, пайдаланылатын да, пайдаланылмайтын да
заттар, әдетте, кепіл объектісі ретінде алынады. Бөлінбейтін зат тұтастай
кепілге беріледі. Бөлінетін заттың бөлігі кепіл құқығының өзінше объектісі
бола алады.
Ортақ меншіктегі заттар да кепіл объектісі бола алады. Мұндай мүлікті
кепілге беру үшін оған ортақ мүліктің барлық меншік иелерінің келісімі
керек. Сонымен қатар әрбір меншік иесі ортақ мүліктегі өз үлесін кепілге
салуға құқылы. Ортақ үлесті меншіктің ортақ мүліктің өзі үлесіне шамалас
бөлігін өзінің иеленуіне және пайдалануына алған қатысушысы ортақ меншіктің
сол бөлігін кепілге өз бетінше беруге құқылы, себебі ол оны бөліп алуға не
ортақ меншіктегі бұл бөлікті иелену және пайдалану құқығын кепілге беруге
құқылы. Ортақ бірлескен меншіктің қатысушысы ортақ мүліктің тек "идеалдық"
бөлігін - ортақ меншіктегі құқығын ұсынуға құқылы.
Кепілге салу үшін белгілі бір талаптар орындалған жағдайда ақша кепіл
заты бола алады. Ақшаны кепіл заты ретінде пайдаланғанда ол банкке салынуы
тиіс, бұл ақша кепілінің ерекшелігі, сондықтан мұндай кепіл кепілдің
айрықша түріне жатады. Кепілге бергенде ақшаны банкке салудың қажеттігі
оның жоғары өтімді мүлік ретіндегі қасиетінен, кепілге салғанда кепіл
берушінің немесе ипотекада кепіл ұстаушының ақшаны пайдалануын шектеу
мүмкін еместігінен, сондай-ақ ақшаны кепілге ұстаудың немесе ипотекасының
мүмкін еместігінен туындайды.
Ақша кепілінде кепіл заты ретінде қолма қол ақшаның да (ақша
белгілері), "қолма қол емес" ақшаның да (банктердің өз клиенттерінің банк
есепшоттары бойынша жазбаша берген ақшалай міндеттемелері) пайдаланылуы
мүмкін. Қолма-қол ақшаны банкке салғанда олар да "қолма-қол емес" ақшаға —
банк міндеттемесіне айналады.2
_________________________
2.Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу РК: Понятие и общая
характврисгика. Учебное пособие. -, 1996.
Банк есеп шотының кепілін немесе банк салымын ақша кепілінен айыру
керек. Банк есепшоты немесе банк салымы кепілінде кепіл беруші кепілге
ақшаның өзін емес, банк есепшотының шарты немесе банк салымының шарты
бойынша өз құқығын (талабын) береді. Банк есепшоты немесе банк салымы
кепілінің өзге міндеттемелік мүліктік құқық кепілінен, мысалы, жалдау
құқығының кепілінен еш айыр-машылығы жоқ. Банк аккредитивін — белгілі бір
мән-жайларда немесе аталып көрсетілген құжаттарды ұсынғанда банктің ақша
төлеу міндеттемесін беруі де ақша кепіліне жатпайды. Аккредитив қамтамасыз
етудің өзінше бөлек тәсілі болып табылады.
Ақшаны қамтамасыз ету заты ретінде пайдаланудың өзгедей шарттық және
заңнамада көзделген тәсілдерін ақша кепілінен ажырату керек. Мысалы, ақша
қамтамасыз етудің кепіл мүлкін АК-ның 319-бабының 4-тармағына сәйкес сату
кезінде саудаға қатысудың кепілдік жарнасы, АК-ның 915-бабының 6-тармағына
сәйкес конкурстық міндеттемелердің кепілдік жарнасы ретінде пайдаланылады.
Бұл мысалдар сияқты кепілдік жарнасы, қамтамасыз ету тәсілі ретінде, өзге
жағдайларда да пайдаланылуы мүмкін.
Кепілге қарағанда, кепілдік жарнада ақша несие берушіге негізгі
міндеттеме бойынша беріледі, ал ол негізгі міндеттеме орындалмаса
қайтарылмай қалады.
Қамтамасыз ету заты ретінде ақша камтамасыз етудің кепілзат сияқты
дәстүрлі тәсілінде де пайдаланылады. Кепілге қарағанда, кепілақының ақшалай
сомасы, кепілдік жарнадағы сияқты, негізгі міндеттеме бойынша несие
берушіге тікелей беріледі.
Ақша кепілінен әртүрлі ақылы шарттардан алынатын ақша талаптарын
қамтамасыз ету заты ретінде пайдалану жағдайын да ажыратқан жөн. Ақша
талаптары кепілдің өзінше бөлек заты ретінде болуы (мүліктік құқықтар
кепілінің бір түрі), сондай-ақ олардың қамтамасыз ету тәсілінің кепілге
қарағанда басқа тәсілдері бойынша пайдаланылуы мүмкін, мысалы, клиенттің
қаржы агенті алдында міндеттемесін орындауын қамтамасыз ету мақсатында ақша
талабынан бас тартуды көздейтін (факторинг) қаржыландыру шартында
пайдалану.
Мүлікті жалдағанда оның қайтарылуын қамтамасыз ету үшін ақша
пайдаланылатын жағдайлар кепілге жатпайды (спортинвентарды жалға алу,
кассеталарды жалға алу, кітапханадан кітап алу, т.б.) Қамтамасыз етудің
мұндай тәсілдері, олар кейде "кепіл ақша" немесе "кепіл сомасы" деп
аталғанымен, шартта көзделген кепілдік жарнасына жатады. Мұндай ақшамен
қамтамасыз ету кепіл деп танылуы үшін ақша банкке салынуы тиіс. Қамтамасыз
ету ретінде ақшадан басқа мүлік қалдыру, тараптардың келісіміне қарай,
кепілақы, мүлікті ұстап қалу немесе қамтамасыз етудің басқа шарттық тәсіл
болуы мүмкін. Борышқор жайында ақпарат көзі болудан басқа немесе борышқор
үшін несие берушінің міндеттеменің орындалатыныңа сендіретін айрықша
құндылығынан басқа ешқандай материалдық құндылығы жоқ жеке құжатты
қамтамасыз ету ретінде қалдыру міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің
азаматтық-құқықтық тәсілдеріне жатпайды.
