Басқару есебі жөніндегі жалпы түсінік

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 3
1 Басқару есебі жөніндегі жалпы түсінік 5
1.1 Басқару есебінің мәні мен мағынасы 5
1.2 Басқару есебінің пәні оның объектілері 13
1.3 Басқару есебінің әдістері мен тәсілдері 14
2 Басқару есеп шешім қабылдаудың негізі ретінде 20
2.1 Шешім қабылдау және шектелген факторлар 20
2.2 Шешімдер қабылдаудағы басқару есебінің ролі 22
Қорытынды 31
Қолданылған әдебиет 32

Кіріспе

Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік
бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындау
кезінде, саға саясаты аяясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы
қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше
артып отыр. Бұл жағдайда яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік
нысандарына жекеленуі, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің
дамуы, өндірілетін өнімнің ассортименте өз бетінше жоспарлау мен еркін баға
белгілеу механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда
басқарушы есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.
Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып,
кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (бас-қарушылық)
бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалтерияны (қаржылық және
калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістін ұлғаюымен, оны шоғырландырудың
өсуімен, капиталды орталықтандырумен, ірі компанияларды құрумен, сондай-ақ
оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен байланысты болып
келеді.
Ең бастысы, баскарушы есептің негізі болып калькуляциялау мен шығындар
жөніндегі ақпараттарды жинақтап, ұйымдастыру болып табылады. Отандық
тәжірибеде калькуляциялауға байланысты мәселелер терең зерттелген.
Басқарушы есептің стандарт жүйесіне ұқсас болып келетін калькуляциялау мен
шығындар есебінің нормативтік әдістері аясында, бүгінде өте бай теориялық
және практикалық тәжірибелер жинақталған.
Басқарушы есептің шексіз құқына тән кейбір мәселелерімен шаруашылық
субъектінің жекелеген бөлімшелері бүгінгі күннің өзінде-ақ айналысуда,
бірақта бұл ақпараттар әр түрлі службалар арасында сан тарапқа
бөлшектенген, сондықтан оларды дер кезіңда, кешенді түрде пайдалану
мүмкіндіктері айтарлықтай деңгейде болмай отыр. Экономикалық қызметті
талдау жүргізілсе де, ол тек шаруашылық субъектілеріндегі негізгі қаржылық
көрсеткіштері толық калыптасып біткен соң барып, бір шама кешіктіріліп
жасалады және де оларға әсер ету мүмкіндіктері де пайдаланбайды; жеке
бөлімшелердің жұмыстарының тиімділігі мүлдем талданбайды.
Шаруашьшық субъектілерінде қажеттілік пісіп-жетідсе де, іс-
жүзінде салықтық жоспарлау жоқ. Сонымен бірге басқарушы есептің негізін
құрайтын калькуляциялаудың ойластырылып табылған тәсілі, кейбір жағдайда,
ұйымдардың салықтық ауыртпалығын жеңілдетуі мүмкін.
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттарына көшуі, яғни жаңа экономикалық жағдайлар,
міндетті түрде бухгалтерияның атқаратын қызметтері мен өкілеттіліктерін
ұлғайтты. Бухгалтерлік кәсіп сапалы деңгейге дейін шықса, ал бухгалтер-
талдаушы өз қызметінде шаруашылық фактілерді есептік тіркеуден өндірісті
басқаруға өтсе, онда есептің жаңа сатыға өтерілгені.
1997 жылдың қаңтарынан бастап Қазақстаң Республикасында қарсылық есеп
берудің халықаралық стандартына сәйкес бухгалтерлік есепті қайта құру
бағдарламасы жасалды. Қайта құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың
талаптары мен қаржы есебінің халықаралық стандарттрына сәйкес ұлттық
бухгалтерлік есеп жүйесін, аталған талапқа сәйкес келтіру болып табылады.
Бұл мақсатқа — кәсіпорын өзін-өзі тиімді басқару үшін қажет ақпараттар
жүйесін қалыптастыра алса ғана жетеді. Монографияның басты міндетінің бірі,
шаруашылық субъектілерінде басқарушы есепті құруда, түсіңдіруде, енгізуде
әдістемелік және практикалық көмек көрсету болып табылады.
Басқарушы есеп –бұл экономикалық интегралданған есептеудің және
жиынтық ақпараттық мәліметтерінің негізгінде кәсіпорындардың қызметтерін
белгілі бір бағытқа бағыттау үшін қабылданатын басқарушылық шешімдердің
жүйесін жасау.
Бұл анықтама, жүйе ретінде, сондай-ақ ерекше ішкі жүйе ретінде
кәсіпорындардың ирархияның барлық деңгейіне қолайлы.

1 Басқару есебі жөніндегі жалпы түсінік

1. Басқару есебінің мәні мен мағынасы

Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік
бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындай
кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы
қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше
артып отыр. Бұл жағдайда, яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік
нысандарына жекеленуі, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің
дамуы, өндірілетінөнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін баға
белгілеу механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда
басқарушы есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.
Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып,
кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (басқарушылық)
бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалетрияны (қаржылық және
калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, ірі компанияларды
құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен
байланысты болып келеді.
Бұл белгілі бір жағдайда біртұтас ұлттық шоттарды қалыптастыруға әсер
етті. Мәселен, екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі континентальды Еуропа
(Франция, Германия және т.б.) елдерінде ұлттық шоттар біртұтас нысанында
қаржы және басқарушы есеп шоттары болып саналады.
Екінші дүниежізілік соғыстан кейін Еуропаның экономикалық өміріне
американдық капитал ене бастады да, сосын олар экономиканың басты
салаларын иеленді, онымен бірге бухгалтерлік есепте англо-американдық
тәсілі таныла бастады. Осыдан кәсіпорындағы әкімшіліктердің мүдделерін
(қызығушылығын) қамтитын қаржылық пен басқарушылық және де коммерциялық
құпияны сақтайтын шоттар жоспары керек екені жөнінде теориктер мен
практирдің пікірлері бір жерден шықты. Ұлттық шоттар жоспарының одан әрі
дамуы қаржылық есепті жасау мүмкіндігіне бағытталды және көбінесе олар
өздерінің қаржылық есеп аясында шектелді. Бұндай құрылымдқ өзгерістер
ағарту саласына да өз әсерін тигізе бастады.
