Сапа деңгейін бағалау
Мазмұны
Нормативті сілтемелер
Анықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері ... ... .
2.Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Квалиметриялық
шкалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
4.Сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің
классификациясы ... ... ... ... .
5.Өнімнің сапа көрсеткіштерінің
номенклатурасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
6.Өнімнің сапа көрсеткіштері мен базалық үлгінің номенклатурасын таңдау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.Салмақтылық коэффициентін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.Сапа деңгейін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
9.Студенттің өзіндік ғылыми
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Аннотация
Бұл курстық жұмыс Лак бояу өнімдерінің сапасын бағалау және басқару
тақырыбында жазылған. Курстық жұмыс: Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және
квалиметрия принциптері; Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде
қолданылатын негізгі терминдер; Квалиметриялық шкалалар;Сынып және топ
бойынша өндірістік өнімнің классификациясы; Өнімнің сапа көрсеткіштерінің
номенклатурасы; Өнімнің сапа көрсеткіштері мен базалық үлгінің
номенклатурасын таңдау тәртібі; Салмақтылық коэффициентін анықтау; Сапа
деңгейін бағалау; Студенттің өзіндік ғылыми жұмысы сияқты бөлімдерді өз
ішіне алады.
Курстық жұмыс 64 беттен тұрады. Жазулар Times New Roman 14 шрифтімен,
бірлік аралық интервалмен жазылған. Курстық жұмыста 4 кесте, 3 сурет
көрсетілген.
Нормативтік сілтемелер
"Лак-бояу материалдары мен еріткіштер қауіпсіздігіне қойылатын талаптар"
техникалық регламенті
ҚР СТ ИСО 9000 – 2001 Терминдермен анықтамалар.
ҚР СТ 1009-2005 Азық-түліктік емес тауарлар. Тұтынушыларға арналған
ақпарат. Жалпы талаптар.
ҚР СТ 1009 Тұтынушыларға арналған ақпарат
ГОСТ 9.008-82 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Бейорганикалық металл жəне металл емес жабындар. Терминдер мен
анықтамалар.
ГОСТ 9.032-74 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Лак-бояу жабындары. Топтар, техникалық талаптар жəне белгілер.
ГОСТ 9.072-77 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Лак-бояу жабындары. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 9.104-79 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Лак-бояу жабындары. Пайдалану шарттарының топтары.
ГОСТ 9825-73 Лак-бояу материалдары. Терминдер, анықтамалар жəне
белгілер.
ГОСТ 9980.1-86 Лак-бояу материалдары. Қабылдау ережелері.
ГОСТ 9980.2-86 Лак-бояу материалдары. Сынау үшін сынамаларды
іріктеу.
ГОСТ 9980.3 - 86 Лак-бояу материалдары. Буып-түю.
ГОСТ 9980.4-2002 Лак-бояу материалдары. Таңбалау.
ГОСТ 9980.5-86 Лак-бояу материалдары. Тасымалдау жəне сақтау.
ГОСТ 28246 - 89 Бояулар мен лактар. Терминдер мен анықтамалар
Анықтамалар
Осы курстық жұмыста "Техникалық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының
Заңында пайдаланылған терминдер мен анықтамалар қолданылады
Кіріспе
Еліміздің егемендік алып тәуелсіз ел аталғанына да міне 20 жыл болды.
Еліміздің алдына қойған талаптары мен мақсаттары өте үлкен.
Егеменді еліміздің алдына қойған мақсаттарының бірі – ол Халықаралық
Сауда ұйымына мүше болу. Ал, бұл ұйымға мүше болудың бірден-бір талабы
–дүниежүзілік сауда аренасында бәсекеге қабілетті отандық өніміміздің
болуы. Оған қол жеткізу үшін – отандық өндірістеріміз халықаралық
стандарттар талаптарына жауап бере алатын сапалы өнім шығаруы қерек.
Өнім сапасын тек тексеріп қана қоймай, сапаны өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде басқару қажет. Квалиметрия – өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде сапаны бақылап, оны сандық бағамен бағалайды.
Біз өмірде сапа ұғымын жиі пайдаланамыз: іс әрекет сапасы; өнім,
көрсетілетін қызмет, еңбек сапасы; сапалы өмір және тағы басқалар.Сапа –
көп салаға тән ұғым. Оны қамтамасыз ету көптеген мамандардың ой – өрісінің
мүмкіндігі мен іс – тәжірибелерін жинақтауды талап етеді. Сапаны көтеру
мәселесі тек қана мемлекеттің, федеральды басқару органдарының,
кәсіпорындар, еңбек ұжымдары басшылары мен мүшелерінің бірлескен
әрекеттерімен шешілуі мүмкін. Бұл мәселені шешуде тауар өндірушілер мен
қызмет көрсетушілерге өздерінің талаптары және сұраныстарымен үстемдік
жасайтын тұтынушылардың рөлі өте маңызды. Қазіргі таңда тұтынушылардың
өнімге,оның сапасына деген көзқарасы мен талғамы өскен.
Бұл курсттық жұмысты қазірде базар нарығында тұтынушылардың көптеген
талаптары мен сұраныстарына ие болып отырған өнімдердің бірі –лак бояу
материалдарының сапасын бағалау және бақылау мақсатында жаздым.
Қазіргі уақытта пәтерді, тұрғын үйді немесе кеңсені жөндеу уақытында лак
бояу материалдарды қолданбауға шара жоқ. Әркім өмірінде пәтерінің
қабырғасын, төбесін, терезесін немесе есіктерін тым болмағанда бір рет
бояған болуы керек, қоршау мен шатырды ретке келтірген болуы тиіс. Көптеген
адамдар лак пен бояуды қолданудың материалдары мен тәсілдері басқа да
сылақшы жұмыстарымен айырмашылығы бар екеніне көз жеткізген болар. Олар
дағдыны, сонымен қатар материалдарды мұқият таңдауды талап етеді. Бірінші
кезекте, төсемді таңдау кезінде қызметі, құрамы, түрлері және лак бояу
материалдарға қолдану аймағын біле отырып әрекет жасаған абзал.
Лак бояу жабындары ережеге сай дереу екі функцияны орындайды – қорғаныш
және сән. Бояудың қасиеті оның құрамына қатты байланысты болады. Бояудың
құрамында байланыстыратын заттар, пигменттер, сонымен қатар қосалқы заттар
болады: еріткіштер, сиккативтер, кебуді жылдамдатқыш және басқа да көптеген
заттар болады.
Лак бояу жабындар машина құрылыс бұйымдарында коррозияға қарсы қорғаныш
ретінде, ғимараттың, құрылыс құрылымдарының ішкі және сыртқы беттерін бояу
үшін кеңінен қолданылады. Оларды жиһаздар, былғары, аяқ киімдік өндіріс,
полиграфтық өнеркәсіптерде қолданады.
Лак бояуыш төсемдер электрооқшаулауыш, герметизация кезінде, заманға сай
техниканың салаларында, соның ішінде радио және электротехникалық,
микроэлектрондық өнеркәсіп, авиациялық және ғарыштық техникада маңызды роль
ойнайды.
Қазіргі уақытта жаңа материалдар және функционалды жабындарға қойылатын
талаптардың жоғарылауын байланысты олардың негізінде сұрыпталымын кеңейту
және ары қарай лак бояу жабындарының құрылымы мен қасиеттерін
қалыптастырудың физико-химиялық процестері жайлы білімді дамыту
қажеттіліктері туындайды. Көрсетілген бағыттағы зерттеулер физико-химиялық
құбылыстар жайлы келтірімді ары қарай дамытуға бейім, қабілетті, олар
төсемнің торлы құрылымын қалыптастыру және осының негізінде жаңа
технологиялық әдістер мен оларды алу жолдарын өңдеуді алып жүреді. Олар
сонымен қатар төсемдердің оның негізінде тәжірибелік қолдану шектерін
кеңейту, қолдану сенімділігін арттыру мақсатымен функционалдау
механизмдерін және қабықша түзгіш материалдардың құрылымы мен қасиеттерінің
бағытталған өзгеруін болжамдау жолдарын терең түсінуге алып келеді.
Осы байланыста материал мен жабындардың химиясы мен технологиясы ғылым
ретінде ғылымның динамикалық түрде дамып келе жатқан салаларына бағдарлануы
тиіс: полимерлер, олигомерлер және композиттердің технологиясы мен қайта
өңдеуіне, химиялық өнеркәсіптегі материал кірістіру, полимерлердің химиясы
мен физикасына, физикалық және органикалық химияға, сонымен қатар
микроэлектроника, авиациялық және ғарыштық техникалар үшін ерекше
қасиеттері бар жаңа метариалдарды жасаудың басымды мәселелерді шешуге
бағытталуы тиіс. Келесі мәселелер әліге дейін өзекті болып:
( зиянды тасталындылар мен лас заттарды жою, қалдықсыз технологияны
құру;
( энегроресурстар мен материалдарды үнемдеу;
( еңбек шығынын қысқарту және технологиялық процестерді механизациялау
және автоматтандыру жолымен еңбек өнімділігін арттыру;
( лак бояу заттардың қасиеттерін жақсарту, жаңа прогрессивті
технологияларды өңдеу мен енгізу, бояуға беттерді дайындаудың әдістерін
жетілдіру есебінен төсемнің сапасын және беріктігін арттыру.
Лак бояу өнеркәсіптің үлесіне химиялық өнеркәсіптің өнімінің 6% үлесі
келіп түседі. Халық шаруашылығының барлық салалары, әсресе машина жасау,
прибор жасау, радиоэлектроника, авиация және кеме жасау, құрылыс, ғарыш
техникасы және т.б. лак бояуыш материалдардың тұтынушылары болып табылады.
Соңғыларының таңбалық аты 2000-ға дейін жетіп қалады.
Лак бояу өндірістің құрамына келесілер жатады: жарытылай дайындалған
өнімдер өндірісі – лак бояуыш материалдар компоненттері (қабықша түзгіш
заттар, пигменттер, пластификаторлар, модификаторлар және т.б) және олардың
негізіндегі лак бояуыш материалдардың өндірісі (лак, бояу, эмаль,
тегістеуіш, шпатлевка).
1930 ж дейін лак бояуыш материалдар өндірісінде өсімдік майы мен табиғи
шайырды қайта өңдеуші өнімдер, сонымен қатар табиғи пайда болатын минерал
пигменттер басым түрде қолданыла бастады. Қазірге дейін лак бояуыш
өнеркәсіп дамудың үлке сатысынан өтті. Синтетикалық қабықша түзуші заттар
мен пигменттерді қолдану шикізат базасын кеңейтуге үлкен мүмкіндік жаратты,
сонымен қатар жоғары сәнді сипатқа ие берік атмосфералық, термо және
химиялық төсемдерді алуға қажетті жаңа және жетілдірілген лак бояуыш
материалдарды жасауға мүмкіндік тудырды.
Қымбат тұратын және улы органикалық еріткіштерді қолдану деңгейі
құрамында ұшпайтын заттары көп, сонымен қатар экологиялық толық құнды
материалдар болып саналатын сусұйылтқыш, суэмульцииялық және ұнтақты
боуяыштары бар материалдарды шығарудың өсуі есебінен қысқартыла бастады.
Заманға сай көп сұрыпталымды лак бояуыш өнім ірі, қондырғылармен
жабдықталған, қайта құрылған немесе қайта қалпына келтірілген
кәсіпорындарда шығарылады.
Қазіргі уақытта лак боуяыш өнеркәсібінде шикізаттық қорды нығайту,
прогрессивті процестерді механизациялау, автоматтандыру және қолдану
негізінде өндіріс технологиясын жетілдіру, сонымен қатар өнімдегі жоғары
сапала эмальдар мен тегістеуіштердің үлесін арттыру және әртүрлі қызметтегі
экологиялық толық құнды материалдардың үлесін арттыру мақсатымен
шығарылатын өнімнің сұрыпталымын жетілдіру мәселелері қолға алынған.
Химиялық ғылымның дамуымен, соның ішінде полимерлер химиясының дамуы
салдарынан лак бояу өнеркәсіптің шикізаттың қоры үлкейді, ол әртүрлі
қасиеттері бар жоғары сапалы лак пен бояуыштарды алу мүмкіндігін қамтамасыз
етіп отыр.
Қазіргі уақытта лак боуяыш өнеркәсібі жылына 3 млн. т шамасында әртүрлі
лак бояуыш материалдарын шығарып отырады. Олардың көп бөлігі синтетикалық
полимерлер негізінде құрылады. Соғыстан кейінгі жылдарда бірнеше ірі лак
бояуыш зауыттар құрылды, ал соңғы уақыттары саланың көптеген кәсіпорындарын
қайта қалпына келтіру және заманға сай құрал-жабдықтармен қайта жабдықтау
жүргізіліп келеді.
Өнеркәсіптік өндірістің қарқынды дамуы адамзат алдына үлкен мәселені
қойы отыр, ол – қоршаған ортаны қорғау. Көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде
заңнамалық актілер қызмет етеді, олар өнеркәсіптің кәсіпорынға зиянды
заттарды суаттарға, жерді ластау және әуе бассейнін ластауға тыйым салатын
барлық қажетті шараларды қарастыруын міндеттейді.
Заманға сай өнеркәсіп үлкен көлемде суды қажет етеді, ол табиғи су
балансын бұзады. Сондықтан кәсіпорындарда су айналымдық жүйелерді құру
маңызды халық шаруашылық мәселесі болып табылады. Аппараттарды суытуға
қажетті суды пайдалану деңгейін азайтудың тәсілдерінің бірі болып оны
әртүрлі салқындатқыш қоспалармен ауыстыру. Лак пен бояуыштардың
технологиясының заманға сай дамуының негізгі бағыттары болып келесілер
табылады.
1. Құрамында органикалық еріткіштерінің мөлшері азайтылған немесе
еріткіштерсіз (су, ұнтақты бояуыштар және т.б.) прогрессивті экологиялық
толық құнды лак бояуыш материалдарды шағырау көлемін арттыру.
2. Лак бояуыш материалдардың сапасын төмендетпейтін эквивалентті
ауыстырғыштарды қолдану есебінен өсімдік майының шығынын қысқарту.
3. Полимеризациялық типтегі полимерлерді кеңінен қолдану есебінен лак
бояуыш материалдар сұрыптамасын кеңейту.