Кепіл нысанын несие берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін сату
қажеттігі кепілге берілген нәрсенің иеліктен шығарылу мүмкіндігін көздейді.
Сондықтан да кепіл нысаны ретінде өзінің табиғи құндылығымен қатар кепіл
ұстаушының өндіріп алуды соған аударғанда сатуға болатындай нәрсе берілуі
тиіс, бұл талап ақшаға таралмайды, себебі оны сатудың қажеттігі жоқ,
өндіріп алуды оған аудару оның өз құнымен тең болады. Ақшаның ол ережеге
кірмеуі оның мүліктің айрықша түрі - белгі қойылған нәрсе екендігінде, оның
құндылығы әлеуметтік функциямен анықталады және ол нәрсенің талап ету
құқығына ие екендігінен туындайды.
Кепіл нысанын сатудың қажеттігі кепіл құқығының, объектісі ретінде
айналым қабілеті бар мүлікті пайдалануды керек етеді. Иеліктен алудың
мүмкін еместігі азаматтық айналымнан шығып қалған мүлікті, сондай-ақ кепіл
ұстаушының талабы бойынша өзіне өндіртіп алуды аударуға болмайтын мүлікті
кепіл объектісі бола алатын мүліктер қатарынан шығарады. Сондықтан,
айналымнан шығып қалған заттармен қатар, азаматтық заң актілеріне (мысалы,
1998 жылғы 30 маусымдағы "Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы" ҚР Заңының 39,62-баптарына) сәйкес өндіртіп алуды
аударуға жол берілмейтін мүліктер кепіл нысаны бола алмайды.
Шектеулі айналым қабілеті бар мүлік, олардың мүліктік айналымын
құқықтық реттеудің ерекшеліктері ескеріліп, кепіл нысаны бола алады, атап
айтқанда, кепіл нысанына өндіртіп алуды аударғанда ондай мүлікті иеленушіге
не оны мамандандырылған сауда ұйымдары арқылы сату процедурасына қойылатын
талаптар ескеріледі.
Кепіл туралы және кепіл нысаны туралы заңнамада мүліктің кейбір
түрлерінің кепіліне заң актілері арқылы тыйым салу немесе шек қою
мүмкіндігі туралы ереже бар. Бұл ереже заң актісі бойынша кез келген
нәрсенің кепіліне тыйым сала алады, себебі мүлікті кепіл нысаны ретінде
пайдалануға тыйым салудың немесе шек қоюдың негізге алынатын критерийлері
белгіленбеген. Мұндай тыйым салу немесе шек қою тек заң актілерімен ғана
белгіленеді.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар: өмір, денсаулық, ар-ождан,
жақсы атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұғылмайтындық, жеке және
отбасы құпиясы, есімге құқық, авторлыққа құқық, шығармаға қол сұғуды
болдырмайтын құқық және басқа материалдық емес құқықтар мүлікке жатпайды
және кепіл нысаны бола алмайды.
Кепіл қатынастарының тараптары. Кепіл қатынастарына кемінде екі адам —
кепіл ұстаушы және кепіл беруші қатысады.
Кепіл ұстаушы, әдетте, негізгі қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша
несие беруші болады. Негізгі міндеттеме бойынша несие берушінің ауысуы,
егер алғашқы және жаңа несие берушілер арасында құқық ауысқанда басқадай
айтылмаса немесе заң актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, әрқашанда
кепіл ұстаушының құқықтарының жаңа несие берушіге ауысуына әкеп соғады.3
______________________
3 Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому правуСост М.К.Сулейменов. -
А.: 2003.
Кепіл беруші негізгі қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша борышкер
де, заттық кепіл болушы ретіндегі үшінші жақ та бола алады. Кепіл ұстаушыға
қойылатын басты талаптардың бірі - ол кепілге берілген нысанның меншік иесі
болуы тиіс немесе ол нысанды кепілге беруге мүмкіндік беретіндей онда
өзгедей заттық құқық болуы тиіс, не, мүліктік құқықты кепілге салғанда
(мысалы, интеллектуалдық меншікке жататын не тауарлар беру, жұмыс орындау,
қызмет көрсету жөніндегі міндеттемелік қатынастардан туындайтын және т.б.)
сол мүліктік құқықтың иесі болуы керек.
Жалпы ереже бойынша, затты кепілге беруші оның меншік иесі болуы, ал
мүліктік құқықты кепілге беруші оның құқық иеленушісі болуы тиіс, сонда
ғана бөтен мүліктің кепілге берілуіне мүмкіндік болмайды. Кей жағдайларда
меншік иесі не құқық иеленуші үшінші жаққа өз мүлкін, сол мүлікті басқаруға
сенімхат беру арқылы, затты немесе басқадай мүлікті кепілге салуға құқық
береді, нәтижесінде өкілдік қатынас туындайды, бұл ретте де кепіл нысанының
меншік иесі немесе құқық иеленушісі бәрі бір кепіл беруші болып қалады.
Мемлекеттік кәсіпорынның негізгі қорына жататын мүлікті кепілге беру
меншік иесі болып табылатын мемлекеттің келісімімен уәкілетті орган
уәкілетті мемлекеттік органның келісімі түрінде болады.
Кепіл туралы келісімнің формасы. Кепіл туралы шарт жазбаша формада
жасалуға тиіс. Жазбаша формада жасалмаған кепіл шартты заңсыз деп танылады.
Қазіргі кезде кепіл туралы шартты нотариалдык куәландыру қажет емес.
Бірақ кепіл туралы шарттың тараптары өзара келісіп кепіл туралы шарттың жай
жазбаша формасын емес, нотариалдық формасын тандауы мүмкін, бұл, көбіне,
азаматтар қатысқан кепілді ресімдегенде қолданылады. Тараптар кепіл туралы
шарттың нотариалдық формасына келісіп, бірақ оны сақтамаса, шарт заңсыз
болып танылады.
