Жарақаттар түрі
Жарақаттар — бұл адам ұлпалары мен органдарының зақымдануы, сыртқы себептердің — аяқ-қолдың сынуы мен буынның шығуынан, жұмсақ ұлпаның жаралануы мен дененің сыдырылуынан, органдардың зақымдануынан және көптеген басқа жәйттардың әсерінен ұлпалары мен органдары тұтастығы мен қызметінің бұзылуы. Әсер механикалық, техникалық, химиялық, спецификалық (рентген сәулесі, радиоактивті сәулелер, электр тоғы), психикалық (қорқыныш) болуы мүмкін. Балалар жарақатының көпшілігі механикалық әсерлерден болады, сіңірдің созылуы,буынның шығуы, аяқ-қолдың шығуы).
Механикалық жарақаттар ашық және жабық болуы мүмкін.
Жабық зақымдану — бұл тері жамылғылары мен кілегейлі қабықтар тұтастығы бұзылмайтын зақымдану түрлері. Бұған терінің сыдырылуы, сіңірдің созылуы, жұмсақ ұлпалардың ажырауы (бұлшық еттің, жүйкенің, сіңірдің), буын мен сүйектің зақымдануы жатады (буынның таюы, сүйектің сынуы).
Ашық зақымдану — бұл органдар ұлпаларының зақымдалуы, артынша тері жамылғылардың кілегейлі қабықтардың тұтастығы бұзылады (жарақаттар, сүйектің ашық сынуы).
Организм ұлпасында бір сәтте, кездейсоқ, қатты әсер ету нәтижесінде пайда болған зақымдану қатты жарақат деп аталады, аз күштің көп мәрте және тұрақты әсерінен пайда болған жарақат созылмалы жарақат деп аталады. Созылмалы жарақаттарға көшеген кәсіби жарақаттар жатады (ауыр дене еңбегімен шұғылданатын адамдардың табанының жалпақтың, машинисткалардың тарамыс қынабының қабынуы, кір жуушылардың жаурауы, рентгенологтардың қолындағы қотыр мен жара).
Уақыттың шектеулі үзігі аралығында халықтың белгілі бір тобындағы жарақаттардың жиыны жарақаттанушылық деп аталады
Механикалық жарақаттар ашық және жабық болуы мүмкін.
Жабық зақымдану — бұл тері жамылғылары мен кілегейлі қабықтар тұтастығы бұзылмайтын зақымдану түрлері. Бұған терінің сыдырылуы, сіңірдің созылуы, жұмсақ ұлпалардың ажырауы (бұлшық еттің, жүйкенің, сіңірдің), буын мен сүйектің зақымдануы жатады (буынның таюы, сүйектің сынуы).
Ашық зақымдану — бұл органдар ұлпаларының зақымдалуы, артынша тері жамылғылардың кілегейлі қабықтардың тұтастығы бұзылады (жарақаттар, сүйектің ашық сынуы).
Организм ұлпасында бір сәтте, кездейсоқ, қатты әсер ету нәтижесінде пайда болған зақымдану қатты жарақат деп аталады, аз күштің көп мәрте және тұрақты әсерінен пайда болған жарақат созылмалы жарақат деп аталады. Созылмалы жарақаттарға көшеген кәсіби жарақаттар жатады (ауыр дене еңбегімен шұғылданатын адамдардың табанының жалпақтың, машинисткалардың тарамыс қынабының қабынуы, кір жуушылардың жаурауы, рентгенологтардың қолындағы қотыр мен жара).
Уақыттың шектеулі үзігі аралығында халықтың белгілі бір тобындағы жарақаттардың жиыны жарақаттанушылық деп аталады
ЖАРАҚАТТАР ТҮРІ
Жарақаттар — бұл адам ұлпалары мен органдарының зақымдануы, сыртқы
себептердің — аяқ-қолдың сынуы мен буынның шығуынан, жұмсақ ұлпаның
жаралануы мен дененің сыдырылуынан, органдардың зақымдануынан және көптеген
басқа жәйттардың әсерінен ұлпалары мен органдары тұтастығы мен қызметінің
бұзылуы. Әсер механикалық, техникалық, химиялық, спецификалық (рентген
сәулесі, радиоактивті сәулелер, электр тоғы), психикалық (қорқыныш) болуы
мүмкін. Балалар жарақатының көпшілігі механикалық әсерлерден болады,
сіңірдің созылуы,буынның шығуы, аяқ-қолдың шығуы).
Механикалық жарақаттар ашық және жабық болуы мүмкін.
Жабық зақымдану — бұл тері жамылғылары мен кілегейлі қабықтар тұтастығы
бұзылмайтын зақымдану түрлері. Бұған терінің сыдырылуы, сіңірдің созылуы,
жұмсақ ұлпалардың ажырауы (бұлшық еттің, жүйкенің, сіңірдің), буын мен
сүйектің зақымдануы жатады (буынның таюы, сүйектің сынуы).
Ашық зақымдану — бұл органдар ұлпаларының зақымдалуы, артынша тері
жамылғылардың кілегейлі қабықтардың тұтастығы бұзылады (жарақаттар,
сүйектің ашық сынуы).
Организм ұлпасында бір сәтте, кездейсоқ, қатты әсер ету нәтижесінде
пайда болған зақымдану қатты жарақат деп аталады, аз күштің көп мәрте және
тұрақты әсерінен пайда болған жарақат созылмалы жарақат деп аталады.
Созылмалы жарақаттарға көшеген кәсіби жарақаттар жатады (ауыр дене
еңбегімен шұғылданатын адамдардың табанының жалпақтың, машинисткалардың
тарамыс қынабының қабынуы, кір жуушылардың жаурауы, рентгенологтардың
қолындағы қотыр мен жара).
Уақыттың шектеулі үзігі аралығында халықтың белгілі бір тобындағы
жарақаттардың жиыны жарақаттанушылық деп аталады. Жаракаттанушылық
өндірістік (өнеркәсіп, ауылшарушылы), өндірістік емес (тұрмыс, спорт, көше,
көлік) және әскери болып бөлінеді.
Кез келген жарақат бір орындағы ұлпалардың бұзылуымен қатар организмде
басқа да белгілі бір жалпы өзгерістерді тудырады (жүрек-тамыр қызметінің,
тыныс алудың, зат алмасуының бұзылуы). Бұл құбылыстар орталық нерв
жүйесінің тітіркенуінен, қанның кетуінен, өмірлік маңызды органдардың
зақымдалуынан, уланудан пайда болады. Қатты сырқырататын және қан көп
кеткен ауқымды зақымдану кезінде сырқаттың жалпы жағдайы өте жедел және
күрт нашарлайды.
Талықсу — адам миының қансыздануы нәтижесінде естен кенетген уақытша
айрылу. Талықсу көбінесе психикалық жаракат деп аталады (қорқу, қанның
түрі, дененің аяқ асты сырқырауы).
Талықсуға қажу, ашығу, қанның аздығы, жуынатын бөлмеде ұзақ отыру
әсер етеді. Талықсу көбінесе аяқ асты пайда болады, алайда кейде сырқаттың
құсқысы келеді, ауаның жетіспеуін сезінеді. Бұл жағдайда сыркат бозарады,
тамыр соғысы әлсірейді, дем алысы күшейеді. Есіпен айрылған бойда сырқат
құлайды.
Дәрігер келгенге дейін талықсу кезінде сырқатқа жәрдем
көрсету
Талықсу кезінде сырқатты оның басын денесінен төменірек етіп
жатқызған жөн. Бұл бас миын қан ағынының көбірек келуіне көмектеседі.
Сырқаттың тар киімдерін шешу қажет (жағаның түймесін ағыту, галстукты,
белбеуді босату, таза ауаның келуін қамсыздандыру). Тыныс алуды қоздыру
үшін сырқатқа иіскеу үшін мүсәтір спиртін береді, оның бетіне суық су
себелейді. Әдетте осы құралдар сырқатты талықсу күйінен шығару үшін
жеткілікті.
Өте ауыр жағдайларда жүрек қызметін жақсарту және тамырлардың соғысын
арттыру үшін сырқаттың терісіне кофеин кордиамии енгізеді.
Коллапс — өмір үшін қауіпті жағдай, қан қысымының өмірлік мадызды
органдардағы қан айналымының нашарлаған кезінде түсуімен сипатталады. Бұл
қезде адам әлсіреп, бет әлпеті ағарады, аяқ-қолы суынады. Алайда коллапс
уланған және ауырған (сүзек, өкпе ауруы, қауіпті панкриотит және тағамнан
шыққан аурулар) кезде пайда болады. Дене қызуы 34-35 градус шамасында
болғанда артериалдық кысымы сынан бағанасымен 50-80 мм байқалады. Егер де
тез арада шара қолданбаса адам қаза болады.
Коллапс кезіндегі дәрігерге дейіигі кемек көресту.
Талықсыған кезде қан айналымын жақсартатын, әсіресе қанның басқа
келуі үшін шаралар қолданылады. Сондықтан сырқатты басын сәл түсіріп,
етпетіден жатқызады. Белбеуді босатып, көйлектің жағасының түймесін
ағытады; таза ауа ағымымен қамтамасыз етеді, мүсәтір спиртін қолданады.
Ауру сабасына түсксн кезде ыстық сусын, бірнеше тамшы арақ ішкізген дұрыс.
Тамырлардың соғысын арттыру үшін теріге 1% - Імл мезатон, 25 % 2мл
кордиамин, 5% - 1 мл эфедрип, 0,1%-імл адреналин, 10% -Імл кофеин енгізеді.
Осы шаралардыд бәрін кез-келген жағдайда жүргізуге болады. Тамырлары қатты
тарылған сырқаттарды шұғыл көмек көрсеткеннен кейін кешіктірмей аурухадаға
апарады.
Коллапс салдарынан туындаған ауыр жағдайда жүректің сыртынан
ысқылайды (жүрек тұсындағы кеуде клеткаларын ырғак пен қысады) және ауызға-
ауыз тәсілімен жасанды тыныс алдырады.
Жарақаттан естен тану туралы түсінік
Жарақаттың, күйіктің, үсіктің ауыр салдары естен тану болып табылады.
Естен тану — орталық нерв жүйесі қызметінің күрт нашарлауы
дәтижесінде дамып, организмнің барлық жүйесі қызметінің тоқтауына алып
келетін ауыр жағдай.
Естен тану қатты ауру кезіндегі тітіркеністен пайда болады: сүйектің
зақымдануынан болған жұмсақ ұлпалардың үлкен көлемде мылжаладуыдан,
жаншылуыдан, күюден болған қатты жарақат. Әсіресе, қан көп кеткен кезде,
дене суынғанда, қорық қанда, шектен тыс ойға шомғанда, сәулеге ұшырағанда,
жұқпалы ауруларда жиі кездеседі.
Екі кезеңнен тұрады:
1. Бастапқы кезең. Өте қысқа мерзімде өтеді, мазасыздық жағдайы тән,
сырқат бір орында тұрмайды, айғайлайды, бұл жағдайда сырқаттың бет әлпеті
өзгереді, ерін көгереді тамыр соғысы жиілейді. Бұл кезде жедел екінші
сатыға көшеді.
2. Екінші кезең. Орталық нерв жүйесі қызметінің әлсіреуі
басталады, көмек сұрамайды, есі толық болса да ол төңірегіндегілерге
селқос, оның денесі суық, беті ағаратын, тамыр соғысы әлсіз, дем алысы
зорға білінеді, сұрақтарға жауап бермейді.
Бұл кезең клиникалық көріністердің ауырлығы бойынша үш түрлі
дәрежеге бөлінеді.
І дәреже — жәй естен тану. Ес сақталады, сырқат сұрақтарға дұрыс жауап
береді, алайда әңгімеге құлқы жоқ. Тері мен көрінетін кілегейлі қабықтар
бозарады. Деме температурасы қалыпты немесе сәл төмендейді. Көздің қарашығы
үлкеймейді, жарықтап тітіркемейді.
Тамырдың соғысы бір қалыпты, жиілігі минутына 100-110 соққы. Күре
тамырлық қысым сынап бағанасы бойынша 11065 мм.
Тыныс алу бір қалыпты, терең, кейде жиілейді.
