Қазақстанның істейтін және болашақтық кен орындар қорларының сипаттамасы және көмір шығару көлемдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3-5
І-тарау:Негізгі бөлім:
1.1. Қазақстанның отын-энергетикалық қорының жағдайы мен болашағы 16-9
1.2. Қатты отын қорлары және оларды пайдалану мүмкіншілігі 10-12
1.3. Қазақстан Республикасының
шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-19

II-тарау: Мұнай және газ қорлары және оларды пайдалану болашағы 20-21
2.1. Қазақстан отын-энергетикалық кешенін (ОЭК) басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..22-23
2.2. Энергетикада баға түзуді қалыптастыру 24-27
2.3. Қазақстан Республикасының шикізат
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-31
Қолданылған әдебиеттер 132

Кіріспе

Қазақстан егемен ел ретінде даму барысында экономикалық өзгерістердің
әр түрлі сатыларынан өтіп келеді. Басты мақсат — нарықтық қатынастарды
қалыптастыру. Осы қиын жолда едәуір жетістіктер де бар. Ұлттық валюта
тұрақтанды, өркениетті сауда жөнделуде, ол бастапқы кезде орын алған жабайы
баспа-бас тауар алмасуды ығыстыруда. Республика дүниежүзілік нарыққа шықты
және дүниежүзілік экономикалық қауымдастыққа интеграциялануда.
Халықтың көзқарасы өзгеруде. Жұрт бизнеске ұмтылып, өз істерін ашып
күн көрістерін ойластыруда. Нарық кісілерді еңбектенуге және өзі үшін
өнімді еңбектенуге ынталандырады.
Қазақстанның табиғи қорлары, ең алдымен, оның отын-энергетикалық
қорлары және техникалық, интеллектуалдық мүмкіндігі — ұлттық дәулеті болып
табылады.
Бұл курстық жұмыста Казақстанның отын ресурстары сипатталған. Отын
ресурстары мүмкіншілігі және оның даму үрдісі ел экономикасының болашағын
анықтайды. Сондықтан ОЭК туралы ақпарат жеткілікті нақты және дәл болса
еліміздің дүние жүзіндегі орны мен келешегін болжауға көмектеседі.
Экономиканың шикiзаттық бағдарын бiрте-бiрте жеңу, көлiк желiлерiн
және телекоммуникация саласын жедел дамыту, сонымен бiрге жетiлген нарықтық
құрылымдарды қалыптастыру, 2006-2012 жылдар аралығында ашық типтегi
экономиканы жедел қарқынмен дамыту, дүниежүзiлiк саудадағы Қазақстанның
позициясын нығайту және әлемнiң индустриялы елдерiнiң қатарына кiру.
Экономиканың салалық құрылымын жақсартуға қолайлы жағдай жасайтын,
тиiмдi жобаларға ұзақ мерзiмге несие беретiн Қазақстанның Даму Банкiнiң
жарғылық қоры 45 млрд. теңге болып отыр. Инвестициялық-инновациялық қорлар,
экспортты сақтандыру корпорациялары 2004 жылы бюджеттен 45 млрд. теңге
көлемiнде қаржы алды. Қазiр де олардың қорларын капиталдандыру процесi одан
әрi жүргiзiлуде. Жалпы алғанда, Қазақстандағы даму институттарының жиынтық
жарғылық қоры 1 млрд. долларға жеттi. Үкiмет қарап жатқан 2005-2015
жылдарға есептелген Ұлттық инновациялық жүйенi (ҰИЖ) дамыту бағдарламасы,
Ұлттық Инновациялық қор шеңберiнде 12 арнаулы технопарктер мен бизнес-
инкубаторларды құруда Президент Жолдауында қойылған стратегиялық
мақсаттарға жетуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық саласы туралы ұғым
беру және талдау жасау. Әрбір саланы бөліп қарастырып, ерекшеліктерін
қарастыру.
Зерттеу тақырыбының мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- ағымдағы салалық жағдайды талдау;
- салалардың жағдайын алдыңғы жылдармен салыстыру және қазіргі уақыттағы
жетістіктер;
- әрбір саланың ерекшелігін анықтау.
Қазақстанның шаруашылық салаларының өзіндік құрылымы бар. Экономиканың
құрылымын жалпы өнім көрсеткіші немесе жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) айқын
көрсетеді. Ол шаруашылық қызметінің ақырғы нәтижесін көруге мүмкіндік
береді. Неғұрлым ЖІӨ жоғары болған сайын, соғұрлым экономика ірі болады.
Сендер біздің еліміздегі жалпы ішкі өнімнің көп бөлігі қызмет көрсету
саласында жасалатынын анықтадыңдар. Бірақ оның үлесі дамыған және көптеген
дамушы елдерге қарағанда төмен.
Қазақстан шаруашылығы үш негізгі ерекшеліктерімен сипатталады:
ЖІӨ-нің жартысынан астамын үшінші сектор (қызмет көрсету) береді.
Оңтүстік-Батыс-Солтүстік аймақтарының өзіндік үштағаны анықтайды. Мұнда
жалпы енімнің 45 белігі жасалады.
Қазақстанның экономикасы әсіресе дүниежүзілік нарыққа бағытталған. Онда
елде өндірілетін тауар мен қызмет түрінің 35 бөлігі жүзеге асады.
Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама (бұдан әрі –
Бағдарлама) Мемлекет басшысының Нұр Отан халықтық-демократиялық
партиясының 2009 жылғы 15 мамырдағы кезектен тыс ХІІ съезінде берген
тапсырмасын, Мемлекет басшысының Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауын орындау
үшін, сондай-ақ Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын іске
асырудың екінші кезеңі болып табылатын Қазақстан Республикасының 2020 жылға
дейінгі стратегиялық даму жоспарының түйінді бағыттарына сәйкес әзірленді.
Бағдарлама экономиканы әртараптандыру және оның бәсекеге
қабілеттілігін арттыру арқылы орнықты және теңгерімді өсуін қамтамасыз
етуге бағытталған.
Бағдарлама экономиканы әртараптандырудың жүргізіліп отырған саясатының
қисынды жалғасы болып табылады әрі құрамына Индустриялық-инновациялық
дамудың 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясының, Қазақстанның 30
корпоративтік көшбасшысы бағдарламасының, сондай-ақ индустрияландыру
саласындағы басқа да бағдарламалық құжаттардың негізгі тәсілдерін
біріктірді.
2015 жылға дейінгі кезеңде қазақстандық қамтуды мақсатты дамыту арқылы
шағын және орта бизнес, кейінгі қайта бөлу және қайта өңдеу үшін жаңа
бизнес-мүмкіндіктерді мультипликациялаумен экономиканың дәстүрлі экспортқа
бағдарланған секторларында ірі инвестициялық жобаларды іске асыру үдемелі
индустрияландыру саясатының негізгі басымдығы болмақ.
Ірі жобаларды ілгерілетудің бастамашысы Самұрық-Қазына ұлттық әл-
ауқат қоры акционерлік қоғамы (бұдан әрі – Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ),
экономиканың отын-энергетика және металлургия секторларының ірі жүйе
құраушы компаниялары, сондай-ақ стратегиялық шетелдік инвесторлар болып
табылады.
Шикізат секторымен байланысты емес және ішкі, ал кейіннен өңірлік
нарықтарға бағдарланған (Кеден одағы, Орталық Азия елдері) экономика
салаларын қалыптастыру жәненемесе күшейту қатар жүзеге асырылатын болады.
Мемлекет озық технологиялар трансфертіне, кейіннен олардың экспортқа
бағдарлануын дамыта отырып, қазіргі заманғы импорт алмастырушы өндірісті
құру үшін шетел инвесторларын тартуға бағытталған қазақстандық орта және
шағын бизнес бастамаларын қолдайды.
Индустриядан кейінгі экономиканың негіздерін қалыптастыру мақсатында
ұлттық инновациялық инфрақұрылымды дамыту және коммерцияландыру
перспективалары бар ғылыми-технологиялық негіздерді қолдау жалғасады.
Жалпы алғанда, экономиканы әртараптандыруды мемлекеттік қолдау макро
және секторлық деңгейлерде экономикалық саясаттың жүйелі шараларын, сондай-
ақ экономиканың нақты секторларын және жобаларды қолдаудың селективті
шараларын іске асыру арқылы жүзеге асырылатын болады.
Экономикалық саясаттың жүйелі шаралары қолайлы макроортаны және
инвестициялық ахуалды қалыптастыруға, ұлттық экономиканың өнімділігі мен
бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөніндегі шараларға шоғырланатын болады.
Селективті шаралар басым секторлар мен жобаларды қаржылық және
қаржылық емес қолдау шараларының құрамдастырылған пакеті негізінде жүзеге
асырылатын болады.
Мемлекет өзінің бизнеспен өзара іс-қимылын республикалық және өңірлік
деңгейде де тиімді ынтымақтастық институттарын қалыптастыру негізінде
жүйелі түрде құрады.
Экономиканың объективті жағдайына барабар болатын 2015 жылға дейінгі
индустрияландыру саясатының траекториясы ресурстық, инфрақұрылымдық,
институционалдық және технологиялық шектеулермен ішкі келісушілікте болады.
Бағдарламаға енгізілетін экономиканы әртарап тандыруды және технологиялық
жаңғыртуды ынталандыратын тетіктердің жүйелік сипаты:
қолайлы макроэкономикалық жағдай жасауды;
бизнес-ахуалды жақсартуды және инвестициялар ағынын ынталандыруды;
жаппай технологиялық жаңғыртуды және ұлттық инновациялық жүйені дамытуды;
адами капитал сапасын арттыруды қамтамасыз етеді.
Экономиканың басым секторларын дамытуға мемлекет пен бизнес
ресурстарын шоғырландыру мемлекет пен бизнес шешімдерін келісудің
интерактивті процесімен, мониторингтің қазіргі заманғы ақпараттық жүйелері
мен іске асырудың нақты құралдарын пайдаланумен бірге жүреді.

2 Қазақстанның отын-энергетикалық қорының жағдайы мен болашағы

Қазақстан қазіргі кезде және болашақта алғашқы энергетикалық қормен
өзін-өзі қамдап сыртқа сатуға шығара алатын елдердін қатарына жатады, ондай
елдер дүние жүзінде көп емес. Жердің құрғақ аумағының 1,8% алып жатқан
біздің Республикада дүниежүзілік отын қорының 0,5%-тейі шоғырланған, ол 30
млрд.т.ш.о. құрайды. Одан көмір үлесіне 80%, мұнай мен газ шығына 13%,
табиғи және ілеспе газға 7% келеді.
Республиканың отын-энергетикалық кешенінің мүмкіншілігі әлі жеткілікті
толық пайдаланылмай отыр. Мысалы, 1993 жылы өзіндік өндіру арқылы Қазақстан
электр энергиямен 90%, мазутпен 87%, бензинмен 86%. дизельдік отынмен 74%,
табиғи газбен 42% қана қамданды. Бұл жағдай бұрынғы ССРО-ғы Республика
халық шаруашылығын сол Республика мүддесімен санаспай бір орталықтан
жоспарлаудың салдары.
Отын — энергетикалық қорлар Қазақстан жерінде орналасуы біркелкі емес:
көмірдің негізгі қорлары Қазақстанның Солтүстік және Орталық бөлігінде
шоғырланған, Батыс алқап мұнай мен газдың айтарлықтай қорына ие, Оңтүстік
Қазақстанда өте ірі төменгі Іле қоңыр көмір кені мен бірнеше ұсақ газ және
көмір кендері бар.
Негізгі су энергетикалық қорлар Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда
шоғырланған.
Зерттелуі және өнеркәсіптік пайдалануға дайындығы бойынша теңестік
отын — энергетикалық қорларын мына категорияларға бөледі:
А— барланған және өндіруге дайындалған (өнеркәсіптік өндірілетін);
В — өнеркәсіптік өндіруге дайындалған (геологиялық негіздедген
салыстырмалы барланған және шекарасы белгіленген, алдын ала өндірілген);
С1 — геологиялық зерттеу негізінде анықталған (бұрғылап
барланған):
С2 — геологиялық болжау негізінде анықталған.
VІІІ категорияның А+В+С, қосындысы кеннің өнеркәсіптік қоры болады, ол
отын — энергетикалық кешеннің дамуын болжағанда есепке алынады.
Экономика батыл қарқынмен қалпына келуін жалғастыруда, оған мұнай
бағасының қолайлығы және өткен жылғы құрғақшылықтан кейінгі ауыл
шаруашылығындағы өндіріс көлемі өсуінің қалпына келуі ықпал етуде.
Құрылыстағы және жылжымайтын мүлік саласындағы динамиканың әлсіздігіне
қарамастан, ХВҚ-ның қызметкерлері нақты ЖІӨ-нің 2011 жылы 6,5 пайызға дейін
өсетінін болжап отыр. Шетелдік активтер жоғары деңгейде және халықаралық
резервтер мен Ұлттық қордың ресурстарын есептегенде 72,5 млрд. АҚШ долл.
(ЖІӨ-нің 40%) құрайды, сол арқылы экономика үшін жеткілікті буфер
қалыптастырып отыр. Шикізат экспорты көлемінің ұлғаюының арқасында ағымдағы
шоттың оң сальдосы ұлғайды, мұнай саласымен байланысты тікелей шетелдік
инвестициялар және сыртқы қаражат көздерінен түскен инвестициялар капитал
ағынының сақталуына ықпал етеді. Азық-түліктің және отынның әлемдік
бағаларының едәуір дәрежеде жоғары болуынан, сондай-ақ халық кірісінің
өсуінен (бюджет саласындағы жалақының шілдеде 30%-ға өсуін қоса алғанда)
жылдық инфляцияның қарқыны қыркүйектің соңында 8,75 пайызды құрады және
қаңтардан бастап реттелетін бағалардың кеңінен қолданылуына қарамастан,
мемлекеттік органдар жоспарлаған 6-8 пайыздық деңгейден асып кетті.
Депозиттік база кредиттеу көлемінің ұлғаюы кезінде (мемлекеттік
кәсіпорындар қаражатының есебінен) өсуде, бірақ банктердің баланстары әлсіз
күйінде қалып отыр, бұл тәуекелдердің қолайсыздығын күшейтіп, қаржылық
делдалдыққа зиян келтіреді.
Қазақстан экономикасының 2007-2009 жылдардағы дағдарыстан кейін жылдам
көтерілуі сенім ұялатады. Алайда қалыпқа келу сыртқы экономикалық жағдайдың
жылдам нашарлауы аясында жүріп жатыр. Әлемде экономикалық белсенділік
төмендеп, әлсірей бастады, сенімділік азаяуда, ал теріс тәуекелдер күшейе
түсуде. Дағдарыс нәтижесінде зардап шеккен дамыған елдер бастан кешірген
құрылымдық проблемалар күткендегіден күрделірек болды, ал реформалар
әзірлеу мен іске асыру үдерісінің сипаты азая бастады. Осындай қиындықтарға
байланысты еуроаймақтағы дағдарысты реттеудегі және АҚШ-тағы мемлекеттік
емес сұранысты қалпына келтірудегі түрлі кідірістердің себебінен ғаламдық
өсу үшін анық теріс тәуекелдер туындауда. Бұл тәуекелдер орын ала бастаған
жағдайда шикізат бағасы түсіп, әлемдік сауда мен капиталдың қозғалысының
көлемдері қысқарады, бұл экономикасы қалыптасу үстіндегі елдердегі және
дамушы елдердегі өсуді тоқтатады. Оның шикізат экспортына тәуелділігін және
халықаралық нарықтармен тығыз байланысын ескере отырып, Қазақстан басқа да
көптеген елдер сияқты осындай күйзелістер нәтижесінде зардап шегуі мүмкін.

Қалыптасқан жағдайда Қазақстанның банк жүйесінде сақталып отырған
әлсіз тұстар алаңдаушылық туындатады. Сыртқы берешектің қайта құрылымдауына
және мемлекет тарапынан қаржылай көмекке қарамастан банк активтерінің
сапасы нашарлай берді, ал жұмыс істемейтін несиелер көлемі өте жоғары
деңгейде (халықаралық есеппен алғанда) қалып отыр. Есептелген, бірақ
алынбаған пайыздық кіріс көлемінің жоғары болуы, қайта құрылымдалған
несиелер үлесінің жоғары болуы және кірістіліктің төмен болуы капитал
жеткіліктілігінің нормативтері үшін тәуекелдер туындатады. Банктердің
бұрынғысынша тәуекелге барғысы келмеуін, ал ірі заңды тұлғалардың заем
қаражатының үлесін төмендетуді жалғастыруын ескерсек, мақсатты қаржы
бөлінген кредиттер, мемлекет тарапынан адрестік көмек және бейімделген ақша-
кредит саясаты кредиттеудің жақын болашақта өсуіне ықпал етуі екіталай.
Айтарлықтай күйзелістер болмаған кезде банктердің жағдайы біртіндеп
жақсаруы мүмкін. Алайда, әлемдік экономикадағы белгісіз ахуалды ескерсек,
банк жүйесінің толық сауығуын және оның әлеуетті күйзелістерге қарсы тұруын
және жинақталған қаражатты өндірістік қызметке бағыттауын қамтамасыз ету
үшін бастамашыл тәсіл қолданған жөн. Әлемдік экономикалық жағдайдың
айтарлықтай нашарлауы, атап айтқанда, ірі көршілес мемлекеттер тарапынан
болатын ықтимал теріс әсерлер, Қазақстанның экономикасына және оның банк
жүйесіне теріс әсер етеді. Ықпалдар қол жетімді ресурстар көлемінің
қысқаруы және қарыз құнының ұлғаюы (банктер, заңды тұлғалар және
квазимемлекеттік құрылымдар үшін), сондай-ақ сенімнің әлсіреуі түрінде
болады, бұл, өз кезегінде, банктер үшін қосымша қиындықтарға әкеп соғады.
Экономикадағы қаржы ресурстарының көптігіне қарамастан, мұндай ахуал
басқару органдары үшін көптеген қиындықтар туындатады, сондай-ақ 2020
жылға дейінгі стартегиялық даму жоспарында көзделген мемлекеттік емес
секторды дамыту және экономикалық әртараптандыру есебінен өсуді қамтамасыз
етудің міндеттерін іске асыру үшін кедергі болады.
Бұл қиындықтардан шығуға Қазақстанның банк жүйесін орнықты ету
жөніндегі уақтылы және шешімді шаралар көмектесуі мүмкін. Мемлекет орынды
бірқатар шешімдер қабылдады: үмітсіз несиелерді есептен шығаруға кедергі
келтірген салық ережелерінің күші жойылды; шетел валютасында кредиттеуге
қарсы және капиталдың ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптарды ұлғайтуға
бағытталған шаралар есебінен нормативтік-құқықтық база нығайтылды;
проблемалық активтерді реттеудің жаңа тұжырымдамасы қабылданды. Соған
қарамастан қосымша байыпты күш салу қажет. Бірінші кезекте, барлық
банктердің кредиттерді дұрыс бағалауына және резервтер қалыптастыруына
(олар қайтарылмаған жағдайда) пәрменді түрде қол жеткізу қажет. Одан басқа
тиісті жағдайларда үмітсіз несиелер көлемін төмендету және банктердің
капиталын акционерлер немесе мемлекет тарапынан толықтыру үшін нақты іс-
қимылдар жасау қажет. Көрсетілген жағдайлар туындаған жағдайдағы төтенше іс-
қимылдардың жоспарларын дайындау қажет.
Жағдайдың белгісіздігін назарға ала отырып икемді макроэкономикалық
саясат жүргізген жөн. Міндетті резервтеу нормативінің жақындағы аздап
ұлғаюы бейімділігі аз ақша-кредит саясатының жағына қарай жасалған қадам
ретінде қабылданады. Ұлттық банк қаржы секторына қолдау көрсету мен
инфляцияны ұстап тұрудың арасын байқап теңгеруі қажет. Жоспарланған
бюджетті біртіндеп шоғырландыру бұрынғысынша орынды болып табылады және ол
шығыстар сапасын қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Егер сыртқы күйзелістер
отандық экономикаға әсер ететін болса, ақша-кредиттік және салық-бюджеттік
реттеу органдары жағдайды реттеуге дайын болғандары жөн. Айырбастау
бағамының едәуір икемділігі экономиканың осындай күйзелістерге
бейімділігіне жәрдемдесетін болады.
Болашақта қарсы циклдік бюджет саясатын жүргізуді жалғастыра беру
қажет, ал бюджетті макроэкономикалық саясат мақсаттарына және мұнай
ресурстарын оңтайлы пайдалануға сәйкес дайындаған жөн.
Мемлекеттік органдардың мұнайға жатпайтын бюджетті орта мерзімді
перспективада қысқарту жөніндегі жоспарлар жасағаны орынды. Әлеуметтік
шығыстар инфляцияны ұстап тұрудың әкімшілік шараларына сүйенбес үшін
халықты қорғаудың жетілдірілген жүйесі ескеріле отырып жүзеге асырылуы
тиіс. Бұдан басқа мемлекеттік емес сектордың одан да серпінді қызметі және
одан әрі экономиканы әртараптандыру үшін айтарлықтай резерв бар, бұл
экономиканың өсуінің кемсітушілік сипатының аз болуын, бүкіл халықтың
берекесін қамтамасыз етеді. Соған байланысты жақындағы Дуинг бизнес
рейтингіндегі көрсеткіштердің жақсаруы сенім ұялататын фактор болып
табылады, ал басқару, ашықтық және институционалдық құрылыс мәселесіндегі
алдағы табыстар қаржы секторының сауығуымен қатар инвестициялар мен өсу
үшін жаңа мүмкіндіктердің туындауына әкеп соғады.