Ортақ меншіктің, әсіресе мемлекеттік тіркеуге жататын меншіктің
қатысушыларының келісімін ресімдеудің бірқатар ерекшеліктері бар. АК-ның
304-бабына сәйкес, ортақ (үлесті немесе бірлескен) меншік болып табылатын
мүлікті кепілге салу барлық меншік иелерінің келісімін керек етеді, ал АК-
ның 220-бабының 3-тармағына сәйкес, кепіл заты болып табылатын және
мемлекеттік тіркеуге жататын (әуе, теңіз кемелері және т.б.) бірлескен
меншікке қатысушылардың келісімі нотариалдық куәландыруды талап етеді. Ал,
кепіл туралы шарттың өзі, АК-ның 307-бабының 2-тармағына сәйкес, міндетті
нотариалдық куәландыруды керек етпейді. Ал, практикада ортақ меншік болып
табылатын мүлікті (көбіне, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін) кепілге
салғанда шарт нотариалдық формада жасалады (тіпген мүлік мемлекеттік
тіркеуге жатпаса да), бұл ретте ортақ меншік иелерінің кепілге келісімін
куәландыру ондай шарттың талаптарының бірі болып табылады.4
______________________
4 Витрянский В.В. Гражданский кодекс о юридических лицах Вестник ВАС N
5, 1995А.
1.2.Кепілдің туындауының негіздері
Жалпы ереже бойынша, кепілдің туындауының негізі шарт болып табылады.
Кепілдің өзіндік ерекше құқықтық реттеумен туындауының айрықша жағдайына
оның оқиға немесе өзге зандық факты болғанда туындауын жатқызуға болады,
бұл ретте несие берушінің кепіл құқығының туындауы да солармен байланысты.
Заң актілерінің негізінде туындаған кепілді құқықтық реттеудің ерекшелігі
екі аспектіде көрініс табады.
Біріншіден, кепіл заң актісінің негізінде туындауы үшін заң актісі
кепіл құқығының туындауына негіз болатын оқиғадан басқа, онда, қандай мүлік
қандай міндеттемені қанағаттандыру үшін кепілге берілетіндігі көзделуі
тиіс. Екіншіден, шарт негізінде туындайтын кепіл туралы ереже, егер заң
актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, заң актілері негізінде туындайтын
кепілге де қолданылады. Яғни заң актісінде кез келген өзге ереже және
Азаматтық кодекске немесе Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы Жарлыққа
сәйкес кепілді құқықтық реттеуден өзгеше кез келген мәселе көзделуі мүмкін.
Мысалы, кепіл берушіге орнына басқа мүлік беріп кепіл нысанын мемлекет
қажеттілігі үшін алып қою, ол нысанды реквизициялау немесе ұлт меншігіне
алу заң актісі негізінде кепілдің туындауының мысалы бола алады. Бұл ретте
орнына берілген мүлікке кепіл құқығы АК-ның 324-бабына сәйкес туындайды.
Занды кепілдің тағы бір мысалы ретінде, жоғарыда аталып өткендей, кеме
(тұрғызылып жатқан кеме) кепілін алуға болады, оның құқықтық реттелуі
"Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы" Занда көзделген.
Кепіл туралы шарт. Кепіл туралы шарттың мазмұны үшін қажетті елеулі
жағдайларға, жалпы ереже бойынша, кепіл нысаны туралы тарап, оны бағалау,
кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттеменің мәні, мөлшері, және орындалу
мерзімі, сондай-ақ кепілге салынған мүліктің тараптардың қайсысында екенін
керсету және оны кепіл туралы шарт күшінде болған кезде пайдалануға
болатындығы жатады (АК-ның 307-бабы).
Кепіл нысаны туралы талапта нақты мүлікті кепіл нысанына жатқызу үшін
қажетті ақпараттар болуға тиіс. Мысалы, кепіл нысаны ретінде жеке — белгілі
бір нәрсені пайдаланғанда қандай нақты заттың кепілде екендігін анықтауға
мүмкіндік беретіндей барлық ерекше белгілер көрсетілуі тиіс.
Тектік белгілерімен анықталатын нәрселерді кепілге өтюзгенде тектік
белгілер, сондай-ақ кепіл заттың қай жерде тұрғандығын білдіретін қажетті
мәліметтер немесе нақты мүлікті кепіл нысаны ретінде анықтауға мүмкіндік
беретін өзге мәліметтер көрсетіледі, мысалы астықты кепілге бергенде - онын
сорты, астық қоймасының тұрған жері мен реквизиттері, астықты қоймада
сақтау шартының елеулі талаптары көрсетіледі. Мүліктік құқықты кепілге
салғанда — міндетті адам, мүліктік құқықтың туындау негіздері туралы
қажетті деректер, атап айтқанда — реквизиттер, шарттың елеулі талаптары
немесе зандық факты жайындағы қажетті деректер — кепілге өткізілген
мүліктік құқықтың туындау негіздері көрсетіледі.
Айта кететін бір жағдай — кепіл нысанын бағалау оның нақты құнының
жорамалы ғана, ол уақыт өткен сайын өзгеруі мүмкін (кейбір себептермен
ұлғаюы немесе кемуі мүмкін). Сондықтан, өндіріп алуды кепіл нысанына
аударғанда тараптар алғашқы бағаға жүгінбейді, себебі кепіл нысанының нақты
құны мүліктің сондай түрлерінің өндіріп алу кезіндегі құнынан тұрады.
Сондықтан да, кепіл мүлкіне өндіріп алуды қолданған тараптардың әрқайсысы
оның құнына дау айта алады.5
Жылжымайтын мүлік кепілін құқықтық реттеудің ерекшелігі сонда,
тараптардың келісімімен жылжымайтын мүліктің кепілі туралы шартта бағалауды
елеулі деп қарау көзделгенмен, ондай бағалаудан бас тарту жағы да
қарастырылған. Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы заңнама жылжымайтын
мүлікте әрқашанда белгілі бір құн және құндылық бар, сондықтан да
жылжымайтын мүлік кепілі туралы шарт үшін бағалау туралы талаптың қажеті
жоқ екендігіне сүйенеді.
