Банктік менеджменттің теориялық негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1. Банктік менеджменттің теориялық негіздері
1.1. Банктік менеджменттің түсінігі және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Банктік саладағы менеджменттің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 15

2. Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының банктік іс-әрекетін
менеджменттің принциптер негізінде зерттеу
2.1. Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының жалпы
сипаттамасы және қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.2. Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының банктік
менеджмент жүйесінің элементтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 40

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62

Кіріспе
Қазақстан экономикасында менеджментті қолданудың ерекшеліктері мен
серпіні және экономикалық субьектілердің қоршаған орта факторларының
қағидаларын пайдалану барысына ықпал ету сипаты көбіне өтпелі кезең
жағдайына орай анықталады. Қазақстанда менеджмент ғылым бағыты, шаруашылық
қызмет аумағы және өндірістік — өткізу қызметін ретінде республиканың
нарықтық қатынастарға өтуінен бастап қалыптасты.
Нарықтық қатынастар экономикалық дамуды жетілдірудің үлкен потенциалын
өзінде жасырады. Бұл нарықта шаруашылық етуші субьектілерді жеке
кәсіпкерлік қызметіне шексіз бостандық беруіне байланысты. Жоғары тиімді
жұмысқа барлық өсуші өлшемдерде табыстарды немесе пайданы алуға нақты
мүмкіндіктер себепші болады. Ең үлкен пайданы алуға ұмтылу кәсіпкерлерді
нарықты зерттеуге және сұраныс бар салаларға өз ақшаларын және еңбектерін
салуға мәжбүрлейді.
Қазіргі жағдайда көптеген ірі және орта кәсіпорындарда, сондай-ақ
банктерде менеджмент қызметі, ал олардың кейбіреуінде департаменттер іс-
әрекет етеді. Бұлардағы менеджмент бөлімдерін ұйымдастырудың нақты
сызбалары мен түрлері әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олар: нарықты
менеджменттік зерттеу, сұраныс жағдайын, тауарлық өткізу, баға және
коммуникация ұйымдастыру сияқты жалпы міндеттерге негізделеді [3, 284 бет].
Қазақстандық экономика туралы айтқан кезде, менеджмент әдістері мен
тәсілдерін пайдалану қажеттілігі туралы ешкімде келіспеушіліктер пайда
болмайды. Өткен бес жыл ішінде Қазақстан экономикасы сапалы жаңа түрге ие
болды, өтпелі кезеңнің мәселелері күтілгенге қарағанда, неғұрлым күрделі
және ауыртпашылық тудырғанына қарамастан, экономикалық жағдайдың тұрақтануы
мен толыққанды нарыққа өту үшін қажетті жағымды жағдайлар мен алғышарттар
жасалуда. Бір жағынан, мақсатқа бағытталған және кешенді менеджменттік
қызмет үшін жағдайлар пайда болуда, ал екінші жағынан, менеджменттік
технологияларды белсенді пайдалану біздің Республикамызда тәртіпті,
қалыпты қызмет ететін нарықтық қатынастарды құрудың жолын максималды
қысқарту мен жеңілдетуге мүмкіндік береді. Себебі бүгінгі күні реформалар
әлі күнге шейін өндіріске ынталандырушылық әсер еткен жоқ. Реформаларды
пайдалануға дейін қалыптасқан дағдарыстық құбылыстар үлкен масштабтар мен
ұзақтылыққа ие болды.
Бүгінгі банктік жүйе нарықтық өзгерістердің негізгі факторларының бірі
болып табылады. Ол өндіріс пен айналым саласының жаңа экономикалық
қатынастарын қалыптастыруға итермелейді және ынталандырады. Қазіргі банктік
жүйенің уақыт бойынша үлкен емес тарихына қарамастан, оның сапалы деңгейі
мен даму тенденциялары, бірқатар мәселелерді шешкен жағдайда, жағымды
перспективалар мен ары қарай жетілдіру мүмкіндіктері туралы қорытынды
жасауға болады. Себебі жоғарыда айтылғанмен қатар, банктік жүйе жаңа
экономикалық қатынастардың ең әлсіз буындарының бірі болып табылады.
Менеджмент нарықта болып жатқан барлық үрдістерді жан-жақты ескеретін,
компаниялардың, фирмалардың қызметін басқару мен ұйымдастыру жүйесі ретінде
танымал болып келеді. Банктік менеджмент өзінің ерекшеліктеріне байланысты
менеджменттің ерекше саласы болып табылады. Бұл банктің философиясы мен
стратегиясы, берілген нақты сәтте немесе болашаққа алдын-ала белгіленген
мақсаттарға жету үшін оны басқарудың жетекші саласы.
Қазақстандық банктердің қызметкерлеріне белгіленген жоспарға сәйкес
қызметті ұйымдастыру үшін ғана емес, көп жағдайда банктің клиенттері болып
табылатын әр түрлі жеке және заңды тұлғалардың жұмысы мен шаруашылық
деңгейін зерттеу үшін қазіргі менеджментпен ұқыпты танысу керек. Әрбір
клиентке банктік қызмет көрсету оның нақты потенциалын, мүмкіндіктерін,
нарықтағы жағдайын, шаруашылық болашағын терең және жан-жақты зерттеуге
сүйену керек және ол менеджмент көмегімен жасалады.
Мұнда басқару сапасы жөнінде айтып кету керек. Ол қазіргі кезеңде
менеджменттік қағидалар мен технологияларға негізделуі керек. Банктік
жүйенің жалпы құрылымында менеджменттің орны мен рөлін нақты анықтап алу
керек. Себебі қазіргі әлемде, қызметін нарықтық қатынастарға бағыттайтын,
менеджменттік сананың даму деңгейі серіктестік, іскерлік қатынастарды сәтті
орнату үшін өзіндік визиткалық карточка болып табылады [4, 3-4 беттер].
Осының негізінде жұмыстың мақсаттары мен міндеттері шығады.
Жұмыстың мақсаты: банктік менеджментін дамыту барысында, жаңа
технологияларды, ынталандыру шараларын қолдана отырып, қызметтердің
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату бойынша мәселе қозғау. Шешілу
мүмкіншілігі бар ұсыныстар ұсыну.
Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
• Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының (АҚ) банктік өнімдерінің
бәсекеге қабілеттілігін талдау;
• Қазақстан Халық Банкі АҚ банктік қызметінің портфелін талдау;
• Қазақстан Халық Банкі АҚ банктік өнімдерін өткізу және жарнама;
• Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның дамуына менеджмент технологияларды
қолдану;
• Қазақстан Халық Банкі АҚ менеджмент қызметін жетілдіру шараларын
ұсыну және бәсекелік артықшылықтар стратегиясын әзірлеу;
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде банктік менеджменттің түсінігі,
мәні және ерекшеліктері, сондай-ақ банктік саладағы менеджменттің дамуы
көрсетілген.
Екінші бөлімде банктік қызметінің портфелін зерттеп отырып, олардың
қанағаттану деңгейлері анықталды. Яғни, Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның
банктік іс-әрекетін менеджменттің принциптер негізінде зерттеуіне талдау
жасалды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның дамуына менеджмент
технологияларды қолдану, яғни, менеджменттік қызметін жетілдіру және даму
стратегиясын өңдеу жолдары ұсынылған.

1. Банктік менеджменттің теориялық негіздері

1.1. Банктік менеджменттің түсінігі және мәні

Банктегі менеджменттік қызмет бірқатар ерекшеліктерге ие болса да,
өнеркәсіптегі менеджменттен айырмашылығы жоқ. Менеджмент кең
интеграциялануда ауыстыру құралы ретінде тауарларға, қызметтерге,
ұйымдастыруға, адамдарға, территория мен идеяға деген сұранысты басқару мен
қанағаттандырудың алғышарты ретінде анықталады.
Экономикалық әдебиеттерде банктік менеджменттің әр түрлі анықтамалары
кездеседі, қазіргі экономикалық әдебиеттерде олардың саны 6 (алты):
1. Менеджмент – бұл банктің философиясы мен стратегиясы, берілген нақты
сәтте немесе болашаққа алдын-ала белгіленген мақсаттарға жету үшін оны
басқарудың жетекші саласы.
2. Банктік менеджмент – бұл неғұрлым тиімді (қазір қызмет ететін немесе
болашақтағы) нарықтарды іздеу, клиенттердің нақты қажеттіліктерін
ескеретін банктік қағида.
3. Менеджмент – бұл екі негізгі аспектті біріктіретін банк мінез-құлқының
кешенді бағдарламасы: 1) банктің тактикасы мен стратегиясын дайындау;
2) нарыққа әсер етудің әдістерін анықтау.
4. Банктік менеджмент – бұл нарықтардың ерекшеліктері бойынша банктің
міндеттемелері мен стратегияның міндеттемелерін, нарықты талдауды
біріктіретін банк ерекшеліктерінің сұрақтарына қатысты менеджменттің
жалпы бөлімі.
5. Банктік саладағы менеджмент несиелік ресурстардың нарықтарын
зерттеуге, клиенттердің қаржылық жағдайын талдау мен бұл базада
болжауға, банкке салымдарды тарту және банктің ары қарай мінез-құлқын
қалыптастыруға бағытталу керек.
6. Банктік менеджмент – бұл алдағы жылдары нарық тәжірибесін және
өнеркәсіптік және сауда фирмаларының тәжірибелерінің жинақталуын
зерттеуді біріктіретін басқарудың жүйесі; нарық ерекшеліктерінің
бұрынғы және жаңа әдістерінің жүйелілігі; стратегиялық және тактикалық
жоспарлау кезінде мәселелерді шешу үшін жаңа критерийлерді дайындау.
Банктік менеджменттің кез-келген анықтамасында басты қағидасы
тұтынушыға бағытталу керектігін атап өту керек.
Менеджмент – бұл тұтынушылардың мүдделеріне негізделген, нарықтық
қатынастарды реттеу бойынша ұсыныстарды дайындау мен нарықты зерттеу
технологиясы. Сонымен қатар менеджмент сұранысқа белсенді түрде әсер етеді,
оны қалыптастырады және ұсынысты жетілдіреді.
Менеджмент қызметі банктік саладағы экономикалық психологиямен тығыз
байланысты. Менеджмент, қажеттіліктерді анықтау мен қанағаттандырудың
үрдісі бола отырып, экономиканың кез-келген секторында маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады, бұл пирамиданың шыңында БАНК орналасқан [4, 5-6
беттер].
Банктік менеджменттің анықтамаларының кең диапазоны Ф. Котлермен
белгіленген менеджментті басқарудың бес тұжырымдама негізделетіні анық.
1. Өндірісті жетілдіру тұжырымдамасы – берілген жағдайда нақты банктік
қызмет кең таралған және қол жетерлік тауарлар мен қызметтерді
пайдалануға ұмтылуына негізделген.
2. Тауарларды жетілдіру тұжырымдамасы – тұтынушының жоғары сапалы
тауарларды сатып алатынын білдіреді.
3. Коммерциялық күштерді интенсификациялау тұжырымдамасы, яғни тауарлар
мен қызметтерді өткізудің қажетті деңгейіне жету үшін өткізуді
ынталандыру саласында интенсивті шараларды жүргізу.
4. Менеджмент тұжырымдамасы, оның негізі мәні бәсекелестерге қарағанда
мүмкін қажеттіліктерді анықтау және мақсатты нарықтарды пайдалануда
және олардың қажеттіліктерін неғұрлым тиімді әдістермен
қанағаттандыру.
5. Қазіргі уақытта ең жетілдірілген әдіс болып саналатын әлеуметтік
–этикалық менеджмент тұжырымдамасы. Бұл тұжырымдама – төртінші
тұжырымдамаға ұқсаса, бірақ мұнда жалпы қоғамның мүдделері ескерілуі
қажет.
Нарықтық қатынастардың дамуының әр түрлі деңгейіне тән менеджментті
басқарудың бес тұжырымдамасына сәйкес банктердің алдында әр түрлі міндеттер
тұруы мүмкін.
