Деңгейлеп саралап оқыту технологиясын қолданудың тиімділігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I. Кіріспе

II. Деңгейлеп саралап оқыту

1. Деңгейлеп саралап оқыту дегеніміз не

2. Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы

3. Деңгейлеп саралап оқытудың тиімділігі

III. Механика тарауы

IV. Кинематика

1. Кинематиаканың алғашқы ұғымдары

2. Қозғалыс туралы түсінік

3. Векторлар. Векторларға амал қолдану

4. Жылдамдық

5. Қозғалыс түрлері. Бір қалыпты түзу сызықты қозғалыс

6. Лездік жылдамдық

7. Үдеу

8. Бір қалыпты айнымалы қозғалыс. Еркін түсу удеуі

9. Бұрыштық жылдамдық. Бұрыштық ығысу

10. Физикалық шамаларды өлшеу

11. Центрға тартқыш үдеу

12. Деңгейлеп саралап оқытуды қорта келгенде

V. Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім
берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие болады.
Қазақстан – дербес мемлекет. Еліміздің болашағы - бүгінгі балалар. Ал
олардың қандай азамат болып шығуы мұғалімдерге байланысты. Еліміздегі жаңа
білім беру реформасы 12 жылдық білім беруге көшу арқылы шығармашылықпен
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық үлгіні жасауды
және әлемдік білім беру кеңістігіне жедел енуді қамтамасыз етуді мақсат
етеді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандартына сәйкес Физика оқу пәні Жаратылыстану білім саласына жатады.
Физика курсының негізгі орта білім беру деңгейі (7-9 сыныптар) пәнді әрі
қарай (10-11-12 сыныптарда) зерделеу үшін негіз болып табылады. 10-11-12
сыныптарда физика курсы жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-
гуманитарлық бағыттар бойынша оқытылады.
Бұл жағдайда негізгі орта білім беру
деңгейіндегі физика курсы жаңа мәнге ие болады. Ол базалық аяқталған,
физика ғылымының негіздері бойынша барлық оқушыларды олардың болашақ
мамандығына тәуелсіз іргелі білімдер жүйесімен қамтамасыз етуді көздейді.
Сондықтан курс бағдарламасы қазіргі заманғы адамның жалпы мәдениетінің
негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін мазмұнға сүйенуге тиіс.
Физика оқу пәні ретінде қоршаған әлемнiң сансыз құбылыстарында орын
тебетiн табиғаттың жалпы заңдылықтарын қарастырады, оның ғылыми, техникалық
және гуманитарлық әлеуеті бар, ол адамзат мәдениетінің маңызды құраушысы
болып табылады. Физика оқу пәнінің негізгі орта білім беру
деңгейіндегі мақсаты оқушылардың ақыл-ойын, танымдық және шығармашылық
қабiлетiн дамыту; физиканың қазiргi қоғам өмiрiндегi және жалпы адамзат
мәдениетiн дамытудағы рөлiн ашу; табиғатқа ғылыми көзқарасты бекiту;
адамның дүниеге қатынасына, жеке тұлғаның құндылық жүйесiне, физикадан
берiлетiн бiлiмдi түрлi мәселенi шешуге шығармашылықпен қолдануға алғы шарт
болатын әлеуметтiк мәнi бар бiлiктер мен дағдыларды оқушы бойында
қалыптастыру болып табылады.

Оқу пәнінің міндеттері:

- оқушылардың ғылыми дүниетанымы мен ой-өрісін, танымдық және
шығармашылық қабілетін дамыту; әлемнің физикалық бейнесі, ондағы адамның
орны мен рөлі туралы біртұтас көзқарасын қалыптастыру; - ғылыми
таным әдістерін, ғылыми мәлiметтердi түсiну, ғылыми бiлiмдi өз бетiнше
игеру және қолдану, физикалық құбылыстарды бақылау, оны түсiндiру, өз
бетiнше зерттеулер жүргiзу біліктілігін қалыптастыру; - жауапкершілікке,
ғылыми және экологиялық мәдениетке, физика ғылымының әлеуметтік рөлін
түсінуге тәрбиелеу; - ғылым мен техниканың,
заманауи технологиялардың негізгі даму бағыттары туралы түсінік
қалыптастыру. Физика пәні бойынша білім мазмұнын
таңдап алудың негізіне төмендегілерді ескеретіндей негізгі тұжырымдық
ұстанымдар басшылыққа алынды, яғни негізгі орта білім беру деңгейіне
арналған физика курсы: - логикалық аяқталған және біртұтас, яғни ол бізді
қоршаған әлемнің ғылыми бейнесін жасауға мүмкіндік беретін қазіргі заманғы
физиканың негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын және теориялық қорытындыларын
кешенді түрде қамтиды; - ғылыми
дүниетаным (табиғат, техника, ондағы адамның рөлі, оның түрлендіруші іс-
әрекеті, қоршаған ортаны қорғау проблемалары және т.б.) қалыптастыруды
қамтамасыз етеді, адамның тұрмыстағы және өндірістегі практикалық қызметі
үшін қажетті физиканың қолданбалы мәселелерін, әсіресе, қазіргі заманғы
технологиялар жайлы кейбір мәліметтерді қарастырады;
- оқушыларда зерттеудің ғылыми әдістері
мен ғылыми танымның әдіснамасы туралы, стандартта көрсетілгендей, жаңа
білімдерді өзбетінше меңгеру мен білімді жалғастыру үшін қажетті түсініктер
қалыптастыруды көздейді;
- оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес танымдық
мүмкіндіктері, сонымен бірге олардың жаратылыстану-математика пәндерінен
алған білімдері ескеріледі;
- деңгейлік саралауға бағдарланған, яғни оқу материалы оқушылардың
басым көпшілігіне түсінікті болуымен қатар, физиканы тереңдете оқуға
қабілеті мен қызығушылығы бар оқушылардың да талап-тілектерін ескереді.