Кепіл туралы шарттың кепілге салынған мүліктің тараптардың қайсысында
екендігін көрсететін жағдайы кепіл түрін — ипотеканы, кепілақыны, мүлік
құқығының кепілін анықтау үшін керек. Кепіл түрін анықтаудың маңыздылығы
бар, себебі кепілдің әрбір түрінде кепіл ұстаушының құқықтарының шегін,
кепіл мүлкін сақтаудағы
тараптардың міндеттемелерін, сондай-ақ тараптардың сол мүлік жойылған,
жоғалған немесе бұлінген жағдайда жауапкершілігі мен қауіптерін анықтауда
ерекшеліктер бар.
Кепіл туралы шарттың күшінде болу кезеңінде кепілге салынған мүлікті
пайдалануға жол беру туралы жағдай, әрине, елеулілер қатарына жатпайды,
себебі заңнамада кепіл нысанын ипотека және кепілақы үшін пайдалану
тәртібін реттейтін нормалар бар. Сонымен қатар, мүліктік құқықтың кепілі
үшін, сондай-ақ, шарт талаптарынан оның кепілақы немесе ипотека екенін дәл
анықтау мүмкін емес жағдайларда, кепілдің күші бар кезенде кепіл мүлкін
пайдалануға жол беру туралы жағдай кепіл туралы шарттың елеулі жағдайларына
жатады, және осы шарт негізінде кепіл құқығының табысқа және кепіл мүлкін
пайда-ланудан түскен өзге өсімге таралу шегі, тараптардың кепіл мүлкінің
жойылуы, жоғалуы немесе бұлінуі үшін жауапкершілігі, сондай-ақ тараптардың
өзге құқықтары мен міндеттері анықталады.6
__________________________________
5.Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому Законодательству Республики
Казахстан: Понятие и общая харакеристика. Учебное пособие. Изд. 2-ое, испр.
и доп. ВШП “Әділет” 2000
6 Братусь С.Н. Субъекты гражданского права. - М . Гражданское право.
Учебное пособие (часть об Отв. ред. Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. - А.,
1999.
ІІ.Кепілдікті тіркеу және құқықтық реттеу
2.1.Банктік кепілді тіркеу
Жалпы ереже бойынша мемлекеттік тіркеуге жататын мүліктің кепілі
мұндай мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын органда тіркелуі тиіс. Атап
айтқанда, кепілге салынғандығы жылжымайтын мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын
органдарда тіркелуге жататын жылжымайтын мүлікті және олармен мәмілені
тіркеу заңнамада көзделген. Ондай кепілді тіркеудің оның занды болуы үшін
құқықтық маңызы бар. Жылжымайтын мүліктің кепілін тіркеу жөніндегі
талаптарды орындамау кепіл туралы шарттың заңсыз деп танылуына әкеп соғады,
ол тікелей заңнамадан туындайды.
Кейбір жағдайларда ғана болмаса, жылжитын мүлік міндетті мемлекеттік
тіркеуге жатпайды. Олардың ішіндегі тіркеуге жататындары — жылжымайтын
мүлікке теңестірілгендер (ғарыш объектілері, әуе және теңіз кемелері, ішкі
суларда жүзетін кемелер, "өзен-теңіз" жүзетін кемелер) және айналым
қабілеті шектелген немесе қауіптілігі жоғары объектілерге жататын кейбір
өзге жылжитын заттар. Міндетті мемлекеттік тіркеуге жататын жылжитын
мүліктің кепілін тіркеу жөніндегі талапты сақтамаудың құқықтық маңызы
жылжымайтын мүліктің кепілін тіркегендегі сияқты. ҚР Президентінің 1995
жылғы 20 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану
және авиация қызметі туралы" заң күші бар Жарлығына, Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 15 желтоқсандағы "Азаматтық авиацияны
мемлекеттік реттеу туралы" Заңына және Қазақстан Республикасының 2002 жылғы
17 қаңтардағы "Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы" Заңына сәйкес тек әуе,
теңіз және өзен кемелері ғана емес, оларға қатысты мәмілелер де мемлекеттік
тіркеуге жатады. Сондықтан, АК-ның 155-бабының нормалары ескеріліп және
көрсетілген арнайы заң актілерінде қандай да бір ерекшеліктер
болмағандықтан, әуе және теңіз кемелерінің, ішкі суларда жүзу кемелерінің,
"өзен-теңіз" жүзу кемелерінің кепілі кепіл туралы шарт тіркелген кезден
бастап ғана жасалды деп саналады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын өзге жылжитын мүліктің кепіліне қатысты,
егер заң актілерінде өзгедей көзделмесе, кепіл туралы шартты тіркеген
кезден бастап оларды жасау презумпциясы күшіне кіреді.7
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 маусымдағы Жылжымайтын мүлікті
тіркеу жөніндегі Заңы қабылданғаннан бастап міндетті тіркеуге жатпайтын
жылжитын мүлік кепілін тараптардың келісімімен тіркеу тетігі құрылды.
Мұндай тіркеудің құқықтық маңызы сонда, ол — белгілі бір адамның жылжитын
мүлкінің кепілі туралы ақпараттың үшінші жақ үшін, оның ішінде мұндай
адамның мүлкін кепілге қабылдау мүмкіндігі туралы мәселелерді шешу үшін
жариялығында, алуға оңайлығында, бұрынғы және алдыдағы кепіл ұстау-шылардың
құқықтарының, кепілдегі мүлікті өндіртіп алуға айналдыруға занды құқығы бар
кепіл ұстаушылар мен өзге адамдардың құқықтарының басымдылығын
______________________
7 .Богданов. Сущность юридического лица, современные взгляды
Государство и право N 10. 1995.