Басқарушы есептің дербес оқу пәні ретінде пайда болуы Американдық
бухгалетрлер ассоциациясының түлектерге бухгалтер-талдаушы квалификациясын
беріп, басқарушы есеп бойынша диплом алу жөнінде 1972 жылы әзірлеген
бағдарламасымен байланысты. Бұл жыл бухгалетрлік есептің қаржы және
басқарушы есебі болып, ресми түрде бөлінуін айқындады.
Отандық экономикада басқарушы есепті жаңа құбылыс түрінде қарау қателік
болар. Бухгалетрлік қызметтің атқаратын жұмысы совет үкіметінің кейінгі
жылдарымен салыстырып ұарағанда, 20-30 жылдардың басында едәуір кеңірек
болған. Сол заманның бухгалетрі есептік те, ондай-ақ жоспарлы-талдамалық
жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу жүйесі мен
орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму
деңгейілерінде біртіндеп бухгалетрлік қызметтен жоспарлы және қаржылық
бөлімдерінің бөлінуі, оларға бугалтерлік өкілеттіліктің бір бөлігін беру
орын алды. Осының нәтижесінде бухгалетердің бұл қызметі іс жүзінде
кәсіпорынның шаруашылық мірінің фактілерін есетік тіркеумен ғана шектелгені
баршаға мәлім.
Қайта құру кезінде, нарықтық экономиканың пайдасына орталықтандырылған
басқару жүйесінен бас тартып, бірақ жоспарлаудың ролін дәлелсіз
төмендетудің салдарынан – кәсіпорынның техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық
жоспарының мәні жойыла бастағаны байқалды. Басқарушы есебіндегі бюджеттеу,
көбінесе отандық тәжірибеде қолданылған техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық
жоспарды жасаудың тәртібін еске салады.
Қазақстандық экономистерге жақсы танымал, факторлық ауытқуларын талдау
кезінде пайдаланады.
Кеңестік экономикасының, тұсында басқарушы есептің бір тұжырымдамасы
(концепциясы) – жауапкершілік орталықтары бойнша басқару болып табылады,
яғни осының бір белесіндей көрінген, ішкі шаруашылықтың есеп айырысуды
енгізуге бірқатар табанды талпыныстар жүргізілді.
Ең бастысы, басқарушы есептің негізі болып калькуляциялау мен шығындар
жөніндегі ақпараттарды жинақтап, ұйымдастыру болып табылады. Отандық
тәжірибеде калькуляциялауға байланысты мәселелер терең зерттелген.
Басқарушы есетің стандарт-кост жүйесіне ұқсас болып келетін
калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдістері аясында, бүгігде
өте бай теориялық және практикалық тәжірибелер жинақталған. Олай болса,
директивтік экоомикада пйадаланылған басқарушы есептің тәсілдері мен
әдістері неліктен тиісті нәтижелерді бермеді, деген заңды сұрақ туады ?
Жауабы оңай: өндірістік шығындарын төмендетуде мүдделі меншік иесінің
болмауы. Дәлірек айтсақ, баға белгілеу, шығын механизмінің аясынан аспады,
ал экономика – үнемі болу керек ұраны тек қана ұран болып қалды. Тек қана
нарықтық қатынастар жағдайында басқару әдістерін басқарушы есептің біртұтас
жүйесіне объективті түрде интеграциялау мүмкіндігі туды.
Басқарушы есептің шексіз құқына тән кейбір мәселелерімен шаруашылық
субъектінің жекелеген бөлімшелері бүгінгі күннің өзінде-ақ айналысуда,
бірақта бұл ақпараттар әр түрлі службалар арасында сан тарапқа
бөлшектенген, сондықтан оларды дер кезінде, кешенді түрде пайдалану
мүмкіндіктері айтарлықтай деңгейде болмай отыр.Экономикалық қызметті талдау
жүргізілсе де, ол тек шыруашылық субъектілеріндегі негізгі қаржылық
көрсеткіштері толық қалыптасып біткен соң барып бір шама кешіктіріліп
жасалады және де оларға әсер ету мүмкіндіктері де пайдаланбайды; жеке
бөлімшелердің жұмыстарының тиімділігі мүлдем талданбайды.
Шаруашылық субъектілерінде қажеттілік пісіп-жетілсе де, іс-жүзәнде
салықтық жоспарлау жоқ. Сонымен бірге басқарушы есептің негізін құрайтын
калькуляциялаудың ойластырып табылған тәсілі, кейбір жағдайда, ұйымдардың
салықтық ауыртпалығын жеңілдетуі мүмкін.
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттарына кшуі, яғни жаңа экономикалық жағдайлар, міндетті
түрде бухгалтерияның атқаратын қызметтері мен өкілеттіліктерін ұлғайтты.
Бухгалетрлік кәсіп сапалы деңгейге дейін шықса, ал бухгалтер-талдаушы өз
қызметінде шаруашылық фактілерді есептік тіркеуден өндірісті басқаруға тсе,
онда есептің жаңа сатыға көтерілгені.
1997 жылдың қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында қаржылық ееп
берудің халықаралық стандартына сәйкес бухгалетрлік есепті қайта құру
бағдарламасы жасалды. Қайта құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың
талаптары мен қаржы есебінің халықаралық стандартарына сәйкес ұлттық
бухгалтерлік есеп жүйесін, аталған талапқа сәйкес келтіру болып табылады.
Бұл мақсатқа – кәсіпорын өзін-өзі тиімді басқару үшін қажет ақпараттар
жүйесінқалыптастыра алса ғана жетеді. Монографияның басты міндетінің бірі,
шаруашылық субъектілерінде басқарушы есепті құруда, түсіндіруде, енгізуде
әдістемелік және практикалық көмек көрсету болып табылады.