1. Егер банк өндірісті жетілдіру тұжырымдамасына бағытталса, онда ол
өзінің қызметтерін неғұрлым қол жетерліктей жасау үшін, өзінің
қызметтерінің таралу аясын кеңейтіп, шығындарды төмендету үшін қызмет
әдістерін жан-жақты жақсартуға ұмтылады. Бірақ, мұндай әдіс кезінде
клиенттер қажеттілігіне көңіл бөлінбей қалуы мүмкін, бұл жағдай банк
қызметінің нәтижелеріне теріс әсерін тигізеді.
2. Өнімдерді (қызметтерді) жетілдіру тұжырымдамасына бағытталу кезінде
банк күштерді өзінің қызметтерін тұрақты түрде жақсартуға бағыттайды.
Бұл стратегия жиі клиенттердің нақты қажеттіліктеріне көңіл бөлуді
жақсартуға әкеледі, себебі клиенттер кейде қосымша қызметтерді алуға
емес, тек салынған қаражаттарының табысты болуына қызығушылық
білдіреді. Сөйтіп, клиент өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
қызметтің баламалы нұсқаларына ие бола алады, мысалы, ақшаны банктік
емес ұйымның акцияларына салу.
3. Егер банк коммерциялық күштерді интенсификациялау тұжырымдамасын
ұстанса, негізгі көңіл өзінің қызметтерін өткізуді ынталандыру бойынша
шараларға бөлініп, клиенттердің қажеттіліктері ұмытып қалуы мүмкін.
Банктер мұндай әдіс кезінде жарнамалық кампанияларды жүргізуге,
пропагандаға көптеген қаражаттар жұмсауы мүмкін, ал тиімділігі көп
жағдайда аз нәтижелі болуы мүмкін.
4. Менеджмент тұжырымдамасына бағытталу мақсатты нарықтардың анықталған
қажеттіліктерін қанағаттандыруды білдіреді. Мұнда менеджмент
тұжырымдамасы тек жарияланып қана қоймай, тәжірибеде жүзеге асырылуы
өте маңызды. Көп жағдайда банктер, менеджмент тұжырымдамасын
пайдалануы туралы жариялай отырып, менеджмент бойынша басқарушыны
белгілеумен ғана немесе менеджменттік қызметті құрумен ғана шектеледі,
ал бұл банктің менеджменттік қызметінің тиімділігінің жоғарылауына
әсерін тигізбейді.
5. Егер банк әлеуметтік – этикалық менеджментінің тұжырымдамасын
қабылдаса, онда, біріншіден, ол өзінің клиенттерінің қажеттіліктерін
қанағаттандыру есебінен табыс алады; екіншіден, қоғам тарапынан банкке
деген жағымды жағдайды туғызады, бұл банктің тартымды имиджін
қалыптастыру құралы болып табылады, ал, бұл өз кезегінде, оның
қызметінің нәтижесіне оң әсерін тигізеді; үшіншіден, банк мұндай
әдіспен жалпы қоғам мен тұтынушылардың ұзақ мерзімді мүдделеріне көп
көңіл бөледі [5, 19-33 беттер].
Менеджментті Қазақстанның банктік саласына енгізу барлық құрылымдар
мен шаруашылық салаларының нарыққа өту үрдісімен параллельді түрде өтіп
жатыр. Бұл жағдай тек қана банктік қызметті белсендіруге ғана емес, сонымен
қатар нарыққа бағытталған тіпті жаңа банктік жүйені қалыптастыруды
жеделдетуге және басқа шаруашылық құрылымдардың нарыққа жылжуына септігін
тигізуге бағытталған қазіргі менеджменттің мәнін күшейтеді.
Әрбір банк басшысы және маман қазіргі уақытта менеджмент бойынша
сарапшы ретінде шығуы керек. Жеңіп шығу үшін, банктер банктік қызметтердің
ең кең жиынтығын ұсынуы керек. Енді олар өз назарын нарықтық қызметтің
негізі ретінде клиенттердің мұқтаждарын максималды қанағаттандыруға
бағыттауы керек.
Менеджмент – бұл мұқият дайындықты, терең және жан – жақты талдауды,
банктің басшылары мен төменгі бөлімшелеріне дейінгі барлық бөлімшелерінің
белсенді жұмысын талап ететін банктің стратегиясы мен философиясы.
Менеджменттік бағыт алдымен банктің өз өніміне емес, клиентураның нақты
қажеттіліктеріне бағытталуын қарастырады. Сондықтан нарықты мұқият зерттеу,
банктік қызметті тұтынушылардың өзгеріп отыратын талғамдары мен қалауларын
талдау қажет. Банктік қызметкер қаржылық өнімдердің сатушысы ретінде
шығады. Әрбір клиентпен сөйлесу кезінде ол клиент мұқтаж болған қаржылық
қызмет көрсетудің нақты нысандарын анықтауы, оған әрбір мәміленің
қажеттілігі мен тиімділігін түсіндіруі қажет.
Қазіргі менеджмент аясында банк пен клиенттің қатынастары да өзгеріп
отырады. Егер банк бұрын салымшылар мен қарыз алушыларға банктік өнімдердің
стандартты жиынтығын ұсынса, онда қазір ол клиенттердің келесідей нақты
топтарына арналған қызметтердің жаңа түрлерін тұрақты шығарып отыруы қажет
– ірі фирмаларға, ұсақ кәсіпорындарға, жеке тұлғалардың жеке
категорияларына және т.б. Банк жұмысындағы жалғыз категория болып
клиенттердің нақты қажеттіліктері табылады. Егер аталған банктік өнімге
сұраныс болмаса, оны ұсынудың керегі жоқ, ал тұтынушыларға үгіттеудің тіпті
керегі жоқ.
Банктің қызметі, белгілідей, қайталанып отыратын операцияларға
негізделеді. Осыдан шыға келе оның ұмтылыстары клиентураны сақтап қалу мен
кеңейтуге, ұзақ мерзімді перспективада адамдарға қызмет көрсетуші орталыққа
айналуға бағытталған. Банк нақты қажеттіліктерді қанағаттандыруға, оның
шынымен мұқтажын беруге міндетті. Бәсекелік экономика жағдайында
клиентураны ұстап қалудың басқа амалы жоқ.