анықтауда көрініс табады. Жылжитын мүліктің кепілін бұлай тіркеу құқық
коллизиясы туралы дауды шешкенде дәлелдемелік функция атқаруы мүмкін,
себебі өндіріп алушы бұл мүліктің кепілі туралы білмеуі және кепіл
ұстаушының мүдделері мен құқықтары ескерілмей өндіртіп алынғанда адал
әрекет етуі мүмкін. Жылжитын мүліктің кепілін тіркегенде өндіріп алушының
адал еместігі, әрине, болжамдалады, себебі оның кепіл туралы білуіне,
міндетті мемлекеттік тіркеуге жатпайтын жылжымалы мүлік кепілдерінің жария
тізбесінен ақпарат алуына болады.
Егер тараптар мұндай жылжитын мүлік кепілін тіркеу туралы келісімге
келсе, онда тіркеу туралы жағдай шарттың елеулі жағдайына айналады. Тіркеу
жасамау, бұл жағдайда, кепіл туралы шарттың заңсыз-дығына әкеп соғады,
бірақ ол тіркеу талаптарын бұзғандықтан емес, шарттың елеулі жағдайларын
бұзу негізінде болады.
Бұл заң, сондай-ақ, жылжитын мүлікті кепілге қайта салуға тыйым салу
туралы жағдайлар көзделген сол мүліктің кепілі туралы шарттың міндетті
түрде тіркелуін қарастырады. Бұл шартты тіркеу туралы ережені бұзу тыйым
салу туралы талаптарды заңсыз етеді, бірақ жалпы кепіл туралы шарттың
заңсыз деп танылуына ықпал етпейді.
Кепілдің субъективтік құқығы. Кепіл құқығы кепіл құқық қатынастарында
ең басты рөл атқарады. "Кепіл құқығы", біздің пікірімізге, кепіл
ұстаушының, оған кепіл нысанының сақталуын қамтамасыз ету үшін берілген
мүліктік құқықтарыныц жиынтыгын құрайды. Сонымен қатар, кепіл құқығының
құрамына кепіл ұстаушының борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені
орындамаганда өндіріп алуды кепіл мүлкіне аудару құқығы кіреді. Егер, кепіл
туралы шартта кепіл ұстаушыға кепілдегі мүлікті өз бетімен сату құқығы
берілсе, онда кепіл құқығы мүлікке шектеулі билік ету құқығын - несие
берушінің қамтамасыз етілетін негізгі міндеттеме бойынша талаптарын
борышкер орындамаған жағдайда кепіл мүлкін сату құқығын қамтиды.
Тіркеуге жататын мүлікті кепіл нысаны ретінде пайдаланғанда, жалпы
ереже бойынша, мұндай мүліктің кепілі туралы шарт тіркелген кезден бастап
кепіл құқьны туындайды, кепілақыда — мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден,
ипотекада және мүлік кепіл ұстаушыға берілмейтін кепілдің басқа түрлерінде
— кепіл туралы шарт жасалған кезден бастап туындайды. Кепіл туралы шартта
кепіл құқығы туындауының өзге де төргібі көзделуі мүмкін, мысалы, тараптар
кепіл ұстаушыға берілетін мүлікке кепіл құқығының шарт жасалған кезден
бастап таралуы туралы келісуі мүмкін. Сонымен қатар, жалпы ережелердің
императивтігіне байланысты, кепіл туралы мәміле тіркелген кезден бастап
кепілдің пайда болуына қатысты кейбір мәселелер шартта өзгеше шешімін табуы
мүмкін емес, мысалы, мүліктің кейбір түрлерін немесе олармен мәмілелерді
міндетті мемлекеттік тіркеу туралы жалпы императивтік ереже болса, онда
кепіл құқығы шарт тіркелген кезден бастап ғана туындай алады. 8
______________________
8 Гражданское право. Том 1. Учебник. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин.
-А., 2000.
Кепіл құқығының туындауы туралы ережені қолданғанда кепілмен тек занды
талаптардың ғана қамтамасыз етілетіндігін ескеру керек. Сондықтан,
борышкердің кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттемесі (несие беруші талабы)
әлі туындамаған болса, онда кепіл туралы шарттың жасалғанына, тіптен оның
тіркелгеніне немесе кепіл нысанының кепіл ұстаушыға беріліп қойғанына
қарамастан, кепіл құқығы да туындай алмайды. Несие берушінің; қамтамасыз
етілетін талаптары туындағанша және занды болғанша кепіл туралы шартта
алдын ала шарт сипаты болады, одан өзінше тиісті салдарлар туындайды.
Кепіл құқығының туындау ережесін қолдануды шектейтін басқа да мән-
жайлар бар — кепіл нысанының заттай болмауы немесе жалпы ереже бойынша
кепіл құқығының туындауымен байланыстырылған кезге кепіл ұстаушыда кепіл
нысанына меншік (шаруашылық жүргізу) құқығаның болмауы. Мұндай жағдай кепіл
туралы шартта кепіл құқығы меншікке немесе шаруашылық жүргізуге келешекте
келіп түсетін мүлікке таралғанда мүмкін болады. Кепіл нысаны зат түрінде
пайда болғанша немесе ол кепіл ұстаушының меншігіне немесе шаруашылық
жүргізуіне келіп түскенше кепіл құқығы тараптар кепіл туралы шарт жасасқан
жағдайда да туындамайды. Кепіл туралы шартқа алдын ала шарт белгілері тән
болады. Мысалы, үй салуға түтыну несиесін алып, несие қаражатына тұрғызылып
жатқан үйге тараптар кепіл құқығын таратса, кепіл құқығы құрылыс аяқталған,
үй жылжымайтын мүлік объектісі ретінде тіркелген және жылжымайтын мүлік
ипотекасы тіркелген кезден бастап ғана туындайды.
Бұл көрсетілген жағдай үшін ең қолайлы кепіл түрі — кепіл құқығы
келешекте алынатын құрылыс материалдарына таралатын айналымдағы тауарлар
кепілі (дәлірек айтқанда — өндеудегі тауарлар кепілі).
Тараптар несие жасасқан кезден бастап қарыз ақшаға алынатын құрылыс
материалдарына кепіл құқығы таралады, оларды алған кезден бастап өндеудегі
тауарларға кепіл құқығы туындайды, себебі құрылыс материалдары үйдің
құрылысына пайдаланылатын болады, ал үй тұрғызылып және жылжымайтын мүлік
ретінде тіркелген кезден бастап кепіл құқығы үйге де таралады.
Айналымдағы тауарларға кепіл құқығы, біздің ойымызша, кепіл ұстаушының
кепілдерді жазу кітабы бойынша да, кепіл мүлкінің нақты бар екендігін,
мөлшерін, күйін және сақтау жағдайын былайша да тексеру құқығын, сондай-ақ
кепіл ұстаушының кепіл заттарын ауыстыру жөніндегі шарттарды және ол
заттардың жалпы құнын сақтаудағы міндетін қамтиды.
Айналымдағы тауарлар кепілінде кепіл құқығының құрамына, сонымен қатар,
кепіл беруші айналымдағы тауар кепілін бұзған жағдайда кепіл ұстаушының
айналымдағы тауарлармен операцияларды тауарларға өз белгілері мен мөрлерін
салу (айналымдағы кепіл тауарын "қатты кепілге" айналдыру) арқылы тоқтата
тұру құқығы, сондай-ақ борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені
орындамаған жағдайда, жалпы ереже бойынша, айналымдағы тауарлармен
операцияларды тоқтатуы және кепілге салынған мүлікті өндіртіп алуға аударуы
кіреді.
Айналымдағы тауарларға кепіл құқығы кепіл нысанына шарт жасалған кезден
бастап туындайды, ал кепіл нысанын белгіленген төртіпте ауыстырған жағданда
— кепіл берушіде ауыстырылған нысанға меншік немесе шаруашылық жүргізу
құқығы туындаған кезден пайда болады.9
Кепіл нысанын жоғалту немесе оның толық бүлінуі кепіл құқығын
тоқтатады, себебі жоқ нәрсеге кепіл болмайды, және бұл мән-жай негізгі
міндеттеменің зандылығына еш өсер етпейді. Мұндай ереже мүліктік құқыққа
қатысты да бар - мүліктік құқықтың мерзімнің өтуіне байланысты тоқтауы,
мысалы, кепілдің тоқтауына әкеп соғады, себебі күшін жоғалтқан мүліктік
құқыққа да кепіл болуы мүмкін емес.
Егер кепілге салынған мүлік сақтандырылған болса, кепіл құқығы басқа
құқыққа алмастырылады — кепіл ұстаушы мұндай жағдайда, заң актілерінде
белгіленгеннен алып тасталатындарды қоспағанда, кепіл мүлкінің жоғалғаны
немесе бүлінгені үшін сол мүліктің (кепіл берушінің) сақтандыру өтемі
есебінен қанағат алуға құқылы.
Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарыныц
киғаштығы. Кепіл борышкер міндеттемені орындамаған жағдайда өндіртіп алуды
аударуға болатын арнайы мүлік бөлу жолымен несие берушіде, басқа несие
берушілерге қарағанда белгілі бір артықшылық тугазып міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз етеді. "Басқа несие берушілер" деп кепіл берушінің
несие берушілерін түсіну керек. Кепілді борышкердің өзі емес, үшінші жақ
белгілеген жағдайда, борышкердің басқа несие берушілері кепіл мүлкін
өндіртіп алуға аудара алмайды.
Кепіл ұстаушының өзге несие берушілер алдындағы артықшылық құқығы кепіл
ұстаушының және кепіл берушінің өзге несие беруші-лерінің құқықтарының
қиғаштығында кепіл ұстаушының құқықтарының басымдылығын білдіреді. Қазіргі
кезде кепіл ұстаушының (кепілге несие берушінің) құқығының артықшылығы бар
екендігі даусыз, бірақ АК-да кепіл ұстаушы кепілге салынған мүліктің
құнынан,белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда, басқа несие
берушілер алдында артықшылықпен қанағат алады деп көрсетілген.
АК-ның 299-бабының 1-тармағының алғашқы редакциясында кепіл ұстаушы
"заң актілерінде белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда" басқа несие
берушілер алдында артықшылыққа ие делінген. Осыған сәйкес алып
тасталынатындарды заң актілері белгіледі. (Орындаушылық іс жүргізу туралы
заң, Банкроттық туралы заң жене т.б.). 1998 жылғы 2 наурыздағы заңмен бұл
бапқа өзгертулер енгізілді, оған сәйкес кепіл ұстаушы құқығының өзге несие
берушілер алдындағы артықшылығының алып тасталынатындарды тек АК
белгілейді. Дегенмен бұл норма өзге заң актілерімен қайшылықта болады, ол
қайшылық кодекстер бір деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің құқык
нормалары арасындағы кайшылықтарды шешу тәртібін реттейтін
9 Көптеген заңгерлер сын айтқанмен, мұндай пікірлер заң өдебиетінде
айтылды. Мысалы, Г.Ф. Шершеневич алдын ала шарт деп болашақ міндеттемеш
қамтамасыз етудегі кепіл болушылықты, ақша қаражаты берілгенге дейін несие
ашу шартын және т.б. қарасгарды. Қараңыз: Г.Ф. Шершеневич. Учебник русского
гражданского права, М.: СПАРК. 1995. ЗП-б.
нормативтік құқықіық актілер туралы Заңның 6-бабының нормаларына сәйкес
басқа заң актілерімен иерархиянын бір деңгейінде болған жағдайында
туындаған. АК нормалары мен басқа заң актілерінің, мысалы, Банкроттық
туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі
туралы заң нормалары арасында қайшылық болса, онда кейінірек қабылданған
акт нормаларының басымдынығы болады, ол кепіл ұстаушының артықшылық
құқығынан алып тасталынатынды тек АК-ның белгілеуі мүмкін екендігі туралы
норманы жоққа шығарады.
Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тастау мәселесі бойынша
елеулі өзгерістер Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 қазандағы
"Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңына
толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы" Заңына сәйкес нормативтік
құқықтық актілер иерархиясында АК-ның орнының өзгеруіне байланысты болды,
онда кодекстерге норма-тивтік құқықтық актілер иерархиясында жоғарырақ
деңгей берілді. бұл ретте, кодекске қарағанда басымдылық тек Конституцияға,
сондай-ақ конститудиялық заңдар мен Қазақстан Республикасы Президентінің
конституциялық заң күші бар Жарлықтарына өзгертулер мен толықтырулар
енгізетін заңдарға ғана берілген.