ІІдәреже — қатты естен тану. Жағдай ауыр. Ес сақталады, алайда зардап
шегушінің қоршаған ортаға құлқы жоқ. Сыртқы әлем әсері әлсіз сезінеді.
Көздің қарашығы тарылған, жарықтан әлсіз тітіркенеді. Рефлекстердің барлық
түрлері төмендетілген. Тері сұрғылт түске еніп бозарып ақшылданады, ұстаған
кезде салқын, дене температурасы төмендеген. Тамыр соғысы жиі, жүректің
ырғағы баяу естіледі. Күре тамырлық қысым сынап бағанасы бойынша 7040 мм.
Тыныс алу күшейіп, жиілей түседі.
III дәрсже — өте ауыр жағдай. Зардап шегушінің мүлдем есі жоқ. Тері
бозарады, суық, салқын тері шып-шып шығады. Көздің қарашығы үлкейеді,
жарықтан мүлдем тітіркенбейді. Күре тамырлық қан қысымы анықталмайды,
тамырдың соғысы байқалмайды, тыныс алу бір қалыпты емес. Дененің құрысуы
мүмкін.
Буынның шығу белгілері
Домбығу, буынының табиғи емес пішіні, өзгеруі, буын төңірегінің қатты
сырқырауы, әсірссе сол қозғалғанда, буын төңірегіндегі тері түсінің
өзгерісі, жарақаттанған буындағы қозғалыстың шектелуі, бір затқа тисе қатты
сырқырайды.
Буынның шығуы да сүйектің сынғаны сияқты елеулі жарақат, арнайы
медициналық көмекті қажет етеді. Дененің жарақаттанған бөлігін түзетуге
тырыспаңыз. Тақтаның немесе шинаның көмегімен зақымданған буынды
қозғалтпаңыз, мүмкіндігінше сол жерге тиіспеуге тырысыңыз. Буын шыққан
жерге суық компрес қойыңыз. Сирақ немесс жілікшілік жарақаттанған
жағдайда аяқты көтеріп ұстауға тырысыңыз, бұл буынның домбығу денгейін
азайтады. Зардап шегушіге жағдай жасап, жатқызуға тырысыңыз.
Ұзақ қысуда болудың салдары
Зілзала жене апат аудандарындағы құтқарушылар мен медицина
қызмекерлерің жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, сынықтардың астынам жылдам
алып шығуға әрекеттену әрдайым сәтті құтқаруға әкелмейді. Аяғы бір
тәуліктен астам қысылған адамның босатыдған соң бір неше минуттан кейін
жарық дүниемен қоштасуы құтқарушыларды түсінбестік пен екінішке қалдырғанын
елестстіп көріңіз.
Көптеген ғасырлар бойы осы құбылыстың қайғылы тұстары жұмбақ болып
келді. Тек XIX ғасырдың аяғы мен бірінші және екініші дүние жүзілік соғыс
кезінде ғана дәрігерлер тамырлар сығылған кезде қысылған аяқ-қолда ұлпалар
алмасуының ыдырауының және бұзылуының жете тотықтанбаған өнімдерін тез
жиналатындығы туралы қорытындыға келді. Босағаннан және қан айналымы
қалпына келген бойда-ақ организмге токсиндердің үлкен мөлшері барады.
Зардап шегуші жағдайының ауырлығы сонымен қатар зақымдалған аяқ-қолға
босаған кезде сұйықтың орсан зор көлемінің (2-3 литр дейінгі плазма)
ұмтылатындығынмен ұшыға түседі. Аяқ қолдың көлемі күрт үлкейеді, бұлшық
еттің кескіні жоғалады, домбығудың тығыздықтың таңқаларлық дәрежесіне
жететіндігі соншалықты аяқ қаттылығы бойынша және жәй тықылдатқан кезде
шығатын дыбысы бойынша ағашқа ұқсайды. Жілінішіктегі тамыр соғысы өте сирек
білінеді. Сол қомалғанның өзі сүйектің, сыну белтісінсіз-ақ жан-дүниені
сырқыратады.
Закымдалган аяқ-қолға плазманың үлкен көлемінің өтуі (айналымдағы 30%
дейін) күре тамыр қысымын айтарлықтай төмендетумен қатар, токсиндердің
шектен тыс көлемінің жинақталуын туғызады.
Осындай Қарама қайшылық (организмнен босаған аяқ-қолға, ал ұлы ыдырау
өнімдері мен миоглобин зақымдану аймағынан тамырлар арасына қарай жөңкиді).
Жүректің барлық орғандары мен қызметін күрт бұзуға алып келеді. Нақ осы
жәйт зардап шегушіні үйінділер мен қирандылар арасынан алып шыққанда
кейінгі алғашқы минутта жарық дүниемен қоштасулар себеп болады.
Ұзақ қысымда болу салдары кезіндегі басқа қатарлы дерт -бұлшық ет
талшықтарының зақымдану нәтижесінде қамда бос миоглобинің пайда болуы.
Миоғлобиннің үлкен молекулалары міндетті түрде бүйрек қақпақшыларын
зақымдайды. Бұл бүйректің жұысын қиындатады, дәреттің бөлінуі толығымен
тоқтайды соның салдарынан зақымданушы қаза болады.
XIX ғасырдың басында құтқарудың бірден бір шарты босағанға дейін
қысылған аяқ-қолға алдын ала күйдіргі қою еді, бұдан кейін міндетті түрде
ампутация (кесіп алу) жүргізіледі, егер бұл шара өмірді сақтағанның өзінде
де өмірлік мүгедектікке душар етеді.
Мұндай сәттердің өзі сирек болғандықтан да, тағдырдың сыйы ретінде
қабылданды.
Сол уақыттың өзінде де, зардап шегуші толық босағанға дейін суды көп
ішіп, ал кысылған аяқ-қол суықта болса онда онын домбығуы мен улану
дәрежесі едәуір төмен екендігін байқаған болатын. Бақытқа орай, осындай аяқ-
қолды сақтап қалуға мүмкіндік туды.
Соңғы жылдары ұзақ қысуда қалу салдары кезіндегі тірі қалу мүмкіндігі
айтарлықтай артты. Көптеген елдердің құтқарушы қызметтері мен медициналық
апат кызмеітері құтқарудың жаңа әдістерін меңгерді.