Бірақта, А.Д.Шереметпен, Безрукихтың П.С. пікірлерінше, отандық
тәжірибеде қазір басқарушы есеп ұғымы кеңінен қолданбайды деп жазады. Оның
көптеген элементтері бухгалетрлік есепке (өндіріс шығындарының есебі және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау); жедел есепке (жедел есеп беру);
экономикалық талдауға (өнімнің өзіндік құнын талдау, қабылданған
шешімдердің негізделуі, жоспарлы тапсырмаларды орындауды бағалау және
т.б.)кіреді. Сонымен бірге, отандық тәжірибеде басқарушы есеп маркетингпен
әлі де үйлеспеген, нақты шығындардың болжамды шығындардан ауытқуы
анықталмайды, болашақ ақша бірлігі сияқты категориясы қолданбайды және т.б.
Басқарушы есептің қалыптасуы, деп жазады Карпова Т.П. ол
калькуляциялық есептің базасында қалыптасқан, сондықтан оның оның негізгі
маөмұны болашақтағы және өткен кезеңдердегі өндіріс шығындарының әр түрлі
классификациялық аспектідегі есебін құрайды. Бұл жағдай, соңғы кездерде
пайда болған аудармалы және отандық жүрген ақпараттарда, және бухгалтерлік
есеп бойынша шыққан еңбектерде Басқарушы есеп туралы берген ұғымының
анықтамасында кездеседі.
Жаңа элементтері толығымен қалыптасып бітпесе де, басқарушы есепті
біздер үшін таныс емес нәрсе деп қарастыруға болмайды, сондықтан ондағы
жаңа элементтерді ескере отырып, оларды қазақстандық жағдайға бейімдеу және
меңгеру жұмыстарын жүргізу керек.
Авторлардың бірқатары оның аналитикалылық қырын да көрсетеді.
Аналитикалық дегеніміз, деп жазады Стуков С.А., ол танымдық құндылықты
көрсетпейтін, ешқандай артық нақтылық жасамайтын, тек еептік мәліметтерді
жеткілікті түрде ақпараттық тұрғысынан талдап тексеруді түсіндіреді. Бірақ
бұл дегеніміз басқарушы есеп терминін жедел және басқарушы талдау
терминімен бірдей деп теңестіру (саюшылық) емес, ол тек қана жеткізіп
берілген (берілетін) мәліметтердің жеделдігі мен дер кезіндегі (отты із
бойынша) сияқты басқарушы есепке қойылатын талаптар (немесе әдістер,
немесе тәсілдер).
Басқарушы есептің құрамында, деп санайды Карпова Т.П. және басқалары
тек онда ақпараттар жиналады, топталады, теңестіріледі, және шарушылық
субъектілерінің табыс алуы кезінде қатысу үлесін анықтау және құрылымдық
блімшелердің қызметінің нәтижелерін анық және сенімді көрсету мақсатында
зерттеледі.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде үнемі басқарушы есеп термині
арқылы негізгі қызметпен байланысты табыстар ме шығындар есебінің
бақылауының жеткіліксіз бөлігі ғана түсіндіріледі, толығымен қамтылған
емес. Осыған байланысты кейде шығындар есебі мен басқарушы есеп
терминдерінің арасында теңдік белгісі қойылады. Мұндай тәсіл, жай немесе
қарапайым жағдайларда қолайлы (шағын және орта, негізінен бір ғана өнімді
өндіретін субъектілер,) ал ірі кәсіпкерлік субъектілерге қолайсыз, өйткені
онда басқарушы есептің кмегімен шешілетін мәселелер қомақты, сондықтан ол
жүйемен, саламен, сыртқы ортамен байланысты болуы мүмкін, бұл жағдайда
шығындар ұғымы сияқты ұғымнан оның аясы едәуір кеңірек.
Бұл бағыттың дамуы, қазіргі кездегі экономикалық кәсіби әдебиеттерде
өте жиі кездесетін басқарушы және өндірістік есеп ұғымдарының бірдей
деп теңдестіруіне әкелді, ал соңғысынан, яғни өндірістік есепті өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебімен бірдей деп теңдестіруге
(саюға) ықпал етті.
Бірақта Басқарушы есеп терминнің мұндай ұғымымен толық
келіспейтіндер де жоқ емес. Мәселен,тВахрушина М.А. тарихи өндірістік есеп
басқарушы есептің негізін салушы деп санайды. Өндірістік есеп жұйесі
батапқыда есеп айырысулар түрінде дамыды, оның негізгі мақсаты өнім
бірлігіне шаққан түсім мен өндіріс шығындарын анықтау болып табылатын.
Қазіргі уақытта өндірістік есепке үлкен талаптар қойылып отыр. Осы
талаптардың қатарына мыналар жатқызылады: өндіріс шығындарын қадағалау,
артық шығынның себептерін талдау, сондай-ақ үнемдердің мүмкін болатын
резервтерін анықтау. Мүмкін осыдан шығар олардың ұқсастықтары мен
ажыратудың күрделілігі.
Сондықтан да Басқарушы есеп терминіне екі жақты көқарас пайда болып
отыр. Бір жағдайда басқарушы есеп өнімнің өзіндік құны, шығындары туралы
ақпараттарды түсіндіру мен жинау жүйесі ретінде, яғни басқаша айтқанда
терминді контролинг (немесе жай бақылау) терминіне жақын келетін
шаруашылық субъектінің қызметтерін (іс-әрекетін) бақылау үшін есепті
ұйымдастырудың ұлғайтылған жүйесі ретінде қарастырады.
Ал, басқа жағдайда ол басқару шешімдерін қабылдау үшін дер кезінде
және толық ақпаратпен қамтитын қайнар көз ретінде қарастырады.
Бұл бизнес үшін бағдарламалық өнімдерге өз әсерін тигізіп отыр – олар
шешім қабылдау үшін қажет ақпараттарды шоғырландырып беруге, оның ішінде
шығындардың есебін тәмтіштеп (детальдап) және оны кәсіпорынның
функцияоналдық компоненттеріне таңып, яғни есептіктен біртіндеп
басқарушылыққа ұласып отыр. Бірақта бұл біздің тәжірибеде басқарушы есептің
кейбір элементтерінің жоқтығына қарамастан, тек олардың барын біртұтас
құрылымға біріктіріп (бірінші тәсілі де, екінші де), белгілі бір нәтижеге
қол жеткізу үшін бағытталғаны маңызды.