АК нормалары мен заң актілері иерархиясында төмен тұрған езге
нормалар (мысалы, Банкроттық туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот
орындаушыларының мәртебесі туралы заң, Акционерлік қоғам туралы заң)
қиғаштығында АК-ның нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы орнының
өзгеруіне байланысты Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-бабының 1-
тармағына сәйкес жоғарырақ деңгейдегі нормативтік құқықтық актіде, яғни АК-
да басымдылық болады. Сондықтан, АК-ға жоғарылау деңгейі берілгендіктен
кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындарды тек АК ғана
белгілейді, ал басқа заң актілері бойынша алып тасталынған дардың барлығы
заңсыз және күшінде емес, себебі ондай алып тасталыну АК-да көзделмеген.
Кепіл ұстаушының құқығының сөзсіз артықшылығы АК-да ол үшін алып
тасталынатындардың занды тұлғаның өз еркімен тарауына және белгілі бір
несие берушілердің талаптарын АК-ның 1080-бабына сәйкес мұрадан
қанағаттандырумен байланысты толық тізімі көзделгендіктен туындайды.
Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындардан кепіл
міндеттемесінің жеке кәсіпкердің банкрот болуымен немесе кепіл берушінің —
заңды тұлғаның банкрот болуымен байланысты тоқтауын ажырату керек, соңғы
жағдайда кепіл құқығы тоқтайды және кепіл ұстаушының өзге несие
берушілермен құқықтарының қиғаштығы болмайды, несие берушілердің банкротқа
талаптарын қанағаттандырғанда белгілі бір кезектіліктегі несие
берушілерінің құқықтарының қиғаштығы болады.10
_______________________
10Гражданское право. Учебник. Часть 1. Издание третье, переработаниое и
дополненное. Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: Проспект,
1998.
Занды тұлға өз еркімен тарағанда оның барлық несие берушілердің
талаптарын қанағаттандыруға жететін ақшасы болса кепіл міндеттемесі күшін
сақтайды, ал кепілге салынған мүлік басқа несие берушілердің талаптары
бойынша өндіртіп алуға айналмайды. Ақша, таратылған заңды тұлғаның несие
берушілерінің талаптарын қанағаттандыруға жетпейтін болса, онда кепіл
ұстаушы мен таратылатын заңды тұлғаның мүлкінің меншік иесінің функциясын
жүзеге асырушы тарату комиссиясы құқықтарының қиғаштығы болуы мүмкін. АК-
ның 50-бабының 5-, 6-тармақтарына сәйкес бұл ретте тарату комиссиясы занды
тұлғаның кез келген мүлкін, оның ішінде кепілге салынғанын да ашық саудамен
сатуға және таратылатын занды тұлғаның несие берушілерінің талаптарын
белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқылы. АК-ның 315-бабының кепіл
ұстаушы мен кепіл беруші құқықтарының қиғаштығы мәселесін шешетін 2-
тармағының диспозитивтігінен және АК-ның 50-бабы 5-тармағының
императивтігінен соңғы нормада басымдылық болады, және құқықтардың бұл
көрсетілген қиғаштығында кепіл ұстаушы құқығының басымдылық күші жойылады,
ал тарату комиссиясы кепіл мүлкін сатуға және кепіл ұстаушының талаптарын
белгіленген кезекте қанағаттандыруга құқылы. Тарату комиссиясы кепілдегі
мүлікті ашық саудада сатқанда кепіл міндеттемесі, жалпы ереже бойынша, АК-
ның 322-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды, ал кепіл ұстаушы
таратылатын занды тұлғаның барлық мүліктерінің есебінен өз талаптарын
белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқық алады. Кепіл ұстаушы, сонымен
қатар, кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып
қалуына байланысты қамтамасыз етілген міндеттеменің мерзімінен бұрын
орындалуын талап етуге құқылы.
Сонымен қатар, тарату комиссиясы өзге несие берушілердің талаптарын
қанағаттандыруға басқа мүлік жеткілікті болса өтеуді кепіл мулкіне
аудармауға құқылы, бұл ретте кепіл құқығы күшін сақтайды. Тарату
комиссиясының шешімі бойынша және таратылатын занды тұлғаның аралық немесе
ақтық балансына сәйкес кепілге салынған мулік тек кепіл ұстаушының
талаптарын қанағаттандыру үшін сатылуы не кепілге салынған мүлік
таратылатын занды тұлғаның құқық мирасқорына берілуі немесе кепіл құқығын
сақтап оны үшінші жақтың иеліктен шығаруы мүмкін. Соңғы жағдай кепіл мүлкін
жеке тәртіпте, ашық сауда жүргізбей-ақ сатқан реттерде де болады. АК-ның 50-
бабының 4-тармағы нормаларының сөзсіздігіне байланысты занды тұлға өз
еркімен тарағанда кепілге салынған мүліктің тағдырын шешу тарату
комиссиясының құзыретіне жатады, оның құқығы болып табылады.11
АК-ның 1080-бабына сәйкес, мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы
науқасы туғызған қажетті шығындарды, мұра қалдырушыны жерлеуге кеткен
шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, сондай-ақ
өсиетті орындаушыға немесе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге
байланысты шығындарды өтеуге мұра жеткіліксіз ________________________
11.Гражданское право в 2-х томах. Т.. Под ред. Е.А. Суханова. М., БЕК,
1993.