Банктік менеджменттің мақсаттарының бірі – жаңа клиенттерді үнемі
тарту. Индустриалды дамыған елдерде тұрғындардың банктік операциялармен
қамтылуы жоғары: үй шаруашылықтарының шамамен 80% - на дейін банк
клиенттері болып табылады, олардың ағымды және жинақтау шоттары, несие
карточкалары бар. Одан басқа банктер бар клиенттердің қызметтерінің жаңа
түрлеріне ұсыныстарын кеңейтіп жатыр. Нақты операцияларды жүзеге асыру үшін
банкке жолығатын адамдар әр уақытта қызметтердің қосымша немесе аралас
түрлерінің потенциалды сатып алушылары ретінде шығады. Мысалы, егер клиент
банктен жол чектерін сатып алса немесе шетелдік валютаны алса, оған
шетелдік іс – сапар кезінде апатты жағдайлардан сақтандыру бойынша
қызметтерді ұсынуға болады.
Бәсекелік күрестің күшеюі жағдайында ақшалай қаражаттарды тарту үшін
банктер өз ресурстарын толтырудың әдістерін жүйелі түрде жетілдіріп отыр.
Осылайша, жеке тұлғаларды – потенциалды салымшыларды тарту үшін – ірі
банктер көрмелер мен спорт шараларын жиі ұйымдастырады. Салымдардың жаңа
түрлері құрылады. Мысалы, бірнеше жыл бұрын Креди Лионнэ банкі жастар
үшін бос ақша қаражаттарын тек сақтауға ғана емес, сонымен қатар төмен
ставкамен несиелер алуға мүмкіндік беретін жинақтау салымының жаңа түрін
енгізді. Салымның бұл түрі жеке тұлғамен он сегіз жасынан бастап ашылады.
Осы жолмен банктік капитал қызметінің саласына тұрғындардың жаңа буыны,
атап айтқанда жастар тартылады. Кейбір коммерциялық банктер өз клиенттеріне
жұмысын жоғалтқан жағдайда олардың борыштарын өтеу кепілдерін ұсынады. Бұл,
әрине, аталған мекемелерде ақша қаражаттарын сақтау тартымдылығын
жоғарылатады. Соңғы онжылдықта банктер жаппай түрде клиенттерге қызмет
көрсету үшін электронды техниканы пайдалануда. Атап айтқанда, телефон
желісі арқылы қосылатын персоналды компьютерлерді қолдану кеңінен таралды.
Үйде банктік қызмет көрсету тәулікті түрде жүзеге асырыла бастады.
Банктік менеджментті, сәйкесінше, клиентураның нақты қажеттіліктерін
ескере отырып, банкпен банк өнімдерінің ең тиімді нарықтарын іздеу мен
пайдалану деп анықтауға болады. Бұл банктің мақсаттарының нақты қойылуын,
оларға жетудің әдістері мен жолдарын қалыптастыруды және жоспарларды жүзеге
асыру үшін нақты шараларды жасап шығаруды қарастырады.
Менеджменттік қызмет аясында мәселенің екінші жағы да маңызды – жаңа
өнімдерді жасап шығару мен жылжыту нәтижесінде банктің шығындар көлемі.
Ойын соған тұра ма? - бұл сұрақ банк қызметкерлері назарының орталығында
болып отыр. Өйткені банк қымбат тұратын ресурстармен жұмыс істейді, ал
оларды сұраныс жоғары және қызмет көрсету бойынша шығындары салыстырмалы
түрде төмен болатын нарықтың ең пайдалы сегменттерінде пайдалану керек.
Жоғарыда аталғанның барлығы әрине дұрыс, өйткені нарықтық экономика
елдің жиынтық ақшалай айналымымен басқарудың экономикалық әдістерінің,
сонымен қатар несиелік ресурстармен ептілік әдістерінің дамуын қарастырады.
Сондықтан нарықтық экономикаға өту кезінде барлық коммерциялық банктер үшін
бірдей талаптар орнатылған, олар:
• несиелік ресурстарды реттеу қорына барлық коммерциялық банктермен
міндетті аударымдар;
• Орталық банктің банктік жойылу стандарттары мен пайыздың ресми
ставкасын орнату;
• банктік мекемелерді тікелей несиелеу;
• қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді құнды қағаздармен операцияларды
жүзеге асыру.
Болашақта коммерциялық банктер жүйесінің дамуымен қатар олардың
қызметін қатаң қадағалау шектеулі болады. Банктер көбінесе нарық заңдарына
бағынады. Олардың бірі – банктердің пайда алуға деген ұмтылысы. Несиенің
өзі пайданы құрмайды, сондықтан да банктер оны өз қарыз алушыларының
есебінен қалыптастырады. Сондықтан да олар өз ресурстарын ең рентабельді
ресурстарға бағыттауы керек және осылайша экономиканың құрылымдық қайта
құрылуына септігін тигізу керек. Коммерциялық банктердің қаражаттары
есебінен қаржылық алға шығуларды жабу мүмкін емес, тиімділігі аз шараларды
несиелеу тиімсіз, әйтпесе банк зиянға ұшырайды.
Банктік қызметкердің қазіргі ойлауы жалпыға белгілі қағидаларға
негізделеді: шыдамдылық, ұстамдылық, клиентті аяғына дейін тыңдау қабілеті,
клиент үшін қабылданатын шешімдер мен ұсыныстардың қарапайымдылығы мен
дұрыстығы, іске деген шығармашылық бағыт, нарықты зерттеу әдістемесін терең
игеру. Мұның барлығы клиентке бағытталған. Соңғының мүдделері кез – келген
шешімдерді қабылдаған кезде ескеріледі. Айтып өтетін жайт, қолда бар
клиентураны сақтап қалу және оны кеңейту банктің жаңа бөлімшелерін ашудың
дұрыстылығын, қызметтің жаңа түрлерін игеруді, тәжірибедегі ұсынылатын
жағдайлардың трансформациясын анықтайды.
Аталған бағыт біздің ел үшін ерекше маңызды. Уақытша бос ақша
қаражаттары үшін күшейіп келе жатқан бәсеке жағдайында ұсақ, тіпті майда
қаражаттарды жылжытуы несие мекемелері табысты қызмет ете алмайды.