Сөйтіп, кедергінің бірден жоюдың қажеттігі жоқ болып шықты. Әуелі
плазмаларды айырбастайтын ерітінділерді тамырдың ішіне енгізуді жолға қою
қажет. Ал ол жоқ болса сусынды кеп ішкізген жөн. 1,5-2 литр сұйықты
тамшылай енгізу қорғаныстық күйдіргілерді қоймаларға және аяқ-қол сақтауға
мүмкіндік береді.
Суықты қоллану болжамды жақсартады. Шығарғаннан кейін бірден
кешіктірмей бүкіл аяқ-қолды таңып тастау қажет (қолды иық, белбеуіне дейін,
аяқты табаннан шаптың жарығына дейін) және сөйтіп қосымша қысатын қап
жасайды. Бұл тек домбығуды ғана әлсіретпейді, сонымен қатар қайта бөлінетін
плазма көлемін шектейді.
Барлық ықтимал құралдармен сырқырауды тоқтату және келік шиналарын
қою да көмек көрсетудің қажетті шарттары.
Шиналар сүйектердің зақымданғандығына немесе зақым-данбағандығына
қарамастан қойылады.
Оқиға орнында көмек көрсету
Оқиға орнындағы көмек екі кезеңмен көрсетіледі, Бірінші кезең бірнеше
сағатқа созылуы мүмкін және қирандылардың астында қысылып қалған аяқ-қолды
қалайша жылдам босатуға байланысты.
Бақытсыз жағдайлардың алғашкы мимуттарынан бастап зақымданған аяқ-
қолға мұз немесе қар салынғанен пакеттер қойып, қаттырақ тақады (егер оған
мүмкіндік болса) және зардап шегушіге барынша көбірек ыстық сусын беру
қажет. Бұл жағдайда көмек көрсету бірнеше сағатқа созылуы мүмкін.
Жер сілкінісі мен анат аймағында жұмыс істейтін кәсіби құтқару
командыларының құрамында міңдетті түрде арнайы үйретілген адамдар болады,
олардың іс-әрекетінің мәні -үйіндіде қысылғаң адамның қолына қалайда
тезірек жету және плазма айырбастау сұйықты тамырдың ішіне енгізу. Ал оның
артынан арнайы техникамен келе жатқан оның жолдастары аса сақтықпен,
дабырасыз зардап шегушіні үйдің астынан алып шығады. Осындай әдіс сан
өмірді құтқаруға мүмкіндік берді.
Екінші кезең - босатқаннан кейін көмек көрсетуді мүмкіндігінше
азайту. Қатты таңып тастау, көлік шиналарын кою және қан айырбастағыш
сұйықтарды енгізу, зардап шегушіні міндетті түрде жасанды бүйрек анараты
болуға тиіс реанимация орталығына тез жеткізу істің сәтті аяқталуына
үміттендіреді.
БАС ЖАРАҚАТТАРЫ
Бас сүйегі мен бас миының зақымдануы механикалық жарақаттардың аса
ауыр түріне жатады. Бас сүйегі мен бас миының жарақаттары ашық және жабық
болып бөлінеді.
Бас сүйегі мен бас миының жарақаттануы шартты түрде үш топқа
бөлінеді: жұмсақ ұлпалардың жаралануы, өте алмайтын (қатты ми қабы
жарақаттанбайды) жәнс (қатты ми қабы зақымданады).
Бас миын зақымдаған заттардың сипаты бойынша ол мидың шайқалуы,
сыдырылуы және қысылуы болып бөлінеді.
Басқа қатты соққы тиген кезде мидың зақымдануы мүмкін (мидың шайқалуы және
сыдырылуы).
Мидың шайқалуынан адам есінен айрылады. Соққы қатты болса, бұл
белгілер анық білінеді. 1-2 ден 20-30-ға дейінгі минутта естен айрылу
байқалып, артынша есі кіріп жарақатқа ұшыратқан оқиға мен жағдайды жадына
тез түсіре алмайды. Сырқаттар бастарының ауырғандығына, айналғандығына
шағымданады, құсқылары келеді, әлсірейді. Мидың клиникалық шайқалуы тері
жамылғылардың бозаруынан, болмашы ентікпеден, құсуға әрекеттенуден,
жүректің лүпілдеуінен білінеді. Зақымданушыны әдеттегідей сүлейсоқ, ал
кейде керісінше қозушылық байқалады.
Бас сыдырылған кезде ес сақталады, алайда оның төңірегінде ісік болуы
мүмкін. Бас қатты ауырады, жүрек айныйды, кейде құстырады.
Қатты соққы толкыны әсерінен (жарылыс) адам организмі жалпы контузияға
ұшырауы мүмкін. Ауыр жағдайда адам ұзақ уақыт бойы есінен айрылады, бас
ауырады, көру және есту қабілеті бұзылады. Есте сақтауы әлсірейді немесе
жоғалтады.
Ауыр дәрежедегі мидың сыдырылуы сананың өте өрескел бұзылуымен
сипатталады (ұйқы басу, естен тану).
Ұйқы басқан кезде сырқаттар қоршаған ортаны елемейді. тапсырманы
орындамайды, сұрақтарға жауап бермейді. Сырқатты осы күйдеп дөрекі денені
ауыртатын тітіргендіргіштерді қолдану арқылы ғана шығаруға болады.
Толықсыған кезде сырқатқа сыртқы дүниенің әсері сезілмейді, ол
орталық жүйке жүйесінің зақымдалу салдарынан болады мұның себептері
әртүрлі. Олар бастапқы және қайталама болып жіктеледі. Бастапқы себептер
орталық нерв жүйесінің зақымдалуына байланысты. Ал қайталама себеп орталық
нерв жүйесінің зақымдалуы ішкі органдар мен жүйелер тарапынан болған қандай
да бір аурудың салдары болып табылады.
Мидың қысылуы көбінесе ішкі бас сүйегіндсгі гематомадан (қан жиналған тер
астында домбығу) немесе сынған бас сүйегінің сынғаннан туындайды.
Әдетте жарақаттанғаннан кейін ес жоғалады, ол біраз уақыттан кейін
қалпына келеді, содан соң сананың бұзылуы басталады
Алғашқы медициналық жәрдем
Ең алдымен бас сүйгі мен ми жарақатының сипатын (ашық немесе жабық) және
зардап шегушідің жәй-күйін анықтау қажет. Бұдан кейін сананың бұзылу, қан
ағу жоне сырткы ты- , ныс алудың дәрсжесін анықтаған жөн.
Қаіі акқан кезде жараға таза қатты таңғыш байлайды. Тыныс алу бұзылған
кезде ауыз қуысы мен жоғары тыныс жолдары босаған соң жасанды тыныс алу
шарасын жасайды. Есті күйдегі адамдардың тілін байқаған жөн, өйткені ол
қозғалық кезінде тыныс жолдарын жауып тастау мүмкін.
Тыныс жолдарына қанның, құсықтың түсуін ескерту мақсатында жаралып
бүйірлеп жатқызып тыныштықта қалдырады. Мұндай кезде оған 50%- 2мл аналгин
және 1%- 2мі димедрол ерітіндісін нсмесе 2% супрастин енгізеді. Ашық
жарақат кезінде пепицилин тағайындайды. Басқа мұз салынған қуық кояды.
Кеуде жарақаты ашық және жабық болып бөлінеді.
Кеуденің жабық зақымдалуы.
Зақымдалудың осы түрінің ауырлығы кеуде құрылымының зақымдалу, өкпенің
сыдырылу деңгейіне байланысты (төс, қабырға).
Жеке қабырғаның сынуы жөтелген және дем алған кезде, сынықтың
төңірегі қысылған кезде қатты білінетін шаншумен сипатталады. Зардап
шегушшің жалпы жағдайы қанағаттандырарлық.
Көптеген, өсіресе қабырғалардың екі жағының сынуы кеуде клеткаларының
тыныс жолдарын бұзады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жарақаттар — бұл адам ұлпалары мен органдарының зақымдануы, сыртқы
себептердің — аяқ-қолдың сынуы мен буынның шығуынан, жұмсақ ұлпаның
жаралануы мен дененің сыдырылуынан, органдардың зақымдануынан және көптеген
басқа жәйттардың әсерінен ұлпалары мен органдары тұтастығы мен қызметінің
бұзылуы. Әсер механикалық, техникалық, химиялық, спецификалық (рентген
сәулесі, радиоактивті сәулелер, электр тоғы), психикалық (қорқыныш) болуы
мүмкін. Балалар жарақатының көпшілігі механикалық әсерлерден болады,
сіңірдің созылуы,буынның шығуы, аяқ-қолдың шығуы).
Механикалық жарақаттар ашық және жабық болуы мүмкін.
Жабық зақымдану — бұл тері жамылғылары мен кілегейлі қабықтар тұтастығы
бұзылмайтын зақымдану түрлері. Бұған терінің сыдырылуы, сіңірдің созылуы,
жұмсақ ұлпалардың ажырауы (бұлшық еттің, жүйкенің, сіңірдің), буын мен
сүйектің зақымдануы жатады (буынның таюы, сүйектің сынуы).
Ашық зақымдану — бұл органдар ұлпаларының зақымдалуы, артынша тері
жамылғылардың кілегейлі қабықтардың тұтастығы бұзылады (жарақаттар,
сүйектің ашық сынуы).
Организм ұлпасында бір сәтте, кездейсоқ, қатты әсер ету нәтижесінде
пайда болған зақымдану қатты жарақат деп аталады, аз күштің көп мәрте және
тұрақты әсерінен пайда болған жарақат созылмалы жарақат деп аталады.
Созылмалы жарақаттарға көшеген кәсіби жарақаттар жатады (ауыр дене
еңбегімен шұғылданатын адамдардың табанының жалпақтың, машинисткалардың
тарамыс қынабының қабынуы, кір жуушылардың жаурауы, рентгенологтардың
қолындағы қотыр мен жара).
Уақыттың шектеулі үзігі аралығында халықтың белгілі бір тобындағы
жарақаттардың жиыны жарақаттанушылық деп аталады. Жаракаттанушылық
өндірістік (өнеркәсіп, ауылшарушылы), өндірістік емес (тұрмыс, спорт, көше,
көлік) және әскери болып бөлінеді.
Кез келген жарақат бір орындағы ұлпалардың бұзылуымен қатар организмде
басқа да белгілі бір жалпы өзгерістерді тудырады (жүрек-тамыр қызметінің,
тыныс алудың, зат алмасуының бұзылуы). Бұл құбылыстар орталық нерв
жүйесінің тітіркенуінен, қанның кетуінен, өмірлік маңызды органдардың
зақымдалуынан, уланудан пайда болады. Қатты сырқырататын және қан көп
кеткен ауқымды зақымдану кезінде сырқаттың жалпы жағдайы өте жедел және
күрт нашарлайды.
Талықсу — адам миының қансыздануы нәтижесінде естен кенетген уақытша
айрылу. Талықсу көбінесе психикалық жаракат деп аталады (қорқу, қанның
түрі, дененің аяқ асты сырқырауы).
Талықсуға қажу, ашығу, қанның аздығы, жуынатын бөлмеде ұзақ отыру
әсер етеді. Талықсу көбінесе аяқ асты пайда болады, алайда кейде сырқаттың
құсқысы келеді, ауаның жетіспеуін сезінеді. Бұл жағдайда сыркат бозарады,
тамыр соғысы әлсірейді, дем алысы күшейеді. Есіпен айрылған бойда сырқат
құлайды.
Дәрігер келгенге дейін талықсу кезінде сырқатқа жәрдем
көрсету
Талықсу кезінде сырқатты оның басын денесінен төменірек етіп
жатқызған жөн. Бұл бас миын қан ағынының көбірек келуіне көмектеседі.
Сырқаттың тар киімдерін шешу қажет (жағаның түймесін ағыту, галстукты,
белбеуді босату, таза ауаның келуін қамсыздандыру). Тыныс алуды қоздыру
үшін сырқатқа иіскеу үшін мүсәтір спиртін береді, оның бетіне суық су
себелейді. Әдетте осы құралдар сырқатты талықсу күйінен шығару үшін
жеткілікті.
Өте ауыр жағдайларда жүрек қызметін жақсарту және тамырлардың соғысын
арттыру үшін сырқаттың терісіне кофеин кордиамии енгізеді.
Коллапс — өмір үшін қауіпті жағдай, қан қысымының өмірлік мадызды
органдардағы қан айналымының нашарлаған кезінде түсуімен сипатталады. Бұл
қезде адам әлсіреп, бет әлпеті ағарады, аяқ-қолы суынады. Алайда коллапс
уланған және ауырған (сүзек, өкпе ауруы, қауіпті панкриотит және тағамнан
шыққан аурулар) кезде пайда болады. Дене қызуы 34-35 градус шамасында
болғанда артериалдық кысымы сынан бағанасымен 50-80 мм байқалады. Егер де
тез арада шара қолданбаса адам қаза болады.
Коллапс кезіндегі дәрігерге дейіигі кемек көресту.
Талықсыған кезде қан айналымын жақсартатын, әсіресе қанның басқа
келуі үшін шаралар қолданылады. Сондықтан сырқатты басын сәл түсіріп,
етпетіден жатқызады. Белбеуді босатып, көйлектің жағасының түймесін
ағытады; таза ауа ағымымен қамтамасыз етеді, мүсәтір спиртін қолданады.
Ауру сабасына түсксн кезде ыстық сусын, бірнеше тамшы арақ ішкізген дұрыс.
Тамырлардың соғысын арттыру үшін теріге 1% - Імл мезатон, 25 % 2мл
кордиамин, 5% - 1 мл эфедрип, 0,1%-імл адреналин, 10% -Імл кофеин енгізеді.
Осы шаралардыд бәрін кез-келген жағдайда жүргізуге болады. Тамырлары қатты
тарылған сырқаттарды шұғыл көмек көрсеткеннен кейін кешіктірмей аурухадаға
апарады.
Коллапс салдарынан туындаған ауыр жағдайда жүректің сыртынан
ысқылайды (жүрек тұсындағы кеуде клеткаларын ырғак пен қысады) және ауызға-
ауыз тәсілімен жасанды тыныс алдырады.
Жарақаттан естен тану туралы түсінік
Жарақаттың, күйіктің, үсіктің ауыр салдары естен тану болып табылады.
Естен тану — орталық нерв жүйесі қызметінің күрт нашарлауы
дәтижесінде дамып, организмнің барлық жүйесі қызметінің тоқтауына алып
келетін ауыр жағдай.
Естен тану қатты ауру кезіндегі тітіркеністен пайда болады: сүйектің
зақымдануынан болған жұмсақ ұлпалардың үлкен көлемде мылжаладуыдан,
жаншылуыдан, күюден болған қатты жарақат. Әсіресе, қан көп кеткен кезде,
дене суынғанда, қорық қанда, шектен тыс ойға шомғанда, сәулеге ұшырағанда,
жұқпалы ауруларда жиі кездеседі.
Екі кезеңнен тұрады:
1. Бастапқы кезең. Өте қысқа мерзімде өтеді, мазасыздық жағдайы тән,
сырқат бір орында тұрмайды, айғайлайды, бұл жағдайда сырқаттың бет әлпеті
өзгереді, ерін көгереді тамыр соғысы жиілейді. Бұл кезде жедел екінші
сатыға көшеді.
2. Екінші кезең. Орталық нерв жүйесі қызметінің әлсіреуі
басталады, көмек сұрамайды, есі толық болса да ол төңірегіндегілерге
селқос, оның денесі суық, беті ағаратын, тамыр соғысы әлсіз, дем алысы
зорға білінеді, сұрақтарға жауап бермейді.
Бұл кезең клиникалық көріністердің ауырлығы бойынша үш түрлі
дәрежеге бөлінеді.
І дәреже — жәй естен тану. Ес сақталады, сырқат сұрақтарға дұрыс жауап
береді, алайда әңгімеге құлқы жоқ. Тері мен көрінетін кілегейлі қабықтар
бозарады. Деме температурасы қалыпты немесе сәл төмендейді. Көздің қарашығы
үлкеймейді, жарықтап тітіркемейді.
Тамырдың соғысы бір қалыпты, жиілігі минутына 100-110 соққы. Күре
тамырлық қысым сынап бағанасы бойынша 11065 мм.
Тыныс алу бір қалыпты, терең, кейде жиілейді.
ІІдәреже — қатты естен тану. Жағдай ауыр. Ес сақталады, алайда зардап
шегушінің қоршаған ортаға құлқы жоқ. Сыртқы әлем әсері әлсіз сезінеді.
Көздің қарашығы тарылған, жарықтан әлсіз тітіркенеді. Рефлекстердің барлық
түрлері төмендетілген. Тері сұрғылт түске еніп бозарып ақшылданады, ұстаған
кезде салқын, дене температурасы төмендеген. Тамыр соғысы жиі, жүректің
ырғағы баяу естіледі. Күре тамырлық қысым сынап бағанасы бойынша 7040 мм.
Тыныс алу күшейіп, жиілей түседі.
III дәрсже — өте ауыр жағдай. Зардап шегушінің мүлдем есі жоқ. Тері
бозарады, суық, салқын тері шып-шып шығады. Көздің қарашығы үлкейеді,
жарықтан мүлдем тітіркенбейді. Күре тамырлық қан қысымы анықталмайды,
тамырдың соғысы байқалмайды, тыныс алу бір қалыпты емес. Дененің құрысуы
мүмкін.
Буынның шығу белгілері
Домбығу, буынының табиғи емес пішіні, өзгеруі, буын төңірегінің қатты
сырқырауы, әсірссе сол қозғалғанда, буын төңірегіндегі тері түсінің
өзгерісі, жарақаттанған буындағы қозғалыстың шектелуі, бір затқа тисе қатты
сырқырайды.
Буынның шығуы да сүйектің сынғаны сияқты елеулі жарақат, арнайы
медициналық көмекті қажет етеді. Дененің жарақаттанған бөлігін түзетуге
тырыспаңыз. Тақтаның немесе шинаның көмегімен зақымданған буынды
қозғалтпаңыз, мүмкіндігінше сол жерге тиіспеуге тырысыңыз. Буын шыққан
жерге суық компрес қойыңыз. Сирақ немесс жілікшілік жарақаттанған
жағдайда аяқты көтеріп ұстауға тырысыңыз, бұл буынның домбығу денгейін
азайтады. Зардап шегушіге жағдай жасап, жатқызуға тырысыңыз.
Ұзақ қысуда болудың салдары
Зілзала жене апат аудандарындағы құтқарушылар мен медицина
қызмекерлерің жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, сынықтардың астынам жылдам
алып шығуға әрекеттену әрдайым сәтті құтқаруға әкелмейді. Аяғы бір
тәуліктен астам қысылған адамның босатыдған соң бір неше минуттан кейін
жарық дүниемен қоштасуы құтқарушыларды түсінбестік пен екінішке қалдырғанын
елестстіп көріңіз.
Көптеген ғасырлар бойы осы құбылыстың қайғылы тұстары жұмбақ болып
келді. Тек XIX ғасырдың аяғы мен бірінші және екініші дүние жүзілік соғыс
кезінде ғана дәрігерлер тамырлар сығылған кезде қысылған аяқ-қолда ұлпалар
алмасуының ыдырауының және бұзылуының жете тотықтанбаған өнімдерін тез
жиналатындығы туралы қорытындыға келді. Босағаннан және қан айналымы
қалпына келген бойда-ақ организмге токсиндердің үлкен мөлшері барады.
Зардап шегуші жағдайының ауырлығы сонымен қатар зақымдалған аяқ-қолға
босаған кезде сұйықтың орсан зор көлемінің (2-3 литр дейінгі плазма)
ұмтылатындығынмен ұшыға түседі. Аяқ қолдың көлемі күрт үлкейеді, бұлшық
еттің кескіні жоғалады, домбығудың тығыздықтың таңқаларлық дәрежесіне
жететіндігі соншалықты аяқ қаттылығы бойынша және жәй тықылдатқан кезде
шығатын дыбысы бойынша ағашқа ұқсайды. Жілінішіктегі тамыр соғысы өте сирек
білінеді. Сол қомалғанның өзі сүйектің, сыну белтісінсіз-ақ жан-дүниені
сырқыратады.
Закымдалган аяқ-қолға плазманың үлкен көлемінің өтуі (айналымдағы 30%
дейін) күре тамыр қысымын айтарлықтай төмендетумен қатар, токсиндердің
шектен тыс көлемінің жинақталуын туғызады.
Осындай Қарама қайшылық (организмнен босаған аяқ-қолға, ал ұлы ыдырау
өнімдері мен миоглобин зақымдану аймағынан тамырлар арасына қарай жөңкиді).
Жүректің барлық орғандары мен қызметін күрт бұзуға алып келеді. Нақ осы
жәйт зардап шегушіні үйінділер мен қирандылар арасынан алып шыққанда
кейінгі алғашқы минутта жарық дүниемен қоштасулар себеп болады.
Ұзақ қысымда болу салдары кезіндегі басқа қатарлы дерт -бұлшық ет
талшықтарының зақымдану нәтижесінде қамда бос миоглобинің пайда болуы.
Миоғлобиннің үлкен молекулалары міндетті түрде бүйрек қақпақшыларын
зақымдайды. Бұл бүйректің жұысын қиындатады, дәреттің бөлінуі толығымен
тоқтайды соның салдарынан зақымданушы қаза болады.
XIX ғасырдың басында құтқарудың бірден бір шарты босағанға дейін
қысылған аяқ-қолға алдын ала күйдіргі қою еді, бұдан кейін міндетті түрде
ампутация (кесіп алу) жүргізіледі, егер бұл шара өмірді сақтағанның өзінде
де өмірлік мүгедектікке душар етеді.
Мұндай сәттердің өзі сирек болғандықтан да, тағдырдың сыйы ретінде
қабылданды.
Сол уақыттың өзінде де, зардап шегуші толық босағанға дейін суды көп
ішіп, ал кысылған аяқ-қол суықта болса онда онын домбығуы мен улану
дәрежесі едәуір төмен екендігін байқаған болатын. Бақытқа орай, осындай аяқ-
қолды сақтап қалуға мүмкіндік туды.
Соңғы жылдары ұзақ қысуда қалу салдары кезіндегі тірі қалу мүмкіндігі
айтарлықтай артты. Көптеген елдердің құтқарушы қызметтері мен медициналық
апат кызмеітері құтқарудың жаңа әдістерін меңгерді.
Сөйтіп, кедергінің бірден жоюдың қажеттігі жоқ болып шықты. Әуелі
плазмаларды айырбастайтын ерітінділерді тамырдың ішіне енгізуді жолға қою
қажет. Ал ол жоқ болса сусынды кеп ішкізген жөн. 1,5-2 литр сұйықты
тамшылай енгізу қорғаныстық күйдіргілерді қоймаларға және аяқ-қол сақтауға
мүмкіндік береді.
Суықты қоллану болжамды жақсартады. Шығарғаннан кейін бірден
кешіктірмей бүкіл аяқ-қолды таңып тастау қажет (қолды иық, белбеуіне дейін,
аяқты табаннан шаптың жарығына дейін) және сөйтіп қосымша қысатын қап
жасайды. Бұл тек домбығуды ғана әлсіретпейді, сонымен қатар қайта бөлінетін
плазма көлемін шектейді.
Барлық ықтимал құралдармен сырқырауды тоқтату және келік шиналарын
қою да көмек көрсетудің қажетті шарттары.
Шиналар сүйектердің зақымданғандығына немесе зақым-данбағандығына
қарамастан қойылады.
Оқиға орнында көмек көрсету
Оқиға орнындағы көмек екі кезеңмен көрсетіледі, Бірінші кезең бірнеше
сағатқа созылуы мүмкін және қирандылардың астында қысылып қалған аяқ-қолды
қалайша жылдам босатуға байланысты.
Бақытсыз жағдайлардың алғашкы мимуттарынан бастап зақымданған аяқ-
қолға мұз немесе қар салынғанен пакеттер қойып, қаттырақ тақады (егер оған
мүмкіндік болса) және зардап шегушіге барынша көбірек ыстық сусын беру
қажет. Бұл жағдайда көмек көрсету бірнеше сағатқа созылуы мүмкін.