Заманға сай лак бояуыш материалдар, бұл көпкомпонентті қоспалар,
құрамында қабықша түзуші заттар және пигменттер, сонымен қатар
толтырғыштар, бетті белсенді заттар, диспергаторлар, қоюландырғыштар,
көпкомпонентті еріткіштер және басқа да қоспалар кездеседі. Осы
компоненттердің әрқайсысы лак бояуыш материалдар өндірісінің технологиялық
процесі мен қасиеттеріне ғана әсер етіп қоймай, соынмен қатар олардың
негізінде алынған төсемнің қасиетіне де әсерін тигізеді. Сондықтан лак
бояуыш материалдардың рецептурасын дұрыс құру үшін табиғи және синтетикалық
қабықша түзуші заттардың, пигменттердің және толтырғыштарды алудың
тәсілдері мен ерекшеліктерін, қасиеттерін ьілу қажет болады; сонымен қатар
олардың физико-химиялық процестерді диспергирлеуі кезінде жүретін табиғатын
және осы процестерге әртүрлі технологиялық қоспалардың әсерін білу қажет.
Лак бояу материалдарды халық шаруашылығының барлық салаларында кеңінен
қолданады. Олардың негізінде алынатын төсем металдан және ағаштан жасалған
әртүрлі бұйымдарды коррозия мен шіруден, жоғары және төмен температураның
әсерінен және т.б. құбылыстардан қорғайды. Көптеген төсемдерге қойылатын
міндетті талап болып сәнді қасиеттер табылады.
1 Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері
1. Квалиметрия пәнінің қысқаша даму тарихы
Сапа – объектілер және олардың қасиеттері мәнінің сипаттамасы ретінде
әрқашан адамдар үшін үлкен практикалық мәнге ие. Сондықтан, адамның барлық
ісінде сапаны бағалау мәселелері маңызды болған және бола береді.
Өнім сапасын бағалаудың алғашқы мәлім болған жағдайлары б.э.д ХV ғасыр.
Ол кезде Крит аралының көзешілері өздерінің өнімнін дайындаушы және жоғары
сапасы туралы куәландыратын арнайы белгімен бұйымдарын таңбалаған. Бұл
атаулар шкаласы немесе адрестік шкала деп аталатын шкала бойынша сапаны
бағалау болған. Қазіргі кезде фирмалық белгілер, сонымен қатар басқа сапа
белгілері өнім сапасының бағдары, бағалау көрсеткіші ретінде қызмет етеді.
Кейінірек өнім сапасын бағалаудың эксперттік әдісінің түрі ретінде ұжымдық
даналық әдісі – тұтынушылардың жалпы тәжірибесіне негізделген әдіс
қолданылды. Сапаны эксперттік бағалаудың көне мысалы шарап дегустациясы
болып табылады. Тұтынушы мұқтаждықтарының еңбек өнімдерінің сәйкестігін
анықтаудың өспелі қажеттілігі арнайы ғылыми пән – тауартанудың пайда
болуына алып келді. Бұл сату нарығында тауарлардың классификациясын,
сонымен қатар олардың сапасын және құнын бағалауды талап ететін, әртүрлі
тауарлардың үлкен мөлшерде пайда болуымен негізделді. Тауартанудың алғашқы
кафедрасы Италияда Падуан университетінде 1549 ж. ұйымдастырылды.
Халықаралық сауданың дамуы сапа категориялары бойынша өнімді жіктеуді
талап етті, бұл үшін өнімнің жеке қасиеттерін ғана өлшеу емес, барлық
негізгі тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы бойынша өнім сапасын сандық
бағалау қажет болды. Осымен байланысты Еуропа және АҚШ-та ХІХ ғ. соңында ХХ
ғ. басында баллдық өнім сапасын бағалау әдістері кеңінен қолданыла бастады.
Алғашқы рет Ресейде өнім сапасын бағалаудың аналитикалық әдісін атақты
кеме жасаушы, академик А.М.Крылов негіздеді және қолданды. Ол кеменің әрбір
қасиетінің айқындылық дәрежесін және олардың біркелкі еместігін ескеретін
сәйкес коэффициенттер көмегімен ұсынылатын кеме құрылысы жобасының сапасын
бағалаған. Осы коэффициенттерді бір жүйеге келтіру қаралатын жобалардың
сапасын сандық бағалауға мүмкіндік берді.
Квалиметрия кез келген объектілердің сапасын бағалау туралы жеке ғылым
ретінде ХХ ғ. соңында қалыптасты. Оның пайда болуы өндірілетін өнімнің
сапасын басқарудың тиімді және ғылыми негіздеудің аса қажеттілігімен
негізделді.
Бұл ғылым үшін тарихи шешім Будапешт Мәскеу мейрамханасында
энтузиасттар тобының ресми емес кездесуінде 1967 ж. қаңтарда қабылданды.
Стандарты и качество журналының 1968 ж. қаңтардағы санында квалиметрия –
сапаны өлшеу мәселелері зерттелетін және кез келген табиғат объектілерінің:
материалды және материалды емес, жанды және жансыз, заттар және процестер,
еңбек және табиғат өнімдері және т.б. сапасын сандық бағалау әдістері және
әдістемелері әзірленетін ғылым ретінде ұсынылған топтың ұжымдық
позициясынан жазылған мақала жарияланды. Мақалада сапаның әртүрлі
қасиеттері мен белгілердің көптігінен қарамастан, объект сапасын бір сандық
көрсеткішпен сипаттау мүмкіндігі дәлелденген.
1971 ж. біздің елімізде алғашқы Өндірістік өнімнің сапа деңгейін
бағалау әдісі шығарылды. Осы жылы 15 – Сапаны бақылау бойынша Еуропа
ұйымының (ЕОКК) халықаралық конференциясында бес секцияның біреуі
квалиметрия мәселелеріне арналды. 1972 ж. Таллинде квалиметрия бойынша
алғашқы жалпыкеңестік ғылыми конференция өткізілді.
1979 ж. – КСРО Госстандарты РД 50-149-79 Өндірістік өнімнің техникалық
деңгейі мен сапасын бағалау бойынша әдістемелік нұсқаулар атты жетекші
құжат шығарды.
1979 ж. бастап квалиметрия термині ГОСТ 1546-79 Өнім сапасын басқару.
Негізгі түсініктер. Терминдер мен анықтамалар стандартталған болып
табылады. ЕОКК 1971 жылдан халықаралық конференцияларда квалиметрия
мәселелерін тұрақты талқылайды.
Біздің елімізде пайда болған және белсенді дамып жатқан квалиметрия енді
шетел мамандарымен танылып және меңгеріліп жатыр. Мысалы, 1997 ж. қыркүйек
АҚШ-да квалиметрия тәсілдері мен әдістемесін қолдануды менеджерлерге оқыту
бойынша халықаралық семинар өткізілді.
2. Квалиметрияның негізгі ережелері
Квалитология – сапа туралы ғылым. Квалитология құрылымында мынадай бір-
бірімен өзара байланысты және өзара әрекеттесетін құрылымдық бөлімдерді
атауға болады:
➢ сапа теориясы, сапа табиғатын зерттеу, өнімді жасау және қолдану
кезіндерінде өнім сапасының экономикалық, әлеуметтік, ақпараттық
аспектілерін зерделеу болып табылатын пән;
➢ сапаны басқару теориясы – бұл сапаны қамтамасыз ету және басқару
ғылыми негіздері мен әдістерін әзірлеумен айналысатын ғылым
саласы;
➢ квалиметрия – сапаны сандық бағалау әдістерін зерттейтін және
іске асыратын ғылым саласы;
➢ метрология – сапаны өлшеу әдістерін зерттейтін және іске
асыратын ғылым саласы.
Квалиметрия ғылым ретінде өлшеу және бағалау құралдары мен әдістерінің
ортақтық дәрежесімен ерекшеленетін өзара байланысты теория жүйесі ретінде
қарастырылады. Мұндай теорияларға мыналар жатады:
• жалпы квалиметрия;
• арнайы квалиметрия;
• пәндік квалиметрия;
жалпы квалиметрия – жалпы теориялық мәселелерді қарастырады: түсініктер
жүйесі, бағалау теориясы (заңдар мен әдістер), квалиметрияның аксиоматикасы
(аксиомалар және ережелер), квалиметриялық шкалалау теориясы (сонымен қатар
ранжирлеу, салмақтылық).
Арнайы квалиметрияда – бағалау модельдері мен алгоритмдері, бағалаудың
дәлдігі мен сенімділігі қарастырылады: эксперттік квалиметрия, ықтималдық-
статистикалық квалиметрия, индекстік квалиметрия, квалиметриялық
таксономия, әдетте иерархиялық құрылымды болатын күрделі-бағдарланған
объектілерді жіктеу және жүйелеу теориясы.
Пәндік квалиметрия – бағалау пәні бойынша. Өнім және техника
квалиметриясы, еңбек және қызмет квалиметриясы, шешімдер және жобалар
квалиметриясы, процестер квалиметриясы, субъективті квалиметрия, сұраныс
квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы және басқалар.
Квалиметрияны жетілдіру оның пәні және мазмұны туралы әртүрлі
көзқарастардың нәтижесінен болды, олардың басты ерекшеліктеріне мыналар
жатады:
- бағалаудың сандық әдістері теориясы туралы ғана квалиметрия туралы
көзқарас;
- квалиметрия пәнін объект сапасын өлшеу және бағалау саласына дейін
тарылту, еңбек өнімдері болып табылады немесе кешенді сапа
көрсеткіштерін мәселесіне дейін тарылту;
- квалиметрия пәнін кеңейту, оны сандық – өлшенбейтін объектілерге
тарату;
- экономикадан тыс бағалау әдістеріне квалиметрия пәнінде акцент.
Бұл кезде квалиметрия пәніне көзқарастар эволюциясы орын алады.
Әлеуметтік, педагогикалық, географиялық және басқада бағыттар пайда болды.
Квалиметрияның құрылымдығы, динамикалылығы, анықтылығы және біртұтастығы
өзара әрекеттесі механизмімен қамтамасыз етіледі: жалпы квалиметрия арнайы
квалиметрияны қолданылатын бағалау әдістері мен модельдерінің ерекшелігін
ескеріп ауыстырады, ал соңғысы пәндік квалиметрияда көрініс береді. Сонымен
бірге, жалпы квалиметрия, арнайы квалиметрия және пәндік квалиметрия өзара
байланысы жалпы ерекше және бірегей динамикасын сипаттайды.
Ғылым ретінде квалиметрияның мыныдай статустарын атауға болады:
- экономикалық;
- технико-экономикалық;
- жалпы ғылымдық;
- жүйелік.
Экономикалық статус тұтынушылық құны және құнының сапа категориясының
өзара әрекеттесу политэкономикалық мазмұнымен негізделген. Экономикалық
статус позициясынан квалиметрия объектілер және процестер құратын
экономикалық қасиеттерді теориялық өлшеу, эконометрия әдістерін қамтиды.
Квалиметрияның технико-экономикалық статусы нәтижелік-шығындық тиімділік
өлшемдерінде, технико-экономикалық көрсеткіштерде, технико-экономикалық
деңгейлерде және т.б. сипатталатын объектілем мен процестердің экономикалық
және техникалық қасиеттерін кешенді бағалауға бағытталғандығын сипаттайды.
Жалпы ғылымдық статус сапа категориясының философия-әдістемелік және
жалпы ғылымлық функцияларымен анықталады және пәндік квалиметрияның (өнім,
техника, еңбек және т.б.) көпшілігін қалыптастырумен расталады.
Квалиметрияның жүйелік статусы оны жүйелі теория ретінде анықтайды. Бұл
сапа категориясы құрылымдылық, динамикалық, анықтылық, тәртіптілік –
жүйенің барлық негізгі белгілеріне иелігімен байланысты. Сонымен, мұнда
бағалауға да, талдауға да, басқаруға да жүйелік тәсілдеме болуы мүмкін.
Сапаны сандық бағалау маркетингтік зерттеуден өндірістен алу туралы
шешім қабылдауға дейін өнімнің тіршілік циклының барлық кезеңдерінде
негізделген шешімдерді қабылдау үшін қажет. Сапа квалиметриясы
бәсекегеқабілеттілікті анықтауға, сапа және баға байланысын орнатуға,
өндіріс процестерінің сапасына талдау жүргізуге, өнімді жетілдіру және
шығындарды азайту жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
процестер, жобалар және шешімдер сапасына квалиметриялық әдістер мен
тәсілдерді тарату сапаны басқарудың барлық салаларында көп критериялы
шешімдердің жақсы нұсқаларын таңдаудың қызмет ететін аппаратын жасайды.
3. Қазіргі квалиметрияның тұжырымдық ережелері мен міндеттері
Қазіргі талаптардан қазіргі квалиметрияның мынадай бастапқы тұжырымдық
ережелерін қалыптастыруға болады:
1. Квалиметрия орнату үшін жарамды сандық және сапалық түрде өнімнің
тіршілік циклының кез келген кезеңінде бағаланатын объектінің сапасы
туралы ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
2. Квалиметрия объект сапасын бағалауды динамикалық категория ретінде
қарастырады, өйткені нарық конъюктурасының өзгеруі кезінде объект
сапасының өзгеру мүмкіндігін, эксплуатациялау тәжірибесін ескеріп жоба
сапасын қолдануды, техникалық процестер мен өндіріс құралдарын
жетілдіруді ескереді.
3. Квалиметрияның негізгі әдістемелік принциптері:
- жеке алынған қасиеттер деңгейінде, сонымен қатар барлық деңгейде
объект сапасын бағалау және қасиетін өлшеу принципі;
- объект сапасын және жеке алынған эталондық үлгі сапасын салыстыру
немесе олардың жиынтық принципі;
- бір түрдегі объектілердің әртүрлі орындаудағы бәсекелес нұсқаларының
сапасын салыстыру принципі;
- объективті өлшеулер жолымен іске асырылатын өлшеу және бағалау
нәтижелерінің сенімділігі кезінде. Бағаланатын үлгі және таңдалынған
эталондық үлгілер сапасын салғастыру және салыстыру.
4. Квалиметрия екі өзара байланысты салаларда қалыптасады және дамиды,
теориялық квалиметрия саласында әртүрлі табиғатты бағалау үшін бірегей
болып табылатын сапаны бағалаудың жалпы принциптері, әдістері мен
құралдары қалыптасады; қолданбалы квалиметрия саласында теориялық
квалиметрияның ережелерін ескере белгілі бір объектілерді бағалау үшін
жұмысшы құралдар қалыптасады, сонымен бірге сапаны бағалау әдістері
мен құралдары осы объектілердің табиғатын және олардың сапасының нақты
көріну жағдайларын ескереді.
5. Әрбір қарапайым және күрделі қасиет сапа көрсеткіші мен тұтқырлық
коэффициентінің абсолютті және (немесе) салыстырмалы мәнмен бағалауы
мүмкін.
Сапа көрсеткішінің абсолютті мәндерін орнату физикалық тәжірибелер
(метрология әдістерімен) негізінде, психологиялық тәжірибелер (тәжірибелік
психология әдістерімен) негізінде, объектілердің қызмет ету аналитикалық
модельдерін құру негізінде эстетикалық және эргономикалық қасиеттерін
сараптамалық өлшеу (техникалық және экономикалық ғылымдарда жасалынған
тиімділікті анықтау әдістері). Сапа көрсеткішінің салыстырмалы мәні
қоғамдық қателік деңгейі уақытында өзгеретінді сипаттайтын көрсеткіш
мәндерін салғастырумен анықталады. Сапа деңгейінің мәні Кj сапа
көрсеткішінің және салмақтылық коэффициентінің Мj салыстырмалы мәнінің
К=f(Кj, Мj) функциясы ретінде ұсынылуы мүмкін.
f функциясы әртүрлі тәуелділікті (орташа есептелген шамалар және т.б.)
сипаттауы мүмкін. К скалярлы емес, n – кеңістікте өлшемді вектор түрінде
берілуі мүмкін.
6. Квалиметриядағы бағалау объектілері: белгілі бір сапалы, санды және
құнды өнімге сұранысты анықтайтын тұтынушы талабына нақты орындалған
немесе белгілі бір дайын өнім түрінің сапасы, берілген түр немесе
нақты орындалған өнімге қолданыстағы әзірленген немесе жаңғыртылған
стандарт талаптары, берілген өнімді дайындаушы кәсіпорында қызмет
ететін сапа жүйесі.
7. Квалиметрия позициясынан өнім сапасын бағалау жағдайына қолдануға
болатын өнім сапасының классификациясының белгілері болып табылатын
негізгі факторларға осы өнімді дайындау және іске асыру саласы,
тағайындалуы бойынша өнімді қолдану әдістері мен формалары жатады. Бұл
факторлар әрбір өнім түріне сәйкес оның қасиеттерінің құрамын, бағалау
көрсеткіштерін, сапаны бағалау міндеттері мен әдістерін таңдауды
анықтайды.
Соңғы он жылдықта өндірістің әртүрлі салаларына қолданылатын ғылыми-
техникалық қатынаста дамыған елдерже әртүрлі өнімдердің сапасын сандық
өлшеу және бағалау көптеген тәсілдері мен әдістері ұсынылып жатыр.
Автомобиль және тауар қорабы, тұрғын үйлер және ракеталық қарулар, тамақ
өнімдері және электромоторлар, аяқ киімдер және қалалық тұрғын кешендері
және көптеген өнімнің басқа түрлерінің сапасын бағалайды.
Алғышқы көзқараста барлық осы әдістер өзара байланысты емес болып
көрінуі мүмкін. Іс жүзінде, мысалы автомобиль және ер аяқ киімінің сапасын
бағалау арасында қандай байланыс?
Бұл жағдайда мынадай жалпы бағалау принциптері мен әдістерін қарастыру
қажет. Егер автомобиль және ер аяқ киімінің арасында тікелей байланысты
ешнәрсе болмаса, онда автомобиль сапасын бағалау принциптері мен аяқ киім
сапасын бағалау принциптері арасында көптеген ортақтық бар және бір классты
құбылыс ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін, екі мәселенің принципиалды
ұқсастығы туралы сұрақ қоюға болады.
Математикадан белгілі приципиалды белгілі бір зат немесе процесс
қасиеттерінен абстракцияланады және олардың тек қана идеалды математикалық
модельдері және осы модельдер арасындағы байланыс қарастырылады. Сондықтан,
сапаның математикалық моделі әртүрлі күрделілік дәрежесі бар қасиеттердің
жеке абстрактілі жүйесі ретінде қарастырылуы мүмкін. Сапаның бұл моделі
өзінің абстрактілі сипатында приципиалды қатынаста әртүрлі өнім түрлері
үшін бірдеу болады.
Сонымен бірге, осы модельге белгілі бір өнім түрінің нақты сапа
қасиетінің көрсеткіштерінің мәнін қою жалпы сапаның абстрактілі моделінен
нақты бар өнім түрінің белгілі бір сапа моделіне өтуге мүмкіндік береді.
Сонынмен, қазіргі уақытта әртүрлі еңбек өнімдеріне іс жүзінде кең
қолданылатын зерттеу қызметінің саласы қалыптасуда. Бұл саланың
математикалық, физиологиялық және әлеуметтік сипатты өзінің спецификалық
зерттеу объектісі (сапаны бағалаудың жалпы принциптері мен әдістері),
өзінің спецификалық зерттеу пәні (адам еңбегі өнімдерінің қасиеттерінің
жиынтығы), өзінің спецификалық математикалық аппараты, өзінің спецификалық
мәселелері бар.
Бұл жүйенің басқа ғылыми пәндерден айырмашылығы оның атауын білдіретін
терминнің жоқытығы болған.
Қойылған мәселені шешу үшін жаңа ғылыми терминдердің пайда болу оңайлығы
және жеңілдігі тұрғысынан ежелгі грек және латын тілдері жарамды болды.
Сонымен бірге, термин салааралық ғылымды білдіруі тиістігін ескере көптеген
мамандарға түсінікті болғаны дұрыс. Бұл оны құру кезінде ғылым және техника
саласында әдетте қолданылатын ежелгі грек және латын тілдерінің тамырын алу
керектігін білдіреді.
Аталған талаптарды ескере, ғылымның бұл саласын квалиметрия деп атау
ұсынылды, латын тілінің квали (qualitas – сапа, қасиет, сипаттама және
qualis – қандай сапада) және ежелгі грек тілінің метрео - өлшеу
сөздерінен алынды.
Метрео түбірі халықаралық ғылыми лексиконда жаппай қолданылатын болды.
Квали түбіріне қатысты орыс тілінде туынды сөздер (квалификация,
квалифицировать және т.б.) жасалды және көптеген әлем елдерінде сапа
мағынасын білдіреді. Мысалы, ағылшынша – quаlity (кволити), испанша –
cualidad (квадидад:), французша – quаlitе (калите), итальянша – quаlitа
(квалита), голландша – kwaliteit (квалитайт), немісше – quаlitаt
(квалитет).
Сонымен, квалиметрия термині өте ыңғайлы: локальді және сапаны өлшеу
түсінігің мазмұнын толық сипаттайды; әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар үшін
құрамдас бөліктері түсінікті; термин сипаттамасы кез келген туынды сөздерді
жасауға мүмкіндік береді: мысалы, квалиметриямен айналысатын ғалым,
зерттеуші – квалиметролог, сапаны өлшеу тұрғысынан бір пәнді зерттеуге
тәсіл – квалиметриялық тәсіл және т.б. Термин логикалық байланысты
түсініктер мен терминдер жүйесінің құрамдас бөлігі – мысалы, сапа туралы
ғылым – квалиномия; сапаны өлшеу және бағалаумен айналысатын байланысты пән
– квалиметрия. (бұл жерде басқа ғылымдармен ұқсастық бар: экономика –
эконометрия; биология – биометрия; психология – психометрия).
4. Квалиметрияның принциптері
Квалиметрияның принциптері өмірде бар объектілердің сапасын маңызы
бойынша анықтау,олардың маңызды қасеттерін тану. Квалиметрияда тану
теориясы гносеологияға жататын әр түрлі комплексті әдістермен бірге
методологиясы болып табылады. Квалиметрия зертеудің барлық мүмкін
объекттердің қолданбалы сапаны тану теориясы болып табылады.
Квалиметрияда кез-келген ғылыми дисциплина сияқты төмендегідей құралды
құрайтын өзінің методологиялық прнинциптері бар:
1. Квалиметрияға адамдардың шаруашылық қызметіндегі тәжірибеде әртүрлі
объектерді зерттеудің квалификационды және сандық сапа бағаларын,
қоғамдық пайдалы әдістер беруге тиіс. Өнімнің сапа бағалары
қатынасындағы мәселелері өнімді тұтынушылар мен өндірушілердің әр
түрлі қызығушылықтың болуынан тұрады. Өндіруші сапалы өнімдерді жиі
шығара алмайды,ал оны аса жоғары бағаға сатуға тырысады. Тұтынушы
сапалы өнімнің арзан бағада болғанына қызығады.Сондықтан өнім
сапасындағы сәйкес әдістер әр түрлі болуы мүмкін. Квалиметрия
тапсырмасы осындай әдістерді тұтынушылар мен өндірушілер қызығушылығын
жалпы қызығушылықты өнімдерді сапасын бағалау әдістерін және
қабылдауларды өңдеу.
2. Өнім сапасын бағалу үшін анықталатын көрсеткіштерді таңдау тұтынушылар
жағында болады. Сапаның сандық бағасы ереже бойынша өнім қасиетін
сипаттайтын мүмкін көрсеткіштер бойынша іске асады. Өнімдер тұтыну
сферасы үшін құрылады, сондықтан квалиметрияда тұтыну қасетінің
көрсеткіштерін жоғары бағалумен ерекшеленеді.
3. Бұл принципті келесідегідей пішіндеуге боладыҮөнімнің сапасының
квалиметриялық бағасын толық сапа қасиетін анықтайтын көрсеткіштер
мәнін базалық емес салыстыру үшін эталонның болмауынан алу мүмкін
емес.
Сапаның жеке көрсеткіштерінің абсолютті мәні сапаны сипаттамайды,бағалық
болып табылмайды. Сапаны сандық бағалау үшін басқалардың сапасын басқа
ұқсас үлгілердің ұқсас көрсеткіштерінің мәнін білу қажет. Бағалау яғни
өнімнің зерттелетін үлгісіндегі сапаны сандық бағалау эталон үшін базалық
көрсеткіштерінің оның сапасындағы қорытылған көрсеткіш мәнінің қатысты
көлемі болып табылады.
4. Кез келген деңгей көрсеткіші ең төменгі деңгейден басқа өткен
иерархиялық деңгейкөрсеткішіне сәйкес алдын-ала анықталып
қорытындылады. Ең төмен иерархиялық деңгей көрсеткішін сапада
түзілетін қарапайым қасиеттердің дара көрсеткіштері ретінде түсінуге
болады. Аса жоғары иерархиялық деңгей қорытылған сапа көрсеткіштерін
құрайды. Жоғары иерархиялық деңгейдің сапа көрсеткіші интегралды
көрсеткіш болып табылады.
5. Сапаны комплексті бағалау әдісін қолдану кезінде өнімнің барлық әр
түрлі қасиеттері жаңадан құрылуы керек.
6. Сапаның комплексті көрсеткішін анықтау кезінде әрбір жеке қасиеттің
көрсеткіш мәні коэффициентпен түзетілуі тиіс.
7. Барлық сапа көрсеткіштерінің коэффициенттерінің сандық мәнінің шамасы
кез-келген иерархиялық деңгейдегі бағалармен бірдей мәнде болады.
8. Объекттің толық сапасы (өнім немесе процесс) оның құрама бөліктеріне
негізделген.
9. Сапаны сандық бағалу кезінде,әсіресе комплексті көрсеткіш бойынша
бірдей және сол қасиеттердің қайталанған көрсеткіштерін өзара
негізделгендерді қолдануға рұқсат етілмейді.
10. Тағайындалуымен байланысты тек пайдалы функцияларды орындауға
қабілетті өнімдердің сапасы бағаланады.
Жоғарыда көрсетілген квалиметрияның методологиялық принциптері ғылымның
осы аумағындағы барлық концептуальды жағдайларды жетілдірмейді. Бірақ олар
техникалық өнімдердің реалды объекттердің сапасын бағалау әдістерімен
байланысты жеке және жалпы сұрақтарды шешу кезінде алынатын болып табылады.
5. Квалиметрияның қолдану саласы
Басында квалиметрия өнім сапасын өлшеу және бағалау туралы ғылым ретінде
анықталды. Бұл түсінікті жағдай, себебі, халықшарушылық өнімдері сапасының
мәселесі – маңызды мәселелердің бірі.
Қазіргі уақытта квалиметрия қайда қолданылады? Оның қолдану саласы
кеңейді ме?
ХХ ғ. екінші жартысында техникалық ғылымдарға ғана емес, гуманитарлық
ғылымдарға да қатысты негізгі ғылыми категориялар алғашында қалыптасса,
кейін сандық сипат (квантификация) алып жатыр.
Қазіргі уақытта сапаны кешенді сандық бағалау адам әрекетінің әртүрлі
салаларына көптеп ендіріліп жатыр. Отандық және шетелдік ғылыми-техникалық,
ғылыми-атақты және де қоғамдық-саяси әдебиеттерде еңбек өнімдері болып
табылмайтын әртүрлі түрдегі объектілердің сапасын кешенді бағалау және
әртүрлі процестердің жүру сапасын бағалау мәселелері қарастырылуда.
Қазіргі кезде бар сапаны бағалау әдістері (олардағы бағалау
объектілерінің әртүрлілігіне қарамастан) ішкі бірегейлігімен сипатталады.
Бұл осы әдістердің квалиметрияның негізгі принциптеріне негізделетіндігімен
түсінідіріледі. Сондықтан, теориялық квалиметрия тұрғысынан, осы әдістер
біртекті және олар бір алгоритммен сипатталуы мүмкін.
Сонымен, былай айтуға болады:
✓ сапаны кешенді сандық бағалау әдістері тек еңбек өнімдерінің
бастапқы қолдану саласынан артта қалатын барлық жаңа салаларды
қамтиды;
✓ олардың негізделетін әдістер мен прициптердің алгоритмі
теориялық квалиметрияда қабылданғандардан айырмашылығы жоқ;
✓ осы әдістердің көпшілігінің қолдану саласы, мысалы мамандардың
сапасын бағалау өте маңызды.
Сондықтан, халықшарушылығының әртүрлі салаларында сапаны бағалау
мәселесімен айналысатын зерттеушілер жұмысында бір бағыт туралы мәселені
қоюға болады, бұл мұндай зерттеулердің ғылыми деңгейінің жоғарылауына әсер
етеді. Сонымен қатар, квалиметрия саласының кеңеюі ғылыми базаны еңбек
өнімдері болып табылмайтын әртүрлі процестер мен заттардың сапасын бағалау
бойынша мәселелерді шешу әдістерінің кешеніне алып келуі мүмкін, бұл үлкен
халықшаруашылық мәнге ие.
Қазіргі уақытта квалиметрияәртүрлі өнім түрлерінің сапасын бағалау
әдістерін ғана емес және өнім болып табылмайтын заттардың, сонымен қатар
әртүрлі процестердің сапасын бағалау әдістерін біріктіре бастады деп айтуға
негіз бар.
Квалиметрияда екі термин қолданылады - өлшеу және бағалау. Егер
метрологияда өлшеу бағалаудың жеке түрі ретінде қарастырылса, квалиметрияда
олар екі тәуелсіз түсінікті сипаттайды. Квалиметрияда сандық бағалау деп
қарастырылатын өнім сапа көрсеткішін эталон ретінде қабылданған сапа
көрсеткішіне қатысты (көбінше пайызбен сипатталады) функция ретінде
қарастырылады.
Қандай бағалауларды квалиметрия қолданады? Кешенді бағалаулар үлкен роль
атқарады, яғни өнім қасиетінің жиынтығына қатысты өнім сапа көрсеткіштерін
бағалау. Кешенді бағалаудың маңыздылығы және зерттеушілердің оған назар
аударуы, квалиметрия бір тәсілмен есептеу нәтижесінде алынған кешенді
өлшемсіз бағалауларды ғана қолданады деген көзқарастың тарауына алып
келді. Бұл квалиметрияның саласын тарылтады, себебі квалиметрия саласынан
сапаны бағалаудың дифференциалдық әдісін (яғни сапа қасиетінің жеке, бірлік
көрсеткіштері) алып тастайды. Квалиметрия атауының өзі оның аппараты
әртүрлі тәсілмен алынған кез келген өлшемдегі барлық бағалау түрі болып
табылатындығын көрсетеді.
Дифференциалдық бағалау квалиметрияның құралы ғана болып табылмайды,
онсыз кешенді бағалау мүмкін емес. Іс жүзінде, кешенді әдістер негізделетін
жеке көрсеткіштерді бағалау дифференциалды бағалау болып табылады.
Квалиметрияның міндеті – сапаны бағалаудың барлық әдістерін әзірлеу және
жетілдіру. Сапаны кешенді бағалау барлық жағдайда қажет емес. Кейбір
жағдайларда сапа қасиетінің бірін дифференциалды бағалау (мысалы, екі
үлгінің жақсысын таңдау мақсатымен оларды салыстыру кезінде бір үлгінің
басқа барлық қасиеттері келесі өнімнің сәйкес қасиеттеріне тең болады)
жеткілікті болады.
6. Квалиметрияның негізгі мәселелері
Квалиметрия обьектілері сапа деген түсінікті қолдануға болатын кез
келген обьекті болып табылады. Обьектілер туралы түсінікте мына жағдайды
есте ұстау керек. Өнеркәсіптік өнімдердің обьектілерінде қолданылатын
көптеген ережелері мен әдістері ауылшаруашылық өнімдерінің обьектілерінде
де пайдаланылады.
Квалиметрияның негізгі мәселелері келесілер болып табылады:
➢ Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау, техникалық тапсырмаға
және нормативті құжаттарға келесі бақылау және қойылған бағаға
мақсатымен өнімді аналогты функционалды көрсеткіштері қосылады;
➢ Сапа көрсеткіштерінің бағалық маңыздылығын анықтау мақсатында оларды
өнімді өңдеуге техникалық тапсырмасына қосады;
➢ Оларды нормативті құжаттардағы сапа көрсеткіштеріне талаптарды
орнату;
➢ Өлшеу және тексеру негізінде сапа бағасы, сонымен бірге таңдалған;
➢ Техникалық құрылғылардың сенімділік көрсеткіштерінің негізінде
қамтамасыз ету стратегиясын қайта өңдеу.
Бұл мәселелерді келесі әдістерді қолданумен шешіледі:
➢ Эксперттік;
➢ Ықтималдық және математикалық статистикалық теорияларды
қолданумен қатар есептеулер;
➢ Тиімдендіру( оптимизазиялы).
Кез келген салалық әсер ету нәтижесі өнімділік, энергия, ақпарат,
қызмет көрсету және басқа да жағдайлардағы қоғамдық және жеке қажеттілікті
қанағаттандыру болып табылады.
Белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін арналған процесс және
әсер етудегі заттандыру нәтижесі өнімділік деп танылады.
Өнім сапасы өнім құрамының жинақтылығымен анықталады, оның
жарамдылығын оның нұсқауына байланысты шектеулі талаптармен
қанағаттандырылады.
Сандық формадағы баға бір санмен көрсетіледі, өзімен бірге сапа
мағынасын көрсететін өнім құрамының белгілі салыстырмалылығын көрсететін.
Өнім сапасының көрсеткіштері оның құрамының тек біреуіне қатысты
өнім сапасы көрсеткіші бірлікті деп аталады, оның құрамына бірден бірнешесі
қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.
Өнім сапасының комплексті көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің
қатыстылығына байланысты оны дайындауға және эксплуатациялауға немесе
қажеттілігінде қосындылау интегралды көрсеткіш деп аталады.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның осындай құрамына немесе құрамының
осындай салыстырмалылығы, өнім сапасы жайында шешім қабылдау анықтаушы
көрсеткіш деп аталады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен өнім параметрлерін
айыруға болады. Өнім сапасы көрсеткіштері өнім жарамдылығының деңгейін
белгілі бір қажеттілікте қанағаттандырып, сандық сипаттайды, сол секілді
өнімнің сол құрамын, оның сапа құрамына кіретіндер.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның бір немесе бірнеше параметрлеріне
байланысты болуы мүмкін. Өнім параметрлері өнімнің құрамы сияқты оның
сапалық құрамына кіретін өнімнің құрамы және басқалар сияқты сандық
сипатталады. Мысалы: металлкескіш станоктың ұзақмерзімділігін және
өнімділік көрсеткіші кесу геометриялық және формалық өлшемдерінің өзара
байланыстылығына қатысты табылады, оның конструктивті параметрі болып
табылушылар. Техникалық құрылғылардың бастартпаушылық көрсеткіштері болып
жиынтық өнімді қалдықсыз кесуде өзімен бірге конструктивті параметрді
көрсететін функционалдық қатысы табылады.
Өнім сапасы көрсеткіштері әр түрлі бірлікте немесе өлшемсіз түрінде
көрсетілуі мүмкін. Олар өзінің өнім түрінің оның әртүрлілігіне байланысты
түрліше сипатталады.
Өнім сапасы деңгейі- өнім сапасының мінездемесіне қатысты
анықталады, негізінен жиынтық мағынасын оның сапасының көрсеткіштерінің
базалық мағынасының жиынтығына байланысты анықталады. Өнім сапасы базалық
мағынадағы көрсеткіші деп көрсеткіш мағынасы шығын түрінде сапа бағасының
салыстырмалылығы қабылданған. Ереже түрінде бұл өнімнің аналогты
көрсеткіштері. Аналог- үйлесімді функционалды мағынаға ие өнім.
Көрсеткіштің базалық мағынасы ғылыми-зерттеу процесінде және тәжірибелі-
конструкторлық жұмыста орнатылады, өнім өндірісі кезінде қамтамасыз етіледі
және оны эксплуатациялау немесе талап ету кезінде қолдау табады. Оның
сапалық құрамына кіретін өнім қасиеті өңдеу кезінде реттеледі, өнеркәсіпте
қамтамасыз етіледі және эксплуатация кезінде іске асырылады.Сол үшін өнім
қасиетін үш топқа бөледі: конструкторлық, өнеркәсіптік және
эксплуатациялық. Сапа көрсеткіштерінің көптеген түрін үлкен анықтаумен
көрсетілген үш топқа бөлуге болады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен
конструкторлыққа жататындар жобалық берілгендерге немесе өнім моделіне
үлкен сенімділікпен анықталғандар. Өнеркәсіптік өнім қасиетіне
технологиялық және бір түрлі көрсеткіштер жатады, өнеркәсіп жүрісі кезінде
сенімді анықталған.
2 Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер
Осы курстық жұмыста "Техникалық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының
Заңында пайдаланылған терминдер, сондай-ақ мынадай терминдер мен
анықтамалар қолданылады:
Квалиметрия - әр түрлі обьектілердің сапасын сандық бағалау әдістерін
біріктіретін ғылыми сала.
Өнімнің сапасын басқару — бұл белгілеу, камтамасыз ету және сапаның
қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді
тұтыну кетіндегі жүргізілетін іс-әрекет.
Өнімнің сапасы — бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен
себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі.
Өнім сапасының деңгейін бағалау –дегеніміз өнімнің сапасын бағалау
нәтижесін немесе бағаланатын өнімнің сапа көрсеткіштерінің мәндерін базалық
мәндерімен салыстыру
Сапаны бағалау - объектінің қойылған талаптарды орындауға қаншалықты
мүмкіндігі бар екендігін жүйелі тексеру
Өнім құрамы деп обьективті ерекшелік танылады, мүмкін өңдеу кезінде
пайда болатын өнімді дайындау және эксплуатациялау.
Өнімнің сапа көрсеткіші дегеніміз – өнімнің бір немесе бірнеше
қасиеттерінің сандық сипаттамалары
химиялық зат - табиғатта өндірілген немесе өнеркәсіптік жолмен алынған
химиялық қосылыс немесе химиялық қосылыстар қоспасы;
зиянды химиялық зат - қауіпсіздік талаптарын бұзған жағдайда адам
организмімен жанасу кезінде жұмыс кезеңінде де қазіргі және одан кейінгі
ұрпақ өмірінің барынша ұзақ мерзімінде де қазіргі заманғы әдістермен
анықталатын жарақаттар, аурулар немесе денсаулық жағдайының ауытқуын, ауру
тудыруы мүмкін химиялық зат;
лак-бояу материалы - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін қорғаушы, әсемдік
немесе арнайы техникалық қасиеттері бар лак-бояу жабынын түзетін сұйық
паста немесе ұнтақ түріндегі химиялық заттар қоспасы;
еріткіш - лак-бояу материалы құрамына кіретін және оның тұтқырлығын
реттеу, пигментті еріту жәненемесе материал бөлшектерін байланыстыру үшін
қолданылатын сұйықтық түріндегі химиялық зат немесе химиялық заттар
қоспасы;
су қосатын лак-бояу материалы - еріткіші су болып табылатын, тұтқырлығы
суды қолданумен реттелетін лак-бояу материалы;
су-дисперсиялық лак-бояу материалы - су органикалық дисперсиялар
жөніндегі лак-бояу материалы;
органикалық еритін лак-бояу материалы - еріткіші органикалық зат болып
табылатын, тұтқырлығы органикалық еріткішті қолданумен реттелетін лак-бояу
материалы;
ұнтақты лак-бояу материалы - құрамында еріткіш жоқ, ұнтақ түріндегі лак-
бояу материалы;
лак - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін мөлдір лак-бояу жабынын түзетін лак-
бояу материалы;
бояу - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін жартылай мөлдір немесе мөлдір емес
лак-бояу жабынын түзетін, өсімдік майлары немесе полимерлер жөніндегі лак-
бояу материалы;
эмаль - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін қорғаушы-әсемдік мөлдір емес лак-
бояу жабынын түзетін лак-бояу материалы;
бітегіш - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін қорғайтын лак-бояу жабынын
түзетін лак-бояу материалы;
тығыздағыш - үстіңгі бетті түзеу үшін қолданылатын, сұйық немесе паста
түріндегі лак-бояу материалы;
лак-бояу материалына арналған жылдамдатқыш - лак-бояу материалына
енгізген кезде оның кебу процесін тездететін химиялық зат;
лак-бояу материалына арналған қатайтқыш - лак-бояу материалымен өзара
әрекеттесетін және оның кебуін қамтамасыз ететін химиялық зат;
лак-бояу материалына арналған сиккатив - ауа оттегісінің қатысуымен лак-
бояу материалымен өзара әрекеттесетін және оның кебуін қамтамасыз ететін
химиялық зат;
химиялық өнімнің қауіпсіздік паспорты - химиялық өнімнің сипаттамалары
және онымен жұмыс істеудің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар
туралы мәліметтер қамтылған құжат;
лак-бояу материалдары мен еріткіштердің жарылыс қауіпсіздігі - ол кезде
жарылыс мүмкіндігін болдырмайтын немесе ол туындаған жағдайда жарылыстан
пайда болған қауіпті және зиянды факторлардың адамдарға әсерін болдырмайтын
және мүлікті сақтау қамтамасыз етілетін лак-бояу материалдары мен
еріткіштерін сақтау, тасымалдау, өткізу, қолдану, олардың қалдықтарын
кәдеге жарату және (немесе) жою процестерінің жай-күйі;
өрт қауіпсіздігі - ол кезде өрттің пайда болу мүмкіндігін болдырмайтын
немесе ол туындаған жағдайда өрттен пайда болған қауіпті және зиянды
факторлардың адамдарға әсерін болдырмайтын және мүлікті сақтау қамтамасыз
етілетін лак-бояу материалдары мен еріткіштерін сақтау, тасымалдау, іске
асыру, қолдану, олардың қалдықтарын кәдеге жарату және (немесе) жою
процестерінің жай-күйі;
лак-бояу материалдары мен еріткіштердің химиялық қауіпсіздігі - лак-бояу
материалдары мен еріткіштердің адам өмірі мен денсаулығына, сондай-ақ
қоршаған ортаға, оның ішінде жануарлар мен өсімдіктерге зиянды әсерінің
болмауы;
шектік рұқсат етілетін концентрация - ұзақ уақыт бойы күнделікті әсер
ету кезінде адам организміне зиянды әсер етпейтін қазіргі заманғы зерттеу
әдістерімен табылатын, көлем бірлігіндегі зиянды химиялық заттың ең үлкен
мөлшері; ол қоршаған ортаның санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын (жұмыс
аймағының және елді мекендердің ауасын, су объектілері мен топырақты)
бағалау кезінде гигиеналық өлшем болып табылады;
лак-бояу материалындағы және еріткіштегі ұшпа органикалық қосылыс - лак-
бояу материалында бар, атмосфераның температурасы мен қысымының белгілі бір
мәндерінде өздігінен буланатын химиялық зат;
ұшпа органикалық қосылыстардың болуы - литрге граммен көрсетілетін (гл)
ұшпа органикалық қосылыстардың салмағы;
лак-бояу материалы мен еріткіштің уыттылығы - лак-бояу материалы мен
еріткішінің құрамына кіретін химиялық заттарға іштей тән, тірі организммен
байланысқа түскен кезде ғана пайда болатын химиялық заттардың зиянды әсер
көрсету қабілетін сипаттайтын қасиеттердің жиынтығы;
сенсибилизациялайтын әсер - адам организмінің химиялық заттар әсеріне
жоғарғы сезімталдығы құбылысымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативті сілтемелер
Анықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері ... ... .