Клиент үшін максимум назар және барлық жағдайларды жасау, оған банкпен
ынтымақтастықтың тиімділігін шыдамдылықпен түсіндіру – біздің коммерциялық
банктерге жеке салымшылардың қаражаттарын тарту үшін осы қажет. Банктерге
деген сенімділігін өз іс - әрекеттеріне жоғары деңгейдегі жауапкершілікпен
қарай отырып кәсіпорындар мен тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталған тұрақты саясатпен жаулап алуға болады.
Кейде кейбір жеке банктің жұмысшылары қоятын сұрақ: банкке
менеджменттің не қажеті бар? Банк қызметкері үшін менеджменттің негіздерін
білу екі жақтан да маңызды. Ең алдымен, банктің экономисті банктің
клиенттері болып табылатын немесе болғысы келетін кәсіпорындардың,
ұйымдардың, мекемелердің нарығындағы жұмысқа баға бере білуі керек.
Менеджменттің сапасынан көбінесе кәсіпорын – клиент қаржылық жағдайда
қаншалықты тұрақты болатындығына байланысты болатындығы да күмән
келтірмейді. Сондықтан менеджмент деңгейін бағалау клиенттің несие
қабілеттілігін талдаудың және онымен несиелік қатынастарды орнату мен
дамытудағы тәуекел дәрежесін анықтаудың құраушы элементтерінің бірі болып
табылады.
Банк қызметінде тұрақты сипатқа ие келісімді қатынастардың маңызы да
ерекше. Серіктестік контактілерге сенімділік, өзара тиімділік, шешімдер мен
іс - әрекеттердің ұжымдылығы сияқты сипаттар тән. Несиелік мәміленің өзара
тиімділігі оның шарттарын ұжымдық талқылауды, компромиске бара білуді
кездейсоқ қарастырмайды.
Банктегі менеджменттің негізгі міндеттері:
1. Ақшалай нарықтың тұрақты өзгеріп отыратын жағдайларында банктің
рентабельді жұмысын қамтамасыз ету.
2. Несие алушылар мен салымшылардың мүдделерін жақтау, банктің қоғамдық
имиджін қолдау мақсатында банк өтімділігін кепілдендіру.
3. Банкпен көрсетілетін қызметтердің көлемі, құрылымы және сапасы бойынша
клиенттердің сұраныстарын максималды қанағаттандыру. Бұл іскерлік
қатынастардың тұрақтылығы үшін жағдайлар жасайды.
4. Банк ұжымының коммерциялық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік мәселелерін
кешенді шешу.
Осы міндеттерге сәйкес банктік менеджмент банк клиенттерінің саны
мен олардың шоттары, депозиттер, несиелік салымдардың, инвестициялардың
көлемі, банкпен жасалатын операциялар мен қызметтердің мөлшері, банк
табыстары мен шығындарының көрсеткіштері, қаражаттар айналымының,
операцияны жасауға деген шығындар көлемінің, құжаттарды өңдеу
мерзімдерінің, банкпен көрсетілетін қызметтердің көлемі, құрылымы және
сапасы бойынша клиент сұраныстарын қанағаттандыру дәрежесінің жылдамдығы
туралы берілгендері, сонымен қатар банкпен конфиденциалды ақпараттың
сақталуын қамтамасыз ету қабілеттілігі сияқты жоғары сандық, сапалық және
әлеуметтік көрсеткіштерге жетуге бағытталады. Сонымен қатар әлеуметтік
көрсеткіштер – банк жұмысшыларының кәсіби дайындығының дамуы, олардың
еңбекке деген қатынасы, әлеуметтік мәселелерді шешу деңгейі [6, 7-12
беттер].

1.2. Банктік саладағы менеджменттің дамуы

Менеджмент өндіріс өміріне кіре бастаған ғасырымыздың бастапқы
кезеңінде өнімді өткізу мәселесімен ғана шектелді. Банк менеджменті де даму
барысында осындай жағдайды бастан өткерді. Тәжірибе мен теорияның елегінен
өте келіп, бүгінде ол банктің бүкіл өндірісін – өткізу қызметін толығымен
қамтитын басқару және білім саласына айналып отыр. Қазіргі банк менеджменті
клиенттердің банк көрсететін қызметтерге қатысты талап –тілектерін егжей –
тегжейлі зерттеп білумен ғана айналыспайды, сондай-ақ осы қызметтерді
тұтынушыларға барынша жақындастыруды, өткізу көлемін ұлғайту мақсатымен
түрлі банк қызметтеріне деген сұранымды банктің кәсіпкерлік қызметінің
жалпылама пайдасын молайтуды назардан қағыс қалдырмайды. Бұл үшін банк өз
клиенттерімен қоян-қолтық жұмыс істеуге тиіс. Ал, банк жұмыс істейтін
ортаның бір ерекшелігі оның клиенттермен ғана емес, сондай-ақ өзге
банктермен, Ұлтық банкпен, түрлі қаржы ұйымдарымен, т.б. тығыз араласуы
болып табылады. Міне сондықтан да кез-келген банк үшін сыртқы және ішкі
ортаның өзгеріп отыруына сай ұдайы жетілдіруге тиісті өзара байланыстар мен
коммуникациялардың мінсіз жүйесінің болуы маңызды. Нарық экономикасында –
нарыққа әсер етудің менеджменттік шаралары кешенінің құрамына коммуникация
саясаты міне, нақ осы мақсаттар үшін енгізіледі. Жұртшылықпен қарым –
қатынасты дамыту, жарнама. өнім өткізуді ынталандырудың көптеген құралдары,
сервис саясаты, түрлі көрмелерге қатысуды ұйымдастыру, фирмалық стиль мен
белгі бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс істеу осы коммуникация саясатына
жатады.
Соңғы уақытта менеджменттің қызмет ету аймағы тауарлар саласымен қатар
қызмет саласын да қамтып, кеңейді. Банктік қызметте менеджмент 70-ші
жылдары қолданыла бастады. Банктік қызметке енгізілетін концептуалды
қағидалардың көбісі өнеркәсіптен пайда болуына қарамастан, банктік қызмет
қатынастарының көбісінде маңызды айырмашылықтар бар екенін түсінудің маңызы
зор. Өнеркәсіпте қалыптасқан бірқатар қағидалар мен қатынастардың нәтижесі
оларда бірнеше пунктер өзгертілсе де, толығымен қолданылмайды.