болса, бұл шығындардың орнын толтыру үшін ендіру мұра құрамындағы кез
келген мүлікке, оның ішінде, кепілдегі мулікке түсуі мүмкін. бұл норманы
іске асырарда мұрагерлік мүлікті АК-ның 1080-бабында көзделген шығындардың
орнын толтыру үшін сатуда кепіл ұстаушының құқығы мен мұраға билік етушінің
(мұрагер, өсиетті орындаушы, сенімгерлікпен басқарушы және т.б.) құқығының
қиғаштығы туындайды. Бұл ретте мұраға билік етуші іс жүзінде мүліктің
меншік иесінің өкілеттігін атқарады, яғни, шын мәнінде мүліктің меншік
иесінің құқықтары мен несие ұстаушының құқықтарының қиғаштығы болады. Кепіл
берушінің құқықтары мен кепіл ұстаушы құқықтарының арасындағы қиғаштықты
шешетін АК-ның 1080-бабы нормаларының императивтігі және АК-ның 315-бабының
2-тармағы нормаларының диспозитивтігі нәтижесіне мұраға билік етушінің
құқығында басымдылық болады, ол АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды
жабу үшін кепілге салынған мүлікті сату немесе өзге мүлікті сату туралы
шешім қабылдауға құқылы. Қажетті шығындарды өтеу үшін жеткілікті өзге
мүліктер болған жағдайда мұраға билік етуші не кепіл ауыртпалығымен
мұрагерлерге өтетін кепіл мүлкін сатуға, не оны ұстаушының талаптарын
қанағаттандыру үшін ғана пайдалануға не кепілге салынған мүлікті оған кепіл
құқығын сақтай отырып сатуға құқылы. Мұраға билік етушінің шешімі бойынша
немесе мұраға кіретін өзге мүлік жеткіліксіз болған жағдайда кепіл мүлкі АК-
ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін сатылуы мүмкін. Бұл
ретте, кепіл мүлкі ашық саудамен сатылғанда, кепіл құқығы АК-ның 322-бабы 1-
тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды. Кепіл ұстаушы, сонымен қатар,
кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып қалуына
байланысты қамтамасыз етілген міндеттеменің мерзімінен бұрын орындалуын
талап етуге құқылы.
Кепіл мүлкін ашық сауда жүргізбей жеке тәртіпте сатқанда кепіл құқығы
АК-ның 323-бабының 1-тармағының нормаларына сәйкес күшін сақтайды.
Жеке кәсіпкер банкрот болған жағдайда жеке кәсіпкер кепіл беруші болған
кепіл міндеттемесі тоқтайды, себебі банкрот болған кезден бастап жеке
кәсіпкердің тіркелгені күшін жояды, міндеттеме субьектісі жойылады,
сондықтан жеке кәсіпкердің өмірге немесе денсаулыққа келген зиянды, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жеке сипаттағы басқа
талаптарды өтеу жөніндегі міндеттемелерден басқа барлық міндеттемелері
тоқтайды. Кепіл міндеттемесінің тоқтауы кепіл ұстаушыға кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттеменің кепіл нысанының кепіл туралы шарт талаптарына сәйкес
болмай шығып қалуына байланысты мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге
құқық береді. Бұл ретте АК-ның 21 -бабына және банкроттық туралы заңнамаға
сәйкес, жеке кәсіпкер банкрот болған кезден бастап банкроттың несие
берушілерінде борышкердің конкурстық массасы есебінен, заңнамада
белгіленген кезектілікпен өз талаптары бойынша қанағат алуға құқықтар
туындайды. АК-ның 21-бабына сәйкес талаптары жеке кәсіпкер мүлкінің
кепілімен қамтамасыз етілген несие берушілер банкрот мүлкінің есебінен
талаптарды қанағаттандырудың екінші кезегінде болады. Кепілге несие
берушінің талаптарын орындағанға дейін "кезектен тыс шығындар" деп аталатын
шығындар - егер тағайындалған болса, сот шығындары, әкімгерге, конкурстық
және ақтаулық басқарушыға сыйақы төлеу жөніндегі шығындар, сондай-ақ
бірінші кезектегі несие берушілердің талаптары — алименттер өндіру
жөніндегі талаптар, сондай-ақ өмірге немесе денсаулыққа келген зиянды өтеу
жөніндегі талаптар қанағаттандырылады.12
АК-ның 2І-бабының 4-тармағы әрбір кезектіліктегі несие берушілердің
талаптарын орындаудың ережелері жөнінде занды тұлғалардың банкроттығы
туралы заң актісіне сілтеме жасайды, ондай акті — Банкроттық туралы заң.
Банкроттық туралы заңның 76-бабына сәйкес әрбір кезектіліктегі несие
берушінің талабы алдыңғы кезектіліктегі несие берушінің талабы
орындалғаннан кейін орындалады, ал банкроттың мүлкі тиісті кезектіліктегі
несие берушілердің талабын қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса, онда
қанағаттандыру олардың талаптарының сомасына қарай пропорциямен
жүргізіледі. Сондықтан бірнеше кепіл ұстаушылардың талаптары болса және
оларды толық қанағаттандыру үшін мүлік жеткіліксіз болса, онда, несие
ұстаушылар арасында қанағаттандыру қамтамасыз ететін сомаға пропорционалды
жүргізіледі. Ал, айта кететін бір жағдай — жеке кәсіпкер банкрот болғанда,
кепіл берушінің өзге несие берушілері мен кепіл ұстаушының құқықтарында
қиғаппық болмайды, бірақ кепіл құқығы тоқтайды, және несие ұстаушы
банкротшң белгілі бір кезектіліктегі несие беру-шісіне айналады. Жеке
кәсіпкер банкрот болғаннан бастап кепіл несие берушісі мен банкрот
арасындағы қатынастар кепіл туралы нормалармен емес, жеке кәсіпкердің
банкроттығы туралы нормалармен реттелінеді.
Мұндай жағдай занды тұлға банкроттыққа ұшырағанда да болады. АК-ның 55-
бабына сәйкес, конкурстық іс жүргізу қозғалғаннан бастап банкроттың барлық
міндеттемелері, оның ішінде кепіл міндеттемелері тоқтайды. Конкурстық іс
жүргізу қозғалған кезден бастап қабілетсіз борышқордың мулкін өндіртіп
алуға айналдыруға қойылған, оның ішінде АК-ның 299-бабында белгіленген
барлық шектеулер алынады. Кепіл міндеттемесінің тоқтауы, жеке кәсіпкердің,
банкроттығындағы сияқты, кепіл ұстаушыға кепіл нысанының кепіл туралы шарт
жағдайларымен сәйкес емес шығын қалуына байланысты кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттеменің мерзімнен бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz