Азияны зерттеуші ғалымдардың саяхаттары мен еңбектері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . . . . …. 6

І Азияны зерттеуші ғалымдардың саяхаттары мен еңбектері

1. 1 Азияны тұңғыш зерттеуші И. П. Семенов-Тянь

Шанскийдің еңбектері . . . 8

1. 2 Ш. Ш. Уәлиханов пен Н. М. Прежевальскийдің зертеулері . . . 9

ІІ Еуропалықтардың Солтүстік Америка, Оңтүстік Американы және Африканы ашулары. Африка, Американы зерттеген ғалымдардың саяхаттары мен еңбектері

2. 1 Еуропалықтардың Солтүстік Америка, Оңтүстік Американы және Африканы ашулары . . . 18

2. 2 Африка, Американы зерттеген ғалымдардың саяхаттары

мен еңбектері . . . 28

Қорытынды ……… . . . . . . . . . 35

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі …… . . . . . . 36

Кіріспе

Европалықтар Үндістан, Қытай, Монғол, Тибет жерлерін зерттеуге ертеден-ақ құштар болды. Өйткені оларды Азияның бағалы металдары, асыл тастары, жібегі қызықтырды. Ертеде бірен-саран Азияға өткендер, оның тамаша табиғатына, халқының мәдениетіне, архитектуралың ескерткіштеріне таң қала қарайтын. Европалықтарға көпке дейін Азияға өтуде көптеген қиыншылықтар болып келді. Өйткені екі араны асқар-асқар таулар мен шөлдер, сол жерлерді мекендеген жауынгер татар-монғолдар, түрік мемлекеті - Осман империясы алып жатты. Европалықтар Азияға өткенде зерттеу мақсатын ашық айтпастан діншілдер, саудагерлер, елшілер деген әр түрлі себепті сылтау етті. Ал орыстардың Монғолиямен, Қытай мен байланысы, кейінірек, орыс патшалығы нығая бастаған кезден басталды. 1616 жылы Монғолияға барған бірінші елші - Василий Тюменцев. Ол Кузнец Алатауынан, Саяннан асып, Енирей өзенінің жоғарғы ағысынан өтіп, Солтүстік-Батыс Монғолияға жетті. Иван Петлин екінші рет осы жолмен Азияға 1618 жылы өтті. 1654 жылы орыс елшісі Федор Байков төте жолмен, Ертіс бойымен жүріп, Монғолияға, Қытайға, оның астанасы Пекинге барды.

Осы елшілерден кейін 1689 жылы Қытай мен Россия арасында тұңғыш келісім жасалды. Бұл Қытай халқының басқа елдермен жасасқан ең бірінші келісімі еді. Бқлардың жол-жөнекей жазған Орталық Азия туралы гео-графиялық материалдары бірінші деректер болды. Осы деректерден кейін ғана Батыс Европа елдері Орталың Азияны біле бастады. Сөйтіп, орыстар Орталық Азияның тқңғыш зерттеушісі болды. XIX ғасырда Орталық Азияны ғылми тұрғыдан дұрыс зерттеп, оның жаратылыс жағдайын, халқының әдет-ғұрпын анықтау Орыс география қоғамының басшылығымен жүргізілді. Әсіресе Орталық Азияны зерттеуде Н. М. Пржевальскийдің еңбегі география ғылымында өте маңызды орын алады. Пржевальскийге дейін де Ішкі Азияда Филипп Ефремов, қазақ халқының тұңғыш ғалым-саяхатшысы Шоқан Уәлиха-нов пен Г. Н. Потанин болған. Н. М. Пржевальскийден кейін, Орталық Азияны - Қытай, Монғолия жерлерін, Тибетті оның замандастары, шәкірттері - М. В. Певцов, Г. Е. Грумм-Гржимайло, В. И. Роборовский, П. К. Козлов, В. А. Обручев т, б. зерттеді. Ф. С. Ефремов. Филипп Сергеевич Ефремов 1774 жылы Россия мен қазақ даласының шекарасындағы Теңгіз қарауылына әскери қызмет атқаруға келеді. Бұл кезде Орынбор мен Илецк арасындағы кең жазықтағы жол үстіне орналасқан кішкене селода не бары 20 солдат күзетте тұрған. Бір күні тыныш жатқан селоға көп әскер келіп кіргенде шекара күзетшілері оларға қарсы тұрды, бірақ күші жетпеді. Ефремов Орынборға қарай шегінді, жау ауыр жаралы Ефремовты жолдастарымен бірге қолға түсіреді де, оны Бұхара ханы Даниярбекке алып барады. Тұтқында жүрген Ефремов тәжік тілін үйреніп, шығыс халықтарының әдет-ғұрпын, мәдениетін зерттейді. Даниярбек оған сенім білдіріп, әскері ішінде он басы етіп тағайындайды, мұсылман дінін қабылдауды ұсынады, бірақ Ф. Ефремов одан бас тартады. Ефремов Бұхара хандығының Хиуа хандығына қарсы соғысында асқан ерлік көрсетіп көзге түседі. Әскери жорық кезінде ол Хорезмде болып Қызылқұм, Қарақұмды аралап, талай рет Амудариядан өтіп, Орта Азия жерін аралайды. «Жер жаннаты» атанған Самарқантта да болады.

Ефремов ұзақ уақыт Бұхарада тұрады. Оның соғыста көрсеткен ерлігі үшін жүз басыға тағайындайды, бірақ ол еліне қайтқысы келеді. Ефремовке Орта Азия ханының қол астынан қашып шығу оңай емес, қашқан соң қолға түспеу керек. Енді қолға түссе тек басы кесілетінін біледі. Өлтірмесе тұтқынға істейтін амальі тағы бар, ол да өліммен тең: әуелі құлақ-мұрнын кеседі, өкшесін тіліп азаптайды. Жара жазылған соң адам өкшесін баспай әрең-әрең жүретін болады. Ол еңді қаша алмайды. Ефремов ақыры қашуға бел байлады. Даниярбектің кілтшісі қарсы қызының көмегімен жолдама қағазды қолға түсіреді. Бірақ жолдама Хиуаға барады деудің орнына Қоқанға барады деп жазылыпты. Сөйтіп, орыс офицері Бұхарадан Қоқан хандығына қашып шығып, Россия саудагерімін деп Самаркант, Қоқанға барып, Ферғана ойпатынан, Тянь-Шань тауынан асып Қашқарияны аралады. Сөйтіп, Ефремов қазақ даласынан бастап, бүкіл Орта Азия мен Орталың Азияны аралап, Англияға, одан Россияға барды [1] .

І Азияны зерттеуші ғалымдардың саяхаттары мен еңбектері

1. 1 Азияны тұңғыш зерттеуші И. П. Семенов Тянь-Шанскийдің еңбектері

(П . П. Семенов - Тянь-Шаньский (1827-1914), Петр Петрович Семенов - Тянь-Шанский Орталық Азияның тұңғыш зерттеушісі, саяхатшы, ғалым, географик. Ол XIX ғасырдың орта кезінде дүние жүзі география ғылымына әлі нақты белгісіз Тянь-Шань тау жотасын ашты. Сол үшін ол Семенов - Тянь-Шанский аталды. Ол Орыс география қоғамын үздіксіз 40 жыл басқарды. Ғалымның өмірбаянын, ғылми еңбектерін зерттеушілер шетел ғалымдарының: «Россияда бірнеше мамандықты игерген Семенов бар» - дегенін келтірді. Расында, ол география, геология, ботаника, энтомология, этнография, суретші әрі сурет өнерін зерттеуші, бұл салаларда өте маңызды із қалдырған ғалым.

Семенов жас кезінде-ақ планетамыздың ең үлкен материгі - Азияны зерттеуді арман еткен. Ол алғашқы жұмысын Тянь-Шань тауларын зерттеуден бастады. Кейін Орталың Азиякы зерттеу жұмыстарына басшылық етті.

Семенов зерттеуіне дейін дүние жүзілік география карталарына Орталық Азия белгісіз «Ақ таңдақ» болатын.

XII ғасырда Азия туралы Европаға тұңғыш деректер әкелген Венеция саяхатшысы Марко Поло еді. Біраң, одан кейін алты ғасыр өтсе де бірде-бір европалық саяхатшы Орталық Азияны зерттей алмады, Орталық Азия ғылымға жұмбақ болып қала берді. Берлинде, адамдар ағылып келіп-кетіп жататын қарапайым үйдің музей-кітапхана тәрізді кең залында екі адам сөйлесіп тұр. Олар мұндағы сан алуан экспонаттарды: кітаптарды, суреттерді қарайды. Әсіресе жан-жануардың қаңқасын, тау жыныстарының коллекциясын көріп, көп әңгімелеседі. Ақ шашты қарт адам жас жігітке қабырғадағы суреттерді көрсетіп, түсіндіріп жатыр. Бұлардың бірі осы үйдің иесі немістің атақты ғалым-географы Александр Гумбольдт та, екіншісі - Семенов еді. Жас жігіт Орталық Азияны зерттеуге аттанар алдында Гумбольдпен ақылдасуға келген. Гумбольдт өз тарапынан оған жол болсын айтады әрі бұл сапардың қиын екендігін ескертеді. Ақырында ол: «Егер сіз маған Тянь-Шань тауларынан бір-неше тау жыныстарын әкеліп берсеңіз мен дүниеден армансыз көз жұмар едім», - деп қоштасады.

Семеновтың Берлинге баруында мән бар еді, өйткені бұған дейін неміс ғалымдары: Карл Риттер, Фердинанд Рихпофен, Александр Гумбольд ескі деректерге сүйенйі, «Азия» деген атпен бірқатар кітап жазған. Бұлар құнды деректер болса да қатесі көп болатын. Семенор 1856 жылдың көктемінде Тянь-Шань тауларын зерттеуге аттанады. Петербургтен шыққан саяхатшы поезбен Москваға келеді. Ол кезде Сибирге, Қазақстанға темір жол тартылмаған. Сондықтан ол Горький (Новгород), Қазан қалаларына ат арбамен жетіп, 1 июньде Омбы қаласына келеді. Саяхатшы мұнда Омбы кадет корпусын жаңа ғана бітіріп шыққан жас офицерлер Потанин мен Шоқан Уәлихановқа ерекше назар аударды. Шоқан жайында кейін былай деп жазды: «Омбыда мен ІПоқан Шыңғысұлы Уәлихановты кәрдім. Бұл - ерекше қабілетті адам. Омбыда кадет корпусының курсын үлкен табыспен бітірді, кейіннен мен арқылы Петербург университетінде лекция тыңдады. Сөйтіп, ол француз, неміс тілдерін жақсы үй-реніп, Шығыс тарихының әсіресе, қырғыз рулас халықтар тарихының маманы болып алды . . . Осы талантты жас адамға генерал Гасфорттың ерекше назарын аударуға өзімнің міндетім дел ееептедім; менің ойым, Тянь-Шань саяхатынан қайтып келгенше Уәлихановты қырғызша киіндіріп, Қашқарияға жіберу болды және оны Уәлиханов кейіннен ойдағыдай толық орындап шықты». Бұдан кейін Семенов суыт жүріп Барнаул, Змейногор қалалары арқылы, Ульба, Уба, Ертіс өзендерінің бойымен Семейге келіп, ондағы досы Федор Михайлович Достоевскийге жолығады. Семейден 6 августа шығып, 31 августа Верныйға (Алматы) келеді. Саяхатшы Верныйда көп аялдамады, Ұзынағаш, Қаскелең, Талғар арқылы жүріп, Тянь-Шанның тау аралық ойыстарын, жоталары тізбегін, биік шыңдарын, зерттеп қайтты. Алғаш рет Ыстықкөлде болды. Дәл осы жолы ол Шу өзенінің басы Ыстықкөлден басталмай, таудан басталатынын анықтады. Семенев 1856-57. жылдардың қысын Барнаулда өткізді де, жаз шығысымен Верныйға қайта оралып, тағы да Тянь-Шань тау жоталарын зерттей бастады. Ыстыңкөлдің шығысында болды. Көптеген минералды заттар, тау жыныстарын, өсімдік түрлерін жинады. Тянь-Шань тауларын картаға түсірді. Сондай-ақ Тянь-Шаньның биік шыңы-«Хан-тәңірін» ашты, оның биіктігін 6995 м деп есептеді. Сөйтіп, саяхатшы Тянь-Шаньның құзқияларын картаға тұңғыш рет дұрыс түсіріп, оны дүние жүзі география ғылымына ашып берді.

Семенев өзінің зерттеу жұмыстарының бірін былай деп қорытты: Тянь-Шань шөгінді тау жыныстарынан құралған, Гумбольдтың ойлағанындай, мұнда жанар тау (вулкан) қалдықтары жоң. Тянь-Шаньда қар сызығы теңіз деңгейінен 4 000 м биікте жатады, бұл өңірдің ауа райы құрғақ болып келеді. Тянь-Шань тауларындағы мұздықтар Альпі таулары мұздыңтарынан үлкен. Семенев - Россия география ғылымының негізін қалаушы. Ол Россия Ғылым академия-сының және Россия мен шетелдердегі 73 ғылми қоғам ұйымдарының құрметті мүшесі болды. Петр Петрович Семенов - Тян-Шанский 1914 жылы 11 мартта 87 жасында қайтыс болды. Көптеген географиялық жер аттары, өсімдік пен жануарлар оның есімімен аталды. Бұл халықтың оған деген шынайы ескерткіші [2] .

1. 2 Ш. Ш. Уәлиханов пен Н. М. Прежевальскийдің зертеулері

Ш. Ш. Уәлиханов (1835-1865) . Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың балалық шағы Көкшетауда Сырымбеттегі аулында өтті. Жасынан өнер-білімге бейім алғыр жас 1847 жылы Омбыдағы кадет корпусына түсіп, оны 1853 жылы бітірді. Бұдан кейін ол Омбы генерал-губернаторының қол астында әскери қызмет атқарды. Шоқан шығыс халқының тұрмысын, мәдениетін, тарихын, этиографиясын, географиясын зерттеумен шұғылданды. 1856 жылы Шоқанның Омскіде П. П. Семенов - Тян-Шанскиймен кездесуі оның болашағына көп әсер етті Ғалым-географ талантты жастың әкспедицияларына кемектесіп, оны Орыс география қоғамына тартты. 1855 жылы Жетісу өлкесін, Ыстыңкөл өңірін, Құлжа маңын зерттеді. Жас ғалым бұл саяхатында әр жақты тарихи-географиялың және этнографиялық материал жинады. Ол осы сапарында бұл өңірді зерттеушілермен: Егор Ковалевский, Врангель, Хоментовский, Василий, Обуховтармен кездесіп пікірлесті. Білгіштігіне, ғалымдығына көзі жеткен Орыс география қоғамы 1857 жылы өзіне толық мүше етіп алды. Шоқанды Омбыда болған кезінде, тіпті Кадет корпусында оқып жүргенде-ақ жолдастары, оқытушылары оның зейінділігін таныған. Оқуды бітіріп қызметке келісімен ол Омбы интеллигенттері, ғалымдары және әскери адамдармен қарым-қатынас жасады. Әрине, оның өжеттігін көре алмайтындар да болды. Олар сол кезде Омбы арқылы қазақ даласына отарлау саясатын жүргізіп отырған, шетелдік чиновниктер еді. Шоқан оларды елемеді. Оның дос болып, бірлесіп қызмет істескен адамдары демократиялың идеядағы жаңашыл орыс интеллигенттері болды. Олар: өзімен бірге оқыған досы, Азияны зерттеуші, атақты саяхатшы Г. Н. Потанин, орыс география ғылымының атасы, Тянь-Шаньды зерттеуші П. П. Семенов -Тян-Шанский, өзінің оқытушылары - С. Сотников, Н. Ф. Костылецкий, Гонсевский, В. П. Лободовский, аса көрнекті ғалымдар - Н. И. Березин, Д. И. Менделеев, Е. П. Ковалевский, Омбыдағы чиновниктер - К. К. Гутковский, Ц. М. Капустин, Хоментовский, Перемышельский, петрашевшілер - С. Ф. Дуров, Ф. М. Достоевский, тағы басқалар[3] .

Шоқан Ішкі Азияны тұңғыш зерттеуші болды. Ол 1856-1857 жылдары Тянь-Шань тауларын аралап, Түркістан өлкесін зерттеп, Ыстықкөл жағасында болып, тұңғыш рет география ғылымына Орта Азия, Қазаңстан туралы өте бағалы ғылми материалдар берді. Шоқан аса жауапты, әрі қауіпті іске - Азияны зерттеуге бел байлады, «Әлімбай» деген лақап атпен Семей саудагері Мқсабайды ертіп, Батыс Түркістанға жол тартты. Онда әр жақты зерттеу жқмысын жүргізді.

Қашқарияда болған кезде ІПоқан халық өмірімен танысып, алты шаһарды: Яркент, Қашқар, Янги-Гисар, Қотан, Ақсу, Турфанды анықтады. Алты шаһардың әрқайсының өзіндік тарихы бар. Мәселен, сол кезде Яркентте еркектерді құлдыққа, әйелдерді күңдікке сататын болған. «Алты шаһар бейне бір ғияван сахарада суалып, тынысы тарылып бара жатқан емір сияқты. Ондай жағдайға ұшыратушы мұсылман дінінің салдары», - деп жазды Шоқан.

Сезік тудырыл алған Шоқан, көзге түспей тұрғанда, елге оралуға асығады. «Қашқарияда бір орыс офицері «жасырынып жүрміс» деген лақап алты шаһарға тарап кетеді. Тіпті ол лақап Орта Азия хандығының қол астындағы әкімдердің құлағына да шалынады. 1859 жылы 11 мартта Мұсабай керуені әріптестерімен қоштасып, салтанатты түрде шаһардан шығып, «Төмен» өзеніндегі ағаш кө-пірден өтіп, елге қайтады. Шоқан шаһарда қауіпті жағдайда жүрсе де көптеген ескі кітаптарды - әлемге аты әйгілі «Тазкириян Ходжаған» қолжазбасын тауып алып, оны жеке нарға артып алады. Нарға теңделген кебежеде сол кітаптардан басқа - тау жыныстарының, минералды заттардың коллекциясы, ескі киім-кешек үлгісі, жергілікті халықтың этнографиясын танытатын әр түрлі бұйымдар, бағалы заттар көп болатын.

Сөйтіп, ІПоқан 1859 жылы 12 апрельде Верный қаласына қайтып келді. Науқас меңдеткен әлсіз Шоқан қалада біраз тынығады. Кейін Петербургке шақырылды. Шоқан сонда ғалымдар алдында өз саяхаты туралы есеп берді, астана қауымын қазақ жерімен таныстырды. Ол Петербургте қызу қызмет атқарды, астана өміріне қатысты. Талантты жас ғалымның өсіп, ғылыммен шұғылданып, қоғам жұмысына қатысуын достары қызу қуаттады, ол көп уақыт орыс интеллигенттерінің арасында болды.

Шоқан Петербургте Генералдың штабтың әскери ғылым комитетінде, Азия департаментінің география қоғамында қызмет істеді. Ол қызметтен бос кезінде университетке барып, көрнекті ғалымдардың лекциясын тыңдады. Генералдың штабта Шоқан Орта Азия мен Шығыс Түркістанның, Балқаш пен Іле Ала-тауы аралығының, Ыстықкөлдің, Құлжа қаласының карталарын жасады. Ол география қоғамында атақты неміс географы К. Риттердің еңбегін баспаға әзірледі. Орта Азия мен қазақ жерінің географиясын, этнографиясын жазды, бұл жайында қоғам мүшелеріне лекция оқыды.

П. П. Семенов - Тян-Шанский, Г. Н. Потанин, Ф. М. Достоевскийлер Шоқанды астанада көптеген ғалымдармен, ақындармен жазушылармен таныстырды. Олар талантты Жас қазақ жігітінің ғылыммен шұғылданғанын көрді. Шоқан география қоғамында А. Н. Бекетовпен, Т. П. Ковалевскиймен, Ф. Р. Остен-Сакенмен, И. И. Захаровпен тағы басқа көптеген ғалымдармен танысып, олармен бірге қызмет атқарды. Шоқанның Петербургке әкелген әр жақты материалдарын көптеген ғалымдар: А. Ф. Голубев, Д. И. Романовский, П. П. Семенов - Тян-ІПанский, М. И. Венюков, Ф. Р. Остен-Сакен, Е. П. Ко-валевский, А. А. Татаринов, П. И. Лерх тағы басқалар пайдаланды.

Еуропаның прогрессивтік мәдениетіне қолы ерте жетіп, рухани қорек алған Шоқан өз кезінің алдыңғы қатарлы, ең саналы адамы болып қалыптасты. Өзіңің адамшылық алдындағы азаматтық міндеттерін түсінді. Әсіресе, түтас ғасырлар бойына кейінде қалып келген қазақ халқы алдында өзінің қарыздар екенін аңғарды. Елін, халқын шын жүрегімен сүйетін жас өзі жеткен еуропалық мәдениетке елін түгел жеткізіп, халқының бетін дұрыс жолға буру міндетін арқалады. Ол қазақтың мәдениетті ел болып қатарға қосылуы үпгін керекті игі істерді жүргізді. Сөйтіп Шоқан заманның ең қажет адамы - қоғам қайраткері болып шықты.

Шоқанның саяси көзқарасы айқын. Ол дүниені негізінен материалистеріне тұсінген ағартушы-демократ. Оның негізгі мақсаты - өз елін Еуропаның озық мәдениетіне жетелеу және сол арқылы халық санасын ояту, өзінің туған елін мәдениетті елдер қатарына қосу. Еуропа мәдениетін жедел меңгеру жолын ұсынып, қазақ балалары үшін мектеп ашуды талап етіп, кезіндегі кертартпа, өмірге жанасымсыз татарша оқуды және одан туған кеселдерді сынады. Қазақ елін қараңғылық шырмауынан алып шығып, мәдениетке жететін жаңа жолды меңзеді. „Еуропа мәдениетіне орыстың Византия арқылы жетуі сияқты, біздің қазаққа да татар дәуірін бастан кешіру қаупі туып тұр. Қазақ халқының тоттанбаған таза ойы та-тар оқуынан ақылмен сезімнің өркендеуін бөгеуден басқа не күтеді? Татар дәуірінен біздің де аттап өтуіміз керек, бұл жолда өкімет бізге жәрдемдесуге тиіс. Бұл - суға кетіп бара жатқан адамды құтқару сияқты жәрдем. Ол үшін татар молдаларын қолдауды өкімет қоюы керек те, татар мектептерінің орнына орыс-қазақ мектептерін ашу керек", - деп, ол елін мәдениетке жеткізу жолында программалық пікірлер ұсынды. Амал не, ол кезде бұл пікірге патша өкіметі тарапынан айтарлықтай көмек бола қойған жоқ.

Шоқан - патшалық Ресейдің екі түрлі сипатын да көре білген ойшыл. Ол Петербургта болған күндерінен бастап, бұқарашыл Ресейдің „Современник" журналы айналасындағы _г университет аудиториясы мен географиялық қоғамның ішшдегі жаңа тобын, өз жүрегі қалаған адамдар қауымын тауып қосылды. Бұған дейін ол Омбының ұлықтарын көріп, бірен-саран ұстаздары мен достарына үміт артса, оның ендігі көрген адамдары мүлде жаңа еді. Олар көрнекті қоғам қайраткерлері мен ақын-жазушылар: Н. А. Некрасов, С. Т. Аксаков, Ф. М. Достоевский, С. Ф. Дуров, А. Н. Майков, т. б. озық ойлы ғалым-профессорлар: А. Н. Пышин, А. Н. Бекетов, П. П. Тян-Шанский, Д. И. Менделеев, т. б. басқа революционер-демократтар: Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбовтар болатын. Шоқанның бұл сияқты жаңа қауымға араласуы оның өмірінде жаңа кезеңді бастап, санасын арттыра түсті. Бұл оған жаңа талаптар жүктеді. Шоқан қолы жеткенге қанағаттанып қалатын шолақ ойлы _г өрісі тар адам емес еді. Ол тынымсыз ізденді. Осыдан ол тез өсті. Болашақ ғалымның ақыл-ойы, парасаты күннен-күнге шарықтай берді. Әлем саяхатшылары мен ғалымдарының (Марко Поло, Христофор Колумб, П. С. Паллас, т. б. ) еңбектерін, күнделікті жаңалықтар мен дүние жүзі әдебиетін (Шекс-пир, Жан-Жак Русо, Диккенс, Теккерей, т. б. ) жақсы білді _г жете меңгерді.

Шоқан көзқарасының қалыптасуына петрашевшілдер көбірек әсер етті. Олардың ішінде С. Ф. Дуровпен жақын дос болды. Ол - Шоқанға тікелей ықпал егіп, көп ақыл-кеңес берген адам. С. Ф. Дуров арқылы Шоқан ішкі Ресейде болып жатқан саяси қозғалыстармен танысты. Сезімтал жастың саяси көзін ашуға Дуров тікелей әсер етіп отырды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.