2.Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Квалиметриялық
шкалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
4.Сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің
классификациясы ... ... ... ... .
5.Өнімнің сапа көрсеткіштерінің
номенклатурасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
6.Өнімнің сапа көрсеткіштері мен базалық үлгінің номенклатурасын таңдау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.Салмақтылық коэффициентін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.Сапа деңгейін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
9.Студенттің өзіндік ғылыми
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Аннотация
Бұл курстық жұмыс Лак бояу өнімдерінің сапасын бағалау және басқару
тақырыбында жазылған. Курстық жұмыс: Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және
квалиметрия принциптері; Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде
қолданылатын негізгі терминдер; Квалиметриялық шкалалар;Сынып және топ
бойынша өндірістік өнімнің классификациясы; Өнімнің сапа көрсеткіштерінің
номенклатурасы; Өнімнің сапа көрсеткіштері мен базалық үлгінің
номенклатурасын таңдау тәртібі; Салмақтылық коэффициентін анықтау; Сапа
деңгейін бағалау; Студенттің өзіндік ғылыми жұмысы сияқты бөлімдерді өз
ішіне алады.
Курстық жұмыс 64 беттен тұрады. Жазулар Times New Roman 14 шрифтімен,
бірлік аралық интервалмен жазылған. Курстық жұмыста 4 кесте, 3 сурет
көрсетілген.
Нормативтік сілтемелер
"Лак-бояу материалдары мен еріткіштер қауіпсіздігіне қойылатын талаптар"
техникалық регламенті
ҚР СТ ИСО 9000 – 2001 Терминдермен анықтамалар.
ҚР СТ 1009-2005 Азық-түліктік емес тауарлар. Тұтынушыларға арналған
ақпарат. Жалпы талаптар.
ҚР СТ 1009 Тұтынушыларға арналған ақпарат
ГОСТ 9.008-82 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Бейорганикалық металл жəне металл емес жабындар. Терминдер мен
анықтамалар.
ГОСТ 9.032-74 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Лак-бояу жабындары. Топтар, техникалық талаптар жəне белгілер.
ГОСТ 9.072-77 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Лак-бояу жабындары. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 9.104-79 Жемірілуден жəне тозудан қорғайтын бірыңғай жүйе.
Лак-бояу жабындары. Пайдалану шарттарының топтары.
ГОСТ 9825-73 Лак-бояу материалдары. Терминдер, анықтамалар жəне
белгілер.
ГОСТ 9980.1-86 Лак-бояу материалдары. Қабылдау ережелері.
ГОСТ 9980.2-86 Лак-бояу материалдары. Сынау үшін сынамаларды
іріктеу.
ГОСТ 9980.3 - 86 Лак-бояу материалдары. Буып-түю.
ГОСТ 9980.4-2002 Лак-бояу материалдары. Таңбалау.
ГОСТ 9980.5-86 Лак-бояу материалдары. Тасымалдау жəне сақтау.
ГОСТ 28246 - 89 Бояулар мен лактар. Терминдер мен анықтамалар
Анықтамалар
Осы курстық жұмыста "Техникалық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының
Заңында пайдаланылған терминдер мен анықтамалар қолданылады
Кіріспе
Еліміздің егемендік алып тәуелсіз ел аталғанына да міне 20 жыл болды.
Еліміздің алдына қойған талаптары мен мақсаттары өте үлкен.
Егеменді еліміздің алдына қойған мақсаттарының бірі – ол Халықаралық
Сауда ұйымына мүше болу. Ал, бұл ұйымға мүше болудың бірден-бір талабы
–дүниежүзілік сауда аренасында бәсекеге қабілетті отандық өніміміздің
болуы. Оған қол жеткізу үшін – отандық өндірістеріміз халықаралық
стандарттар талаптарына жауап бере алатын сапалы өнім шығаруы қерек.
Өнім сапасын тек тексеріп қана қоймай, сапаны өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде басқару қажет. Квалиметрия – өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде сапаны бақылап, оны сандық бағамен бағалайды.
Біз өмірде сапа ұғымын жиі пайдаланамыз: іс әрекет сапасы; өнім,
көрсетілетін қызмет, еңбек сапасы; сапалы өмір және тағы басқалар.Сапа –
көп салаға тән ұғым. Оны қамтамасыз ету көптеген мамандардың ой – өрісінің
мүмкіндігі мен іс – тәжірибелерін жинақтауды талап етеді. Сапаны көтеру
мәселесі тек қана мемлекеттің, федеральды басқару органдарының,
кәсіпорындар, еңбек ұжымдары басшылары мен мүшелерінің бірлескен
әрекеттерімен шешілуі мүмкін. Бұл мәселені шешуде тауар өндірушілер мен
қызмет көрсетушілерге өздерінің талаптары және сұраныстарымен үстемдік
жасайтын тұтынушылардың рөлі өте маңызды. Қазіргі таңда тұтынушылардың
өнімге,оның сапасына деген көзқарасы мен талғамы өскен.
Бұл курсттық жұмысты қазірде базар нарығында тұтынушылардың көптеген
талаптары мен сұраныстарына ие болып отырған өнімдердің бірі –лак бояу
материалдарының сапасын бағалау және бақылау мақсатында жаздым.
Қазіргі уақытта пәтерді, тұрғын үйді немесе кеңсені жөндеу уақытында лак
бояу материалдарды қолданбауға шара жоқ. Әркім өмірінде пәтерінің
қабырғасын, төбесін, терезесін немесе есіктерін тым болмағанда бір рет
бояған болуы керек, қоршау мен шатырды ретке келтірген болуы тиіс. Көптеген
адамдар лак пен бояуды қолданудың материалдары мен тәсілдері басқа да
сылақшы жұмыстарымен айырмашылығы бар екеніне көз жеткізген болар. Олар
дағдыны, сонымен қатар материалдарды мұқият таңдауды талап етеді. Бірінші
кезекте, төсемді таңдау кезінде қызметі, құрамы, түрлері және лак бояу
материалдарға қолдану аймағын біле отырып әрекет жасаған абзал.
Лак бояу жабындары ережеге сай дереу екі функцияны орындайды – қорғаныш
және сән. Бояудың қасиеті оның құрамына қатты байланысты болады. Бояудың
құрамында байланыстыратын заттар, пигменттер, сонымен қатар қосалқы заттар
болады: еріткіштер, сиккативтер, кебуді жылдамдатқыш және басқа да көптеген
заттар болады.
Лак бояу жабындар машина құрылыс бұйымдарында коррозияға қарсы қорғаныш
ретінде, ғимараттың, құрылыс құрылымдарының ішкі және сыртқы беттерін бояу
үшін кеңінен қолданылады. Оларды жиһаздар, былғары, аяқ киімдік өндіріс,
полиграфтық өнеркәсіптерде қолданады.
Лак бояуыш төсемдер электрооқшаулауыш, герметизация кезінде, заманға сай
техниканың салаларында, соның ішінде радио және электротехникалық,
микроэлектрондық өнеркәсіп, авиациялық және ғарыштық техникада маңызды роль
ойнайды.
Қазіргі уақытта жаңа материалдар және функционалды жабындарға қойылатын
талаптардың жоғарылауын байланысты олардың негізінде сұрыпталымын кеңейту
және ары қарай лак бояу жабындарының құрылымы мен қасиеттерін
қалыптастырудың физико-химиялық процестері жайлы білімді дамыту
қажеттіліктері туындайды. Көрсетілген бағыттағы зерттеулер физико-химиялық
құбылыстар жайлы келтірімді ары қарай дамытуға бейім, қабілетті, олар
төсемнің торлы құрылымын қалыптастыру және осының негізінде жаңа
технологиялық әдістер мен оларды алу жолдарын өңдеуді алып жүреді. Олар
сонымен қатар төсемдердің оның негізінде тәжірибелік қолдану шектерін
кеңейту, қолдану сенімділігін арттыру мақсатымен функционалдау
механизмдерін және қабықша түзгіш материалдардың құрылымы мен қасиеттерінің
бағытталған өзгеруін болжамдау жолдарын терең түсінуге алып келеді.
Осы байланыста материал мен жабындардың химиясы мен технологиясы ғылым
ретінде ғылымның динамикалық түрде дамып келе жатқан салаларына бағдарлануы
тиіс: полимерлер, олигомерлер және композиттердің технологиясы мен қайта
өңдеуіне, химиялық өнеркәсіптегі материал кірістіру, полимерлердің химиясы
мен физикасына, физикалық және органикалық химияға, сонымен қатар
микроэлектроника, авиациялық және ғарыштық техникалар үшін ерекше
қасиеттері бар жаңа метариалдарды жасаудың басымды мәселелерді шешуге
бағытталуы тиіс. Келесі мәселелер әліге дейін өзекті болып:
( зиянды тасталындылар мен лас заттарды жою, қалдықсыз технологияны
құру;
( энегроресурстар мен материалдарды үнемдеу;
( еңбек шығынын қысқарту және технологиялық процестерді механизациялау
және автоматтандыру жолымен еңбек өнімділігін арттыру;
( лак бояу заттардың қасиеттерін жақсарту, жаңа прогрессивті
технологияларды өңдеу мен енгізу, бояуға беттерді дайындаудың әдістерін
жетілдіру есебінен төсемнің сапасын және беріктігін арттыру.
Лак бояу өнеркәсіптің үлесіне химиялық өнеркәсіптің өнімінің 6% үлесі
келіп түседі. Халық шаруашылығының барлық салалары, әсресе машина жасау,
прибор жасау, радиоэлектроника, авиация және кеме жасау, құрылыс, ғарыш
техникасы және т.б. лак бояуыш материалдардың тұтынушылары болып табылады.
Соңғыларының таңбалық аты 2000-ға дейін жетіп қалады.
Лак бояу өндірістің құрамына келесілер жатады: жарытылай дайындалған
өнімдер өндірісі – лак бояуыш материалдар компоненттері (қабықша түзгіш
заттар, пигменттер, пластификаторлар, модификаторлар және т.б) және олардың
негізіндегі лак бояуыш материалдардың өндірісі (лак, бояу, эмаль,
тегістеуіш, шпатлевка).
1930 ж дейін лак бояуыш материалдар өндірісінде өсімдік майы мен табиғи
шайырды қайта өңдеуші өнімдер, сонымен қатар табиғи пайда болатын минерал
пигменттер басым түрде қолданыла бастады. Қазірге дейін лак бояуыш
өнеркәсіп дамудың үлке сатысынан өтті. Синтетикалық қабықша түзуші заттар
мен пигменттерді қолдану шикізат базасын кеңейтуге үлкен мүмкіндік жаратты,
сонымен қатар жоғары сәнді сипатқа ие берік атмосфералық, термо және
химиялық төсемдерді алуға қажетті жаңа және жетілдірілген лак бояуыш
материалдарды жасауға мүмкіндік тудырды.
Қымбат тұратын және улы органикалық еріткіштерді қолдану деңгейі
құрамында ұшпайтын заттары көп, сонымен қатар экологиялық толық құнды
материалдар болып саналатын сусұйылтқыш, суэмульцииялық және ұнтақты
боуяыштары бар материалдарды шығарудың өсуі есебінен қысқартыла бастады.
Заманға сай көп сұрыпталымды лак бояуыш өнім ірі, қондырғылармен
жабдықталған, қайта құрылған немесе қайта қалпына келтірілген
кәсіпорындарда шығарылады.
Қазіргі уақытта лак боуяыш өнеркәсібінде шикізаттық қорды нығайту,
прогрессивті процестерді механизациялау, автоматтандыру және қолдану
негізінде өндіріс технологиясын жетілдіру, сонымен қатар өнімдегі жоғары
сапала эмальдар мен тегістеуіштердің үлесін арттыру және әртүрлі қызметтегі
экологиялық толық құнды материалдардың үлесін арттыру мақсатымен
шығарылатын өнімнің сұрыпталымын жетілдіру мәселелері қолға алынған.
Химиялық ғылымның дамуымен, соның ішінде полимерлер химиясының дамуы
салдарынан лак бояу өнеркәсіптің шикізаттың қоры үлкейді, ол әртүрлі
қасиеттері бар жоғары сапалы лак пен бояуыштарды алу мүмкіндігін қамтамасыз
етіп отыр.
Қазіргі уақытта лак боуяыш өнеркәсібі жылына 3 млн. т шамасында әртүрлі
лак бояуыш материалдарын шығарып отырады. Олардың көп бөлігі синтетикалық
полимерлер негізінде құрылады. Соғыстан кейінгі жылдарда бірнеше ірі лак
бояуыш зауыттар құрылды, ал соңғы уақыттары саланың көптеген кәсіпорындарын
қайта қалпына келтіру және заманға сай құрал-жабдықтармен қайта жабдықтау
жүргізіліп келеді.
Өнеркәсіптік өндірістің қарқынды дамуы адамзат алдына үлкен мәселені
қойы отыр, ол – қоршаған ортаны қорғау. Көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде
заңнамалық актілер қызмет етеді, олар өнеркәсіптің кәсіпорынға зиянды
заттарды суаттарға, жерді ластау және әуе бассейнін ластауға тыйым салатын
барлық қажетті шараларды қарастыруын міндеттейді.
Заманға сай өнеркәсіп үлкен көлемде суды қажет етеді, ол табиғи су
балансын бұзады. Сондықтан кәсіпорындарда су айналымдық жүйелерді құру
маңызды халық шаруашылық мәселесі болып табылады. Аппараттарды суытуға
қажетті суды пайдалану деңгейін азайтудың тәсілдерінің бірі болып оны
әртүрлі салқындатқыш қоспалармен ауыстыру. Лак пен бояуыштардың
технологиясының заманға сай дамуының негізгі бағыттары болып келесілер
табылады.
1. Құрамында органикалық еріткіштерінің мөлшері азайтылған немесе
еріткіштерсіз (су, ұнтақты бояуыштар және т.б.) прогрессивті экологиялық
толық құнды лак бояуыш материалдарды шағырау көлемін арттыру.
2. Лак бояуыш материалдардың сапасын төмендетпейтін эквивалентті
ауыстырғыштарды қолдану есебінен өсімдік майының шығынын қысқарту.
3. Полимеризациялық типтегі полимерлерді кеңінен қолдану есебінен лак
бояуыш материалдар сұрыптамасын кеңейту.
Заманға сай лак бояуыш материалдар, бұл көпкомпонентті қоспалар,
құрамында қабықша түзуші заттар және пигменттер, сонымен қатар
толтырғыштар, бетті белсенді заттар, диспергаторлар, қоюландырғыштар,
көпкомпонентті еріткіштер және басқа да қоспалар кездеседі. Осы
компоненттердің әрқайсысы лак бояуыш материалдар өндірісінің технологиялық
процесі мен қасиеттеріне ғана әсер етіп қоймай, соынмен қатар олардың
негізінде алынған төсемнің қасиетіне де әсерін тигізеді. Сондықтан лак
бояуыш материалдардың рецептурасын дұрыс құру үшін табиғи және синтетикалық
қабықша түзуші заттардың, пигменттердің және толтырғыштарды алудың
тәсілдері мен ерекшеліктерін, қасиеттерін ьілу қажет болады; сонымен қатар
олардың физико-химиялық процестерді диспергирлеуі кезінде жүретін табиғатын
және осы процестерге әртүрлі технологиялық қоспалардың әсерін білу қажет.
Лак бояу материалдарды халық шаруашылығының барлық салаларында кеңінен
қолданады. Олардың негізінде алынатын төсем металдан және ағаштан жасалған
әртүрлі бұйымдарды коррозия мен шіруден, жоғары және төмен температураның
әсерінен және т.б. құбылыстардан қорғайды. Көптеген төсемдерге қойылатын
міндетті талап болып сәнді қасиеттер табылады.
1 Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері
1. Квалиметрия пәнінің қысқаша даму тарихы
Сапа – объектілер және олардың қасиеттері мәнінің сипаттамасы ретінде
әрқашан адамдар үшін үлкен практикалық мәнге ие. Сондықтан, адамның барлық
ісінде сапаны бағалау мәселелері маңызды болған және бола береді.
Өнім сапасын бағалаудың алғашқы мәлім болған жағдайлары б.э.д ХV ғасыр.
Ол кезде Крит аралының көзешілері өздерінің өнімнін дайындаушы және жоғары
сапасы туралы куәландыратын арнайы белгімен бұйымдарын таңбалаған. Бұл
атаулар шкаласы немесе адрестік шкала деп аталатын шкала бойынша сапаны
бағалау болған. Қазіргі кезде фирмалық белгілер, сонымен қатар басқа сапа
белгілері өнім сапасының бағдары, бағалау көрсеткіші ретінде қызмет етеді.
Кейінірек өнім сапасын бағалаудың эксперттік әдісінің түрі ретінде ұжымдық
даналық әдісі – тұтынушылардың жалпы тәжірибесіне негізделген әдіс
қолданылды. Сапаны эксперттік бағалаудың көне мысалы шарап дегустациясы
болып табылады. Тұтынушы мұқтаждықтарының еңбек өнімдерінің сәйкестігін
анықтаудың өспелі қажеттілігі арнайы ғылыми пән – тауартанудың пайда
болуына алып келді. Бұл сату нарығында тауарлардың классификациясын,
сонымен қатар олардың сапасын және құнын бағалауды талап ететін, әртүрлі
тауарлардың үлкен мөлшерде пайда болуымен негізделді. Тауартанудың алғашқы
кафедрасы Италияда Падуан университетінде 1549 ж. ұйымдастырылды.
Халықаралық сауданың дамуы сапа категориялары бойынша өнімді жіктеуді
талап етті, бұл үшін өнімнің жеке қасиеттерін ғана өлшеу емес, барлық
негізгі тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы бойынша өнім сапасын сандық
бағалау қажет болды. Осымен байланысты Еуропа және АҚШ-та ХІХ ғ. соңында ХХ
ғ. басында баллдық өнім сапасын бағалау әдістері кеңінен қолданыла бастады.
Алғашқы рет Ресейде өнім сапасын бағалаудың аналитикалық әдісін атақты
кеме жасаушы, академик А.М.Крылов негіздеді және қолданды. Ол кеменің әрбір
қасиетінің айқындылық дәрежесін және олардың біркелкі еместігін ескеретін
сәйкес коэффициенттер көмегімен ұсынылатын кеме құрылысы жобасының сапасын
бағалаған. Осы коэффициенттерді бір жүйеге келтіру қаралатын жобалардың
сапасын сандық бағалауға мүмкіндік берді.
Квалиметрия кез келген объектілердің сапасын бағалау туралы жеке ғылым
ретінде ХХ ғ. соңында қалыптасты. Оның пайда болуы өндірілетін өнімнің
сапасын басқарудың тиімді және ғылыми негіздеудің аса қажеттілігімен
негізделді.
Бұл ғылым үшін тарихи шешім Будапешт Мәскеу мейрамханасында
энтузиасттар тобының ресми емес кездесуінде 1967 ж. қаңтарда қабылданды.
Стандарты и качество журналының 1968 ж. қаңтардағы санында квалиметрия –
сапаны өлшеу мәселелері зерттелетін және кез келген табиғат объектілерінің:
материалды және материалды емес, жанды және жансыз, заттар және процестер,
еңбек және табиғат өнімдері және т.б. сапасын сандық бағалау әдістері және
әдістемелері әзірленетін ғылым ретінде ұсынылған топтың ұжымдық
позициясынан жазылған мақала жарияланды. Мақалада сапаның әртүрлі
қасиеттері мен белгілердің көптігінен қарамастан, объект сапасын бір сандық
көрсеткішпен сипаттау мүмкіндігі дәлелденген.
1971 ж. біздің елімізде алғашқы Өндірістік өнімнің сапа деңгейін
бағалау әдісі шығарылды. Осы жылы 15 – Сапаны бақылау бойынша Еуропа
ұйымының (ЕОКК) халықаралық конференциясында бес секцияның біреуі
квалиметрия мәселелеріне арналды. 1972 ж. Таллинде квалиметрия бойынша
алғашқы жалпыкеңестік ғылыми конференция өткізілді.
1979 ж. – КСРО Госстандарты РД 50-149-79 Өндірістік өнімнің техникалық
деңгейі мен сапасын бағалау бойынша әдістемелік нұсқаулар атты жетекші
құжат шығарды.
1979 ж. бастап квалиметрия термині ГОСТ 1546-79 Өнім сапасын басқару.
Негізгі түсініктер. Терминдер мен анықтамалар стандартталған болып
табылады. ЕОКК 1971 жылдан халықаралық конференцияларда квалиметрия
мәселелерін тұрақты талқылайды.
Біздің елімізде пайда болған және белсенді дамып жатқан квалиметрия енді
шетел мамандарымен танылып және меңгеріліп жатыр. Мысалы, 1997 ж. қыркүйек
АҚШ-да квалиметрия тәсілдері мен әдістемесін қолдануды менеджерлерге оқыту
бойынша халықаралық семинар өткізілді.
2. Квалиметрияның негізгі ережелері
Квалитология – сапа туралы ғылым. Квалитология құрылымында мынадай бір-
бірімен өзара байланысты және өзара әрекеттесетін құрылымдық бөлімдерді
атауға болады:
➢ сапа теориясы, сапа табиғатын зерттеу, өнімді жасау және қолдану
кезіндерінде өнім сапасының экономикалық, әлеуметтік, ақпараттық
аспектілерін зерделеу болып табылатын пән;
➢ сапаны басқару теориясы – бұл сапаны қамтамасыз ету және басқару
ғылыми негіздері мен әдістерін әзірлеумен айналысатын ғылым
саласы;
➢ квалиметрия – сапаны сандық бағалау әдістерін зерттейтін және
іске асыратын ғылым саласы;
➢ метрология – сапаны өлшеу әдістерін зерттейтін және іске
асыратын ғылым саласы.
Квалиметрия ғылым ретінде өлшеу және бағалау құралдары мен әдістерінің
ортақтық дәрежесімен ерекшеленетін өзара байланысты теория жүйесі ретінде
қарастырылады. Мұндай теорияларға мыналар жатады:
• жалпы квалиметрия;
• арнайы квалиметрия;
• пәндік квалиметрия;
жалпы квалиметрия – жалпы теориялық мәселелерді қарастырады: түсініктер
жүйесі, бағалау теориясы (заңдар мен әдістер), квалиметрияның аксиоматикасы
(аксиомалар және ережелер), квалиметриялық шкалалау теориясы (сонымен қатар
ранжирлеу, салмақтылық).
Арнайы квалиметрияда – бағалау модельдері мен алгоритмдері, бағалаудың
дәлдігі мен сенімділігі қарастырылады: эксперттік квалиметрия, ықтималдық-
статистикалық квалиметрия, индекстік квалиметрия, квалиметриялық
таксономия, әдетте иерархиялық құрылымды болатын күрделі-бағдарланған
объектілерді жіктеу және жүйелеу теориясы.
Пәндік квалиметрия – бағалау пәні бойынша. Өнім және техника
квалиметриясы, еңбек және қызмет квалиметриясы, шешімдер және жобалар
квалиметриясы, процестер квалиметриясы, субъективті квалиметрия, сұраныс
квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы және басқалар.
Квалиметрияны жетілдіру оның пәні және мазмұны туралы әртүрлі
көзқарастардың нәтижесінен болды, олардың басты ерекшеліктеріне мыналар
жатады:
- бағалаудың сандық әдістері теориясы туралы ғана квалиметрия туралы
көзқарас;
- квалиметрия пәнін объект сапасын өлшеу және бағалау саласына дейін
тарылту, еңбек өнімдері болып табылады немесе кешенді сапа
көрсеткіштерін мәселесіне дейін тарылту;
- квалиметрия пәнін кеңейту, оны сандық – өлшенбейтін объектілерге
тарату;
- экономикадан тыс бағалау әдістеріне квалиметрия пәнінде акцент.
Бұл кезде квалиметрия пәніне көзқарастар эволюциясы орын алады.
Әлеуметтік, педагогикалық, географиялық және басқада бағыттар пайда болды.
Квалиметрияның құрылымдығы, динамикалылығы, анықтылығы және біртұтастығы
өзара әрекеттесі механизмімен қамтамасыз етіледі: жалпы квалиметрия арнайы
квалиметрияны қолданылатын бағалау әдістері мен модельдерінің ерекшелігін
ескеріп ауыстырады, ал соңғысы пәндік квалиметрияда көрініс береді. Сонымен
бірге, жалпы квалиметрия, арнайы квалиметрия және пәндік квалиметрия өзара
байланысы жалпы ерекше және бірегей динамикасын сипаттайды.
Ғылым ретінде квалиметрияның мыныдай статустарын атауға болады:
- экономикалық;
- технико-экономикалық;
- жалпы ғылымдық;
- жүйелік.
Экономикалық статус тұтынушылық құны және құнының сапа категориясының
өзара әрекеттесу политэкономикалық мазмұнымен негізделген. Экономикалық
статус позициясынан квалиметрия объектілер және процестер құратын
экономикалық қасиеттерді теориялық өлшеу, эконометрия әдістерін қамтиды.
Квалиметрияның технико-экономикалық статусы нәтижелік-шығындық тиімділік
өлшемдерінде, технико-экономикалық көрсеткіштерде, технико-экономикалық
деңгейлерде және т.б. сипатталатын объектілем мен процестердің экономикалық
және техникалық қасиеттерін кешенді бағалауға бағытталғандығын сипаттайды.
Жалпы ғылымдық статус сапа категориясының философия-әдістемелік және
жалпы ғылымлық функцияларымен анықталады және пәндік квалиметрияның (өнім,
техника, еңбек және т.б.) көпшілігін қалыптастырумен расталады.
Квалиметрияның жүйелік статусы оны жүйелі теория ретінде анықтайды. Бұл
сапа категориясы құрылымдылық, динамикалық, анықтылық, тәртіптілік –
жүйенің барлық негізгі белгілеріне иелігімен байланысты. Сонымен, мұнда
бағалауға да, талдауға да, басқаруға да жүйелік тәсілдеме болуы мүмкін.
Сапаны сандық бағалау маркетингтік зерттеуден өндірістен алу туралы
шешім қабылдауға дейін өнімнің тіршілік циклының барлық кезеңдерінде
негізделген шешімдерді қабылдау үшін қажет. Сапа квалиметриясы
бәсекегеқабілеттілікті анықтауға, сапа және баға байланысын орнатуға,
өндіріс процестерінің сапасына талдау жүргізуге, өнімді жетілдіру және
шығындарды азайту жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
процестер, жобалар және шешімдер сапасына квалиметриялық әдістер мен
тәсілдерді тарату сапаны басқарудың барлық салаларында көп критериялы
шешімдердің жақсы нұсқаларын таңдаудың қызмет ететін аппаратын жасайды.
3. Қазіргі квалиметрияның тұжырымдық ережелері мен міндеттері
Қазіргі талаптардан қазіргі квалиметрияның мынадай бастапқы тұжырымдық
ережелерін қалыптастыруға болады:
1. Квалиметрия орнату үшін жарамды сандық және сапалық түрде өнімнің
тіршілік циклының кез келген кезеңінде бағаланатын объектінің сапасы
туралы ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
2. Квалиметрия объект сапасын бағалауды динамикалық категория ретінде
қарастырады, өйткені нарық конъюктурасының өзгеруі кезінде объект
сапасының өзгеру мүмкіндігін, эксплуатациялау тәжірибесін ескеріп жоба
сапасын қолдануды, техникалық процестер мен өндіріс құралдарын
жетілдіруді ескереді.
3. Квалиметрияның негізгі әдістемелік принциптері:
- жеке алынған қасиеттер деңгейінде, сонымен қатар барлық деңгейде
объект сапасын бағалау және қасиетін өлшеу принципі;
- объект сапасын және жеке алынған эталондық үлгі сапасын салыстыру
немесе олардың жиынтық принципі;
- бір түрдегі объектілердің әртүрлі орындаудағы бәсекелес нұсқаларының
сапасын салыстыру принципі;
- объективті өлшеулер жолымен іске асырылатын өлшеу және бағалау
нәтижелерінің сенімділігі кезінде. Бағаланатын үлгі және таңдалынған
эталондық үлгілер сапасын салғастыру және салыстыру.
4. Квалиметрия екі өзара байланысты салаларда қалыптасады және дамиды,
теориялық квалиметрия саласында әртүрлі табиғатты бағалау үшін бірегей
болып табылатын сапаны бағалаудың жалпы принциптері, әдістері мен
құралдары қалыптасады; қолданбалы квалиметрия саласында теориялық
квалиметрияның ережелерін ескере белгілі бір объектілерді бағалау үшін
жұмысшы құралдар қалыптасады, сонымен бірге сапаны бағалау әдістері
мен құралдары осы объектілердің табиғатын және олардың сапасының нақты
көріну жағдайларын ескереді.
5. Әрбір қарапайым және күрделі қасиет сапа көрсеткіші мен тұтқырлық
коэффициентінің абсолютті және (немесе) салыстырмалы мәнмен бағалауы
мүмкін.