60-шы жылдардың аяғынан бастап әлемдік банктік индустрия маңызды
өзгерістерді бастан кешірді. 70-ші жылдары қатты дами бастаған бәсекелестік
бір қатар факторлармен түсіндіріледі.
Біріншіден, банктік индустрия интернационализация тенденциясына ие
болды, бірақ АҚШ-ң алдыңғы қатарлы банктеріне үлкен бағытталу жүргізіліп
жатты. Бұл нарықтарға шетелдік бәсекелестердің өзара енуіне әкелді,
нәтижесінде жалпы нарықта байқалған жергілікті банктермен (жергілікті
банктер ретінде өз елінің территориясында қызмет ететін банктер
түсіндіріледі) күшті бақталас пайда болды. Мұнда пайда болған шетелдік
банктер өзімен жаңа банктік қызметтерге деген клиенттердің тапсырыстарын
қанағаттандыру үшін жаңа әдістерді әкелді, халықаралық операциялардың
барлық түрлерінде арнайы қажеттіліктерді ескере бастады.
Екіншіден, салымдардың дәстүрлі жүйесін өзгерткен капиталдың жаңа
нарықтары ашылды. 70-ші жылдардың соңына таман банктік депозиттердің үлкен
пайызы басқа банктердің қаражаттары есебінен қамтамасыз етілді. Бұл дамып
бара жатқан банк аралық нарықтарға, мемлекетпен бақыланбайтын
евронарықтардың кеңеюіне және қолда бар нарықтық құрылғылардың
жетілдірілуіне байланысты болды. Алғашқы кезде евронарықтар Лондонда
орналасқан, ал кейін бұл капиталдың әлемдегі ірі нарықтары әлемнің негізгі
қаржы орталықтарына таралды.
Евронарық дегеніміз – ұлттық шекара шеңберінен тыс және мемлекеттік
органдар тарапынан бақылауға жатпайтын ссудалық капитал ретінде қызмет
ететін АҚШ доллары және басқа валютадағы ақша қаражаттарының жиынтығы.
Үшіншіден, бәсекелестікке жауап ретінде жергілікті еуропалық
банктер, АҚШ-тың ішкі нарығында бақталас қатынастарын құра отырып, өзінің
жеке көпұлтты сипатқа ие бола бастады. Көп жағдайда бұл сәттілікке ие
болды.
Төртіншіден, банктік индустрия, көптеген елдерде банктік заңнама
тарапынан ұстап тұрушылыққа қарамастан, әртараптандырыла бастады. Мысалы,
АҚШ-та Гласс-Стиголл рестрикциялары бірқатар басқа елдерде қызмет етуге
қабілетті банктердің қызметіне кедергі жасады. Сондықтан коммерциялық
банктердің негізгі қызметі мүлікті кепілге беру арқылы қаржыландыру
саласында, тұтынушылық несиелік қаржыландыру саласында, коммерциялық қызмет
саласында, сенімге негізделген және зейнеткерлік операцияларды басқару
саласында, евровалюта туралы ақпараттарды тарату мен операциялары
саласында, несие карточкаларын құру және т.с.с. салаларда қызмет етті. Бұл
кезеңде дәстүрлі банктік қызметтердің тізімі өсе бастады. Шектеулер тек
сақтандыру делдалдары мен кепілдемелік операцияларға, компьютерлік қызметке
әсерін тигізген жоқ. Нәтижесінде 70-ші жылдардың соңында банктер осы
операциялар есебінен қызмет көрсету кешенін кеңейте алды. Бірақ
коммерциялық несие мен басқа төлем операцияларының маржасы бәсекелестіктің
қысымымен нивелирленуіне қарамастан, бұл қызмет көрсетулер одан да көп
мағынаға ие бола бастады.
Бесіншіден, жоғарыда аталған шектеулердің реттеушілік қызметімен
байланысты банктік индустрия арнайы салаларда қызмет етуі үшін жағымды
жағдайлар жасалған банктік емес ұйымдар санының өсуімен ұқсастырылады.
Мысалы, General Motors сияқты көп уақыт бойы сату бойынша агенттер
мүмкіндігімен және өзінің қаржылық жағдайымен байланған, автомобильдерді
өткізу көлеміне тәуелді автомобиль компаниялары енді өзінің тұрақты
клиенттері шеңберінен шығып, лизингтік операциялары мен несиелік
қаржыландырудың кеңею мүмкіндігіне қол жеткізді. American Express сияқты
туристік чектер мен несиелік карточкаларды шығаратын компаниялар біраз
қосымша төлем үшін өзінің салымшыларына қаржылық қызмет көрсетулердің үлкен
спектрін ұсыну мүмкіндігін ойлап тапты. Sears Roebuck сияқты сауда
компаниялары банктерге жүзеге асыруға тыйым салынған халықаралық қаржылық
қызмет көрсетулерде өзіне жақсы болашақты қамтамасыз ете отырып, өткізудің
жалпы ұлттық нарықтарын құру мүмкіндіктерін пайдаланды.
Алтыншыдан, банктік индустрияға технология көп әсерін тигізе
бастады. Әсіресе бұл операциялардың құны мен қағаз ағындары өсе бастаған
бөлшек банктік қызметке әсер етті. Өсіп келе жатқан қызмет өндірісінің
көлемін жеңу үшін банктер пластикті карточкалар мен электронды машиналарды
енгізуге ұмтылды. Сонымен қатар, көрсетілетін қызмет көлемінің өсуіне деген
қажеттілік, әсіресе жұмыс уақытынан тыс, бірінші кассалық автоматтарды, ал
содан кейін автоматты кассалық машиналарды, пайдаланудың өсуіне алып келді.
Сөйтіп, көптеген мекемелер мүмкіндігінше автоматтандырыла бастады және
нарықтық операциялардың жаңа түрі болып табылған мәліметтерді ақпараттық
өңдеу бойынша нақты қызмет көрсету мүмкіндігі пайда болды.
Жетіншіден, жеке тұлғаларға қызмет көрсету бойынша банктік қызметте
де бәсекелестік өсе бастады. Жинақтаушы және ссудалық банктердің тарапынан
жасалатын, яғни салымшылардың қаражаттарын табысты тартуды жүзеге асыру
коммерциялық банктермен қатты бәсекелестікке алып келді. АҚШ шекарасынан
тыс орналасқан жинақтаушы банктер мен құрылыс ұйымдары ұсақ салымшылардың
қаражаттарын тарту үшін өте көп қызметтер санын ұсынды. Ірі салымшылардың
қаражаттары көп жағдайда ақша нарығының қорларымен немесе Merrill Lynch
Қолда бар ақшаны басқару жүйесі брокерлік үйі ұсынатын қаржылық
қызметтердің жаңа кешенімен алынып отырды. Бұл жағдай банктердің жұмысын
біршама қиындатты. Жеке тұлғаларды несиелеуде бақталас өсе берді. Банктер
арқылы операцияларды жүргізетін және несиелік карточкаларды қолданатын
компаниялар арзан несиелерді ұсынды; дүкендер клиенттерге автоматты түрде
жаңартылатын жүйелер ұсынды; несие-қаржы компаниялары мүлікті кепілге
беретін займдар ұсынды және т.с.с.
Сөйтіп 70-ші жылдардың аяғына таман банктік индустрия неғұрлдым
бәсеке қабілетті болды. Қаржы институттарының әр түрлі түрлерінің
арасындағы дәстүрлі айырмашылықтар тез жойылды. Бәсекелестердің көбісі
ұлттық шекара шеңберінен шығып, ғаламды масштабта қызмет етті. Сонымен
қатар заңнама тарапынан шектеулермен шектелмейтін нарықтың көп жаңа
субъектілері пайда болды және бұл жағдай оларға бәсекелестік күресте сөзсіз
артықшылықтар берді. Жаңа технологиялар мен қызметтер баламаларының пайда
болуы банктік қызметтің дәстүрлі әдістеріне нақты әсер ете алды.
80-ші жылдар банктік индустрияда өзгерістердің одан да жоғары
қарқындары сипатталды.
Бөлшектік банк қызметі (жеке тұлғаларға қызмет көрсету бойынша банктің
қызметі)
1) Тұтынушылық топтардың сегментациясы өсті.
Ерекше маңызы бар сегменттерге мыналар жатады:
Бай. Банктердің көп бөлігінде салымдары 100,000 $ асатын жеке
тұлғаларға тұтынушылық қызмет көрсетумен айналысатын бөлімдер ашылуда.
Мұндай бөлімдер салық деңгейі біршама төмен аудандарда орналастырылады және
швейцарлық банктермен көп тәжірибеленетін персоналды қызмет көрсету мен
салымдардың құпиялығын сақтау қағидасына сүйене отырып салынады.
Табыстылық деңгейі жоғары тұлғалар. Бұл сегмент тұрғындардың өмір
сүру деңгейі жоғары топтарының арнайы қажеттіліктеріне қызмет көрсету үшін
дамыды. Осы мақсатпен Merrill Lynch брокерлік үйі, жетілдірілген
компьютерлік жүйелерді пайдалана отырып, өзінің Қолда бар ақшаны басқару
жүйесін енгізді, сол арқылы 20,000 $ және одан да жоғары салымдар бойынша
ақша нарығында тиімді ссудалық пайызды қамтамасыз етті. Сонымен қатар
Merrill Lynch шотта жатқан сомалар шегінде кепілге негізделе отырып, Visa
карточкалары мен чек шоттарының иелеріне займдарды автоматты түрде алуға
мүмкіндік ұсынды. Операциялардың мұндай типінің тез өскен сәттілігі
банктерді жауапты іс-әректтерге және ақша нарығының ставкалкрына сүйене
отырып, ағымдық шоттар бойынша пайыздарды ұсынуға итермеледі. Бірақ
көптеген компаниялар да клиенттерді тарту үшін жаңа қызметтерді енгізуге
мәжбүр болды. Нәтижесінде коммерциялық банктердің депозиттік базасы біршама
қысқарды.
Дамыған бәсекелестік шоттарды ары қарай зерттеуді талап етті.
Банктер өздерінің қалыптасқан дәстүрлі депозиттік базасына әсер етуіне
жауап ретінде олар әр түрлі арнайы қызмет көрсету мүмкіндіктерімен
клиенттерді анықтауды қарастыра бастады. Ондай арнайы қызметтерге
персоналды займдар, несиелік қаржыландыру, сақтандыру, бірінші және
қайталама салымдармен операциялар және т.б. жатады. Көптеген банктердің
депозиттік базасының негізін клиенттердің табысы аз контингенті құрайды.
Олар үшін басқа қаржылық институттармен күшті күрес жүріп жатты.
2) Ақпаратты қағаз жүзінде өңдеуге негізделген жүйелерді ауыстыру.
70-80-ші жылдары банктердің жұмысы көрсетілетін тұтынушылық банктік
қызметтердің құнын төмендетуге бағытталды. Бұл банк ісінің максималды
автоматтандырылуын қажет етті. 80-ші жылдардың аяғына таман дәлдігі жоғары
автоматты кассалық машиналар ғана емес, банктік қызметті үйде жүргізу де
дами бастады. Сонымен қатар, қызметтердің тізімін кеңейтуге мүмкіндік
беретін және ақпараттың үлкен көлемін сыйдыратын дебеттік және несиелік
карточкалар көмегімен есептеулер жүйелері дамыды. Адам еңбегін машиналармен
ауыстыру жеделдетілген қарқынмен жалғасады, себебі ақпаратты жеткізу
жүйелерінің жаңа технологияларының құны үнемі төменде барады, ал кассирлер
мен басқа персоналдың еңбекақысына төлемдерінің шығындары тұрақты өсу
тенденциясына ие.
3) Қаражаттарды тарту саласындағы сияқты, ссудалық қызмет көрсетуді
ұсыну саласында да бәсекелестіктің өсуі.
80-ші жылдары өздерінің клиенттеріне қаржылық қызметтерді ұсынатын
банктер мен басқа қаржы институттарының арасында бақталастың күшеюі
жалғасуда. Американдық банктерге депозиттерді тарту мәселесін шешуді
күрделендіретін, филиалдарды ашуға өте қатты тұрақтанған шектеулердің
қысымы әлі де байқалды. 1927 жылдың өзінде Конгресс Макфэдден Заңын
қабылдады, оған сәйкес ұлттық банктерге олардың бас конторасы орналасқан
қала шегінде ғана бөлімдерді ашуға рұқсат берілді, бірақ, сонымен қатар,
барлық штаттардың заңнамасы мұндай іс-әрекеттерге рұқсат берген жоқ.
Банктер мұндай тиімсіз жағдайдан шығу жолдарын іздестіре бастады,
нәтижесінде көптеген ірі банктер бүкіл ел бойынша ірі қалаларда өзінің
конторларын аша бастады. Бұл конторлардың функциясына салымдарды қабылдау
қызметі кірген жоқ. Мұндай конторлар штат ішінде бөлімдерді ашуға тыйым
салатын инструкцияларға қарама-қайшы келеді, себебі заңнамаға сәйкес
мемлекеттің реттеушілік әсері тек депозиттердің әр түрлі типтері ашатын
бөлімдерге ғана таралады. 80-ші жылдардың аяғына таман көптеген штаттар
басқа штаттарда орналасқан холдингтік банктік компаниялар мен банктердің
бөлімдеріне өзінің территориясында қызмет етуге рұқсат берді.
Сөйтіп, АҚШ-та, нәтижесінде әр түрлі штаттарда ірі қаржы банктік
орталықтарына ие штатаралық банктік жүйе нығая түсті, әсіресе олар Күн
белдеуі және оңтүстік-батыс сияқты елдердің аймағында тез дами бастады.
Сонымен қатар банктік конгломераттар арасында таралған штат аралық
карточкалық жүйелер шетелдік банктер тарапынан бәсекелестікке қарсы тұра
алады деп саналды.
Бөлшек нарықтың таңдалған сегменттерінде банктерден басқа басқа да
ұйымдар енуін жалғастырды. Мысалы, Merrill Lynch компаниясы көрсеткен
әректінің артынан American Express және тағы басқа сақтандыру
компанияларымен сияқты, банктер және басқа да институттармен өзара
байланыста болған барлық негізгі ұйымдар ерді. Клиенттерді тарту үшін,
нарықты жаулап алу үшін қажетті әр түрлі қаржылық қызметтерді көрсететін
Sears Roebuck сияқты сауда топтары да банктердің сәтті қызмет етуіне
күрделі әсер етті.
Мұндай бәсекелестік көптеген басқа елдерде де байқалды.
Ұлыбританияда қосымша бәсекелестік сақтандыру компаниялары, құрылыс
ұйымдары, шетелдік банктер мен сауда фирмаларының тарапынан байқалды.
Германияда дәстүрлі банктік жүйеге несие карточкаларының жүйесін кеш енгізу
факты үлкен әсер етті. Бұл жағдай карточкаларды пайдаланатын сауда
фирмаларына, әр түрлі компанияларға, жинақтаушы және шетелдік банктерге
депозиттік базаға күрес кезінде маңызды артықшылытарға ие болуға мүмкіндік
берді. Жапонияда коммерциялық банктердің қызметіне әр түрлі компаниялар мен
пошта маңызды әсер етті.
Көтерме банктік қызмет (кәсіпорындарға қызмет көрсету бойынша банктік
қызмет)
1) Бәсекелестіктің күшеюі.
Күшті бәсекелестік 80-ші жылдары да жалғасты, себебі банктер бұл
күресте артықшылыққа ие болғысы келді.
70-ші жылдардағы американдық халықаралық банктердің бәсекелестік
басымдығы 80-ші жылдары Barclays, Banque Nationale de Paris, Deutsche Bank,
Credit Lyonnais, Algemmene Bank сияқты ірі еуропалық банктердің жауапты
әрекетімен алмастырылды. Себебі бұл банктер АҚШ-ң алдыңғы қатарлы
банктерінің қызметіне үйрене отырып, өзінің глобалды желілерін құруда,
немесе құрылған бөлімдердің құрылысын аяқтауда. Көтерме сауда бизнес-
орталықтарына және барлық негізгі корпорацияларға кіретін банк-
бәсекелестердің жалпы саны шамамен 50-ге жетті.
70-ші жылдардың аяғына дейін негізгі банктердің қатарына Industrial
Bank of Japan және Bank of Tokyo сияқты ірі жапон коммерциялық банктері мен
алдыңғы қатарлы мамандандырылған банктер кірген жоқ. Массивті индустриялық
топтардың орталығында орналасқан бұл банктер өте қуатты және күшті
бәсекелестер болып табылды, ал индустриалды топтардың өздері ұлттық шекара
шеңберінен шығып, Жапонияның халықаралық сахнада орнын нығайтты. Сөйтіп, 80-
ші жылдардың ортасына таман әлемнің алдыңғы қатарлы банктерінің алғашқы
ондығына 5 ірі жапондық банктер кірді.
Жаңа индустриалды және мұнай долларларында біраз артықшылықтарға ие
елдерінде бірқатар жаңа қаржы институттары пайда болды. Жақын болашақта
әлемдік банк ісінде Banco do Brasil, Hong Kong & Shanghai сияқты банктер
және Парсы шығанағының елдерінің банктері маңызды рөлді атқарады деп
күтілуде.
Сонымен қатар, банктік емес институттар тарапынан да бәсекелестік
өсуде. American Express, Merrill Lynch және негізгі несие-қаржы
компаниялары корпоративті нарықта белгілі бір позицияларды иеленді, және
бұл тенденция сақталады. Сыртқы нарықтарға шығу мақсатымен индустриалды
компаниялардың өсіп келе жатқан саны өзінің қаржылық қызмет көрсету
шекарасын кеңейтеді. General Motors Acceptance Corporation сияқты ұйымдар
өнеркәсіпті несиелік қаржыландыру бойынша, лизинг және операциялардың басқа
түрлерін General Motors құрамына кірмейтін компанияларға ұсынады. Көптеген
тәуелді сақтандыру компаниялары қазір үшінші тұлғалар – ұйымдармен заңды
түрде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.