Бұл кезде қаржы жән салық есебінің стандарттық нысандары басқарушы
есеп жүйесінің бір бөлігі бола бастайды. Осыдан, басқарушы есептің
мәнділігін белгілеу, кәсіпорынның ақпараттық-бақылау жүйесін тұтас
сипаттайтын, яғни: үздіксіздік мақсатқа бағытталғандығы; ақпаратпен
қамтудың толықтығы; объективті түрде қоғамның экономикалық заңдарын
қолданудың пратикалық жүзінде көрсету; ішкі және сыртқы жағдайларда
өзгеретін басқару объектілеріне әсер ететін қағидаларының жиынтығын
қарастыруға ықпал етеді, деп жазды Карпова Т.П.
Сондықтан, авторлардың көпшілігінің жорамалы бойынша, ең қарапайым
түрде баяндап жазғанда басқарушы есеп жүйесінің мәні әр түрлі деңгейдегі
кәсіпорынның басқарушыларының басқарушылық шешімдерді қабылдауы үшін, қажет
көлемде сезімталдық тұрғысынан жинақталған ақпараттардан тұрады делінген.
Егер бұл тап осындай маөмұнда болса, онда ол бірде-бір зерттеушілердің
пікір таласын туғызбайды.
Бірақта, теориялық талдамалардың кемшілігіне мынаны жатқызамыз:
авторлардың ешқайсысы нарыққа қажет басқарушы және өндірістік есеп сияқты
ұғымдарды ажыратып қарамайды. Осыдан келәіп, жоғарыдағы авторлар нарыққа
қажет басқарушы есеп сияқты көп жоспарлы және күрделі құбылыстың мәні мен
тереңдетілігін толығымен көретпейді, басқарушы есепті бағалау барысында тек
сапалылығы, маңыздылығы, құндылығы теңдей элементтері қолданумен ғана
шектеледі.
Басқарушы есеп ұғымын біркелкі анықтау осы есептің практикалық
мәселелері, яғни есептік жүйені құру, оны құрайтын құрылымды, шаруашылық
өміріндегі оның ролі, баға белгілеу мен өзара әрекеттестігі және т.б.
туралы пікір сайысына әкеледі. Сәйкесінше, осы ұғыммен байланысты толық
түсініспеушілікутер іс жүзінде (практикада) қатты байқалдып отыр.
Басқарушы есеп дегеніміз не деген сұраққа біреулер – бұл менеджерлер үшін
компьютерлік есеп, үшіншілері – тіптен абдырап қалып, ештеңе айта алмайды.
Өзінің мазмұнды әрі күрделі еңбегінде Друри К. екі терминнің екеуінде
өте жиі синоним ретінде пайдаланады. Мәселен, проф. Друри К. оны келесідей
оймен тұжырымдайды: өндірістік есеп деп өнім запастарының құнын бағалау
үшін өндірістік шығындар туралы мәліметтер жиынтығын түсіндірді, ал
басқарушы есеп термині шешім қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
сияқты басқарушылық сипаттағы іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін қажет
ақпараттарды дайындауды білдіреді.
Басқарушы есеп – бұл басқару шешімдерін қабылдау үшін ақиқат
(релевнттық) ақпараттарды беру. Немесе басқа сөзбен айтқанда: Басқарушы
есептік жүйе, ол басшылықтың алға қойған мақсаттарына қол жеткізу үшін
қажет мәліметтерді ұсыну және жинақтау жүйесі болып табылады. Сондай-ақ,
басқа да, ғылыми сипатта емес бірқатар сөзбе-сөз үзінділерді келтірейік:
Басқарушы есеп – ұйымдардың қызметтерін өзіндік басқару, бақылау және
жоспарлау үшін қолданылатын, тек бір тұтас ұйымның аясында, оның
басқарушылық аппаратын, ақпаратпен қамтамасыз ететін бухгалетрлік есептің
ішкі жүйесі.
Басқарушы есеп – шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша
басқарылатын әрбір объектілердің есептік жүйесі, жоспарлауы, бақылауы мен
шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, осының негізінде ұзақ
және қысқа мерзімді перспективада кәсіпорынның қаржылық қызметінің
нәтижесін оптималдандыру мақсатында әр түрлі басқарушылық шешімдері жедел
қабылдау.
Барлық жоғарыда келтірілген басқарушы есептің анықтамалары таза
есеп тұрғысынан қарауды негіз етіп санайды, басқару термині емес,
сондықтан мұнда анық және маңызды ажыратуды жүргізу қажет. Осындай
ажыратулар өндірістік пен басқарушы есепке де керек. Ажырату барысында
жіберілген қателіктерді Рэй Вандер Вил, В.Ф. Палий бірден байқады да, және
оны олар былай деп пайымдады: блұ айырмашылықты сезудегі қабілетсіздіктің
арқасында басқарушы есеп жүйесін пайдалану талпыныстары кезінде
менеджерлердің жіберген көптеген сәтсіздіктерінің терең себеп-салдары болып
табылады.
Әдетте, басқарушы есеп терминнің шешуші сөзі етіп есеп саналғанда,
келесі жағдайлардың жүйелілігі байқалады. Бірінші кезекте, бұл жүйесі
пайдалану кезінде өте үлкен көңіл цифрларға бөлінеді. Екіншіден, мақсаттың
қойылу процесі сандық өлшем арқылы соқыр тиісті міндеттердің тізбесін
жасауды талап етеді. Мндай міндеттер, кәсіпорынның алдына қойылған
мәселелерді шешу үшін, қажет болатын алдын ала шараларды орындамай, әдетте
түк те емес нәрселерден ойластырады. Нәтижесінде менеджерлер үнемі қолынан
шығып кететін баластанбаған және үйлестірілмеген мақсатты міндеттердің
тізбесі пайда болады.