Сапа көрсеткішінің абсолютті мәндерін орнату физикалық тәжірибелер
(метрология әдістерімен) негізінде, психологиялық тәжірибелер (тәжірибелік
психология әдістерімен) негізінде, объектілердің қызмет ету аналитикалық
модельдерін құру негізінде эстетикалық және эргономикалық қасиеттерін
сараптамалық өлшеу (техникалық және экономикалық ғылымдарда жасалынған
тиімділікті анықтау әдістері). Сапа көрсеткішінің салыстырмалы мәні
қоғамдық қателік деңгейі уақытында өзгеретінді сипаттайтын көрсеткіш
мәндерін салғастырумен анықталады. Сапа деңгейінің мәні Кj сапа
көрсеткішінің және салмақтылық коэффициентінің Мj салыстырмалы мәнінің
К=f(Кj, Мj) функциясы ретінде ұсынылуы мүмкін.
f функциясы әртүрлі тәуелділікті (орташа есептелген шамалар және т.б.)
сипаттауы мүмкін. К скалярлы емес, n – кеңістікте өлшемді вектор түрінде
берілуі мүмкін.
6. Квалиметриядағы бағалау объектілері: белгілі бір сапалы, санды және
құнды өнімге сұранысты анықтайтын тұтынушы талабына нақты орындалған
немесе белгілі бір дайын өнім түрінің сапасы, берілген түр немесе
нақты орындалған өнімге қолданыстағы әзірленген немесе жаңғыртылған
стандарт талаптары, берілген өнімді дайындаушы кәсіпорында қызмет
ететін сапа жүйесі.
7. Квалиметрия позициясынан өнім сапасын бағалау жағдайына қолдануға
болатын өнім сапасының классификациясының белгілері болып табылатын
негізгі факторларға осы өнімді дайындау және іске асыру саласы,
тағайындалуы бойынша өнімді қолдану әдістері мен формалары жатады. Бұл
факторлар әрбір өнім түріне сәйкес оның қасиеттерінің құрамын, бағалау
көрсеткіштерін, сапаны бағалау міндеттері мен әдістерін таңдауды
анықтайды.
Соңғы он жылдықта өндірістің әртүрлі салаларына қолданылатын ғылыми-
техникалық қатынаста дамыған елдерже әртүрлі өнімдердің сапасын сандық
өлшеу және бағалау көптеген тәсілдері мен әдістері ұсынылып жатыр.
Автомобиль және тауар қорабы, тұрғын үйлер және ракеталық қарулар, тамақ
өнімдері және электромоторлар, аяқ киімдер және қалалық тұрғын кешендері
және көптеген өнімнің басқа түрлерінің сапасын бағалайды.
Алғышқы көзқараста барлық осы әдістер өзара байланысты емес болып
көрінуі мүмкін. Іс жүзінде, мысалы автомобиль және ер аяқ киімінің сапасын
бағалау арасында қандай байланыс?
Бұл жағдайда мынадай жалпы бағалау принциптері мен әдістерін қарастыру
қажет. Егер автомобиль және ер аяқ киімінің арасында тікелей байланысты
ешнәрсе болмаса, онда автомобиль сапасын бағалау принциптері мен аяқ киім
сапасын бағалау принциптері арасында көптеген ортақтық бар және бір классты
құбылыс ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін, екі мәселенің принципиалды
ұқсастығы туралы сұрақ қоюға болады.
Математикадан белгілі приципиалды белгілі бір зат немесе процесс
қасиеттерінен абстракцияланады және олардың тек қана идеалды математикалық
модельдері және осы модельдер арасындағы байланыс қарастырылады. Сондықтан,
сапаның математикалық моделі әртүрлі күрделілік дәрежесі бар қасиеттердің
жеке абстрактілі жүйесі ретінде қарастырылуы мүмкін. Сапаның бұл моделі
өзінің абстрактілі сипатында приципиалды қатынаста әртүрлі өнім түрлері
үшін бірдеу болады.
Сонымен бірге, осы модельге белгілі бір өнім түрінің нақты сапа
қасиетінің көрсеткіштерінің мәнін қою жалпы сапаның абстрактілі моделінен
нақты бар өнім түрінің белгілі бір сапа моделіне өтуге мүмкіндік береді.
Сонынмен, қазіргі уақытта әртүрлі еңбек өнімдеріне іс жүзінде кең
қолданылатын зерттеу қызметінің саласы қалыптасуда. Бұл саланың
математикалық, физиологиялық және әлеуметтік сипатты өзінің спецификалық
зерттеу объектісі (сапаны бағалаудың жалпы принциптері мен әдістері),
өзінің спецификалық зерттеу пәні (адам еңбегі өнімдерінің қасиеттерінің
жиынтығы), өзінің спецификалық математикалық аппараты, өзінің спецификалық
мәселелері бар.
Бұл жүйенің басқа ғылыми пәндерден айырмашылығы оның атауын білдіретін
терминнің жоқытығы болған.
Қойылған мәселені шешу үшін жаңа ғылыми терминдердің пайда болу оңайлығы
және жеңілдігі тұрғысынан ежелгі грек және латын тілдері жарамды болды.
Сонымен бірге, термин салааралық ғылымды білдіруі тиістігін ескере көптеген
мамандарға түсінікті болғаны дұрыс. Бұл оны құру кезінде ғылым және техника
саласында әдетте қолданылатын ежелгі грек және латын тілдерінің тамырын алу
керектігін білдіреді.
Аталған талаптарды ескере, ғылымның бұл саласын квалиметрия деп атау
ұсынылды, латын тілінің квали (qualitas – сапа, қасиет, сипаттама және
qualis – қандай сапада) және ежелгі грек тілінің метрео - өлшеу
сөздерінен алынды.
Метрео түбірі халықаралық ғылыми лексиконда жаппай қолданылатын болды.
Квали түбіріне қатысты орыс тілінде туынды сөздер (квалификация,
квалифицировать және т.б.) жасалды және көптеген әлем елдерінде сапа
мағынасын білдіреді. Мысалы, ағылшынша – quаlity (кволити), испанша –
cualidad (квадидад:), французша – quаlitе (калите), итальянша – quаlitа
(квалита), голландша – kwaliteit (квалитайт), немісше – quаlitаt
(квалитет).
Сонымен, квалиметрия термині өте ыңғайлы: локальді және сапаны өлшеу
түсінігің мазмұнын толық сипаттайды; әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар үшін
құрамдас бөліктері түсінікті; термин сипаттамасы кез келген туынды сөздерді
жасауға мүмкіндік береді: мысалы, квалиметриямен айналысатын ғалым,
зерттеуші – квалиметролог, сапаны өлшеу тұрғысынан бір пәнді зерттеуге
тәсіл – квалиметриялық тәсіл және т.б. Термин логикалық байланысты
түсініктер мен терминдер жүйесінің құрамдас бөлігі – мысалы, сапа туралы
ғылым – квалиномия; сапаны өлшеу және бағалаумен айналысатын байланысты пән
– квалиметрия. (бұл жерде басқа ғылымдармен ұқсастық бар: экономика –
эконометрия; биология – биометрия; психология – психометрия).
4. Квалиметрияның принциптері
Квалиметрияның принциптері өмірде бар объектілердің сапасын маңызы
бойынша анықтау,олардың маңызды қасеттерін тану. Квалиметрияда тану
теориясы гносеологияға жататын әр түрлі комплексті әдістермен бірге
методологиясы болып табылады. Квалиметрия зертеудің барлық мүмкін
объекттердің қолданбалы сапаны тану теориясы болып табылады.
Квалиметрияда кез-келген ғылыми дисциплина сияқты төмендегідей құралды
құрайтын өзінің методологиялық прнинциптері бар:
1. Квалиметрияға адамдардың шаруашылық қызметіндегі тәжірибеде әртүрлі
объектерді зерттеудің квалификационды және сандық сапа бағаларын,
қоғамдық пайдалы әдістер беруге тиіс. Өнімнің сапа бағалары
қатынасындағы мәселелері өнімді тұтынушылар мен өндірушілердің әр
түрлі қызығушылықтың болуынан тұрады. Өндіруші сапалы өнімдерді жиі
шығара алмайды,ал оны аса жоғары бағаға сатуға тырысады. Тұтынушы
сапалы өнімнің арзан бағада болғанына қызығады.Сондықтан өнім
сапасындағы сәйкес әдістер әр түрлі болуы мүмкін. Квалиметрия
тапсырмасы осындай әдістерді тұтынушылар мен өндірушілер қызығушылығын
жалпы қызығушылықты өнімдерді сапасын бағалау әдістерін және
қабылдауларды өңдеу.
2. Өнім сапасын бағалу үшін анықталатын көрсеткіштерді таңдау тұтынушылар
жағында болады. Сапаның сандық бағасы ереже бойынша өнім қасиетін
сипаттайтын мүмкін көрсеткіштер бойынша іске асады. Өнімдер тұтыну
сферасы үшін құрылады, сондықтан квалиметрияда тұтыну қасетінің
көрсеткіштерін жоғары бағалумен ерекшеленеді.
3. Бұл принципті келесідегідей пішіндеуге боладыҮөнімнің сапасының
квалиметриялық бағасын толық сапа қасиетін анықтайтын көрсеткіштер
мәнін базалық емес салыстыру үшін эталонның болмауынан алу мүмкін
емес.
Сапаның жеке көрсеткіштерінің абсолютті мәні сапаны сипаттамайды,бағалық
болып табылмайды. Сапаны сандық бағалау үшін басқалардың сапасын басқа
ұқсас үлгілердің ұқсас көрсеткіштерінің мәнін білу қажет. Бағалау яғни
өнімнің зерттелетін үлгісіндегі сапаны сандық бағалау эталон үшін базалық
көрсеткіштерінің оның сапасындағы қорытылған көрсеткіш мәнінің қатысты
көлемі болып табылады.
4. Кез келген деңгей көрсеткіші ең төменгі деңгейден басқа өткен
иерархиялық деңгейкөрсеткішіне сәйкес алдын-ала анықталып
қорытындылады. Ең төмен иерархиялық деңгей көрсеткішін сапада
түзілетін қарапайым қасиеттердің дара көрсеткіштері ретінде түсінуге
болады. Аса жоғары иерархиялық деңгей қорытылған сапа көрсеткіштерін
құрайды. Жоғары иерархиялық деңгейдің сапа көрсеткіші интегралды
көрсеткіш болып табылады.
5. Сапаны комплексті бағалау әдісін қолдану кезінде өнімнің барлық әр
түрлі қасиеттері жаңадан құрылуы керек.
6. Сапаның комплексті көрсеткішін анықтау кезінде әрбір жеке қасиеттің
көрсеткіш мәні коэффициентпен түзетілуі тиіс.
7. Барлық сапа көрсеткіштерінің коэффициенттерінің сандық мәнінің шамасы
кез-келген иерархиялық деңгейдегі бағалармен бірдей мәнде болады.
8. Объекттің толық сапасы (өнім немесе процесс) оның құрама бөліктеріне
негізделген.
9. Сапаны сандық бағалу кезінде,әсіресе комплексті көрсеткіш бойынша
бірдей және сол қасиеттердің қайталанған көрсеткіштерін өзара
негізделгендерді қолдануға рұқсат етілмейді.
10. Тағайындалуымен байланысты тек пайдалы функцияларды орындауға
қабілетті өнімдердің сапасы бағаланады.
Жоғарыда көрсетілген квалиметрияның методологиялық принциптері ғылымның
осы аумағындағы барлық концептуальды жағдайларды жетілдірмейді. Бірақ олар
техникалық өнімдердің реалды объекттердің сапасын бағалау әдістерімен
байланысты жеке және жалпы сұрақтарды шешу кезінде алынатын болып табылады.
5. Квалиметрияның қолдану саласы
Басында квалиметрия өнім сапасын өлшеу және бағалау туралы ғылым ретінде
анықталды. Бұл түсінікті жағдай, себебі, халықшарушылық өнімдері сапасының
мәселесі – маңызды мәселелердің бірі.
Қазіргі уақытта квалиметрия қайда қолданылады? Оның қолдану саласы
кеңейді ме?
ХХ ғ. екінші жартысында техникалық ғылымдарға ғана емес, гуманитарлық
ғылымдарға да қатысты негізгі ғылыми категориялар алғашында қалыптасса,
кейін сандық сипат (квантификация) алып жатыр.
Қазіргі уақытта сапаны кешенді сандық бағалау адам әрекетінің әртүрлі
салаларына көптеп ендіріліп жатыр. Отандық және шетелдік ғылыми-техникалық,
ғылыми-атақты және де қоғамдық-саяси әдебиеттерде еңбек өнімдері болып
табылмайтын әртүрлі түрдегі объектілердің сапасын кешенді бағалау және
әртүрлі процестердің жүру сапасын бағалау мәселелері қарастырылуда.
Қазіргі кезде бар сапаны бағалау әдістері (олардағы бағалау
объектілерінің әртүрлілігіне қарамастан) ішкі бірегейлігімен сипатталады.
Бұл осы әдістердің квалиметрияның негізгі принциптеріне негізделетіндігімен
түсінідіріледі. Сондықтан, теориялық квалиметрия тұрғысынан, осы әдістер
біртекті және олар бір алгоритммен сипатталуы мүмкін.
Сонымен, былай айтуға болады:
✓ сапаны кешенді сандық бағалау әдістері тек еңбек өнімдерінің
бастапқы қолдану саласынан артта қалатын барлық жаңа салаларды
қамтиды;
✓ олардың негізделетін әдістер мен прициптердің алгоритмі
теориялық квалиметрияда қабылданғандардан айырмашылығы жоқ;
✓ осы әдістердің көпшілігінің қолдану саласы, мысалы мамандардың
сапасын бағалау өте маңызды.
Сондықтан, халықшарушылығының әртүрлі салаларында сапаны бағалау
мәселесімен айналысатын зерттеушілер жұмысында бір бағыт туралы мәселені
қоюға болады, бұл мұндай зерттеулердің ғылыми деңгейінің жоғарылауына әсер
етеді. Сонымен қатар, квалиметрия саласының кеңеюі ғылыми базаны еңбек
өнімдері болып табылмайтын әртүрлі процестер мен заттардың сапасын бағалау
бойынша мәселелерді шешу әдістерінің кешеніне алып келуі мүмкін, бұл үлкен
халықшаруашылық мәнге ие.
Қазіргі уақытта квалиметрияәртүрлі өнім түрлерінің сапасын бағалау
әдістерін ғана емес және өнім болып табылмайтын заттардың, сонымен қатар
әртүрлі процестердің сапасын бағалау әдістерін біріктіре бастады деп айтуға
негіз бар.
Квалиметрияда екі термин қолданылады - өлшеу және бағалау. Егер
метрологияда өлшеу бағалаудың жеке түрі ретінде қарастырылса, квалиметрияда
олар екі тәуелсіз түсінікті сипаттайды. Квалиметрияда сандық бағалау деп
қарастырылатын өнім сапа көрсеткішін эталон ретінде қабылданған сапа
көрсеткішіне қатысты (көбінше пайызбен сипатталады) функция ретінде
қарастырылады.
Қандай бағалауларды квалиметрия қолданады? Кешенді бағалаулар үлкен роль
атқарады, яғни өнім қасиетінің жиынтығына қатысты өнім сапа көрсеткіштерін
бағалау. Кешенді бағалаудың маңыздылығы және зерттеушілердің оған назар
аударуы, квалиметрия бір тәсілмен есептеу нәтижесінде алынған кешенді
өлшемсіз бағалауларды ғана қолданады деген көзқарастың тарауына алып
келді. Бұл квалиметрияның саласын тарылтады, себебі квалиметрия саласынан
сапаны бағалаудың дифференциалдық әдісін (яғни сапа қасиетінің жеке, бірлік
көрсеткіштері) алып тастайды. Квалиметрия атауының өзі оның аппараты
әртүрлі тәсілмен алынған кез келген өлшемдегі барлық бағалау түрі болып
табылатындығын көрсетеді.
Дифференциалдық бағалау квалиметрияның құралы ғана болып табылмайды,
онсыз кешенді бағалау мүмкін емес. Іс жүзінде, кешенді әдістер негізделетін
жеке көрсеткіштерді бағалау дифференциалды бағалау болып табылады.
Квалиметрияның міндеті – сапаны бағалаудың барлық әдістерін әзірлеу және
жетілдіру. Сапаны кешенді бағалау барлық жағдайда қажет емес. Кейбір
жағдайларда сапа қасиетінің бірін дифференциалды бағалау (мысалы, екі
үлгінің жақсысын таңдау мақсатымен оларды салыстыру кезінде бір үлгінің
басқа барлық қасиеттері келесі өнімнің сәйкес қасиеттеріне тең болады)
жеткілікті болады.
6. Квалиметрияның негізгі мәселелері
Квалиметрия обьектілері сапа деген түсінікті қолдануға болатын кез
келген обьекті болып табылады. Обьектілер туралы түсінікте мына жағдайды
есте ұстау керек. Өнеркәсіптік өнімдердің обьектілерінде қолданылатын
көптеген ережелері мен әдістері ауылшаруашылық өнімдерінің обьектілерінде
де пайдаланылады.
Квалиметрияның негізгі мәселелері келесілер болып табылады:
➢ Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау, техникалық тапсырмаға
және нормативті құжаттарға келесі бақылау және қойылған бағаға
мақсатымен өнімді аналогты функционалды көрсеткіштері қосылады;
➢ Сапа көрсеткіштерінің бағалық маңыздылығын анықтау мақсатында оларды
өнімді өңдеуге техникалық тапсырмасына қосады;
➢ Оларды нормативті құжаттардағы сапа көрсеткіштеріне талаптарды
орнату;
➢ Өлшеу және тексеру негізінде сапа бағасы, сонымен бірге таңдалған;
➢ Техникалық құрылғылардың сенімділік көрсеткіштерінің негізінде
қамтамасыз ету стратегиясын қайта өңдеу.
Бұл мәселелерді келесі әдістерді қолданумен шешіледі:
➢ Эксперттік;
➢ Ықтималдық және математикалық статистикалық теорияларды
қолданумен қатар есептеулер;
➢ Тиімдендіру( оптимизазиялы).
Кез келген салалық әсер ету нәтижесі өнімділік, энергия, ақпарат,
қызмет көрсету және басқа да жағдайлардағы қоғамдық және жеке қажеттілікті
қанағаттандыру болып табылады.
Белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін арналған процесс және
әсер етудегі заттандыру нәтижесі өнімділік деп танылады.
Өнім сапасы өнім құрамының жинақтылығымен анықталады, оның
жарамдылығын оның нұсқауына байланысты шектеулі талаптармен
қанағаттандырылады.
Сандық формадағы баға бір санмен көрсетіледі, өзімен бірге сапа
мағынасын көрсететін өнім құрамының белгілі салыстырмалылығын көрсететін.
Өнім сапасының көрсеткіштері оның құрамының тек біреуіне қатысты
өнім сапасы көрсеткіші бірлікті деп аталады, оның құрамына бірден бірнешесі
қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.
Өнім сапасының комплексті көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің
қатыстылығына байланысты оны дайындауға және эксплуатациялауға немесе
қажеттілігінде қосындылау интегралды көрсеткіш деп аталады.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның осындай құрамына немесе құрамының
осындай салыстырмалылығы, өнім сапасы жайында шешім қабылдау анықтаушы
көрсеткіш деп аталады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен өнім параметрлерін
айыруға болады. Өнім сапасы көрсеткіштері өнім жарамдылығының деңгейін
белгілі бір қажеттілікте қанағаттандырып, сандық сипаттайды, сол секілді
өнімнің сол құрамын, оның сапа құрамына кіретіндер.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның бір немесе бірнеше параметрлеріне
байланысты болуы мүмкін. Өнім параметрлері өнімнің құрамы сияқты оның
сапалық құрамына кіретін өнімнің құрамы және басқалар сияқты сандық
сипатталады. Мысалы: металлкескіш станоктың ұзақмерзімділігін және
өнімділік көрсеткіші кесу геометриялық және формалық өлшемдерінің өзара
байланыстылығына қатысты табылады, оның конструктивті параметрі болып
табылушылар. Техникалық құрылғылардың бастартпаушылық көрсеткіштері болып
жиынтық өнімді қалдықсыз кесуде өзімен бірге конструктивті параметрді
көрсететін функционалдық қатысы табылады.
Өнім сапасы көрсеткіштері әр түрлі бірлікте немесе өлшемсіз түрінде
көрсетілуі мүмкін. Олар өзінің өнім түрінің оның әртүрлілігіне байланысты
түрліше сипатталады.
Өнім сапасы деңгейі- өнім сапасының мінездемесіне қатысты
анықталады, негізінен жиынтық мағынасын оның сапасының көрсеткіштерінің
базалық мағынасының жиынтығына байланысты анықталады. Өнім сапасы базалық
мағынадағы көрсеткіші деп көрсеткіш мағынасы шығын түрінде сапа бағасының
салыстырмалылығы қабылданған. Ереже түрінде бұл өнімнің аналогты
көрсеткіштері. Аналог- үйлесімді функционалды мағынаға ие өнім.
Көрсеткіштің базалық мағынасы ғылыми-зерттеу процесінде және тәжірибелі-
конструкторлық жұмыста орнатылады, өнім өндірісі кезінде қамтамасыз етіледі
және оны эксплуатациялау немесе талап ету кезінде қолдау табады. Оның
сапалық құрамына кіретін өнім қасиеті өңдеу кезінде реттеледі, өнеркәсіпте
қамтамасыз етіледі және эксплуатация кезінде іске асырылады.Сол үшін өнім
қасиетін үш топқа бөледі: конструкторлық, өнеркәсіптік және
эксплуатациялық. Сапа көрсеткіштерінің көптеген түрін үлкен анықтаумен
көрсетілген үш топқа бөлуге болады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен
конструкторлыққа жататындар жобалық берілгендерге немесе өнім моделіне
үлкен сенімділікпен анықталғандар. Өнеркәсіптік өнім қасиетіне
технологиялық және бір түрлі көрсеткіштер жатады, өнеркәсіп жүрісі кезінде
сенімді анықталған.
2 Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер
Осы курстық жұмыста "Техникалық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының
Заңында пайдаланылған терминдер, сондай-ақ мынадай терминдер мен
анықтамалар қолданылады:
Квалиметрия - әр түрлі обьектілердің сапасын сандық бағалау әдістерін
біріктіретін ғылыми сала.
Өнімнің сапасын басқару — бұл белгілеу, камтамасыз ету және сапаның
қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді
тұтыну кетіндегі жүргізілетін іс-әрекет.
Өнімнің сапасы — бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен
себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі.
Өнім сапасының деңгейін бағалау –дегеніміз өнімнің сапасын бағалау
нәтижесін немесе бағаланатын өнімнің сапа көрсеткіштерінің мәндерін базалық
мәндерімен салыстыру
Сапаны бағалау - объектінің қойылған талаптарды орындауға қаншалықты
мүмкіндігі бар екендігін жүйелі тексеру
Өнім құрамы деп обьективті ерекшелік танылады, мүмкін өңдеу кезінде
пайда болатын өнімді дайындау және эксплуатациялау.
Өнімнің сапа көрсеткіші дегеніміз – өнімнің бір немесе бірнеше
қасиеттерінің сандық сипаттамалары
химиялық зат - табиғатта өндірілген немесе өнеркәсіптік жолмен алынған
химиялық қосылыс немесе химиялық қосылыстар қоспасы;
зиянды химиялық зат - қауіпсіздік талаптарын бұзған жағдайда адам
организмімен жанасу кезінде жұмыс кезеңінде де қазіргі және одан кейінгі
ұрпақ өмірінің барынша ұзақ мерзімінде де қазіргі заманғы әдістермен
анықталатын жарақаттар, аурулар немесе денсаулық жағдайының ауытқуын, ауру
тудыруы мүмкін химиялық зат;
лак-бояу материалы - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін қорғаушы, әсемдік
немесе арнайы техникалық қасиеттері бар лак-бояу жабынын түзетін сұйық
паста немесе ұнтақ түріндегі химиялық заттар қоспасы;
еріткіш - лак-бояу материалы құрамына кіретін және оның тұтқырлығын
реттеу, пигментті еріту жәненемесе материал бөлшектерін байланыстыру үшін
қолданылатын сұйықтық түріндегі химиялық зат немесе химиялық заттар
қоспасы;
су қосатын лак-бояу материалы - еріткіші су болып табылатын, тұтқырлығы
суды қолданумен реттелетін лак-бояу материалы;
су-дисперсиялық лак-бояу материалы - су органикалық дисперсиялар
жөніндегі лак-бояу материалы;
органикалық еритін лак-бояу материалы - еріткіші органикалық зат болып
табылатын, тұтқырлығы органикалық еріткішті қолданумен реттелетін лак-бояу
материалы;
ұнтақты лак-бояу материалы - құрамында еріткіш жоқ, ұнтақ түріндегі лак-
бояу материалы;
лак - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін мөлдір лак-бояу жабынын түзетін лак-
бояу материалы;
бояу - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін жартылай мөлдір немесе мөлдір емес
лак-бояу жабынын түзетін, өсімдік майлары немесе полимерлер жөніндегі лак-
бояу материалы;
эмаль - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін қорғаушы-әсемдік мөлдір емес лак-
бояу жабынын түзетін лак-бояу материалы;
бітегіш - үстіңгі бетіне жаққаннан кейін қорғайтын лак-бояу жабынын
түзетін лак-бояу материалы;
тығыздағыш - үстіңгі бетті түзеу үшін қолданылатын, сұйық немесе паста
түріндегі лак-бояу материалы;
лак-бояу материалына арналған жылдамдатқыш - лак-бояу материалына
енгізген кезде оның кебу процесін тездететін химиялық зат;
лак-бояу материалына арналған қатайтқыш - лак-бояу материалымен өзара
әрекеттесетін және оның кебуін қамтамасыз ететін химиялық зат;
лак-бояу материалына арналған сиккатив - ауа оттегісінің қатысуымен лак-
бояу материалымен өзара әрекеттесетін және оның кебуін қамтамасыз ететін
химиялық зат;
химиялық өнімнің қауіпсіздік паспорты - химиялық өнімнің сипаттамалары
және онымен жұмыс істеудің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар
туралы мәліметтер қамтылған құжат;
лак-бояу материалдары мен еріткіштердің жарылыс қауіпсіздігі - ол кезде
жарылыс мүмкіндігін болдырмайтын немесе ол туындаған жағдайда жарылыстан
пайда болған қауіпті және зиянды факторлардың адамдарға әсерін болдырмайтын
және мүлікті сақтау қамтамасыз етілетін лак-бояу материалдары мен
еріткіштерін сақтау, тасымалдау, өткізу, қолдану, олардың қалдықтарын
кәдеге жарату және (немесе) жою процестерінің жай-күйі;
өрт қауіпсіздігі - ол кезде өрттің пайда болу мүмкіндігін болдырмайтын
немесе ол туындаған жағдайда өрттен пайда болған қауіпті және зиянды
факторлардың адамдарға әсерін болдырмайтын және мүлікті сақтау қамтамасыз
етілетін лак-бояу материалдары мен еріткіштерін сақтау, тасымалдау, іске
асыру, қолдану, олардың қалдықтарын кәдеге жарату және (немесе) жою
процестерінің жай-күйі;
лак-бояу материалдары мен еріткіштердің химиялық қауіпсіздігі - лак-бояу
материалдары мен еріткіштердің адам өмірі мен денсаулығына, сондай-ақ
қоршаған ортаға, оның ішінде жануарлар мен өсімдіктерге зиянды әсерінің
болмауы;
шектік рұқсат етілетін концентрация - ұзақ уақыт бойы күнделікті әсер
ету кезінде адам организміне зиянды әсер етпейтін қазіргі заманғы зерттеу
әдістерімен табылатын, көлем бірлігіндегі зиянды химиялық заттың ең үлкен
мөлшері; ол қоршаған ортаның санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын (жұмыс
аймағының және елді мекендердің ауасын, су объектілері мен топырақты)
бағалау кезінде гигиеналық өлшем болып табылады;
лак-бояу материалындағы және еріткіштегі ұшпа органикалық қосылыс - лак-
бояу материалында бар, атмосфераның температурасы мен қысымының белгілі бір
мәндерінде өздігінен буланатын химиялық зат;
ұшпа органикалық қосылыстардың болуы - литрге граммен көрсетілетін (гл)
ұшпа органикалық қосылыстардың салмағы;
лак-бояу материалы мен еріткіштің уыттылығы - лак-бояу материалы мен
еріткішінің құрамына кіретін химиялық заттарға іштей тән, тірі организммен
байланысқа түскен кезде ғана пайда болатын химиялық заттардың зиянды әсер
көрсету қабілетін сипаттайтын қасиеттердің жиынтығы;
сенсибилизациялайтын әсер - адам организмінің химиялық заттар әсеріне
жоғарғы сезімталдығы құбылысымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz