Бухгалтерлік есептің стандарттарын қарастыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.1.
1.2. Бухгалтерлік есептің пайда болуы және даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3. Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу
... ... ... ... ... 15
1.4. Бухгалтерлік есепке алу мен аудиттің
халықаралық процесіне қатысу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2. Экономиканың нақты секторы ұйымдарының бухгалтерлік есепке алу
мен қаржылық есеп беруді реформалау мен онан әрі дамытудың
негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 20
2.1. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау ... ... ...
19
2.2. Кадрларды даярлау және қайта даярлау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің бухгалтерлік есепті
жүргізу тәртібін оңайлату
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 22
3. Бухгалтерлік есепке алу саласының көкейкесті мәселелері
... ... ... ... ... .. 24
3.1. Қаржы секторында бухгалтерлік есепке алуды дамыту
проблемлары мен перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2. Бухгалтерлік есептілік сапасын бақылаудың негізгі аспектісі
ретінде аудиторлық қызметті дамыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 29
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31

Кіріспе

        Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты
жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік
есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің маз-
мұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған
бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру
талаптарына сай орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп
саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап,
бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның алғаш уақыттағы экономикалық
ол-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сон-дықтан да кез келген
елде бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі
ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорын
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге
міндетті.
Бухгалтерлік есеп көптеген жүзжылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі
күнге дейін дамып келеді. Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларына
байланысты табылған жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейінгі
V ғасырда жүргізілді деген деректер бар. Ал біздің заманымызға дейінгі II
ғасырда Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар есептеліп, салынған
үйдің (ғимараттың) қабырғасына жазылатын болған. Рим империясының
квесторлары мемлекеттік бухгалтерлерді бақылап, оның қорытындысын емтихан
қабылдаушы тыңдаған. Осыдан аудитор деген термин пайда болған. Міне, осы
жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, бухгалтерлік есептің тек қана
кәсіпорын жұмысының бір бөлігін атқарып қана қоймай, тұтас мемлекетті
басқаруға қатысы бар екендігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан да болар
көрнекті ғалым Б. Де Солозаноның Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару
мүмкін емес және онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді — деген.
Жалпы бухгалтерлік есепті бизнес тілі деп атайтыны экономистер
қауымына белгілі , сондықтан да, біз бұл тілде неғұрлым білімдірек
сөйлесек, онда қоғам үшін бұл соғұрлым жақсы болар еді. Бүгінгі күні
бухгалтер өзінің қарапайым есепші ретіндегі имиджін, бизнес – процестерін
ұйымдастыратын шеңберге өзгерткен.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап, бухгалтер
кәсібінің дамуы КСРО кезінде қалыптасқан жоспарлық – административтік
экономика тәріптемесіне (режимінде) іске асты. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігі алынып, ерікті мемлекет құрылғаннан кейін бухгалтерлік
мамандыққа нарықтық экономиканың сұранысын және мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жаңа талаптар қойыла бастады.
Қазақстан Республикасы дамуына, оның әлемдік экономикаға өтіуіне
байланысты бухгалтерлік есепке оның әлемдік экономикалық қоғамдастыққа
түсінікті болуы және тағы басқадай үлкен талаптар қойылып отыр, бұл
қаржылық есептің халықаралық стандарттарына толық көшуге негіз болды.
Экономика секторы ҚЕҰС – на өту барысында мамандардың, әдістемелік
негіздердің жетіспеушілігінен көптеген қиындықтарға тап болды. Бұл сұрақтар
бугалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заң жобасында
қарастырылып, бүгінгі күні ҚР Парламент Мәжілісінде тыңдалып, ҚР Парламент
Сенатының отырысында қаралуда. Берілген стандарттар дүние жүзінде
шаруашылық қызмет жүргізуші субъектілер туралы айқын және түсінікті ақпарат
алудың тиімді көздерінің бірі. Жаңа стандарттар және ережелер ұйымға
бақылау мақсатында, сондай — ақ басқару мақсатында да сенімді ақпараттарды
ұсыну үрдісін жеңілдеттеді. Бухгалтерлік есептің ұлттық жүйесінің
халықаралық стандарттарға көшу жұмысқа дайындыққа және бухгалтерлік есеп
мамандарының квалификация сының жоғарлауына сәйкесінше өзгеріс тудырады.
Бухгалтерлік кадрларға кәсіпкерлік дайындық жүйесі мемлекеттік білім
стандарттарына сай келуі қажет.
Бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттарға көшуі мамандандырылған
халықаралық ұйымдардың сәйкесінше ұлттық ұйымдардың белсенді
ынтымақтастығансыз мүмкін емес.
Жоспарланған экономика негізінде дамыған – бухгалтерлік есеп жүйесі
қоғамдық тәуелділік сипатына және энономиканы мемлекеттік басқару
қажеттілігіне негізделіп келеді.Бухгалтерлік есеп жүйесінде қалыптасатын
ақпараттың негізгі тұтынушысы – статистикалық органдар негізінде мемлекет
болып табылады.Мемлекетік қаржылық бақылау жүйесі ұйымдардың шаруашылық
әрекетенің ауытқушылық мәселелерін шешумен айналысты.
Нарықтық экономика жағдайында өндірістерде бухгелтерлік есепті
ұйымдастыруды жетілдірудің бір бағыты оның ҚЕҰС – на негізделуі болып
табылады.
ҚЕҰС енгізу есеп пен бақылау жүргізудің сапасын жоғарлатады,
өнеркәсіптердің техникасы, өндіріс ұйымның технологиясы, еңбегі,
ерекшеліктері жөнінде нақты, толық көрініс беретін есеп жүйесін
пайдалануына мүмкіндік береді.
Курстық жұмысты жазудағы басты мақсат – бухгалтерлік есептің қалыптасу
кезеңдерін, дамуын және бухгалтерлік есептің мәнін толығымен ашып көрсету.

Курстық жұмысты жазудағы басты міндеттер:
• Бухгалтерлік есептің пайда болу тарихы және қалыптасу кезеңдерін
қарастыру;
• Бухгалтерлік есептің дамуына үлес қосқан ғалымдар жайлы жазу.
• Бухгалтерлік есептің түсінігі мен оның атқаратын қызметіне тоқталу.
• Бухгалтерлік есептің мақсаты мен міндеттеріне тоқталу;
• Бухгалтерлік есеп әдістері мен принциптерін қарастыру;
• Есеп саясаты және оның аспектілерін қарастыру
• Бухгалтерлік есептің стандарттарын қарастыру
• Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын өлшем түрлеріне
тоқталу
• Бухгалтерлік есепті 1С бухгалтерия түрінде жүргізуді қарастыру
Кез келген ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық
мәселелердің негізгі және басты қажеттілігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-өткізуге, айырбастауға
және одан түскен қаржыны тиімді де ұқыпты етіп бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорындағы шаруашылық үрдістердің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады. Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдағы экономикалық және
технологиялық үдерістердің, сондай-ақ шаруашылық операцияларының
барлығының да есепке   алынуы   экономикалық талапқа сай бухгалтерлік
есептің негізі болып табылады. Жалпы бухгалтерлік есеп кәсіпорында мынадай
қызмет атқарады:
-   болашақта (алдағы уақытта) пайдалану үшін ұйымда болып жатқан
операцияларды тіркеп және оны өңдеп отырады;
-    ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ оны керек
уақытына дейін сақтайды;
-    қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы беріп
отырады,   ал   бұл   ақпаратты   пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды
басқару барысында түрлі шешім қабылдайды.
Жалпы кәсіпорында бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы маман
іс-тәжірибеде мынадай үш түрлі қиындыққа тап болуы мүмкін:
-   әрбір   жаңа   келісімді   жүргізу   барысында   шешім қабылдаушы
тұлғаға керекті есеп ақпаратын табыс ету үшін тиісті стандарттар мен
ережелерге сүйенуге тура келеді, яғни оларға деген қажеттілік
туындайды. Ал кәсіпкер ешқашан капитал жинауда
және бизнес   жүргізуде   шығармашы лық   ойдың   жетіспеушілігін
сезінбейді;
-    кәсіпорынның бухгалтерлік ақпарат мәліметтерін бірдей мақсатқа, тең
дәрежеде пайдаланатын екі тұлға болмайды, себебі мұндай ақпаратты әр түрлі
тәсілдермен, әр түрлі мақсатқа пайдаланады.   Олардың білім және
тәжірибс деңгейі ор түрлі болып келеді;
-   бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес, ол әр түрлі ойлар мен
шешімдердің үйлесімі болуы мүмкін. Ал біздің заманымызға дейінгі II ғасырда
Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар есептеліп, салынған үйдің
(ғимарат тың) қабырғасына жазылатын болған. Рим империясының квесторлары
мемлсксттік бухгалтерлерді бақылап, оның қорытындысын емтихан қабылдаушы
тыңдаған. Осыдан аудитор деген термин пайда болған. Міне, осы жоғарыда
айтылғандарға сүйене отырып, бухгалтерлік ссептің тек қана кәсіпорын
жұмысының бір бөлігін атқарып қана қоймай, түтас мемлекетті басқаруға
қатысы бар ексндігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан да болар көрнекті
ғалым Б. Де Солозаноның Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару мүмкін
емес жоне онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді — деген.

1. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің даму тарихы
1.1. Бухгалтерлік есеп түсінігі, жалпы сипаттамасы және негізгі
функциялары.

Бухгалтерлік есеп — заңды тұлғалардың қорлары мен қор көздерін және
қаржы айналысын, шаруашылық операцияларының мазмұнын нақты құжаттар
негізінде үздіксіз және өзара байланысын сақтай отырып, арнайы өлшеу
бірлігімен тіркеп отыру. Бухгалтерлік есеп жүргізу құжаттау мен түгелдеу,
есепшоттар мен екіжақты жазу, бағалау мен өзіндік құнын шығару, баланс пен
қорытынды есеп әдістеріне негізделген.
1997 жылдан бастап Қазақстанда Бухгалтерлік есеп халықаралық стандарт
жүйесіне көшірілді. Бухгалтерлік стандарт — есеп көрсеткіштерін арнайы
ережелерге сай бағалау, өлшеу және шаруашылық операцияларының маңызын
анықтау мен ажырату тәртібі. Халықаралық стандартқа сай, бухгалтерлік есеп
қаржы және басқарушы есеп салаларынан тұрады. Қаржы есебі қаржы салымшылары
мен несие берушілер, заңды тұлғалардың дамуына үлес қосушылар, шетелдік
инвесторлар т.б. үшін жүргізіледі. Басқарушы есеп заңды тұлғалардың өз
ішінде басқару жүйесін жетілдіру, ішкі резерв қорларын табу, оны іске қосу
мақсатында жүргізіледі. Қазақстандағы заңды тұлғалар жыл сайын аталмыш есеп
салаларына қосымша өз кәсіпорнының есеп саясатын, оны жүргізудің
принциптерін, қолданылатын есепшоттар жүйесінің тізімін жасап, бекітіп,
арнайы орындарға тапсырып отырады.
Тиісті заң актілері мен нормативтік материалдардың және есеп
стандарттарының талабына сай, Бухгалтерлік есеп объектілерінде қолданылатын
бірнеше әдістер ішінен заңды тұлғалардың өзіне ыңғайлы жолын таңдап алуы
есеп саясатын көрсетсе, кең көлемде қолданылатын Бухгалтерлік есепке тән
ережелер жүйесі (екіжақтылық, консервативтік, автономиялық, сәйкестікке
келтіру, сату, т.б.) есеп принципіне жатады.
Бухгалтерлік есеп жүргізудегі басты құрал — есепшоттар жүйесі. Онда заңды
тұлғалардың әрбір есепшоты нөмірленген. Бухгалтерлік есеп көрсеткіштері
(мәліметтері) бухгалтерлік баланс жасау арқылы қорытындыланады.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің
экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және
шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі
дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырма лылығын
арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін
ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау
және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік
есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық
процесіне қатысу.
Бухгалтерлік есепке алуды реформалағанда Қазақстанда қазіргі уақытта
жүргізілетін түбегейлі міндеттердің бірі бухгалтерлерді, қаржылық
менеджерлерді, аудиторларды, маркетологтарды және басқа да мамандарды
даярлау және олардың біліктілігін арттыру болып табылады.
Шетелдік компаниялар санының қазақстан рыногында барынша арта түсуі,
бизнестің ғаламдық сипатталуы, бірыңғай еуропалық рынокты құру батыстық
есепке алу жүйелелерін, халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын
меңгерген, батыс стандарттары бойынша оқытылған мамандарға сұраныстың
көбеюіне әкеп соғады.
Нарықтық экономика жағдайларында бухгалтерлік деректер негізінен
ақпараттың бірден бір шынайы көзі болғанда бухгалтер кәсібінің мәні артады,
сонымен қатар оған деген талаптар әсіресе бухгалтерлік пікір қабылдау
маңызды әрі шешуші болып табылатын салаларда өсті. Кәсіби бухгалтерлік
білім берудің, тәжірибенің, білімнің, сондай-ақ басқару, жоспарлау,
технология сияқты салаларда мұқтаждықтың арта түсуінің маңызын түсіну өсті.
Бұл сол сияқты, білгірлік пен кәсіпқойлықтың жоғары деңгейін тұрақты қолдап
отыру қажеттілігі тұрғысынан бухгалтерлердің үздіксіз кәсіби білім алуының
маңыздылығын растап түсті.
Кәсіби біліктілік жұмыс беруші үшін оның иесі осы кәсіпке қойылатын
барлық қазіргі заманғы талаптарға жауап беретініне кепіл болады деген сөз.
Осындай біліктілік иесінің мансаптық өсуде басқа қызметкерлердің алдында
елеулі басымдығы болады.