1.2. Қатты отын қорлары және оларды пайдалану мүмкіншілігі

Қазақстанда көмірдің дүниежүзілік өнеркәсіптік қорының 3%-ы
шоғырланған. Көмір өндіру көлемі бойынша Қазақстан дүниежүзінде 8-ші орын,
ал ТМД елдерінің ішінде Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады.
Қазақстанда барлығы 100-ден артық көмір кендері ашылған, олардың
геологиялық қоры 176,7 млрд.т., бірақ жақсы зерттегендері 40-тай, олардың
өнеркәсіптік қоры 34,1 млрд.т.
1993 жылдың басындағы Қазақстанның теңестік (баланстық) көмір қоры
38,63 млрд.т. деп есептелді, ол геологиялық қордан 22% құрайды.
1.2.1-кестеде көмір қорының Қазақстан аумағында орналасу құрылымы
көрсетілген.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда Қарағанды (9.3 млрд.т), Торғай (5,3
млрд.т) және Екібастұз (12,5 млрд.т) ірі көмір алабтары (бассейндері)
орналасқан.
Казақстанның барлық көмірін екі түрге бөлуге болады: тас және қоңыр
көмір. Тас көмірлерге жататын көмірлердің ылғалды күлсіз массасының жоғары
жану жылулығы 24000 қажкг-нан көп және ұшпа заттардың шығымы 9%-тен артық
болады. Қоңыр көмір ылғалды күлсіз массасының 24000 қажкг-нан аз жоғары
жану жылулығымен және жұмыстық ылғалдың 30-40% мөлшерімен сипатталады.
Қазақстан аумағында көмір қорының орналасу құрылымы
2-кесте

Аты Геологиялық қор Теңестік қор
Шығыс Қазақстан 4,5 3,04
Батыс Қазақстан 2,9 1,79
Солтүстік Қазақстан 81,8 18,52
Орталық Қазақстан 54,5 14,8
Оңтүстік Қазақстан 33,0 0,48
Барлығы республика 176,7 38,63
бойынша

Жалпы теңестік қордың негізгі бөлігі — 24,3 млрд.т.тас көмірге келеді
(1.2.2-кесте), оның 6,1 млрд.т (25%) — кокстауға жарайтын көмірлер. ТМД-да
жалпы көмір шығарудың 20%-ін, ал кокстенетін көмір шығарудың 16%-ін
Қазақстан қамтамасыз етеді.

Қазақстанның теңестік көмір қорының құрылымы

3-кесте

Аты Теңестік қор Оның ішінде
А+В+С, С2
Қоңыр көмір 14,33 12,39 1,94
Тас көмір 24,30 21,75 2,55
оның ішінде кокстау үшін 6,12 5,82 0,31
Барлығы республика бойынша 38,63 34,14 4,49

Тас көмір Қарағанды, Екібастұз, Қушекі кен орындарында шығарылады.
Кокстенетін көмір тек Қарағанды кен орнында ғана шығарылады және оның
үлесі, алап бойынша өндірілген көмірдің 55%-ін құрайды.
Қоңыр көмірлер көбінесе Солтүстік Қазақстанда негізінде Торғай және
Майкүбі алаптарында шоғырланған.
Қазақстанда 01.01.1996 жылы 24 көмір шахтасы және 11 көмір карьері
жұмыс істеді, олардың жалпы жобалық қуаты 162 млн.т болған. Бұл
кәсіпорындарда 1992 жылы 126,8 млн.т. көмір шығарылды, оның ішінде 93,5
млн.т ашық тәсілмен, ал 1995 жылы көмір шығару 83,2 млн.т, оның ішінде ашық
тәсілмен шығару 68,8 млн.т болды. Көмір өндіру деңгейінің төмендеуі
экономиканың тұрақсыздануына байланысты.
Ашық тәсілмен жылына 400 млн.т көмір шығаруға жарайтын жалпы
болжаулық қор Республикада бар, ал ашық тәсілмен шығаруға жарайтын
өнеркәсіптік қор 21 млрд.т және Екібастұз (51%), Торғай (26,4%), Майкүбі
(8,8%) және Шұбаркөл (7%) көмір алаптарында шоғырланған. Қазіргі ашық
тәсілмен шығарылатын көмір деңгейіне есептесе бұл қор Қазақстанға 200
жылдан артық уақытқа жетеді.
Көмірді ашық тәсілмен шығару жер астынан шығарумен салыстырғанда 3-5
есе арзан. Мысалы, 1995 жылы екібастұз көмірін шығару қарағанды көмірін
шығарудан 5 есе арзанға түсті.
Көмір саласында үкімет деңгейінде шешілетін үш басты мәселе бар. Ол —
көмірді тасымалдау, көмірді жер астынан және ашық тәсілмен шығару.
Көмірді ашық тәсілмен шығару энергетика және тұрмыс секторының
мұқтаждықтарын қамтамасыз ете алды. Жылу және электр өндіру құны бойынша
бұл көмірлер мұнай және газбен ойдағыдай бәсекелесе алады. Ол үшін көбінесе
импорттық шығару және көлік жабдықтарын сатып алу керек.
Көмірді ашық тәсілмен шығарғанда экология мәселесін шешу керек.
Ертерек екібастұз және борлы көмірлерін шығарғанда оларды іріктеп қазу
немесе байыту фабрикаларын салу тиімді емес деп шешілген. Енді қоршаған
ортаны қорғау шығындары кенет өскендіктен бұл мәселеге, қайтып келу керек
және айтылған көмірлердің ірі-ірі тұтынушыларымен бірігіп, мәселені кешенді
қарастыру қажет. Халықтың тұрмыс қажеттігін қамтамасыз ету үшін көмір
сомдауды (брикетирование) ұйымдастыру керек.
Көмірдің негізгі кен орындары Қазақстанның орталығында орналасқан,
сондықтан көмірді бүкіл республика бойынша тасымалдау географиялық жағынан
тиімді. Бірақта темір жол жүйесінің жеткіліксіз дамуына және өткізгіштік
қабілетінің төмендігіне байланысты қиыншылықтар туады. Тұтынушыларды
үздіксіз көмірмен және басқа да жүктермен қамтамасыз ету үшін Орталық
Қазақстанның темір жол көлігінің сүлбасын қайта қарау керек. Шұбаркөл кемір
кен орынының дамуын бүгінгі күні Жарық — Жезқазған тармағының өткізгіштік
қабілеті тежеп отыр. Жезқазған — Қызылорда, Шұбаркөл — Арқалық темір
жолдарын салу, Жезқазған — Жарық тармағын қайта құру, Қарағанды — Қарағайлы
тармағын Семейге дейін, Қарағанды — Борлы тармағын Майкүбеге дейін ұзарту
көлік шығындарын шұғыл қысқартып, қоры үлкен сапасы жоғары Шұбаркөл және
Майкүбе көмір кен орындарында көмір шығару көлемін жылына 25-30 млн.т-га
дейін өсіруге мүмкіндік береді.
Қазақстанның істейтін және болашақтық кен орындар қорларының
сипаттамасы және көмір шығару көлемдері 1.2.3-кестеде келтірілген.
Екібастұз, торғай, Қушекі және борлы көмірлері сапасы төмен (жоғары
күлді және күкіртті, жану жылулығы төмен) көмірлерге жатады, сондықтан ірі
ЖЭС-дың қазандарында жаққан тиімді. Шұбаркөл, Қарағанды және Майкүбе
көмірлері жоғары сапалы болғандықтан, оларды өнеркәсіптік пештерде, жеке
жылуландыру қондырғылары мен қазандықтарда пайдаланған тиімді.
Қазақстанда ұзақ мерзімді болашақта бір жылда жер астынан көмір
шығаруды 20-24 млн.т-га дейін, яғни 2 есе, қысқартып тек 10-12 шахтаны
қалдыру көзделіп отыр. Ал ашық тәсілмен 80 млн.т-дей жоғарыкүлді
энергетикалық көмір және 50 млн.т-ға жуық жоғары сапалы энергетикалық көмір
шығару жоспарлануда.

3. Қазақстан Республикасының шикізаты

Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 -
2014 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрі - бағдарлама) Қазақстан
Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның
шеңберінде әзірленді.
Бағдарламаны әзірлеу қажеттілігі ел экономикасындағы мұнай-газ
саласының рөлін тұрақты нығайтумен шарттасады.
Мұнай-газ саласы елдің және оның жекелеген өңірлерінің дамуына маңызды
әлеуметтік-экономикалық әсерін тигізеді, шын мәнінде мемлекеттің бүкіл
экономикасы үшін алға тартушы күш болып табылады, экономиканың басқа да
салаларының дамуына ықпал етеді. Мұнай-газ кешені кәсіпорындарының жұмысы
өңірлер мен бүкіл мемлекет ауқымындағы неғұрлым маңызды әлеуметтік
бағдарламалардың іске асырылуымен байланысты.
Жақын болашақта елдің мұнай-газ секторы серпінді дамитын болады, бұл
өндірістік, әлеуметтік және экологиялық бағыттағы объектілер құрылысын
қамтитын салаларды кешенді дамытудың ел үшін бірыңғай жоспарларын әзірлеу
жолымен барлық мүдделі тараптардың қызметін үйлестіруді талап етеді.
Бағдарлама қаралып отырған кезеңдегі салалық мәні бар маңызды
міндеттердің шеңберін айқындайды және тиісінше, оларды шешуге бағытталған
өзара байланысты ұйымдық, норма шығарушылық, әлеуметтік, экономикалық,
қаржылық және басқа да шаралар кешенін қалыптастырады.Бағдарламаны іске
асыру қорытындылары бойынша саланың жұмыс істеу тиімділігін арттыру арқылы
көмірсутек шикізатын өндіру және өңдеу деңгейін өсіруден, мұнай мен газ
ресурстарын тиімді пайдаланудан, халықаралық транзит көлемдерін өсіруден
әлеуметтік-экономикалық әсерді ұлғайтуды қамтамасыз ету, сондай-ақ елдің
толық энергетикалық тәуелсіздігіне, ішкі нарықты мұнай өнімдері мен газға
қажеттіліктерін үздіксіз және толық қамтамасыз етуге қол жеткізу көзделеді.
Бағдарлама мұнай-газ кешенін дамыту мәселелерінен басқа, өндірістік,
әлеуметтік және экологиялық бағыттағы ілеспе объектілерді жақсарту
мүмкіндіктерін қарастырады.
Қазіргі уақытта республиканың шамамен 900 мың шаршы км. алаңы 1958 -
1965 және 1975 - 1995 жылдары Қазақстан мен Ресейдің әр түрлі ұйымдары
жасаған өңірлік, іздеу және егжей-тегжейлі сейсмикалық бейіндерінің
желілерімен қамтылған.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутек шикізатының жалпы болжамды алынатын
ресурстары 17 млрд. тоннаны құрайды, оның 8 млрд. тоннасы Каспий теңізінің
қазақстандық секторына (бұдан әрі - КТҚС) тиесілі. Расталған мұнай қорлары
бойынша Қазақстан әлемдегі 15 жетекші елдердің қатарына кіреді. Қазақстан
көмірсутек шикізатының елеулі қорларына - әлемдік қордың 3,3%-на иелік
етеді (алынатын мұнай қорлары 4,8 млрд. тонна және алынатын газ қорлары
Каспий қайраңындағы жаңа кен орындарын есептегенде, 3 трлн. текше метрден
асты, ал ықтимал ресурстары 6-8 трлн. текше метр деп бағаланады).
Республиканың 172 мұнай және 42 конденсатты кен орны орналасқан (оның
ішінде, 80-нен астамы игерілуде) мұнай-газды аудандары, оның алаңы шамамен
Қазақстан аумағының 62%-ын алып жатыр. Қазақстандағы мұнайдың негізгі
қорлары (90%-дан астамы) ең ірі 15 кен орнында, олар - Теңіз, Қашаған,
Қарашығанақ, Өзен, Жетібай, Жаңажол, Қаламқас, Кеңқияқ, Қаражанбас, Құмкөл,
Солтүстік Бозашы, Әлібекмола, Орталық және Шығыс Прорва, Кенбай,
Королевское, жартысы - екі ірі мұнай кен орны Қашаған мен Теңізде
шоғырланған.
Кен орындары Қазақстанның он төрт облысының алтауының аумағында
орналасқан. Бұл Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда және
Маңғыстау облыстары. Бұл ретте көмірсутек қорларының шамамен 70%
Қазақстанның батысында шоғырланған.
Мұнайдың неғұрлым барланған қорлары Атырау облысына тиесілі, оның аумағында
өнеркәсіптік санаттағы 930 млн. тонна қормен 75-тен астам кен орны ашылды.
15-тен астам көмірсутек кен орны Батыс Қазақстан облысының аумағында
орналасқан. Мұнай-газды әлеует тұрғысынан Ақтөбе облысы тағы бір
перспективті өңір болып табылады. Мұнда 25-ке жуық кен орны ашылды.
Қызылорда және Қарағанды облыстарының мұнай өндіру саласының негізі -
маңыздылығы бойынша Қазақстанның бесінші мұнай-газды провинциясы - Құмкөл
кен орындар тобы болып табылады.
Қазақстанның мұнай-газ саласының ресурстық әлеуетін одан әрі молайтуға
Каспий және Арал теңіздерінің айдынында республика жүргізіп жатқан жер
қойнауы учаскелерін кең ауқымды зерттеулер ықпал ететін болады.
Каспийдің солтүстігінде алынатын 2,02 млрд. тонна болжамды қормен 2000 жылы
ашылған Қашаған кен орны соңғы 30 жыл ішіндегі әлемдік тәжірибедегі ең
маңызды оқиға деп аталды.

Мұнай мен газды іздеу перспективалары Каспий маңы ойпатындағы, Арал
маңындағы зерттелмеген терең жатқан құрылымдармен, сондай-ақ Солтүстік,
Орталық және Оңтүстік Қазақстан объектілерінде анықталған сейсмикалық
барлау нәтижелерімен байланыстырылады.
Қазақстан үшін табиғи газ неғұрлым перспективті энергия тасығыш
болуда, оның қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі 14-орынды және тәуелсіз
мемлекеттер достастығы (бұдан әрі - ТМД) елдерінің арасында Ресей,
Түрікменстан мен Өзбекстаннан кейінгі 4 - орынды иеленуде.
Географиялық тұрғыдан барлық газ қорының 98% - ы аумақтық тиесілілігі
Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарына жататын Батыс
Қазақстанның жер қойнауында орналасқан.
Қазақстан Республикасындағы мұнай өндіру көлемінің 70%-дан астамын АҚШ,
Қытай, Ресей, Еуропалық Одақ (бұдан әрі - ЕО) елдерінің шетелдік
инвесторлары қамтамасыз етеді, ExxonMobil, Chevron, Agip, BG, BPStatoil,
Shell, Total, INPEKS, Philips, ЛУКойл, Оман Ойл, Eni сияқты ірі ұлттық және
трансұлттық компаниялар және басқалар жұмыс істеуде.
Мұнай мен газды өндіру
2009 жылы республикада мұнай мен газ конденсатын өндіру 2008 жылмен
салыстырғанда 8,3%-ға ұлғайып, 76,5 млн. тоннаны құрады, мұнай мен газ
конденсатының экспорты 68,1 млн. тоннаға - 8,4%-ға өсті.
Қазақстан Республикасының аумағында 2009 жылдың қорытындылары
бойынша негізгі мұнай өндіруші компаниялар Теңізшевройл жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі (бұдан әрі - ТШО) (22,5 млн. тонна), Қарашығанақ
Петролеум Оперейтинг Б.В. жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (бұдан әрі
- ҚПО б.в.) (11,9 мен. тонна), ҚазМұнайГаз барлау және өндіру
акционерлік қоғамы (бұдан әрі - БҰ) (8,9 млн. тонна), СНПС-Ақтөбемұнайгаз
акционерлік қоғамы (бұдан әрі - СНЛС-Ақтөбемұнайгаз АҚ) (6,0 млн. тонна)
және Маңғыстаумұнайгаз акционерлік қоғамы (5,7 млн. тонна) болып
табылады.
Республика аумағындағы көмірсутек шикізатының құрылықта игеріліп
жатқан кен орындарының көбі жылдық өндірудің ең жоғары деңгейіне жетті.
Құрылықтағы өндірістің одан әрі өсуі бірінші кезекте Теңіз және Қарашығанақ
кен орындарының интенсивті игерілуіне байланысты. 2012 жылдың аяғында
Қашаған кен орнын тәжірибелік-өнеркәсіптік игеруді іске асыруды бастау
жоспарлануда. Құрылықтағы қалған кен орындарында (Теңіз бен Қарашығанақты
есептемегенде) өндіру көлемі 45,0 млн. тоннаны немесе 2009 жылғы жалпы
өндіру көлемінің 58,8%-ын құрайды, 2014 жылы бұл көрсеткіш 44,9 млн.
тоннаға дейін немесе жалпы өндіру көлемінің 52,8%-на дейін төмендейді.
Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын пайдаланушылардың газды
өндіруі өндіру көлемдерінің тұрақты өсу үрдісін растайды - 2009 жылы 36,0
млрд. текше метр газ өндірілді, бұл 2008 жылғы газ өндіру деңгейінен 7,5%
жоғары.
Қазақстан Республикасының аумағындағы негізгі газ өндіруші компаниялар
(2009 жылғы деректер бойынша) ҚПО б.в (15,0 млрд. текше метр), ТШО (11,7
млрд. текше метр), СНЛС-Ақтөбемұнайгаз акционерлік қоғамы (3,0 млрд.
текше метр), Толқынмұнайгаз жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (2,3
млрд. текше метр), ҚМГ (0,4 млрд. текше метр) болып табылады.
Қазақстанның оңтүстік өңірлерін газбен тұрақты жабдықтау қажеттілігін
ескере отырып, жылына 300-330 млн. текше метр деңгейінде Амангелді кен
орындары тобын одан әрі игеру газ өндіру құрылымында маңызды орын алады.
Осы кен орындары тобын одан әрі дамыту мәселесі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің кен орындарының табиғи газын сату бағасын кезең-кезеңмен көтеріп
отыру саясатына байланысты болады, себебі газға бағаның кезең-кезеңмен
өсуіне тосқауыл қою жер қойнауын пайдаланушы-компанияға кен орындарының
келісімшарттық аумағын барлау мен игерудің өндірістік бағдарламасын жүзеге
асыру үшін жеткілікті қаражат көлемін шоғырландыруға мүмкіндік бермейді.
Мұнай өнімдерін өндіру тапшылығы мен оның импортының көлемі жұмыс
істеп тұрған МӨЗ-дердің Қазақстанның ішкі тұтынуын қанағаттандыра алмайтын
жалпы жеткіліксіз технологиялық жай-күйін сипаттайды. Атырау және Шымкент
МӨЗ-дің технологиялық мүмкіндіктері мұнайды тереңдетіп өңдеуді жүзеге
асыруға мүмкіндік бермейді - мазут пен вакуумдық газойлды өндіру үлесі
жоғары.
Қазақстан МӨЗ-дерінде ресей мұнайын өңдеу көлемі 50%-ды құрайды - ПМХЗ
негізінен Ресей Федерациясынан жеткізілетін мұнайды өңдеуде, ПКОП 50%-ға
дейін ресей мұнайын өңдейді.
МӨЗ-дерге ресейлік мұнай жеткізілімдерінің басым болуының себептері -
қазақстандық мұнайды тасымалдаудың отандық инфрақұрылымының дамымағандығы.
Мысалы, ПМХЗ-ға мұнай кеңес уақытында салынған және ресей мұнайының
жүктемесіне бағдарланған мұнай құбыры бойынша жеткізіледі. Сонымен бірге,
Қазақстанның Батыс өңірінен Павлодар зауытына қарай мұнай құбырын салу
экономикалық жағынан тиімсіз болып табылады.
Қазіргі уақытта өндірілетін көмірсутек шикізатының негізгі көлемі
экспортқа жіберіледі және отын нұсқасы бойынша пайдаланылады, көмірсутек
шикізатын бастапқы өңдеу мұнай-химия шикізатын одан әрі шығармай, мұнай мен
газды сепарациялауға негізделген.
Негізгі өндірістік қорлары 30 жыл бұрын құрылған мұнай-химия кәсіпорындары
тауарлық өнімді шектелген көлемдерде (полистирол, полипропилен) немесе
сырттан әкелінген шикізатпен (Ресей Федерациясы — синтетикалық каучуктар,
қоспалардың негізгі компоненттері және т.б.) шығарып отырды.
Сонымен бірге, мұнай-химия өндірістерін құру үшін жеткілікті шикізат
ресурстары бар: Қазақстан Республикасының түрлі өңірлеріндегі кен орындарын
(Теңіз, Каспий) игерген кезде газдың жалпы көлемінің 13-тен 16 %-ға дейін
және одан жоғары этан құрамының фракциялары болатын табиғи және ілеспе
газдар, бұлар негізгі мұнай-химия өнімі - этиленді өндіру үшін негізгі
экономикалық және технологиялық басымдық болып табылады. Жол маркалы
битумдарды өндіру үшін Батыс Қазақстанның кен орындарынан өндірілетін
мұнай. Мысалы, Қаражанбас кен орнындағы мұнайдың тұтқырлығы жоғары - 200С
кезінде 0,9371гтек.см, қату температурасы төмен, парафині аз (2,22 %
масс.), құрамындағы шайыр мен асфальтені жоғары (тиісінше 13,28 % масс,
1,86 % масс), бұл жоғары сапалы жол битумын өндіру үшін қойылатын
талаптарға сәйкес келеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жағар майлар өндірісі жоқ және Шымкент МӨЗ-ді
жаңғырту жөніндегі іс-шаралар шеңберінде базалық майлар өндірісін құру
жөнінде техникалық шешімдер әзірленуде. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.