Деңгейлеп саралап оқыту

Деңгейлеп саралап оқыту технологиясын қолданудың тиімділігі

Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында 2020 жылға қарай еліміздің білім беру
жүйесі толықтай 12 жылдық білім беруге көшеді деп жоспарланып отыр . 12
жылдық мектептің басты ерекшелігі – баланың жан-жақты дамуына, өз пікірі
мен ойын ашық жеткізуіне, әр адамға табиғатынан берілген шығармашылық
әлеуетін толық іске асыруына ықпал ететін, өзін-өзі танып, келешегін
айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамның экономикалық, мәдени, саяси,
өміріне белсенді араласуға мүмкіндік береді. Аталған мәселені жүзеге
асыру үшін тұтас педагогикалық үдеріс пен білім мазмұнын жетілдіріп,
технологияландыру қажеттілігі туындап отыр. Сондықтан педогогтеріміздің
алдында үлкен індет, ауыр жүк тұр. Жасыратыны жоқ, бұрын оқыту ісіне
біржақты қарап, оқытуды тек сабақты тек жақсы беру деп санап келдік. Соның
салдарынан ауыртпалық мұғалімнің мойынына түсті, ол өзі сабақ айтады,
сөйлейді, сұрайды, қосымшалармен толықтырады, яғни сабақ үрдісінің
барысында ұстаздық қызметі басым еді. Бала тек тапсырманы орындаушы ғана
болады. Қазір бұл әдіс-тәсілді қоғамның дамуы қолдай ала ма? Жоқ. Себебі,
заман ағымына сай оқыту мен тәрбие ісін жаңаша жетілдіруді өмірің өзі талап
етеді. Ендеше бұрынғы дәстүрлі оқыту жүйесінің озығында, тозығын да қайта
қарап, оқытудың жаңа технологияларын сабаққа енгізуге шұғыл бетбұрыс
жасалды. "Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар" демекші, оқу-
тәрбие жұмысын жақсартуды ойласақ, мектепте атқарылар әрбір игі істерді осы
заманға икемдеп жаңғырта, жандандыра түсуіміз, сөйтіп оқу-тәрбие
жұмысындағы кемшін тұстарымызды толықтыру жолдарын қарастырумыз керек. Ол
үшін жоғарыда айтқандай сабақ беру үрдісіне оқытудың жаңа технологиясын
батыл енгізу қажет. А.Байтұрсыновтың "Мектептің жаны - мұғалім" деген сөзін
еске түсірсек, мектебіміздің жоғары нәтижеге жетуі, ұжымдағы мұғалімдердің
оқытудың жаңа технологиясын сабаққа кеңінен енгізу шығармашылық
ізденістеріміздің нәтижесі екені даусыз. Осыған орай, білімге деген
көзқарас түбегейлі өзгеріп, жаңа бағыттағы мектептер пайда болып, білім
мазмұнының толығымен жаңартуына алып келді . Дәстүрлі бағыттағы
мектептерден бөлініп шығып, өз алдына оқытудың формаларын ұйымдастырған
жаңа типі мектептер бой көрсетті. Мұндай мектептерде заман талабына сай
білім беріп жатқан білім мекемелеріне жатқызуға болады. Ал жаңа типті
мектептің негізгі мақсаты жеке тұлғаны жан-жақты дамыту.
Жас ұрпаққа заман талабына сай
білім беру әрбір ұстаздан шығармашылықпен жұмыс істеуді, үлкен ізденісті
талап етеді. Білі беру саласындағы оқытудың озық технологияларын
менгермейінше сауатты, жан-жақты маман болуы мүмкін емес.
Қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру жүйесіндегі
алдын ала оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр. Осыдай
сұрақтарға орай оқытудың әртүрлі технологиялары жасалып, мектеп
тәжірибесіне енгізілуде. Оқытудың жаңа технологияларын күнделікті сабақ
үрдісінде пайдалану үшін әр мұғалім өзінің алдында отырған оқушыларының жас
ерекшеліктерін ескере, педагогтік мақсат-мүдесіне сай, өзінің шеберлігіне
орай таңдап алады . Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі,
шығармашалық белсенділігі, шығармашылық ізденісі қз мамандығына деген
сүйіспеншілігі, алдындағы шәкірттерін бағалауы ерекше орын алады.
Жалпы педогогика ғылымында баланы оқытумен тәрбиелеудің
мақсаты жан-жақты дамуынан жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылғандықтан,
бұл жерге де, жаңа технология бойынша, әдістемелік басты компоненті оқыту
мақсаты болып қалады. Бірақ ол мақсат жеке тұлғаға өздігінен дамуға жағдай
жасау сондықтан оның өзіндік та Барлық педагогикалық жүйе құрамы
бөліктерінде инновациялық, технологиялық үрдісі іске асуы үшін
төмендегідей жұмыстар істелуі тиіс. Біріншіден, өсіп келе жатқан ұрпақтың
білім алуын жаңа бағытқа салу үшін оқытудың дәстүрлі емес сабақ түрлері мен
жаңа әдіс-тәсідерден қолдану. Екіншіден, жалпы білім беретін мектептегі оқу
жүйесінің мазмұнына өзгерістер енгізу. Үшіншіден, оқушылардың ойлау
қабілеті жаңалықтарды тез қабылдауды қалыптастыру және ол жаңалықтарды
өмірде қолдана білуге үйрету.
Технология – грек тілінен аударғанда шеберлік деген ұғымды білдіреді. Бұл
сөздің мағынасы- педагогика саласында қолданғанда шеберлікпен өнім алу,
нақты нәтижеге жету. Технология – оқушы мен ұстазға бірдей қолайлы жағдай
тудырушы оқу процесін ұйымдастыру және жүргізу, бірлескен педагогикалық
әрекетті жобалаудың жан-жақты ойластырылған үлгісі. Ал педагогикалық жүйе
дегеніміз – белгілі бір қабілеті бар дара тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған педагогикалық әсерді ұйымдастыруға қажет құралдар, әдістер мен
тәсілдердің өзара байланысқан бірлігі.
Қазіргі дидактикалық білімдер жүйесінде педагогикалық технология
және оқыту технологиясы деген ұғымдар туындауда. Педагогикалық технология
ұғымының мәні оқыту технологиясы ұғымынан кең ауқымдырақ.
Педагогикалық технология- оқу-тәрбие
үдерісінің шығармашылықпен терең ойластырылған көптеген факторларының
үйлесімділігі, оқыту мен тәрбиелекдің тиімділігін қамтамасыз ететін жаңа
құрамдас бөлігі. Ресей педагогы Лихачев Б.Т.- педагогикалық технология –
оқытудың, тәрбие құралдарының арнайы жиынын, әдіс-тәсілін анықтайтын
психологиялық-педагогикалық нұсқаулар бірлестігі, педагогикалық ықпал
етудің ғылыми-педагогикалық сипаты, - деп анықтайды.

Ал оқыту технологиясы – оқытудың тиімді жолдарын зерттейді, ғылымда
оқыту процесіне қолданылатын әдістер, тәсілдер мен қағидалар жиынтығы. Ол
оқыту процесінде нақты жүйе қызметін атқарады. Танымдылық іс-әрекеті
белгілі бір дәрежеде белсендіру қажет. Педогогикалық технологияны құруға
қажет тұжырымдамада С.Л.Рубенштейннің енбектерінде айтылған, "ойлау
барысында ойлау обьектісін жаңа байланыстарға қосуға педогогикалық,
психологиялық берік негізі бар" – деген ойынан алынған . Ол бойынша
өнертапқыштық пен жаңалықты ашуға болады екен . Технологияда тағы бір
психологиялық негізі болып табылатын теория-дамуы "актуальді даму"
аймағынан " жақын арадағы даму " аймағына ауысуы туралы теориясы. Бұл ауысу-
тапсырмаларды қайталап орындауға арналған 1-ші деңгейден өнімді іс-
әрекетті қажет ететін жоғары деңгейлерге ауысу негізіндегі іс-әрекет арқылы
жүзеге асады. Оқушылардың білім-білік
дағдыларын жетілдіру үшін деңгейлеп саралап оқыту технологиясын өз
тәжірибеме енгізудемін. Саралаудың негізгі ұстанымы оқыту мазмұнын тарылту
емес, ол мұғалім тарапынан оқушыларға таразыланған көмек болуы тиіс.
Негізінен тәжірибеде саралап оқудың екі түрі кеңінен Қарастырылады:
деңгейлік және бағдарлық. 12 жылдық білім - нәтижеге бағытталған,
әлемдік білім беру жүйесі негізінде сапалы білім алуға негізделген жүйе
болса, білім сапасы - білім беру мекемелеріндегі оқыту мен тәрбиелеу
қызметтерінің әртүрлі жоғары көрсеткіштерінің жиынтығы.Білім сапасы білім
беру мазмұны, оқыту формалары мен әдістері, технологиялары негізінде
анықталады. 12 жылдық білім жағдайында білім сапасын арттыруға
және нәтижеге бағытталған оқыту технологияларының бірі - деңгейлеп, саралап
оқыту технологиясы. Деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы пайдалану оқушы
белсенділігін арттырып, білімін саралап қана қоймай, қол жетімді нәтижеге
жеткізіді көздейді.
Деңгейлік саралау – оқушылардың бір сыныпта, бір бағдарлама және бір
оқулықпен оқу материалын түрлі деңгейде меңгеруі.
Бағдарлық саралау –оқушылардың әртүрлі тобымен оқу материалын деңгейі
жоғары мазмұны бағдарламамен оқып-үйренуі.
Бұл технология, біріншіден, дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға
мүмкіндік береді, өйткені ол оқушының ойлау, елестету мен еке сақтау
қабілеттерін, ынтасын, белсенділігін, білім сапасын дамытуға көмектеседі.
Деңгейлік саралау технологиясы оқушының да мұғалімнің да белсенді
шығармашылық қызметін дамытуға бағытталған. Балалардың даму деңгейінің
біріңғай болмауына және қабілеттеріндегі айырмашылықтар мен басқа да
себептерге байланысты оқу үздіктері мен үлгермеушілердің пайда болатыны
белгілі. Осыған орай, деңгейлеп саралап оқыту технологиясы әр оқушының
қабілетіне, мүмкіндігіне, деңгейіне қарай оқытуды көздейді. Сабақ барысында
міндетті 3 деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жасаймыз. Тапсырмаларға
төмендегідей талаптар қойылады
1.Оқушылық деңгей:

1) Жаттап алуға лайықталған болуы керек;

2) Алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілген Білімнің өңін өзгертпей қайталап,
пысықтауға мүмкіндік беруі;

3) Тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті және өмірмен байланымты болуы
керек.

Яғни мұндай талаптар жаңа тақырыпты игеру соңында шығарған есептерге
ұқсас тапсырмалар құру арқылы орындалады және олар оқушының өзі шығарған
ереже анықтамаларын бекітуге арналады. Мұндай тапсырмаларды құрастырған
кезде олардың танымдылығы мен қызықтылық жақтарына ерекше көңіл аударған
жөн. 2. Алгоритімдік деңгей

1) Өткен материалдарды реттеуе және жүйелеуге берілген тапсырмалар. Бұлар
өзгертілген жағдайлардағы тапсырмалар, яғни бұрынғы тапсырмаларға
ұқсас, бірақ оларды орындау үшін алғашқы алған білімдерін түрлендіріп
пайдалану қажет болады.

2) Оқушылардың ойлау қабілетін жетілдіруге беоілген тпсырмалар. Бұлар:
логикалық есептер, ребустармен сөзжұмбақтар.

3. Эврикалық, шығармашылық деңгей:

1) Танымдық ізденім түріндегі тапсырмаларды орындау барысында жаңа
тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым білімдерін жетілдіріп,
тереңдетумен қатар, жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашуы тиіс.
Мұндай жұмыс-анализ бен синтез және салыстыру арқылы негізгісін
анықтау, қорынтындылау сияқты ой жұмыстарын қажет етеді. Мұндай
есептерді шешу барысында оқушылар жаңа есептерге тап болады да
проблемалық жағдай туындайды. Оны шешу ұшін оқушы жаңа әдістер іздеуі
керек;

2) Өзжігінен мысалдар мен есептер құрастыру және оны өздігіиен шығару,
өмірден алынған мәліметтер диаграмма, графиктер салу жергілікті
жағдайда өлшеу жұмыстарын жүргізу, көрнекті құралдар дайындауға
берілетін тапсырмалар;

3) Оқушыларды белсенді ой еңбегінің нәтижесінде жаңаша, бұған дейін
болмаған, белгілі бір дәрежеде олардың икемділігін байқататын дүние
жасап шығуы негізделген (теорема дәлелдеу, заңдылықтарды оқулыққа
сүйенбей мұғалімнің көмегінсіз қорытып щығару);

4) Олимпида есептерін шығару;

5) Берілген тақырыпқа өз бетімен реферат, баяндамалар дайындау.

Демек, бұл тапсырмалар - оқушылардың біліктілігі мен дағдысын
қалыптастыру және бағалау деңгейі болады. Жоғарыда айтылғандай 1-
деңгейдің тапсырмаларын орындап үлгерген оқушыларға қалауы бойынша 2-, 3-
деңгейлік тапсырмаларды орындау тапсырлады. Нәтижесінде, оқушылардың табиғи
қабілеттері мен дарындылық қасиеттерінің ашылуына және дәстүрлі оқытудағы
келесі прблемаларының шешіліуіне жақсы жағдай жасалады.
Олар:
● Әр оқушының барлық пән бойынша толық үлгеруіне кепілдік
алуы; ● Артық жүктеме тарату проблемасы шешіледі;
● Оқушының " екі алып қалуы " , " үлгермей қалуы " үрейінің жойылуы;
● Әр оқушыға үй
тапсырмасын саралап беру проблемасы шешіледі; ● Оқушыны бағалаудағы
әділетсіздік проблемасы шешіледі; ● Оқушыға табиғи жолмен кәсіптік
бағдар беру және оның қабілеті жететін саласынын дарын ашу проблемалары
шешіледі; ● Оқушылардың мемлекеттік стандартты
талаптарына сай білім алуына қамтамасыз ету:

Деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы оқыту педагогикалық
технологиясында алынған нәтиже сәйкесті меңгеру деңгейлері түрінде
анықталады. Бұл жағдай: а)
оқушының барлық пән бойынша толық үлгеруіне оқушының оқу материалын
жеңілден күрделіге қарай жүйелі меңгеруі; ә) алынған
нәтижені өлшеуге; б) бағалаудың жетелеушілік қасиеті; в) дамыта
оқытудың болатындығы г)оқу процесінің жарыс
түріндеұйымдастырылуы әдіс – тәсілдерін қолдануға ыңғайлы жағдайлар
жасалуы, т.б. себептерге байланысты оқушының оқу материалын қажетті минимум
деңгейінде меңгеруіне жағдай жасайды.
Меңгерудің әр кезекті деңгейіне өтіп отырған сайын ынта, мотив,
белсенділік, білік пен дағды да өсіп отырады. Ендеше оқыту технологиясын
оқу процесіне енгізу – білім сапасын қажетті деңгейде қамтамасыз етуге оны
көтеруге, тіпті басқаруды қамтамасыз етеді. Деңгейлік саралау негізіндегі
педагогикалық технология мазмұнының ерекшілігі. Жеке оқушыларға нақты
білімге, тұлғалық құрылымдарға бағыттау. Білім мазмұнының сипаты мен
көлемі, оқу жоспарының, материалының, оқу деңгейін, оқу мазмұнын баяндау
түрлерінің дидактикалық құрылымы. Оқушылар бір сыныпта, бір бағдарлама және
бір оқулық бойынша оқи отырып, материалды әртүрлі деңгейде игере алуы
деңгейлік саралау деп аталады. Сондықтан міндетті дайындық деңгейі
анықтаушы шарт болып табылады. Міндетті дайындық деңгейіне жету оқушының
мазмұнды игеруге қойылатын ең аз қажетті талаптарды орындағанын сипаттайды.
Осының негізінде материалды игерудің жоғарырақ деңгейлері қалыптасады.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – білім
алушыларды қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау,
оқытудың тиімділігін арттыра отырып, сапалы білімге қол жеткізу.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы
Білім жүйесі ел өміріндегі стратегиялық маңызды болып табылады. Ал,
оқу әдісіндегі дәстүрлі әдәстердің озық заман талабына сай жауап бере
алмайтындығы өз–өзінен түсінікті. Бүгінгі уақыт талабына сәйкес білім
беруді одан әрі жетілдіру оқу тәрбие просесіне озық тәрбие процесіне озық
тәжірибені, ғылыми жетістіктерді енгізіуді талап етеді. Белгілі педогог
Ш.А.Амонашвили: Оқушылардың білімін арттыру, пәнге қызықтыру үшін
оқытуда, жалпыға алынғанда ең бірінші оқушыларды неге қызығатының анықтап
алып, содан соң содан бастау керек , - дейді. Физика пәнің оқыту барысында
оқулықтағы материалды құрғақ баяндаудан гөрі қызықты, бейнлелі түрде
түсіндіруге оқыушылардың ойлауына бағытталғаны дұрыс деп ойлайды. Физика
мұғалімдерінің педагогикалық жұмысына қойылатын талаптардың басқа пәндер
мұңалімдерінің жұмысына қойылатын талаптардан гөрі елеулі ерекшеліктері,
айырмашылыұтары бар. Сол талаптарды іске асыру – мұғалімнің жұмыстарының
мақсаттылығын күшейтіп сабаққа және сабақтан тыс уақытында нәтижелі әрі
құнды материалды ұйымдастыруына мүмкіндіктер туғыздырады.
Соңғы жылдары біз білім беру саласында болып жатқан
ірі өзгерістерге куә болып келеміз . Білім беру стандарттарының өмірге
келуі, оның оқу орындарына ене бастағанымен, оған сәйкес, оның сөзсіз,
орындалуына кепілдік беретін педагогикалық технологияның жоқтығы біршама
қиындық келтіруде. Әр оқушының мемлекеттік білім стандарты деңгейіне жету
үшін әр оқу орынға әдеттегі дәстүрлі орнына жаңа педагогикалық құрылым
қажет. Деңгейлік саралап оқытуды мен өз
сабақтарымда өткен тақырыптарды тапсырмалар беріледі. Бірінші деңгейдегі
тапсырмалар – базалық стандарт болып табылады. Оларды орындауда оқушы бұл
пәнен өткен нақты материалдарды қайталап айтып беру деңгейінде болады.
Бұларды әр бір оқушы орындау тиіс.
Екінші деңгей тапсырмаларын оқушылардың оқу және ойлау қабілетін
жетілдіретін жалпы және арнайы тәсілдерді игеруді қамтамасыз етеді. Үшінші
деңгей тапсырмалары оқушылардың алған білімдерін ойлап, талғап пайдалануды
талап етеді. Бір деңгейден екіншіге өту жүйесінің шекарасы сезілмейтіндей
өте икемді болуы тиіс. Деңгейлік саралап оқыту техналогиясы
кәдімгі қатардағы оқушылардың әр бір оқушыдан артықшылықтарын есепке алатын
жеке тұлғаны жетілдіру оқыушыға айналуына себебін тигізеді, пән
негіздерін жақсы бере алатын алдынғы қатардағы оқу орнына айналады.
Міне осындай тәсілдерімен өзгермелі ортада тиімді шешімді жылдам қабылдай
алатын, өзіндік ойлау қабілеті бар өзін өзі жетілдіре алатын жаңа типтегі
адамды қалыптастыруға , тәрбиелеп шығаруға болады . Осындай қасиеттері бар
адамдар әлуметтік жағынан да өзін –өзі жақсы қорғай алады.
Оқушылармен жеке жұмыс істеумен қатар
кейде оларды екі екіден топтастырып , бір тапсырма беремін . Мұндайда бір
оқушының жетекші болып тағайындалады да , олар есепті талқылап , шығару
жолын қарастырып шығарған есептерін бірлесіп қорғайды . Егер әлсіз оқушы
шығарылу жолдарын айтып бере алмаса , дұрыс жауап бермесе , екіншісінінде
бағасы төмендетілкді . Мұндай тапсырмалар оқушыларды жеке қасиеттерін
есепке алуды талап етеді , оларды ұжымдық түрде жұмыс істеуге үйретеді .
Осы деңгейлік сараланған тапсырмалардың тестік сынақ жұмыстарының
тиімділігін айта кетейік .
Деңгейлеп саралап оқытудың тиімділігі

• Оқушының деңгейлік тапсырмаларды өздері таңдайды. Егер қиын деңгейлік
тапсырмаларды орындай алмаса, онда ол тапсырмадан жеңіліріек алады.
• Әр бір оқушы тапсырмамен қамтамасыз етеді;
• Оқушылардың бір-бірінен көшіру әдеті жоғалады, адамгершілік қасиетке ,
жоғары саналыққа баулыйды;
• Оқушының пәнге деген қызығушылығын арттырады, ақыл-ойын, ойлау
қабілетін дамытады;
• Оқушының шығармашылық жеке тұлғасын қалыптастыруға және ынтасын
дамытудағы рөлі үлкен;
• Оқушының жеке тапсырмалардың әр түрлі болуы жеке тұлғаның өзін–өзі
дамытуға, оны әдебиеттерден ізденіп оқуға және өз бетімен білім алуға
дағдыландырады;
• Тапсырмалардың деңгейлік болып берілуі оқушылардың қызығушылықтығы өз
бетімен орындауға дағдыландырады;
• Деігейлік тапсырмалардың орындалуына қарап бағалау жеңіл болады;
• Деңгейлік жеке тапсырмалар жеке тұлғанын өзіндік қалыптастырып,
дамытып, оны ақпараттық қоғамдық өмірге пайымдауда үлкен рөл атқарады.
Педогогикалық технология – қазіргі талапқа сай анықталып, іріктеліп,
реттелген оқудың жаңа мазмұны, әдіс-амалдарының дидактикалық талаптарының
психолоиялық – педогогикалық жиынтығы. Педогогика ғылымының докторы,
профессор Ж.Қаратаевтың Әртүрлі деңгейде оқу жас ұрпақты оқыту және
тәрбиелеу барысында үнемі қолданып келеміз. Ж.Қаратаевтың технологиясының
жемісі сол, ол оқушының күшпен оқытудан аулақтатып, ақпаратты өз бетімен
ізденіуге, ешкімнің көмегінсіз өз бетінше ойланып шешім қабылдауға
дағдыландырады. Әсіресефизика және астраномия сабағында оқушы өзі ізденіп,
қосымша әдебиеттерді қолдана отырып, өз ойын тұжырымды жинақтап, дұрыс
жауап беруге, шешен сөйлеуге қалыптасады.
Такырып бойынша жасақталған деңгейлік тапсырмалар жүйесі дамыта оқыту
идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, деңгейлік
тапсырмалармен жұмыс жасау арқылы оқушының өздігінің жеке жолы, даму
динамикасы, ынтасы, ойлауы, есте сақтауы, оқу сапасы арта түседі, әр
оқушының ой-өрісі кеіейеді және білім сапасының дамуына қамтамасыз етеді .
Деңгейлік оқытудың ерекшелігі оқушылардың сабақ барысында бірнеше деңгейде
жұмыс жасай алатынында. Жалпы мектептерде физика және
астраномия сабағында деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыта оқыту әдісін оқу
барысына талқылап көрелік.Мектеп оқулығын қарап көрсек.
А деңгейін де: тапсырмалары жалпыға бірдей стандартты
білім негізіндегі тапсырмалар беріледі, яғни білімнің минималды шегі, бұл
деңгеймен сынап оқушылары толықтай жұмыс жүргізе алады. Осы деңгейге сай
тапсырмалары алдыңғы сабақтарда алған білімдеріне және оқулықтағы
мәселелерге байналысты құралады .Бұл тапсырмалар көп ойлануды, ізденуді
талап етпейді. Сондықтан оқушылардын жедел түрде қайталау барысына
орындауға арналып реттелген тапсырмалар жиынтығы. 7-інші сыныбында
Бірқалыпты қозғалыс және біқалыпты емес қозғалыс тақырыбын өткенде
тәжірибиелерге сүйену арқылы қозғалыс түлерінің ережелерін тұжырымдау,
ерекшеліктерін көрсетіуді оқушылырға тапсырылады. Алған білімдерін пысықтау
үшін қарапайым есептер беріледі.
В деңгейін де: бұл кезеңіне көтерілгенде тапсырмалар
күрделене түседі. Оқушы өзі ізденіп, мұғалімнің түсіндіріуімен қабылданған
жаға ақпаратты пайдалана отырып қз бетімен жұмыс жасауға көшеді. Оқушы
бойында ойлау, таным дағдылары қалыптаса бастайды. Оқушылар алгоритімдік
сатыға көтерілгенде тапсырмаларға зор мән бере, оны талдауға көшеді.
Алдыңғы деңгейде аталған тақырыпты жалғастыра талқылай бастайды. Оқулық
қарастыра қозғалыс түрлерін айтамыз және олардың түсініктерінің негіз
дегендеріні түсіндіреміз. Бір қалыпты қозғалыс және
бірқалыпты емес қозғалыс мынадай түрде талданады:

1. Бірқалыпты қозғалыс және бірқалыпты емес қозғалысты анықтау .

2. Бірқалыпты қозғалыс және бірқалыпты емес қозғалыс жылдамдығына
сипаттама .

3. Бірқалыпты қозғалыс және бірқалыпты емес қозғалыстың айырмашылықтары .

4. Әр оушы қозғалысқа және қозғалыс жылдамдығына байланысты қз пікірлерін
білдіру .

С деңгейінде: Оқушы талдау, жинақтау, салыстыру сияқты танымдық
жұмыстар жүргізілді. Эвристикалық сатының ерекшелігі - оқушылар қосыша
әдебиеттерді пйдалана отырып белгілі бір мәселеге дұрыс жауап бере білуге
дағдыланады. Бұл тапсырмаларды орындауда оқушының ой белсенділігін негізгі
қызмет атқарады. Шығармашылық деңгейінде: Қосымша
тапсырмалар арқылы қабілетті дарынды, талантты оқушылырға арналған саты,
яғни оқушы таза өзіндік шығармашылығын байқатады. Жаңа тақырыпты оқушылар
шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен меңгеру қажет. Бұл сатыда оқушылар
өз бетімен түрлі тапсырмалар орындайды. Мысалға 7-інші
сыныбында өтілген тақырыптар бойынша есептер жиынтығын беріп, оқушылардың
білімін алғашқы екі деңгеймен тексеріп көрелік:
7 сынып. Деңғейлік Бақылау жұмысы .

Тақырыбы: Механикалық қозғалыс. Мақсаты:
Оқушылардың тарау бойынша алған білім, білік дағдысын тексеру.

А деғейі бойынша :
1. Ұшқыш 150 км қашықтықты реактивті үшақпен 2,4 минутта ұшып өтті.
Ұшақтың орташа жылдамдығын тап. 2.
Автомашина бензин құтысының сыйымдылығы 30 л.Оған толтыра құйылған
бензиннің массасын есепте. 3. Болаттан
жасалған серіппе 120Н күштің әсерінен 15 мм-ге ұзарды. Серіппенің қатаңдығы
қандай? 4. Массасы 30 кг
қозғалмай тұрған салдан жағаға қарай массасы 45 кг бала секіріп түсті. Бұл
кезде сал 1,5 мс жылдамдыққа ие болды. Баланың жылдамдығы қандай?

В Деңгейі бойынша: 1.
Автомашина 1500 м жолды 36 кмсағ жылдамдықпен жүріп өтті. Автомашинаның
жолды жүріп өтуге кеткен уақытын тап. 2. Мұзжарғыш кеме
тәулігіне 250 г уран пайдаланады. Уранның тығыздығы18,7 кгм³ болса, оның
көлемі қандай? 3. Егер динамометрдің серіппесі 5
Н жүктің әсерінен 4 мм-ге созылған болса, онда салмағы 10 Н жүктің әсерінен
ол қанша мм-ге созылады? 4. Екі арба әсерлескен кезде олардың
жылдамдықтары 20 және 60 смс-қа өзгерді. Үлкен арбаның массасы 0,6 кг.
Кіші арбаның массасы неге тең?

Нені білуі, істей алуы тиіс: оқушылар қозғалыс жылдамдығы, заттың
тығыздығы, серпімділік күші формулаларын білуі тиіс; кестеден заттың
тығыздығын таба алуы тиіс; дененің массасы мен жылдамдығын байланыстыра
алуы тиіс.

Механиака тарауы. Кинематика туралы түсінік.

Механика – аса маңызды, қызықты және қарапайым ғылым. Оны меңгеру
әрбір құбылыстармен жүйелі жұмыс істеу керек. Механика туралы ілім ең
алдымен бізді қоршаған танып білу үшін қажет, олай дейтініміз кез келген
құбылыс қозғалыспен тікелей байланысты .шын мәнінде механика білімінсіз
табиғата болып жатқан құбылыстарды ұғынуға тіпті де мүмкіндік береді.
Механика денелердің немесе олардың жеке бөліктерінің
бір-біріне қатысты орын ауыстыруына тұратын материя қозғалысысының ең жай
формуласы туралы ілім. Материя қозғалысының ең қарапайым түрі – механикалық
қозғалыс. Механкалық қозғалыс деп
уақыт өзгерісіне байланысты механикалық денелердің кеңістікте орын
ауыстыруын айтады. Механикалық қозғалыс заңдарын толық түсіндіру үшін жеке
бөлімдер ретінде қарастырады.
Механика мынадай үш бөлімнен тұрады: кинематика, динамика және статика.
Кинематика – (грекше kinematos
– қозғалыс деген сөзден шыққан. Кинематика қозғалысты геометриялық тұрғыдан
қарастырып, дененің қалай қозғалысын және қозғалыстың геометриялық тұрғыдан
қарастырады.
Кинематика – денелер қозғалысын, сол қозғалысты туғызатын себептерге
байланыссыз қарастыратын механиканың бөлімі. Кинемтатика бөлімі
қозғалыстың математикалық сипаттамасы, басқаша айтқанда механикалық
қозғалысты анықтайтын шамалар арасындағы байланыстарды қарастырады.
Кинематиканың негізгі қарастыратын мәселелері мыналар: дененің қозғлысын
математикалық формулалар арқылы өрнектеп, графиктер немесе кестелер арқылы
кескіндеу. Осы қозғалыты сипаттайтын кинематикалық шамаларды анықтау.
Қозғалыстарды сипаттау үшін кинемтатикада арнайы ұғымдар мен шамалар
еңгізіледі . Осы шамалар мен ұғымдар: материялық нүкте санақ жійесі,
траектория, жол, үдеу, орын ауыстыру, жылдамдық. Бұлар тек кинематикада
ғана емес, физиканың басқа бөлімдерінде де маңызды болып саналады.
Келтірілген ұғымдар мен шамаларды меңгеру кинематиканы оқып – үйренудегі
әдіс тәсілдерімен танысып, ең негізгілерін меңгеру қажет.
Жалпы алғанда механикалық
денелердің қозғалысы оте күрделі, қозғалыст қарастырылған кезде денелердің
формасын, өлшемін, қасиеттерін, ескермеуге жорамал жасалнып, механикалық
денелердің моделі еңгізіледі.
Бізді қоршаған әлемнің бәрі үздіксіз қозғалыста болады. Демек, адам,
адам қолымен жасалған машиналар, құстар, теңіздер, өзен, көлдерде,
өсімдіктер мен жан-жануарлардың тіпті денелерді құрайтын молекулалар мен
атомдарда үнемі қозғалыста болады. Алайда зер салып қарасақ бізді қоршаған
ортада қозғалмайтын заттарда бар екен. Үстелде жатқан кітаптар, бөлме де
тұрған үстел, үй бөлмелері де қозғалмайды. Алайда бұл келтірілген мысалдар
дүниедегі барлық нәрсе қозғалыста болады деген ойды жоққа шығара алмайды.
Мәселен жер бетініне қатысты қозғалмай тұраған дене жермен бірге оның
осінен айналады, сөйтіп күнді айнала қозғалады, ал күнмен бірге ғалам да
қозғалыста болады .соны мен қатар, ол денелердің ішіндегі атомдар мен
молекулалар да қозғалыста болады . Біз қарастырған кейбір денелердің
тыныштығы салыстырмалы тыныштық болып табылады, дене кейбір денеге қатысты
тыныштықта қозғалыссыз болғанмен, басқа бір денеге қатысты міндетті түрде
орын ауыстырады. Абсолюты қозғалмайтын дененің болуы мүмкін емес, ол
болмайды да. Дүниедегі
нақты өмір сүріп жатқанның барлығы, біздің түйсігіміз арқылы санамызда
бейнеленіп жатқанның барлығы ғылымда бір сөзбен -материя деп аталады. Дүнйе
өзгеріске түсе отырып, мәңгілік жасай, өмір сүре береді. Материя
қасиеттерінің бірі қозғалыс – яғни оның қозғалыс кезіндегі мәнгілігі.
Материяның негізі екі түрі болады: зат және өріс. Зат дегеніміз –
материяның атомдардан, молекулалардан немесе жалпы айтқанда, тыныштық
массасы бар құрылымдық бөлшектерден тұратын түрі. Өріс дегеніміз –
материяның, зат бөлшектерінің арасындағы өзара әрекеттесулерді қамтамасыз
ететін екінші түрі. Маттерияның негізгі қасиеттерінің
бірі - қозғалыс. Қозғалыстың ең қарапайым түрі – механикалық қозғалыс, бұл
жағдайда бір дене екінші денеге қатысты уақыт өткен сайын өзінің орнын
өзгертіп отырады. Механикалық қозғалыс деп уақыт өтуіне қарай оның басқа
денелерге қатысты кеңістіктегі орын өзгертуін айтады.
Механикалық нүкте - қарастырылып отырған есептің шарттарына байланысты
өлшем дерін ескермеуге болатын дене. Дененің ең қарапайым қозғалысын
зерттеудің өзі қиынға түседі, қарапайым қозғалысты зерттеу үшін бір қатар
ықшамдаулар еңгізіледі, оларды белгілі бір нүкте ретінде кескінделед.
Механикалық нүкте – бұл абстрактілі ұғым, оны енгізу көптеген физикалық
құбылыстарды оңайлатады. Біз осы ұғымды жиірек қолданатын боламыз,
сондықтан оған анықтама береміз. Қарастырылып отырған жағдайда өлшемі мен
пішінін ескермеуге болатын денені материялық нүкте деп айтамыз. Осы
анықтама төңірегінде ойаналық, мұнда материялық нүктемен ауыстырылатындай
денелердің абсолютік өлшемдері жайында ешнәрск айтылмаған. Бұл кездейсоқ
емес: барлығы да денелердің салыстырмалы өлшемдері мен олардың ара
қашықтығына байланысты.

Материялық нүктелер жүйесі – механикалық денелер жиынтығын жүйесін
айтады. Механикалық жүйе –
деп материялық нүктелер жүйесін айтады, егер әрбір нүктенің қозғалысы басқа
қалған нүктелерге тіуелді болса.

Айтарлық, қозғалып бара жатқан платформада қозғалыссыз отырған адам
сол платформада жатқан денені бақыласын делік. Әрине, ол санақ жүйесін
платформамен байланыстыра, қалайда болғанда ол адам үшін дене тыныштық
күйде болады. Дәл осы кезде темір жол боймен тұрған бір адам санақ жүйесін
ойша байланыстыра отырып, дененің қозғалып бара жатқанын көреді. Бұдан
байқайтынымыз бір құбылыстың әр түрлі санақ жүйесінде түрліше болып
көрінетінін байқаймыз: платформаға байланысты санақ жүйесінде дене
салыстырмалы тыныштықта, ал жермен байланысты салыстырмалы санақ жүйесіде
дене қозғалыста болады. Сондықтан физикада қозғалыс салыстырмалы деп
айтады. Бұл қозғалыс әр уақытта басқа санақ жүйесіне қатысты салыстырмалы
түрде қарастырылады деген мағыннаны береді. Жермен байланысты санақ жүйесін
жерлік санақ жүйесі деп, ал қандайда болмасын физикалық лаборотиямен
байланысты санақ жүйесін лабораториялық деп атайды. Лаборотория жер бетінде
және қозғалыс тұр деп қарастырған жағдайда лабороториялық санақ жүйесі
жерлік санақ жүйесі болып табылады. Санақ жүйесі – деп денелер жүйесіне
қатысты дененің қозғалысы зерттелетін уақытқа байланысты жүйені атайды.
Қозғалыстағы дене уақыт өтуіне қарай басқа денелерге қатысты өзінің орнын
өзгертіп отырады. Қарастырылып отырған дененің қозғалысына қатысты
зертелінетін денені санақ деп айтады. Қандай да бір қозғалысты сипаттау
үшін таң дап алынған санақ денесіне қатысты дененің уақыт өтуіне қарай
орнын өзгертетінін білуіміз керек, сондықтан координат жүйесі уақыт аралығы
болуы қажет. Координата басын санақ денесімен үйлестіріп, санақ денесімен
байланысқан координат жүйесі мен сағатты санақ жүйесі деп айтады. Қандай да
санақ жүйесін таңдап алу қозғалысты қарастырып отырған адамның өз еркінде.
Айталық, қозғалып Денелердің жерге құлап түсуін зерттеу үшін ұлы итальян
физигі Галииео Галилей Пиза қаласындағы мұнарадан шойын және тас шарларды
бір мезгілде тастаған: да олардың мұнара табанына бір уақытта келіп
түсетіне көз жеткізген. Осыдын Галилей мынадай ұйғарымға келеді : егер
ауаның кедергісі болмаса, онда құстың қауырысыны мен ауыр шардың мұнарадан
жерге түсу уақыты бірдей болар еді . Ғылыми гипотезаны кез келген ұйғарым
сияқты керек. Гипотезаны тексеру үшін физикада арнаулы тәжірибелер
жасалады. Галилидің ұйғарымы ауа сорғыш ойлап табылғанан кейін тексеріліп
дәлелденді. Сонымен, денелердің қозғалысын зерттеу басқа физикалық
құбылыстар сияқты, әдетте мынадай кезеңдерден өтеді:

1. Құбылысты табиғи жағдайда бақылау.

2. Құбылысты арнайы жасалған жағдайда бақылау.

3. Қарастырып отырған құбылысты түсіндіру үшін ұйғарымды ұстану.

4. Гипотезаны эксперементтік тұрғыда тексеру.

5. Эксперемент қортындыларын талдау не ұсынылған гипотезасын дұрыс екенін
дәлелдейді, онда ол жаңа теорияның негізі болады, немесе жаңа гипотеза
ұсыну қажет екенін көрсетеді.

6. Теориялық бұрыннан белгілі құбылыстар мен заңдылықтарды түсіндіріп
қана қоймайды, оның дұрыс екендігін дәлелдейтін әлі ашылмаған жаңа
құбылыстар мен заңдылықтарға алып келеді.

Кинемтатикада осы аталған шамалардың арасындағы тәуелділіктері
қарастырылады. Енді осыларға жеке – жеке тоқталайық. Механикалық қозғалысқа
анықтама бере отырып, кеңінен қолданылатын ұғымдарға түсінік берелік.
Дүниеде өмір сүретіндердің
бәрі кеңістікте өмір сүреді, кеңістіктен орын алмай және кеңістіктен тыс
өмір сүретін бірде-бір обьекті болмайды, болуыда мүмкін емес. Басқаша
айтұанда: кеңістік материямен тығыз байланысты . Кеңістік шексіз, шеті де
жоқ .Бұл тұжырымның дұрыстығына мынадай бір талай мысалдар келтіруге
болады. Кеңістіктің негізгі қасиеттері: объективті бар болуы, материя мен
біртұтастығы, шексіздігі, ұзындығы, үш өлшемділігі барлық физикалық
объектілердің ұзындығы, ені және биіктігі болады. Дене қозғалады, яғни өз
орнын тек кеңістікте өзгертіп ғана қоймай, уақыт бойынша да өзгертеді.
Ньютонның механикасында уақыт күнделікті өмірдегідей, бір қалыпты өтіп
жатады. Бұлай дейтініміз, бір физикалық құбылыс бірдей жағдайда әрқашан
бірдей уақыт алады. Уақыттың негізгі қасиеттері: обьективті бар болуы,
үздіксіздігі, бір қалыптылығы, бір ырғақтылығы уақыт тек алға қарай,
өткеннен кейін болашаққа қарай жылжиды. Уақыт материямен, қозғалыспен және
кеңістікпен тығыз байланысты. Уақытты арнаулы прибор - сағаттың көмегімен
өлшенеді .

Кинематика ұғымдары

Траектория – материялық нүктеннің кеңістіктегі жүріп өткен ізін
көрсететін үзіліссіз сызықты атайды. Траекторияның түрі координаттар
жүйесін таңдап алуға байланысты болады. Сондықтан да қозғалысты қарапайым
түрде сипаттауға болатындай санақ жүйесін таңдап алу керек. Қарапайым
мысалмен түсіндірсек: лақтырылған доптың қозғалыс траекториясы үзік
сызықтар мен кескінделген. Лақтырылған доптың траекториясы туралы
қарастырып көрсек, ал түнде жүрен автомобильдің траекториясы туралы жарық
түсіп тұрған ылғал асфальт жолдағы ізіне қарап айтуға болады. Траектория
дене қозғалысының басынада – ақ белгілі болуы мүмкін. Мысалы, Теміржол
төсемі поездар қозғалысының қандай болатынын анықтап тұр. Кейде дене
қозғалысының қандай болатынын анықтап тұр. Кейде дене қозғалысының
траекториясын басқа мәліметтерге сүйеніп те табуға болады. Айтарлық, Жердің
жасанды серігінің Күн жүйесінің планеталарына жіберілетін ғарыш
станцияларының қозғалыс траекторияысы алдын ала есептелілінеді.
Траекторияның түрі – сипатына сәйкес қозғалысты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.