Отандық және шетелдік зерттеулердің талдауы бізге мынадай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді: бір қарағанда түсінікті болып көрінетін нарықтық
қажеттілікке сай басқарушы есебі сияқты ұғымға, яғни: бағалау
критерияларының жинағының көмегімен өндірісті басқарудың экономикалық
механизмі ретінде, сондай-ақ ғылыми талқыға жаңа басқарушы есеп ұғымын
енгізуге және ағымдағы төлем қабілеттілігін анықтауға, қаржылық
тұрақтылыққа қабілеттілік пен нәтижені ескеретін, оны бағалаудағы мүлдем
жаа кешенді бағыт сияқты ұғымдардың толық мәнін ашуға қажеттілік пайда
болды. Бірақта, осы күнге дейін нарықтық жағдайда, жарық көрген
әдебиеттерде басқарушы есептің тұжырымдалған ұғымы жоқ. Біздің
пікірімізше: басқарушы есеп – бұл экономикалық интегралданған есептеулердің
және жиынтық ақпараттық мәліметтерінің негізінде (базасында)
кәсіпорындардың қызметтерін белгілі бір бағытқа үшін қабылданатын
басқарушылық шешімдердің жүйесін жасау.
Бұл анықтама, біздіңше, жүйе ретінде, сондай-ақ ерекше ішкі жүйе
ретінде кәсіпорындарды басқарудағы иерархияның барлық деңгейіне қолайлы.
Басқарушы есептің мәнін сипаттай келе, оның маңызды ерекшелігін, яғни
оның басқару процесін есептік процеспен байланыстыратындығын ерекше атап
өту керек. Басқарудың барлық циклдық процесінде көрініс табатын басқарушы
есебінің объектілерінің жиынтығын оның пәні деп атайды. Басқарушы есеп пәні
болып ұйымдардың жалпы және оның жекелеген құрылымдық бөлімшелеріндегі
өндірістік қызметі болып табылады.
Бұл арада кәсіпорынның өзі басқарушы есептің пәні ретінде, сондай-ақ
оның (басқарушы есептің) сыртқы ортасымен өгеше қатынастырамен байланысты
болатын өте күрделі ашық әлеуметтік-техникалық жүйесі ретінде көрінеді.
Табыс табу мен басқа мақсаттарға қол жеткізу үшін, кәсіпорындарға сырттан
келіп түсетін сұранысты қанағаттандыру үшін, игіліктерді (тауарлар мен
қызмет көрсетулер) өндіреді. Одан басқа, біз ішкі жүйе деп атайтын
кәсіпорындардың потенциалдық элементтері (персонал мен өндіріс құралдары)
объектілермен өзара әрекеттеседі.
Бұл әрекетке материалдық және материалдық емес, нақты және номиналды
игіліктерді (ақшаларды) жинақтау, беру, қайта өңдеу, алумен байланысты
процестер жатқызылады. Көбінесе нақты игіліктер – осылар әрекет ететін
объектілер – кіретін және шығатын элементті кіргізетін болса, онда олардың
арасында ақпараттық, тауарлы (материалдық), сондай-ақ ақшалай ағындар пайда
болады. Бұл ағындар кәсіпорын арқылы өтеді де және сыртқы ортамен
байланыстырады. Ақпараттық ағындар ішінара тауарлы және ақшалай ағындарының
қатысуынсыз жүреді. Тауарлар ағынын және басқа нақты ағындары, сондай-ақ
ақшалай ағындары ақпараттық ағындаркмегімен басқаруға болады.
Тікелей қаржылық сипатқа ие шаруашылық операциялар (бағалы қағаздармен
операциялар, мүлікті сату немесе сатып алу, жалға және лизингтік
операциялар, еншілес және тәуелді қоғамдарға инвестициялар және т.б.)
басқарушы есептің пәні аясынан шығып кетеді.
Қазіргі кезде басқарушы есеп пәнінің анық анықтамасы жоқ. Бұл мәселені
шешу мүлдем қазііргі есеп жүйесін бөлшектеу және оның батыстық үйлестікке
ауыстыруды білдірмейді. Ол теориялық та, практикалық та тұрғыда мүмкін
емес. Мәселе есеп объектісінің аясын табиғи ұлғайтумен байланысты күрделі
өзгерістер төңірегінде өрбиді, қолданыстарғаикемділік беру және жаңа есеп
әдістемесін енгізу, шаруашылық процестерін басқаруда бухгалетрдің
алатынорнын өзгерту.
Кез келген кәсіпорын басшысының маңызды міндеттерінің бірі – XXI ғ.
Басында өзінің бақылауындағы ресурстың мүмкіндігінше тиімді пайдалану. Ол
үшін сол ресурстардың саны жөніндегі ақпараттар қажет. Стандартты
бухгалтерлік есеп ондай ақпараттармен қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан XX
ғасырдың басында индустриалды дамыған елдердегі нарықтық экономиканың дамуы
бухгалтерлік есепке қосымша басқару есебінің қажеттілігін тудырады.
Осыған байланысты бухгалтерлік есептің біртұтас жүйесін қаржылық және
басқару есебі деп бөлуге тура келеді.

А – өндірістік есеп
Б – ішкі пайдаланушылар үшін қаржылық есеп
В – сыртқы пайдаланушылар үшін тар мағынадағы қаржылық есеп
Г – қаржылық есеп базасындағы салықтық есептеулер
Басқару есебі терминнің мәнін ашуда екі қадам ұсынылады.
Біріншісі management accounting – пен, екіншісі европалық
контроллингпен байланысы.
Бірінші терминмен байланысты кез келген есеп қызметінің негізгі
міндетті – кәсіпорынның басқару персоналдарын басқару шешімдерін қабылдау
үшін өз уақытында және толық ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл есеп жөніндегі қызметтің кәсіпорындағы тұтас және жеке бөлімдерін
басқарумен байланыстылығының ажырамайтындығын көрсетеді. Сондықтан басқару
есебінің; талабынан шығып отырғандай, management accounting сөзін есепті
ұйымдастыру деп аударуға болады. Осындай қадамдаа басқару есебі
кәсіпорынның шығындары жөніндегі ақпараттарды талдайтын және жинақтайтын
жүйе ғана емес, сонымен бірге қызмет бөлімшелерін бағалау және бюджеттеу
жүйесі. Жалпы алғанда мұнда бухгалтерлік технологияға қарағанда басқару
дәрежесі үлкен.
Екінші түсінікке сәйкес басқару есебі – өнімнің өзіндік құны, шығыстар
мен шығындар жөніндегі ақпараттарды ашып көрсететін және жинақтайтын жүйе
ретінде қарастырылады, яғни ол кәсіпорын қызметіне бақылау жасау
мақсатындағы ұйымдастырылған есептің кеңейтілген жүйесі.
Тар мағынада басқару есебін – кәсіпорын қызметімен байланысты шығындар
мен табыстардың есебі және оларды бақылау деп түсінуге болады.
Қазақстанның тәжрибиесінде басқару есебі көп жағдайда кең мағынада
ұйымның қызметін бақылау, басқару және жоспарлау үшін пайдаланатын, бір
кәсіпорын шегінде басқару персоналын ақпараттармен қамтамасыз ететін жүйе
ретінде қарастырылады.
Басқару есебінің объектілеріне – кәсіпорынның және оның жекелеген
құрылымдық бөлімдерінің шығындары, жауапкершілік орталықтары; жауапкершілік
орталықтарымен тұтас кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қорытындылары; ішкі
бағаның құрылуы; бюджеттеу және ішкі есеп беру жатады.
Әр түрлі экономикалық, заңдылық, ұйымдық және техника-технологиялық
факторлардың байланысы басқару есебін ұйымдастыру үлгісінің жан –
жақтылығын анықтады.
Батыстың басқару есебінің тәжрибесінде басқару және қаржы
бухгалтериялары байланысының екі варианты бар. Бұл байланыс қаржы
бухгалтериясындағы шығыстар мен табыстар шоттарының көмегімен жүзеге
асырылады.
Басқару бухгалтериясындағы бақылау сұрақтарымен тікелей
корреспонденциялардың бар болуы кәсіпорындағы есептің интегралдық кіші
жүйесінен орын алады. Егер басқару есебінің кіші жүйесі автономды, тұйық
болса, онда аттас екі шот қолданылады, яғни көрсетілетін шоттар немесе шот
– экран.
Басқару есебінде пайдаланылатын әдістер әр түрлі:
– Бухгалтерлік есеп әдістерінің кейбір элементтері;
– Статистика мен экономикалық талдауда қолданылатын әдістер мен
тәсілдер ;
– Математикалық әдістер.
Басқару есебінің мақсаттары:
– Басқарушыларға жедел басқару шешімдерін қабылдау үшін
ақпараттық көмектер көрсету;
– Кәсіпорынның және жауапкершілік орталықтарының экономикалық
қызметін жоспарлау, болжау және бақылау;
– Баға құрылымы үшін базаларды қамтамасыз ету;
– Кәсіпорынның тиімді даму жолдарын таңдау.

2. Басқару есебінің пәні оның объектілері

Басқару есебінің пәні – объектіге ықпал ету процесі немесе өндірістің
ең жоғары тиімділігіне жету үшін ұйымды басқару мақсаты мен адамдардың
қызметін үйлестіру процесі болып табылады. Басқару – басқару пәніне
жоспарлаудың, ұйымдастырудың, үйлестірудің, ынталандырудың және бақылаудың
көмегімен әсер етуді жүзеге асырады.
Басқару жөніндегі ғылым теориясы басқару есебінің пәні жөніндегі
концепцияны құрады. Басқару есебінің пәніне жалпы түрде өндірісті басқару
процесінің барлық жүйесіндегі объектілердің жиынтығы кіреді. Басқару
пәнінің мазмұны ашатын оның көп санды объектілерін екі топқа біріктіруге
болады:
– Кәсіпорынның шаруашылық процесіндегі мақсатты адам еңбегімен
қамтамасыз етілетін өндірістік ресурстар;
– Шаруашылық процестері мен кәсіпорынның шаруашылық ісінің жиынтығын
жасаудағы олардың нәтижелері;
Өндірістік ресурстардың құрамына кіретіндер:
– Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдары (машина, өндірістік –
ғимараттар, жабдықтар) олардың жағдайы және пайдаланылуы;
– Материалдық емес активтер – ұзақ мерзмді салымдар объектілері олардың
жағдайы және пайдаланылуы;
– Материалдық ресурстар – еңбек құралдарының көмегімен өндіріс
процесінде қолдануға арналған еңбек заттары.
Басқару есебінде бұл ресурстар кәсіпорынның, цехтар мен бөлімшелердің
және өндірістік бөлімдердің қоймаларындағы өндірістік босалқылар ретінде
танылады. Олар ауыл шаруашылығы өндіріс саласында өнім өндіруге шикізат
ретінде қатысады.
– Мақсатты істер мен еңбек нәтижесі процесінде пайдаланылатын еңбек
ресурстары, кәсіпорынның дәл қазіргі уақытта мүшесі болып табылатын
тірі еңбек массасы.
Басқару есебі объектісінің екінші добына кіретіндер:
– Жабдықтау-дайындау қызметті – бұл жабдықтау процесімен байланысты
маркетингтік қызмет, өндірісті шикізат ресурстармен, көмекші
материалдармен және өндірістік жабдықтарды жөндеуге арналған
қосалқы бөлшектермен қамтамасыз ету, оларды табу және сақтау;
– Өндірістік қызмет негізгі және көмекші операциялар енгізілетін,
өнім өндірудегі келісілген технологиялық процесстер. Ол операциялар
арқылы жаңа өнімдерді шығару мен өңдеу жүзеге асырылады;
қаржы- сату қызмет маркетингтік зерттеу және өнімдерді сату нарығын
құру бойынша операциялар; өнімдерді орау, транспортпен жеткізу және
басқа жұмыс түрлері бойынша тікелей сату операциялары; сату
көлемінің деңгейіне әсер ететін, өнімдерді жарнамалаудан бастап
тұтынушылармен шығарылған өнімдердің сапасын бақылауда тікелей
байланыс құрумен аяқталатын операциялар;
– Ұйымдастыру қызметі – кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымын құру,
жоспарлау бақылау, жоспардың орындалуын бағалау, ынталандыру
функцияларына сәйкес басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі құрылымдық
бөлімшелердің арасындағы ішкі қатынас жол талаптарына жауап беретін
кәсіпорындағы тікелей және кері байланыстармен ақпараттық жүйелерді
ұйымдастыру; кәсіпорынның негізгі мақсаттарын орындауға
бағытталған, ішкі орындаушылар әрекетін үйлестіру операциялары.
Басқару есебінде объектілердің басқадай топтамасы таңдалып алынуы мүмкін,
бірақ ол қандай жағдай да басқарудың негізгі мақсаттарына жауап беруі
керек.

3. Басқару есебінің әдістері мен тәсілдері

Басқару есебі жүйесінде басқару объектілері белгілі бір өзгеше
көріністе болады. Алдымен өндірістік ресурстар кәсіпорынның шаруашылық
қызметі процесіндегі мақсатты пайдалануы, қозғалысы, жағдайы бойынша
көрсетіледі.
Кәсіпорынның ақпараттық жүйесінде басқару есебінің объектілерін
көрсететін әртүрлі әдіс- тәсілдер жиынтығы – басқару есебінің әдістері деп
аталады. Ол келесі элементтерден тұрады: құжаттау, түгелдеу, бақылау,
бағалау шоттарын топтастыру және жинақтау, жоспарлау, талдау бақылау,
мөлшерлеу және лимиттеу.
Құжаттау – бастапқы құжаттар және кәсіпорынның өндірістік қызметін
жеткілікті толық түрде көрсетуде басқару есебіне кепілдік беретін
ақпараттарды машиналарға тасушылар. Бастапқы есеп жалпы есеп жүйеінде
қаржылық және басқару есептері үшін негізгі ақпарат көздері болып табылады.
Кәсіпорынның ерекшелігіне сәйкес бастапқы есепті ұйымдастыруға
кешендік қадамдар жасау мыналарды қамтамасыз етеді:
– Өндірістің жүрісін бақылау және жедел-күнтізбелік жоспар жасау, жедел
бақылауда одан ары жетілдіру;
– Қаржылық және басқару есептері үшін біріңғай құжат айналымын енгізу
және өңдеу, бастапқы құжаттарды ретке келтіру және бірізге салу;
– Материалдық және еңбек ресурстары шығындарына, төленген еңбекақы
көлемінің сәйкестігіне, ессептеп шығарылған материалдардың дайындалған
өнімдердің санына сәйкестігіне қатаң бақылау жасау;
– Бөлшектерді, түйіндерді және шала фабрикаттарды өңдеу, тұтыну және
сақтау сатылары бойынша олардың қозғалыс процесінде сақталуы;
– Қоймадағы бөлшектердің есебін ұйымдастыруды жақсарту, арнйы сақтау
орындарын жабдықтауға арналған түйіндерді және жинақтаушы
бірліктердің; қоймадағы қазіргі заманғы таразы өлшеуіштермен және
талдамалық құрылғылармен қамтамасыз ету;
– Ақпараттарды жинақтаудың толықтығына және оларды құжаттарда
толтырудың дұрыстығына персоналдың жауапкершілігін жоғарлату, машина
құрылысындағы ақпараттарды жинау немесе есеп құжаттарын толтыру
бойынша функцияларды орындауды ұжымдағы жауапты тұлғаларға бекіту;
– Басқару және қаржылық есептердегі жиынтық құжаттардағы бөлшектер мен
шала фабрикаттардың қозғалысын балансты пайдалану жолымен байқай
отырып, өндіріс жөніндегі ақпараттардың жеткіліктігін және
уақтылылығын қамтамасыз ету;
– Бастапқы есептің негізінде қорытындылаушы ақпараттарды әр түрлі
басқару деңгейіндегі персоналдың ЭЕМ-ның көмегімен ала отырып,
бөлшектер мен шалафабрикаттардың қозғалысы жөніндегі ақпараттарды беру
және өңдеу, механикаландырылған жиынтыққа көшу;
– Белгілі есептік кезеннің ішінде жедел есептің көрсеткіштерін нақты
жағдайымен салыстырып, тексерудің уақтылылығы және толықтығын
қамтамасыз ету.
Түгелдеу объектінің нақты жағдайын көрсететін тәсіл.
Түгелдеудің көмегімен есептік көрсеткіштерден ауытқу анықталады: бірде
есепке алынбаған құндылықтар, ал бірде жоғалтулар, жетіспеушілік, ұрлық
көрсетіледі. Түгелдеу материалдық құндылықтардың сақталуына, олардың
пайдаланылуын бақылауды, есеп ақпараттарының толықтығы мен жеткіліктігін
анықтауға мүмкіндік туғызады.
Топтастыру және бағалау, бақылау шарттарын пайдалану объекті эөнінде
ақпараттарды жинауды және жүйелендіруді меңгеру тәсілі. Басқару есебі
объектілері тобының басты белгілеріне мыналар жатады: өндірістік қызметтің
ерекшелігі, кәсіпорынның технологиялық және ұйымдастыру құрылымы, басқару
ұйымы, басқару жүйесінің мақсатты функциялары, объект жөніндегі
топтастырылған ақпараттар істің қорытындысын бағалау үшін оларды тиімді
пайдалануға, жедел және стратегиялық шешімдер қабылдау үшін қажетті, дұрыс
қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Бақылау шоты – бұл жиынтық шот, яғни осы кезендегі операциялардың
жиынтық сомалары бойынша жазулар жазылады.
Жоспарлау, мөлшерлеу және лимиттеу кәсіпорынның басқару жүйесіне
кіреді.
Жоспарлау – ол нарық шартымен кәсіпорынның мүмкіндіктеріне сәйкес
жүргізуге бағытталған үздіксіз циклдік процесс. Ол келешектің мәселелерін
шешумен байланысты. Егер жоспарлау статистикалық зерттеу мен шаруашылық
қызметтің қорытындысын талдауға негізделген болса, онда ол тиімді.
Мөлшерлеу шығындарды өнім шығаруға жұмсаудың неғұрлым тиімді жолдарын
іздеу және ресурстардың барлық түрлерін тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге
бағытталған оптималды мөлшер мен мөлшерлеуді кәсіпорын қызметінің барлық
формасын қамтитын мөлшерлеу шаруашылығы құрады.
Лимиттеу - босалқылар мен шығындардың мөлшер жүйесіне негізделген,
материалдық шығындарға бақылау жасаудың алғашқы сатысы. Лимит – мөлшерден
шығатын, біреудің белгіленген шекарасы. Лимиттеу жүйесі тек ғана цехтағы
материалды босату лимиті есебінен ғана емес, сонымен бірге есептік және
бақылау операцияларынан тұрады. Сондықтан басқару есебі жүйесінде
мөлшерлеуі материалдық шығындардың құрылуына белсенді әсер етуіне мүмкіндік
беретін жедел ақпараттар ролін атқарады. Талдау процесінде өндірістің
тиімділігі мен нәтижесінде пайда болған ауытқулар мен олардың есептері
анықталып, соған сәйкес басқару шешімдері қабылданады.
Бақылау – кәсіпорын қызметіне алдын-ала белгіленген тапсырмаларды
орындауға бағытталған жоспарлау мен талдаудың қорытынды процесі. Бақылаудың
негізгі жүйесі кері байланысқа қызмет етеді, яғни ол бақылау – өлшеу
қызметтерін жүзеге асыру үшін сенімді, керекті және мақсатты ақпараттарды
береді. Бақылаудың әр түрлі жүйелері мен түрлері бар. Олар барлық уақытта
өзгереді, қызметтің өзгеше сферасын көрсете отырып, әрбір кәсіпорынның
ерекшелігіне байланысты болады.
Әдістің барлық элементтері бір-бірінен жекеленген түрде емес, басқару
мақсатындағы шешімдерге бағытталған ішкі шаруашылық байланыс жүйесінде
бірігіп әрекет етеді.
Бухгалтерлік аналитиктер дайындаған ақпараттар шешімдер қабылдаудағы
олардың соңғы әсер етуімен қарастырылуы крек, яғни басқару есебін дұрыс
қабылдау үшін қажетті шартты шешімдер қабылдау процесін түсіну болып
табылады: жоспарлау процесі, бақылау және реттеу процесі.
Көрсетілген шешімдер қабылдау модельдерінен байқағанымыздай, алғашқы
бес кезең шешімдер қабылдау процесін немесе жоспарлауды көрсетеді.
Жоспарлау мәні жағынан шешімдер қабылдау жөніндегі жұмыстарды және
альтернативтік варианттардың арасынан таңдауды жүзеге асыру болып табылады.
Соңғы екі кезең таңдалып алынған альтернативтік варианттарды жүзеге асыру
мақсатымен нақты көрсеткіштерді түзетуден және бағалаудан құралатын басқару
процесін көрсетеді.
Фирма қоғам жағынан шектеуге ұшырған. Қоршаған ортаны тазалауды
қолдау, кәсіпорынның инфоқұрылымын және демалыс пен ойын – сауық орындарын
құру.
Шешімдер қабылдау процесінің екінші кезеңі алға қойған мақсатқа жету
үшін жұмыстың мүмкін болатын варианттарын іздеумен аяқталады: Егер
компанияның әкімшілігі өнімнің ассортименті мен бүгінгі күнгі нарықтағы
өтімділікке ғана назар ауларса, онда ақша қаражаттарының қозғалысы мен өз
өнімінің нарықта өтуінің тарылуына алып келетін тенденцияға бақылау
жасаудан шығып қалады, яғни қауіп пайда болады. Ол келешектегі нарықтағы
бәсекелестікті ұстап тұру үшін қажетті, жеткілікті ақша қаражаттарын
басқару мүмкіндігінен айырылады. Ең жоғары мөлшерде ақша қаражаттарының
құйылуы дамыған экономика жағдайында мүмкін болатын жағымды және жағымсыз
тенденциялар жөнінде әкімшіліктің үнемі ақпарат алып отыруы және
келешектегі әр түрлі күтпеген жағдайлардан компанияны қорғауға болатын
шараларды бірден қабылдау үшін маңызды болып табылады.
Компания келесі жұмыс варианттарының біріне немесе бірнешеуіне
сүйенуді ұсынады:
– Қазіргі өмір сүріп жатқан нарық өтімділігі үшін жаңа тауарлар шығару;
– Жаңа нарықтың өтімділігі үшін жаңа тауарлар шығару;
– Шығарылып қойған тауарлар үшін жаңа нарық құру.
Істің алтернативтік варианттарынан кейін күтілетін конъктура және
экономикалық жағдайлардың өзгерісі жөніндегі ақпараттарды алудың
қажеттілігі туындайды. Бұл шешім қабылдау процесінде ең қиын және маңызды
кезең.
Істің ықтимал сферасы анықталғанда, әкімшілік өзінің қызметінің мүмкін
болатын, өсу қарқынын бағалауды, компанияның мүмкіндігін сәйкесінше
нарықтағы үлесінде ұстауды және әр түрлі экономикалық ортадағы істің әрбір
альтернативтік варианттары үшін ақша қаражаттарының қозғалысын жүзеге асыру
керек. Өзінің шешімін күтетін мәселелер құбылмалы және түсініксіз
экономикалық ортада болуы мүмкін, сондықтан істің әрбір альтернативтік
варианттарға әсер етуі мүмкін және шешім қабылдауда бақылаудан тыс болатын
белгілі факторларды қарау қажет. Бұл басқарылмайтын факторлар –
экономикалық орта деп аталады. Экономикалық ортаның осындай мүмкін болатын
жағдайларына экономикалық шум, инфляцияның жоғары деңгейі, өндірістің
түсуі, бәсекелестіктің күшеюі мысал бола алады.
Жоғарыдағы айтылған ақпараттардың негізінде фирманың таңдап алған
варианттары оның ресурстарының өндірісте ұзақ уақыт қалыптасуына шақырады
және фирманың жағдайы экономикалық ортаның әсеріне байланысты болады.
Таңдалып алынған курс келешекте қабылдауы мүмкін шешімдерді және фирманың
ұзақ мерзімді және стратегиялық деп аталады.
Экономика саласында басқарушы есептің ролінің артуымен қоса жүретін
бизнестің одан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.