Қазақстан Республикасының Президенті кезекті Жолдауында еліміздің
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі Қазақстанның халықаралық рыноктарда
бәсекелестік қабілетін нығайту үшін кең мүмкіндіктер ашатынын ескереді.
Осыған байланысты халықаралық стандарттар бойынша қызметтерді ұсыну сапасын
жедел арттыру қажет.
Бүгінгі таңда ХҚЕС-қа сәйкес бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беруді жасауда ақпаратты қалыптастыру принциптерін түсінетін, бухгалтерлік
есепке алуды жүргізудің, қаржылық есеп беруді дайындау мен аудитінің
қазіргі заманға сай дағдысы бар білікті бухгалтерлер мен аудиторлардың
жеткілікті санын дайындау міндеті тұр.
Бұл ретте бухгалтерлік есепке алу мен есеп берудің сапалы жүйесі
экономикалық шешім қабылдаған, атап айтқанда осыған байланысты капиталды
инвестициялау және тәуекелдерді талдау бағыттарын анықтаған кезде оны
пайдалану мұқтажы және дағдысы бар бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп берудегі қалыптастырылатын ақпаратқа мүдделі пайдалану шылардың
жеткілікті санының болуын қажет етеді. Мүдделі пайдалану шылардың бар болуы
бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамытудың маңызды
алғы шарттарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің Жолдау ында
төртінші басымдық ретінде қазіргі заманғы білім беруді дамытуды, кадрлардың
біліктілігін үздіксіз арттыру мен қайта мамандандыруды және Қазақстан
халқының мәдениетін одан әрі гүлдендіруді анықтады.
Қазақстанның нақты бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету мүмкіндігін
беретін маңызды аспаптардың бірі қалыптастыру реформасы болып табылады. Осы
мақсаттарда экономикалық және қоғамдық жаңғырту мұқтаждықтарына сәйкес
келетін қазіргі заманғы білім беру жүйесіне қажеттілік көрсетілді.
Бухгалтерлік есеп – белгілі бір шаруашылық жүргізуші субъект туралы
қажылық ақпараттарды өлшеуді, өңдеуді және тапсыруды жүзеге асырушы жүйе.
Бұл ақпараттар оларды пайдаланушыларға (тұтынушыларға) субъектінің
шаруашылық қызметіне басқару жүргізудің альтернативтік вариантарын таңдау
кезінде негізді шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Америкалық ант беруші бухгалтерлер институтының мәлімдеуінше,
бухгалтерлік есептің міндетті қызметі (функциясы) - басқару шешімдерін
қабылдау мақсатына пайдалану үшін шаруашылық жүргізуші субъект туралы
қаржылық сипаттағы сандық ақпараттарды дайындау.
Бухгалтерлік есеп субъектінің шаруашылық қызметі мен шешім қабылдаушы
адамдардың арасын байланыстырушы сала ретінде қызмет атқарады. Ол:
1. Субъектінің шаруашылық қызметі туралы мәліметтерді ары қарай
пайдалану үшін оларды тіркеу жолымен өлшейді;
2. Керекті сәтке дейін сақтай отырып, мәліметтерді өңдейді, ал содан
кейін олар пайдалы ақпараттарға айналу үшін қайта өңдейді
3. Қорытынды есеп беру арқылы ақпараттарды оларды пайдалану шылар
шешім қабылдау үшін тапсырады.
Бухгалтерлік есеп пен шоттарды жүргізудің айырмашылығы – шоттарды
жүргізу (орыс. – счетоводство, eng. - bookkeeping) – бухгалтерлік есепті
жүргізу процесі, шаруашылық операциясын тіркеу және есептік құжаттарды
сақтау құралы. Бұл үдеріс – бухгалтерлік есептің бір ғана бөлігі.
Бухгалтерлік есепке жүйелер дизайны, смета құру, шығындарды талдау,
аудиторлық тексеру, табыс салығын есептеу және жоспарлау кіргізіледі.
Бухгалтерлік есеп – басқару ақпараттық жүйенің қаржылық орталығы. Ол
басқару аппаратында да, сыртқы пайдаланушыларда да кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің толық көрінісінің бар болуына мүмкіндік береді. Бухгалтерлік
есептің негізгі міндеттері:
1. Субъектіні, сонымен бірге басқа да мүдделі тұлғаларды оның
шаруашылық қызметі туралы толық және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету;
2. Субъектінің шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде Қазақстан
Республикасы заңдарының сақталуына бақылау жасаушы мемлекеттік органдарды
қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есепті зерттеу білім алуға және маңызды басқару
шешімдерін қабылдай білуге мүмкіндік береді. Есептік ақпараттар кәсіпорын
ішінде де, одан тыс жерде де ондай шешімдерді қабылдауға негіз болады. Ол
үш бірдей міндетті қызметті (функцияны) – жоспарлауды, бақылауды, бағалауды
– жүзеге асыру үшін басқару аппаратын сандық ақпараттармен қамтамасыз
етеді.
1. Жоспарлау (planning) - іс әрекеттердің тәртібін, тұжырымдау
процесі. Ол мақсаттың қойылуын, оған жету жолдарының іздестірілуін және ең
жақсы алтернативтің таңдалуын қамтиды. Бұл сатыда бухгалтер кәсіпорында бар
қаржылық альтернативтер туралы анық қорытынды есепті дайындап тапсыруға
міндетті. Келешекке жоспар жасау үшін ақша қаражаттарына деген
қажеттіліктер және болжамды таза табыс туралы ақпараттың маңызы зор.
2. Бақылау (control) – жоспардың орындалуын қадағалау процесі. Бұл
сатыда бухгалтер нақты шығындар мен табыстардың жоспармен салыстыруынан
тұратын ақпараттарды дайындауға тиісті.
3. Бағалау (evaluation) – барлық қабылданған шешімдер жүйесін, оларды
жақсарту мақсатында зерттеу процесі. Бұл кезеңде бағалау ақпараты жылдық
және басқадай қаржылық қорытынды есептерде бухгалтерлік ақпараттардың
негізінде көрсетіледі.

1.2. Бухгалтерлік есептің пайда болуы және даму тарихы.

Бухгалтерлік есеп адамзаттың дамуымен бірге өте ерте кезде пайда
болды. Бухгалтерлік есептің даму тарихы 6000 жылға жуық. Алайда, есептің
пайда болған күнін нақты көрсету мүмкін емес. Есеп біртіндеп, ұзақ уақыт
бойы және белгісіз жағдайда дүниеге келді. Есеп болмаған және оның өмір
сүре бастаған дәуірлері белгілі, ал бірақ оларды шектеу қиын әрі ойлауға
болмайтын жайт.
Жалпы адамзат өмірінің, адамзат қоғамы өмірінің негізі – материалдық
өндіріс процесі. Осы материалдық өндіріс процесі дамуының белгілі бір
кезеңде оны сандық түрде көрсету қажеттілігі және мүмкіншілігі туындады.
Шаруашылықты өлшемсіз (салмағы және саны), кірістер мен шығыстарды
салыстырмай, біріншісінің екіншісінен асып түсуін болдырмай жүргізу мүмкін
емес. Осы кезде есеп пайда болды және ол барлық уақытта материалдық өндіріс
процесіне қызмет көрсетті, сонымен бірге жетілдіріліп отырды.
Алғашқы қауымдық құрылыстың өзінде-ақ адамдарды өздерінің өмірін
сақтап қалу және ұзарту үшін қанша тамақ табу керек екендігі толғандырып,
есеп есте сақтау арқылы жүргізілсе, құл иеленушілік құрылыс кезінде ауыл
шаруашылығындағы өнімдерді, қолөнер өнімдерін өндіру ұлғайып, есеп
жүргізудің қажеттілігі туындады.
Ертедегі Египетте (ирригациялық) пирамида құрылысы жақсы дамыды.
Құрылысты басқаратын терең білімді адамдармен бірге есеп жүргізетін
мамандар да қажет болды. Арнайы мектептерде дайындалған мамандар
(жазғыштар) әр түрлі қаттардың кіріс, шығысының есебін жүргізіп, белгілі
бір мерзімге олардың қалдықтарын анықтай алатын болды. Египетте есеп
жүргізуші кітап – ұзындығы 10-12 м болатын папирус лентасы болды. Ондағы
мәліметтер ұзақ уақытта сақталды.
Қазіргі кезде кеңінен пайдаланылып жүрген көптеген әдістер мен
тәсілдер ерте кездің өзінде-ақ (5-6 мың жыл бұрын) пайда болды. Біріншіден,
шаруашылық құралдар тегіне қарай топтастырылды. Екіншіден, шаруашылық
құралдары қозғалысының есебі жүргізілді. Үшіншіден, есеп бақылау жасау
құралы ретінде пайдаланылды.
Есеп жүргізу деңгейі ертедегі Греция мен Римде де мейілінше жоғары
болды. Себебі ертедегі гректер шығыс пен батыстағы ұлан ғайыр территорияда
сауда-саттық жүргізген. Есеп жүргізу үшін олар да папирусты қолданған,
бірақ ағымдағы жазуды орындау үшін тақтайдан жасалып, балауыз жағылған
кестелер пайдаланылды.
Ертедегі римдіктер де бұл балауыз жағылған тақтай кестелерді бір-
біріне кітап сияқты етіп байлап, оларды Кодекстер деп атады.
Орта ғасырларда Рим империясының есеп мамандарына инвентарлық кітап,
кіріс-шығыс кітаптары белгілі болды. Олар қазіргі касса, кассир, кассалық
жазу, шоттарды жабу, сальдоны (қалдықты) анықтау деген терминдерді білді.
Орта ғасырлардың аяғында бухгалтер деген термин Австрияда пайда
болды. 1498 жылы Қасиетті Рим империясының императоры Максимилиан-I бірінші
бухгалтер етіп Инсбрук есеп палатасының іс жүргізушісі Христофор Штехерді
тағайындады. Осы оқиға жайлы Вена мемлекеттік мұражайында әлі күнге дейін
сақтаулы император Максимилианның 1498 ж. 13 ақпанындағы бұйрығы куә. Осы
уақытқа дейін мұны ақылы есеп жазбаларымен айналысатын кезбе жазушылар
жүзеге асырып келді. Жоғарыда келтірілген күн бухгалтер және бухгалтерия
ұғымының таралуының бастамасы болып саналады. Сол кезде бухгалтер
мамандығына өте жоғары адамгершілік талаптар қойылатын. Кейбір елдерде
бухгалетрдің адамгершілік қасиетіне қарап, оны қазіргі уақытқа дейін шіркеу
қызметкерінен кейінгі екінші орынға қояды.
Осы кезеңнен бастап біздің ғылымның және кәсібіміздің атауы есеп
регистрінің негізгі түрі – кітаппен байланысты болды.
Есептің жетілдірілуі ескі және жаңа италиялық екі жақты
бухгалтерияның пайда болуына жағдай туғызды. Екі жақты жазудың өмірге келуі
адамзат қоғамының өмірі эәне шығармашылығы үшін ауқаттылық жасаған меншік
капиталының дамуына (мүмкіндік жасады) жол ашты. Екі жақты жазу жүйесі XIII-
XIV ғғ. дүииеге келді, оны солтүстік Италияның сауда орталықтарында
қолданған еді. Генуяның муниципалдық жазуларында табылған екі жақты жазудың
жүйесі 1340 жылмен көрсетілген.
Одан ерте екі жақты жазу 1299-1300 жж, Францияда Шампань
провинциясындағы фирмада анықталған.
Бухгалтерлік есеп туралы ғылым ретінде 1458 ж. Бенедетто Катрульи
өзінің кітаптарында жазған.
Ескі италиялық бухгалтерияның негізгі ерекшеліктері – есеп жүргізуші
екі кітапты: журналды және Бас кітапты болып көрсетілуі. Журналда
хронологиялық жазулар жазылса, Бас кітапта топтастырылып жазылды. Кітаптың
барлық парағы номерленді жіне бір парақтың жоғалуы кітаптың құнын
айтарлықтай түсірді.
Бухгалтерлік есеп туралы бірінші кітапты 1494 жылы италиялық ғалым-
математик Лука Пачоли жазды. Лука Пачоли алғаш рет бухгалтерлік есеп туралы
білімді бір жүйеге келтірді. Оның осы Арифметика, геометрия салалары,
пропорциялар және қатынастар туралы ілім деген кітабында Шоттар және
жазулар туралы трактаттар деп аталатын бөлімінде екі жақты бухгалтерияны
жүргізу әдісін көрсетеді. Онда Пачоли постулаты деген атауға ие болған екі
негізгі ережесі жазылған:
• Барлық дебеттік айналымдардың сомасы сол шоттар жүйесіндегі еркдиттік
айналымдардың сомасына тең;
• Дебеттік қалдықың сомасы әрқашан сол шоттар жүйесіндегі кредиттік
қалдықтардың сомасына тең.
Постулаттардың мағынасы өте маңызды, өйткені олар шын мәнінде
кәсіпорындарды шаруашылық өмірінің фактілерін қазір де тіркеу үшін
кеңінен қолданылатын жазбалардың әмбебап сипатын нақты көрсетеді.
Ал жаңа екі жақты бухгалтерияда синтетикалық және талдамалық
(аналитикалық) шоттар пайда болды.
Ал есептің мемориалдық кассалық (немістік) нысаында журнал екі
журналға бөлінеді: кассалық журнал және мемориал.
Кейін XIV ғ. ортасынан бастап есептің журналды жүйесі пайдаланылса,
XX ғ. басында Бас журнал немесе америкалық нысаны пайдаланылатын болды. Ал
XIX ғ. аяғында есептің шахматтық нысаны пайдаланылса, қазіргі кезде есептің
автоматтандырылған нысаны пайдаланылады. Бұл нысан есептің процесті
бастапқы құжаттардан бастап, бухгалтерлік қорытынды есепке дейін кешендік
автоматтандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті автоматтандыру жүйесінде ерекше орын
алатын әмбебап компьютерлік бағдарлама - 1С Бухгалтерия. Бұл бағдарлама
карапайымнан күрделіге принципі бойынша құрылған. Оны қарапайым
операциялар үшін де, есеп регистрлерін, Бас кітапты, жекелеген қорытынды
есеп нысандарын құру үшін де пайдалануға болады.
Экономикалық теорияда бухгалтерлік есептің алғашқы даму кезеңін төрт
негізгі кезеңге бөліп қарастырады:
1. Тауарлы-ақшалай қатынастарының пайда болуынан бастап XVIII ғ аяғына
дейін;
2. XVIII ғ. аяғынан XIX ғ. дейін;
3. XIX ғ. соңы – XX ғ. басы;
4. XX ғ. бастап бүгінгі күнге дейін.
Бухгалтерлік есептің алғашқы даму кезңіне екі жақты жазу әдісінің
кеңінен таралуы тән болып табылады.
Екінші кезеңнің тарихи маңыздылығына келсек онда онда есептеу
ғылымының басты бағыттары анықталған, ал бұдан кейін оның одан әрі дамуы
сипат алды. Осы кезеңде есептеу нысандары бойынша жұмыстардың көптеген
саласы шығады, есептеудің сан алуантеориялары туындайды: Францияда –
заңдық, Италияда – материалистік, Германияда – камералдық .
Үшінші кезең, өз мәні бойынша, бухгалтерлік есептің ғылыми ілімдердің
бір саласы ретінде қалыптасқан кезеңі болып саналады. Осы жылдары
бухгалтерлік есептің бірқатар анықтамалары мен мақсаттары қалыптастырылды.
Есептеуге ғылыми анықтама беруге алғашқылардың бірі болып күш салған
итальян мектебінің оқымыстылары саналады. Мәселен, Франческо Вилла (1801-
1884) есептеу кітап жүргізу өнеріне қажет экономикалық және әкімшілік
ілімдерден тұрады деп есептеді. Осы кезеңде әр түрлі ғалымдар айтқан
бухгалтерлік есептің анықтамалары бухгалтерлік есепті тәжірибелік қызметтің
нысандарының бірі деген көзқарастан бас тартуға мүмкіндік берді, оның ең
басты мақсаты кәсіпорын меншігіндегі мүліктерге бақылау жасау болып
табылады.
Бухгалтерлік есептің төрінші даму кезеңі сыртқы нарықтык орта
жағдайында қазіргі бухгалтерлік есептің басты мақсаттарының айқындалуымен
сипатталады.
Есептің ерекше маңыздылығын қуаттай отырып, 1946 ж. бухгалтерлердің
халықаралық конгресі француз ғалымы Ж.Б. Дюмарше ұыснған күннен, таразыдан
және Бернулли қисығынан тұратын әрі Ғылым, сенім, тәуелсіздік ұраны
сызылған бухгалтерлердің елтаңбасын бекітті. Онда көрсетілген күн
бухгалтерлік есептің шаруашылық қызметтің қаржысымен сәулеленіп тұрағнын,
таразы – балансты, яғни тепе-теңдікті, ал Бернулли қисығы бір кезде
жасалған есеп мәңгі өмір сүреді деген мағынаны білдіреді.

Ал XIX ғ. аяғында есептің шахматтық нысаны пайдаланылса, қазіргі кезде
есептің автоматтандырылған нысаны пайдаланылады. Бұл нысан есептің
процесті бастапқы құжаттардан бастап, бухгалтерлік қорытынды есепке дейін
кешендік автоматтандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті автоматтандыру жүйесінде ерекше орын
алатын әмбебап компьютерлік бағдарлама - 1С Бухгалтерия. Бұл бағдарлама
карапайымнан күрделіге принципі бойынша құрылған. Оны қарапайым
операциялар үшін де, есеп регистрлерін, Бас кітапты, жекелеген қорытынды
есеп нысандарын құру үшін де пайдалануға болады.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің
маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің маз-мұны мен
құрылымына өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік
есеп жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай
орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген
бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп
отырумен қатар кәсіпорынның алғаш уақыттағы экономикалық ол-ауқатын дамыту
жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сон-дықтан да кез келген елде бухгалтер
мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық
жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорын
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге
міндетті.
Бухгалтерлік есеп көптеген жүзжылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі
күнге дейін дамып келеді. Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларына
байланысты табылған жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейінгі
V ғасырда жүргізілді деген деректер бар. Ал біздің заманымызға дейінгі II
ғасырда Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар есептеліп, салынған
үйдің (ғимараттың) қабырғасына жазылатын болған. Рим империясының
квесторлары мемлекеттік бухгалтерлерді бақылап, оның қорытындысын емтихан
қабылдаушы тыңдаған. Осыдан аудитор деген термин пайда болған. Міне, осы
жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, бухгалтерлік есептің тек қана
кәсіпорын жұмысының бір бөлігін атқарып қана қоймай, тұтас мемлекетті
басқаруға қатысы бар екендігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан да болар
көрнекті ғалым Б. Де Солозаноның Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару
мүмкін емес және онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді — деген.
Кез келген ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық
мәселелердің негізгі және басты қажеттілігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-өткізуге, айырбастауға
және одан түскен қаржыны тиімді де ұқыпты етіп бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорындағы шаруашылық үрдістердің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады. Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдағы экономикалық және
технологиялық үдерістердің, сондай-ақ шаруашылық операцияларының барлығының
да есепке алынуы экономикалық талапқа сай бухгалтерлік есептің негізі болып
табылады. Жалпы бухгалтерлік есеп кәсіпорында мынадай қызмет атқарады:
- болашақта (алдағы уақытта) пайдалану үшін ұйымда болып жатқан
операцияларды тіркеп және оны өңдеп отырады;
- ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ оны керек
уақытына дейін сақтайды;
- қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы беріп
отырады, ал бұл ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды басқару
барысында түрлі шешім қабылдайды.
Жалпы кәсіпорында бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы маман
іс-тәжірибеде мынадай үш түрлі қиындыққа тап болуы мүмкін:
- әрбір жаңа келісімді жүргізу барысында шешім қабылдаушы тұлғаға
керекті есеп ақпаратын табыс ету үшін тиісті стандарттар мен ережелерге
сүйенуге тура келеді, яғни оларға деген қажеттілік туындайды. Ал кәсіпкер
ешқашан капитал жинауда және бизнес жүргізуде шығармашылық ойдың
жетіспеушілігін сезінбейді;
- кәсіпорынның бухгалтерлік ақпарат мәліметтерін бірдей мақсатқа, тең
дәрежеде пайдаланатын екі тұлға болмайды, себебі мұндай ақпаратты әр түрлі
тәсілдермен, әр түрлі мақсатқа пайдаланады. Олардың білім және тәжірибс
деңгейі ор түрлі болып келеді;
- бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес, ол әр түрлі ойлар мен
шешімдердің үйлесімі болуы мүмкін. Ал біздің заманымызға дейінгі
II ғасырда Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар
есептеліп, салынған үйдің (ғимараттың) қабырғасына жазылатын болған. Рим
империя сының квесторлары мемлсксттік бухгалтерлерді бақылап, оның қорытын
дысын емтихан қабылдаушы тыңдаған. Осыдан аудитор деген термин пайда
болған. Міне, осы жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, бухгалтерлік
ссептің тек қана кәсіпорын жұмысының бір бөлігін атқарып қана қоймай, түтас
мемлекетті басқаруға қатысы бар ексндігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан
да болар көрнекті ғалым Б. Де Солозаноның Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді
басқару мүмкін емес жоне онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді — деген.

1.3. Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу

Бухгалтерлік есепке алуды және есептілікті реттеу жүйесін дамыту
барлық мүдделі тараптардың мүддесін ескеретін, шығындардың төмендеуін және
реттеудің тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін модельді құруға
бағытталуы тиіс. Осы модельдің негізі – мемлекеттік билік органдары мен
кәсіби қауымдастықтың (кәсіби қоғамдық бірлестіктер мен басқа да мүдделі
жұртшылық) қызметтерін саналы түрде үйлестіру.
Қазақстанның бухгалтерлік есепке алу саласының негізгі проблемасы –
білікті кадрлардың жетіспеушілігі, қалыптасқан салт-дәстүрі, мықты кәсіби
қауымдастығы, мамандандырылған білімді жинақтайтын және тарататын
қалыптасқан жүйесі, көпшілік мақұлдаған сертификаттары бар дамыған
бухгалтерия институтының болмауы.
Қазақстанда кәсіби қауымдастық аталған проблемалардың кейбіреуін шешу
бойынша белгілі бір қадамдар жасауда, бірақ кешенділік, жалпы республикалық
ауқым жетіспейді. Бухгалтерлік қауымдастықтың қазіргі селқостығы кезінде
батыстағы ұқсас жүйенің өздігінен тез дами қоятындығы екіталай. Содықтан
бұл мәселені шешу үшін бүкіл жүйенің өзегі болуға және одан әрі қалыптасқан
құрылымы болуға тиіс кәсіби ұйымдардың рөлін күшейтуге назар аудара отырып,
заңнамалық алғышарттар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.