Жер сілкінісі мен анат аймағында жұмыс істейтін кәсіби құтқару
командыларының құрамында міңдетті түрде арнайы үйретілген адамдар болады,
олардың іс-әрекетінің мәні -үйіндіде қысылғаң адамның қолына қалайда
тезірек жету және плазма айырбастау сұйықты тамырдың ішіне енгізу. Ал оның
артынан арнайы техникамен келе жатқан оның жолдастары аса сақтықпен,
дабырасыз зардап шегушіні үйдің астынан алып шығады. Осындай әдіс сан
өмірді құтқаруға мүмкіндік берді.
Екінші кезең - босатқаннан кейін көмек көрсетуді мүмкіндігінше
азайту. Қатты таңып тастау, көлік шиналарын кою және қан айырбастағыш
сұйықтарды енгізу, зардап шегушіні міндетті түрде жасанды бүйрек анараты
болуға тиіс реанимация орталығына тез жеткізу істің сәтті аяқталуына
үміттендіреді.
БАС ЖАРАҚАТТАРЫ
Бас сүйегі мен бас миының зақымдануы механикалық жарақаттардың аса
ауыр түріне жатады. Бас сүйегі мен бас миының жарақаттары ашық және жабық
болып бөлінеді.
Бас сүйегі мен бас миының жарақаттануы шартты түрде үш топқа
бөлінеді: жұмсақ ұлпалардың жаралануы, өте алмайтын (қатты ми қабы
жарақаттанбайды) жәнс (қатты ми қабы зақымданады).
Бас миын зақымдаған заттардың сипаты бойынша ол мидың шайқалуы,
сыдырылуы және қысылуы болып бөлінеді.
Басқа қатты соққы тиген кезде мидың зақымдануы мүмкін (мидың шайқалуы және
сыдырылуы).
Мидың шайқалуынан адам есінен айрылады. Соққы қатты болса, бұл
белгілер анық білінеді. 1-2 ден 20-30-ға дейінгі минутта естен айрылу
байқалып, артынша есі кіріп жарақатқа ұшыратқан оқиға мен жағдайды жадына
тез түсіре алмайды. Сырқаттар бастарының ауырғандығына, айналғандығына
шағымданады, құсқылары келеді, әлсірейді. Мидың клиникалық шайқалуы тері
жамылғылардың бозаруынан, болмашы ентікпеден, құсуға әрекеттенуден,
жүректің лүпілдеуінен білінеді. Зақымданушыны әдеттегідей сүлейсоқ, ал
кейде керісінше қозушылық байқалады.
Бас сыдырылған кезде ес сақталады, алайда оның төңірегінде ісік болуы
мүмкін. Бас қатты ауырады, жүрек айныйды, кейде құстырады.
Қатты соққы толкыны әсерінен (жарылыс) адам организмі жалпы контузияға
ұшырауы мүмкін. Ауыр жағдайда адам ұзақ уақыт бойы есінен айрылады, бас
ауырады, көру және есту қабілеті бұзылады. Есте сақтауы әлсірейді немесе
жоғалтады.
Ауыр дәрежедегі мидың сыдырылуы сананың өте өрескел бұзылуымен
сипатталады (ұйқы басу, естен тану).
Ұйқы басқан кезде сырқаттар қоршаған ортаны елемейді. тапсырманы
орындамайды, сұрақтарға жауап бермейді. Сырқатты осы күйдеп дөрекі денені
ауыртатын тітіргендіргіштерді қолдану арқылы ғана шығаруға болады.
Толықсыған кезде сырқатқа сыртқы дүниенің әсері сезілмейді, ол
орталық жүйке жүйесінің зақымдалу салдарынан болады мұның себептері
әртүрлі. Олар бастапқы және қайталама болып жіктеледі. Бастапқы себептер
орталық нерв жүйесінің зақымдалуына байланысты. Ал қайталама себеп орталық
нерв жүйесінің зақымдалуы ішкі органдар мен жүйелер тарапынан болған қандай
да бір аурудың салдары болып табылады.
Мидың қысылуы көбінесе ішкі бас сүйегіндсгі гематомадан (қан жиналған тер
астында домбығу) немесе сынған бас сүйегінің сынғаннан туындайды.
Әдетте жарақаттанғаннан кейін ес жоғалады, ол біраз уақыттан кейін
қалпына келеді, содан соң сананың бұзылуы басталады
Алғашқы медициналық жәрдем
Ең алдымен бас сүйгі мен ми жарақатының сипатын (ашық немесе жабық) және
зардап шегушідің жәй-күйін анықтау қажет. Бұдан кейін сананың бұзылу, қан
ағу жоне сырткы ты- , ныс алудың дәрсжесін анықтаған жөн.
Қаіі акқан кезде жараға таза қатты таңғыш байлайды. Тыныс алу бұзылған
кезде ауыз қуысы мен жоғары тыныс жолдары босаған соң жасанды тыныс алу
шарасын жасайды. Есті күйдегі адамдардың тілін байқаған жөн, өйткені ол
қозғалық кезінде тыныс жолдарын жауып тастау мүмкін.
Тыныс жолдарына қанның, құсықтың түсуін ескерту мақсатында жаралып
бүйірлеп жатқызып тыныштықта қалдырады. Мұндай кезде оған 50%- 2мл аналгин
және 1%- 2мі димедрол ерітіндісін нсмесе 2% супрастин енгізеді. Ашық
жарақат кезінде пепицилин тағайындайды. Басқа мұз салынған қуық кояды.
Кеуде жарақаты ашық және жабық болып бөлінеді.
Кеуденің жабық зақымдалуы.
Зақымдалудың осы түрінің ауырлығы кеуде құрылымының зақымдалу, өкпенің
сыдырылу деңгейіне байланысты (төс, қабырға).
Жеке қабырғаның сынуы жөтелген және дем алған кезде, сынықтың
төңірегі қысылған кезде қатты білінетін шаншумен сипатталады. Зардап
шегушшің жалпы жағдайы қанағаттандырарлық.
Көптеген, өсіресе қабырғалардың екі жағының сынуы кеуде клеткаларының
тыныс жолдарын бұзады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz