Бразилия таулы қыраты

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3
1. Шығыс және Амазония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Гвиана таулы қыраты мен Гвиана ойпаты ... ... ... ... ...7
1.2 Ориноко жазығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Бразилия таулы қыраты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...9
1.4 Тропиктік жазықтар(Гран-Чако, Маморе, Пантанал)..10
1.5 Ла – Плата аймағы (Пампа) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.6 Прекордильер және Пампа
сьерралары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13
1.7 Патагония
үстірті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.
Анд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...16
2.1 Карибтық Анд таулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Солтүстік
Анд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Орталық
Анд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.4 Чили-Аргентина Андысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...20
2.5 Оңтүстік (Патогониялық) Анд тауы ... ... ... ... ... ... ... 21
2.6 Отты
жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .24
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .26
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27

Кіріспе

Оңтүстік Америка - батыс және оңтүстік жарты шарлардың қиылысуында
орналасқан құрлық. Солтүстігінде - Гальинас м, оңтүстігінде - Горн м,
батысында - Париньяс м, шығысы - Кабу-Бранку мүйістері бар. Жер көлемі -
18,3 млн км квадрат. Ең ұзын тау - анд тауы, ұзындығы 9000 км.
Солтүстік және Оңтүстік Американы, оларға таяу жатқан аралдарды қоса,
әдетте, дүниенің бір бөлігіне біріктіреді, оны Америка деп атайды. Бірақ
бұл материктердің табиғат жағдайлары бір –біріне мүлде ұқсамайды, мұның өзі
олардың географиялық орнының және даму тарихының ерекшеліктеріне
байланысты.
Батыс жарты – шардағы осы материктердің табиғатындағы үлкен
айырмашылық олардың әрқайсысын жеке қарастыруды қажет етеді.
Бұдан едәуір кейінірек кезде бірқатар орыс ғалымдары Оңтүстік Американың
түрлі аймақтарын зерттеді.
Оңтүстік Американың көпшілік бөлігі оңтүстік жарты шарда, экваторлық және
субэкваторлық белдеулерде жатыр. Оңтүстік жарты шардың субтропиктік және
қоңыржай ендіктеріне материктің енсіз бөлігі ғана кіреді.
Оңтүстік Америка төңірегінде аралдар біршама аз. Оның жағалауына таяу
жатқан материктік ірі аралдар- Тринидад, Чили, Отты Жер, Фолкленд аралдары,
Мұхиттық аралдардан Оңтүстік Америкаға Галапагос, Хуан-Фернандес
аралдары жатады.
Солтүстік Америка сияқты Оңтүстік Американың да шығыстағы ежелгі
платформалық бөлігі мен материктің солтүстігіндегі және батысындағы
күрделі құрылған жас Анд тауы жүйесінің табиғат жағдайларында үлкен
айырмашылық бар.
Шығу тегі мен геотектоникалық құрылысының әр түрлі болуына байланысты
осы бөліктердің әрқайсысының ендік бойынша климат жағдайлары өзгеше
болады, таулы өңірдегі биіктік белдеулігі әр түрлі қалыптасады және
органикалық дүниесінің құрамы мен бейнесі де әр қилы келеді.Материктің
екі ірі бөлікке (субконтиненттерге) – Шығыс пен Андыға бөлінуі осыған
байланысты.
Өзектілігі:Оңтүстік Американы аудандастыру кезінде екі тарауға бөліп
анықталды. Оның бірінші тарауында Шығыс бөлігін, ал екіншісінде Андыны
қарастырылды. Онда олардың климаты, гидрографиясы, жануарлар дүниесі,
өсімдіктері, аралдары зерттелді.
Мақсаты мен міндеті: Оңтүстік Американы аудандастыру кезінде 2
тарауға бөлініп, сипаттама берілді. Осы мақсатты іске асыру үшін мынадай
нақты міндеттерді қойылды:
- Шығысын аудандастыру;
- Андыны аудандастыру ерекшеліктерін қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан,
бірінші тарау 7 бөлімнен, екінші тарау 6 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Шығыс және Амазония

Оңтүстік Американың құрылымы платформалық және жер бедері көбіне
жазық болып келетін шығыс бөлігі солтүстік субэкваторлық және оңтүстік
қоңыржай климаттық белдеулердің аралығында жатыр.
Оның шегіндегі жердің формасына қарай бөлуінің басты факторларына, бір
жағынан, платформаның құрылымы мен жер бедеріндей айырмашылықтар (кең-
байтақ қалқандар мен платформалық синеклизалардың алмасып келуі), екінші
жағынан, зоналық құрылымы жатады. Бұған қоса материктің пішінінің –
экваторлық бөлігінде барынша кеңіп , оңтүстікте тарылуының, Тынық мұхит
жағынан тау тосқауылы болып, Атлантика жағынан анағұрлым ашық болуының
мәні зор.
Жер бедеріне қарай бөлінуінде (олай болса, территориялық табиғат
комплекстерінің жекеленуінде) платформаның мұхит маңы және геосинклиналь
маңы шеттерінің орогендік күшеюінің, сонымен бірге Бразилия таулы қыраты
мен Прекордильераның эпиплатформалық таулары түзілуінің үлкен маңызы бар.
Оңтүстік Америка Шығысының осы ерекшеліктерінің бәрі оның табиғатының
жер формасының бөлінуіне қарайғы күрделі бейнесін қалыптастырады және айқын
жекелеген табиғат аймақтары жүйесін ажыратуға мүмкіндік береді.
Амазония.
Амазония табиғатының негізгі ерекшелігі оның жер бедерінің жазық
болуына, континенттің ұзақ уақыт дамуы мен экватор маңындағы орнына
байланысты. Ол – Жер бетіндегі ыстық ылғалды климат пен ылғалды тропиктік
ормандардың, сондай – ақ суы мол өзен жүйесінің ең зор аймағы.
Амазонияда қисапсыз табиғат ресурстары – азық – түліктің, техникалық
және дәрі – дәрмек шикізатының, құрылыстық және әшекейлік материалдардың
орасан зор қоры бар орман шоғырланған. Қойнауында пайдалы қазбалар бар,
олардың ішіндегі ең құндысы – мұнай. Бүкіл осы байлық әлі жеткілікті
зерттелмеген және шамалы мөлшерде ғана пайдаланылады.
Амазонияның шекарасын Бразилия мен Гвиана таулы қырат-тарының
беткейлері және Анд тауының шығыс етіп айқын белгілеп тұрады. Солтүстікте
табиғат жағдайына қарай оған Ориноко ойпатының оңтүстік шеті мен Пардаос
аласа тау сілемдерін жатқызуға болады.
Амазонка ойпаты ұзақ уақыт бойы шөккен алап, соған орай оның бүкіл
территориясында дерлік биіктік шамалы және жер бедері бірыңғай тегіс болып
келеді. Тіпті, Анд тауының етегі маңында да оның жер бетінің биіктігі теңіз
деңгейінен 100 м-ден аспайды. Тек оңтүстік-батыста ғана Анды жағынан терең
өзен анғарларымен тілімденген құм тасты үстірттер, ал солтүстік-батыста
тектоника жағынан Гвиана таулы қыратына ұқсастау Пардаос таулы сілемі (900
м) бой түзеп тұрады.
Ойпаттың батыс бөлігінде, шамамен Мадейраның Амазонкаға құйылысына
дейін, өзен аңғарлары жер бетін тілімдемеген және олардың аралықтарындағы
суайрықтар жер бедерінде нашар бай-қалады. Өзен бойындағы аллювий
үйінділердің қалың қабаттары жыл сайынғы су жайылу кезіңде үнемі өсіп
отырады. Су басатын өңірдің ені кейбір жерлерде жүздеген километрге жетеді.
Осы алапта өзендер көптеген меандра мен қара су жасай отырып, ирелеңдеп
ағады. Су жайылған кезде көптеген және шым-шытырық жатқан ағыс аралары бір-
біріне қосылып кетіп, орасан зор су айдынына айналады.
Шығыста платформаның ежелгі негізгі көтеріңкі және жер бетіне біршама
таяу жатыр. Бұл жергілікті жердің теңіз денгейінен жаппай 200—250 м дейін
көтерілуіне және өзен аңғарларының тілімденуіне әкеліп соғады. Ең терең
аңғарларда кристалды тау жыныстары ашылып жатады. Су жайылған кезде
террасалардың айқын кемерлерімен және негізгі жағалармен шектелген
өзендердің біршама енсіз жайылмаларын ғана су басады.
Амазонканың сағалық бөлігінде оның аңғары қайтадан кеңейеді, ішінара
су басқан кең-байтақ атырауға айналады. Атырауында өзен жан-жаққа
тарамдалып кетеді де, салалардың, тармақтардьң және көлдердің барып тұрған
шытырманына айналады.
Амазонияның орта және батыс бөліктерінде экваторлық климат тән. Онда
ақпаннан маусымға және қазаннан қаңтарға дейінгі жаңбыр өте мол жауатын екі
кезең болады.
Амазонияның солтүстік және оңтүстік шет аймақтарында мол жауын-шашын
кезеңдері әрбір жарты шардың жазына сәйкес келетін бар кезеңге бірігіп
кетеді. Онда жылдың ылғалды кезеңі өте ұзаққа созылады, құрғақ маусым
кезінде де жауын-шашын жауады, бірақ оның мөлшері елеулі азаяды.
Ең ұзақ құрғақшылық кезең Манаустан шығысқа таман, оңтүстік жарты
шардың пассаты соғатын жерде болады. Онда желтоқсаннан мамырға дейін жаңбыр
мол жауады және ауаньң салыстырмалы ылғалдылығы 95%-ке жетеді, маусымнан
желтоқсанға дейін жауын-шашын мөлшері мен ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
анағұрлым аз болады.
Амазонка ойпатының ылғалды тропиктік орманының құрамы мен сыртқы
көрінісі өзеннің қайсыбір бөлігіне қарай, орналасу орнына байланысты
өзгеріп отырады. Амазонка мен оның салалары суының мезгіл-мезгіл басып
кетуі өсімдікке үлкен әсер етеді. Осыған орай ойпаттағы орман өсімдігінің
бірнеше типі болады: жылына бірнеше ай бойы су басып жататын өзен
аңғарындағы ормандар;су қысқа мерзім басатын өзен аңғарындағы ормандар
(олар варзея деп аталады); мүлде су баспайтын суайрық кеңістіктегі
ормандар (эте деген атпен белгілі). Бұған қоса Амазонканың өзінің және
басқа өзендердің су өсімдігі, сондай-ақ Атлант жағалауының мантра тоғайлары
бар.
Амазонияның үндіс халкының көпшілігі жеміс немесе әр түрлі
жануарларды, мысалға ірі сүтқоректі ламантиндерді сонымен бірге берік және
әдемі терісі жоғары бағаланатын крокодилдерді аулап, көшіп-қонып жүреді.
Жергілікті халықтың табыс көзінің бірі — тасбақаның дәмді де нәрлі
жұмыртқасын жинау. Тасбақалар топталып жұмыртқалайтын жерде олардың саны
жүздеген мыңға жетеді.
Халықтың едәуір бөлігі сонымен бірге балық аулаумен айналысады. Амазонка
және оньң салалары балыққа өте бай.
Шығыс Амазонияда пайдалы қазбалар — мұнай мен марганец рудасы табылып,
өндіруде. Мұнайдың мол қоры сонымен қатар облыстың батысында — Перуде бар.
Мұнда алғашкы скважина салына бастады.
Трансамазонка автомобиль магистралының салынуы Амазония дамуының қуатты
факторы болып табылады. Бірақ оның салынуы табиғат ортасын қатты бұзғаны
соншалық, бұл бірегей амазонка ландшафтыларын қалпына келмейтін және өте
ұнамсыз өзгерістерге ұшыратуы мүмкін.[3;8]

1.1 Гвиана таулы қыраты мен Гвиана ойпаты

Атлант мұхиты жағалауына Ориноко ойпатына дейін жер беті бірте-бірте
кең саты түрінде көтеріле береді. Теңіз маңы өңірін батпақты ойпат алып
жатады, ол әрі қарай кристалды жыныстардан түзілген баяу көтеріле беретін
тегіс үстіртке өтеді. Оңтүстік-батысқа қарай жер беті берік тау
жыныстарынан түзілген шоқы-шоқы болып көрінетін кәдуілгі кристалды мүжілген
тауға айналады.
Гвиана таулы қыраты орталық бөлігінде өте-мөте биік және тілімденген
болады. Беті кристалды жыныстарының үстіне жатқан протерозой жамылғысындағы
түрлі түсті құмтас және кварцитпен жабылған жеке массивтер 2000 м-ден асып
кетеді ал тау қыратыньң ең биік массивтері (Рорайма және Ауян-Тепуа) 2772
және 2950 м-ге жетеді Кей жерлерде жер бедері опырықтармен күшті
кескінделген, биіктігі 2000 м-ге дейін баратын және одан да асатын қырқалар
кездеседі (Пакараима т. б.).
Ең биік массивтердің төрткүл бастарында орман өспейді және оларды
түзетін жыныстар әр түрлі — сұр, ақ, қызыл түстерге боялған. Олар, әсіресе,
беткейлерін жауып жатқан көктің арасында көз тартарлықтай оқшауланып
тұрады. Рорайма қызыл массивін жергілікті үндіс тайпалары қасиетті деп
есептейді және оған байланысты әр түрлі аңыздар бар. Қазіргі кезге дейін
адамдар оның маңына бара алмайды десе де болады.
Тау қыратының кия, сатылы беткейлерінен ағатын өзендер биік кемерлерді
басып өтеді де, көптеген сарқырама жасайды. Әсіресе, тау қыратыньң орталық
бөлігін басып өтетін өзендерде — тау қыратыньң аса биік массивтерінен
түсетін және құмтас пен кварциттердің қия жарларын жарып өтетін Карони мен
оның оң жақ салаларында орасан зор сарқырамалар көп.
Чурун өзенінің бас жағында төрткүл тәріздес Ауян-Тепуа мас-сивінен
дүние жүзіндегі ең биік Анхель сарқырамасы (биіктігі 1054 м) құлай ағады.
Тау қыратынан Гвиана ойпатына ағатын өзендерде де сарқырамалар көп.
Потаро өзеніндегі Кайетеур сарқырамасы биіктігі жөнінен Анхельден көп
кейін тұрады (225 м), бірақ, Ниагара сарқырамасының биіктігінен бірнеше есе
асып түседі және дүние жүзіндегі аса ірі сарқырамалардың бірі болып
табылады.
Атлант мұхиты жағалауын бойлап мангра тоғайлары тараған, олар мұхиттан
алыстаған сайын ылғалды тропиктік ормандарға айналады. Бұл ормандар
батпақтармен немесе әр түрлі тропиктік дақылдар плантацияларымен кезектесіп
ауысып отырады.
Ылғалды тропиктік ормандар сонымен қатар өзен аңғарларын бойлап тау
қыратының ішкі бөліктеріне енеді. Бұған қоса олар оңтүстікте тау
беткейлерінің төменгі бөліктерін жауып жатады. Алайда жер бетінің көп
бөлігін саванна алып жатыр, тау қыратыньң ішкі бөлігінің тегіс
үстірттерінде саванна көп тараған және тау беткейлерін 400—500 м биіктікке
дейін жауып жатады. Саваннада калың әрі биік шөптердің арасында әдемі
сымбатты пальмалар өседі.
Ылғалды тропиктік ормандар мен саванналар биіктікке көтерілген сайын
флоралық құрамы өте алуан түрлі және әдемі әрі ашық, гүлдейтін өсімдіктер
көп таулы тропиктік ормандармен ауысады. 2000 м-ден биігірек жерде тау
орманы бұталарға және ірі, бояуы қанық гүлді шөптерге ауысады. Тау
қыратыньң ең биік басында өсімдік өспейді, ол тастақ болып жатады.
Гвиана таулы қыраты аймағы, әсіресе, оның ішкі бөліктері әлі де болса
өте аз зерттелген және оны елсіз деуге болады. Елді мекендер мен
плантациялар негізінен жағалық аудандарға шоғырланған. Көптеген елді
мекендер аймақта қоры мол боксит, марганец рудасы өндірілетін жерлерде,
алмас пен алтын кен орындарының маңында пайда болған. Гвиана таулы
қыратының орталық бөлігіндегі ормандарда қашқын құлдардың ұрпағы — орман
негрлері дейтіндердің қарапайым егіншілікпен аиналысатын тайпалары
тіршілік етеді. Кейбір үндіс тайпаларыньң сыртқы дүниемен байланысы жоқ
десе де болады.[1;6;8]

1.2 Ориноко жазығы

Аймақ Атлант мұхиты жағаларынан оңтүстік-батыста Амазония орманды
алқабына дейін созылып жататын кең-байтақ өңір құрайды.
Оңтүстігінен және солтүстігінен ол Гвиана таулы қыратымен және
Солтүстік Анд тауларымен шектелген.
Жер бедерінде бірнеше эррозиялық сатылар айқын көрінеді. Ең төменгі
саты — Ориноко өзенінің және оның салаларының бойындағы ойпат. Бұл ойпат
барлық жерінде дерлік мұхит деңгейінен 100 м-ден аспайтын биіктікте жатыр.
Оның Атлант мұхиты маңындағы бөлігін сусымалы шағыл құм алып жатады.
Ойпатта биіктігі 200—300 м дөңес алаптар оқшауланып тұрады. Олар
солтүстікте және оңтүстікте кездеседі.
Тау алдындағы месадан гөрі биігірек үстірт тәрізді бөлік пьемонт деп
аталады. Оларды кей жерлерде кристалды жоталар — сьерралар кесіп өтеді Меса
мен пьемонт бетін Ориноконың ең ірі салалары — Метаның, Апуренің және
Гуавьяренің терең аңғарлары тілімдеген. Гуавьяренің аңғарын аймақтың
оңтүстік шекарасы деп есептеуге болады.
Аймақ климатыньң басты ерекшелігі— жауын-шашынның маусымдылығы.
Жаңбырлы кезең шамамен алғанда сәуірден қазанға дейін, құрғақ кезең
—қарашадан наурызға дейін созылады. Оңтүстік аудандарға қарағанда солтүстік-
шығыс пассат анағұрлым бұрын келетін солтүстікте қуаңшылық кезең ұзағырақ
болады, жаңбырлы маусым жазғы үш айға ғана созылады. Оңтүстікке қарай жауын-
шашынның экваторлық режиміне ауысқанда жаңбырлы кезеңінің ұзақтығы бірте-
бірте артады. Жауын-шашынның жалпы жылдық мөлшері солтүстікте 800 мм,
оңтүстікте — 1000 мм-ге дейін. Мұның өзінде бүкіл жыл бойы -4-20° С-ден
төмен түспейтін температура басым. Құрғақ маусымның солтүстік-шығыс пассат
соғатын ең құрғақ айларының өзінде орташа температура шамамен +25, +26° С
болады, ал ылғалды маусымның басы мен соңында 29° С-қа дейін жетеді.
Венесуэла мен Колумбияның жергілікті халқы ылғалды астро-номиялық
жазды — қыс деп, ал құрғақ қыс кезін — жаз деп атайды. Жаңбырлы маусымда
өзендер кемерінен аса суға толады да, тасиды. Төменірек болатын батыс
бөлігінде — Аласа Льяностарда — бұл жағдайда көптеген километрге созылып
кететін тұтас су айдындары пайда болады. Бұл кезеңде кейбір аудандар мүлде
адам өте алмайтын жағдайға келеді, бірақ оның есесіне көп жерде жалғыз
дерлік қатынас жолы болып табылатын өзендерде кеме қатынасы жағдайы
жақсарады.
Ориноко жазығы қазіргі кезге дейін нашар игерілген, халық сирек
қоныстанады. Тек аздаған жерде жүгері, маниок, мақта, банан өсірілетін
өңделген алаптар бар. Мал шаруашылығы өркендеген, бірақ жайылым ретінде мал
жаюға жарамды жерлердің шағын бөлігі ғана пайдаланылады.
Төменгі Ориноко аңғарында, өндіруші өнеркәсібі дамыған Ве-несуэланың
территориясында, халық едәуір тығыз, ол жерде жаңа қалалар мен поселкалар
пайда болуда, өңделетін жердің көлемі ұлғаюда, саваннаны асфальттанған
жолдар кесіп өтеді.
Жануарлар дүниесі алуан түрлі және жақсы сақталған. Аймақта жыртқыштар
— пума мен ягуар тіршілік етеді, олар жабайы шошқаға (пекариге) және басқа
шөп қоректі жануарларға шабуыл жасайды, сонымен бірге үй малын ұстап әкетіп
жейді. Өзен бойларындағы батпақты тоғайларда тапир кездеседі, саваннаның
ашық жерлерінде құмырсқа жегіштер мен сауыттылар тіршілік етеді. Саваннада
термиттер құрылыс салады, өте-мөте құрғақ кезде көбейіп кететін басқа да
насекомдар көп.[5;7]

1.3 Бразилия таулы қыраты

Аймақ табиғатының басты ерекшеліктері таулы үстірттер мен төрткүлді
үстірттердің көп болуына және субэкваторлық климат пен тропиктік климаттын
басым болуына байланысты.
Эррозиялық процестердің ұзақ әсер етуі және таяу уақыттағы
тектоникалық қозғалыстар тау қыраты өңірінде алуан түрлі жер бедерін
түзген. Онда ежелгі кристалды мүжілген алаптары шөгінді жыныстардан
түзілген оқшау қыраттармен, жанар таулық үстірттермен және кайнозойдағы
жарылу мен көтерілу нәтижесінде пайда болған жақпарлы жоталармен ұштасып
жатады.
Таулы қыраттың ең биік бөліктері Атлант мұхитына таяу жатыр және одан
енсіз жағалау өңірімен ғана бөлінген. Барлық жерде дерлік жағалық сызықта
таяу арада болған жердің төмен түсуі байқалады. Кей жерлерде жағалауға
қолайлы айлақ болып табылатын шағын үшкіл қойнаулар кіріп тұрады. Осындай
қойнаулардың бірінің жағасында Бразилияның ірі қаласы — Рио-де-Жанейро
орналасқан. Одан солтүстікке және оңтүстікке қарай тау қыратыньң шеті біраз
кейін шегінеді Атлант мұхитының жағасын бойлап толысу кезінде ішінара су
басатын құмды жағажайдың байтақ өңірі жатыр.
Бразилия таулы қыратының шығыс және оңтүстік-шығыс бөктері Атлант
мұхиты жағынан биік және күшті тілімденген тау жүйесі сияқты болып
көрінеді. Шығыс Бразилия қалқанының шеткі бөлігінің неогенде бөлшектенуінің
және көтерілуінің нәтижесінде биіктігі 2000 м-ден асатын жоталар немесе
сьерралар пайда болған. Жағалаудың мұнан кейін төмен түсуінен сьерралардан
Рио-де-Жанейро қойнауын қоршап жатқан төбелері бас қант тәріздес аралдар
бөлінген. Тау қыратыньң бұл бөлінген қойнауында темір және марганец
рудаларының, радиоактивтік элементтердің, алмастың және алтынның бай кен
орындары бар.
Орталық аудандарда жұрнақ таулы үстірттер бар, оларға өзеннің терең
аңғарлары ішкерілеп кіреді.
Батыста және орталық бөлігінде кристалл тау жыныстарын палеозой мен
мезозой кезіндегі әк тас пен құмтас қабаттары жауып жатады. Өзендер оларды
биік, қия беткейлі төрткүл қыраттарға (шападаларға) бөлшектейді. Жоғарғы
Парана бассейнінде кристалды негіздің беті триас лавалары қабатының астында
қалады. Олар сатылы үстірт жер бедері құрайды. Бұл үстірттердің сатыларынан
Парана мен оның көптеген салалары құлап ағады да, шоңғалдар мен
сарқырамалар (Игуасу, Сети-Кедас, Урабу-панга т. б.) жасайды. Шоңғалдар мен
сарқырамалар кристалды үстірт бөктерін басып өтетін өзендер де көп.
Батысында және солтүстігінде Бразилия таулы қыраты ойпаттармен
шектеседі Тропиктік ормандар жауып жатқан ойпатты алаптар өзен аңғарларын
бойлап тау қыратыньң шегіне ішкерілей кіреді.
Ормандарда, тіпті, елді мекендер маңында бақ пен егінге үлкен зиян
келтіретін маймылдар, саванналарда — сауыттылар, құмырсқа жегіштер, нанду
түйеқұсы тіршілік етеді. Жыртқыштардан пума мен ягуар кездеседі. Барлық
жерде құстар, әсіресе тотылар мен колибрилер көп, жылан және басқа да
бауырымен жорғалаушылар өте көп тараған.
Ормандар мен саванналарда құмырсқа өте көп. Олардың кейбіреулері адам
тұрағына таяу қоныстанады да, адамдарға үлкен қолайсыздық тудырады. Саванна
ландшафтысына тән бейне бір ерекшелік— термит илеуі.
Бразилия таулы қыратының территориясын халық әркелкі мекендеген, және
ала-құла игерілген, сондықтан табиғат ланд-шафтыларының өзгеру дәрежесі де
аймақтың әр бөліктерінде әр түрлі. Атлант мұхитына іргелес өңір көбірек
қоныстанылған. Ол жерде ең ірі қалалар орналасқан және пайдалы қазбалар
өндіріледі. Парана бассейнінде жыртылған жерлердің ең көлемді аудандары
шоғырланған, онда темекі, банан, жүзім шыбығы өсіріледі. Өзен
аңғарларындағы суармалы жерлерде күріш плантациялары бар.
Ылғалды солтүстікте қант құрағы мен зәйтүн пальмасы, құрғағырақ
жерлерде — кофе ағашы өсіріледі. Солтүстік-шығыстағы суармалы жерлерде
мақта егіледі.
Табиғи өсімдік Атлант майы өңірінде көп жойылған, соның ішінде ылғалды
тропиктік ормандар аса көп зақымданған. Аймактың ішкі бөліктерінде жайылым
ретінде пайдаланылатын саванналар мен қайтара өскен тоғайлардың орасан зор
аудандары жатыр.[5;7;12]

1.4 Тропиктік жазықтар (Гран-Чако, Маморе, және Пантанал)

Бұл аймақ солтүстікте Амазонияға ұласып кетеді, оңтүстікте оның шекарасы
шамамен 30˚ о.е., шығыста- Бразилия таулы қыратының батыс етегін, батыста –
Андының етегін бойлап өтеді. Аймақ Аргентинаның, Боливияның, Парагвайдың
және Бразилияның шегіне кіреді. Жазық жер бедері, тропиктік континентті
климат, саванналар мен тропиктік сирек орманның кең таралуы – оның
табиғатының негізгі ерешеліктері.
Аймақ платформаның қалқандары мен Андының аралығындағы протерозой
мен протерозойдан кейінгі шөгіндімен толған меридиандық майысуға сәйкес
келеді. Биіктік 300-ден 700 м-ге дейін ауытқиды, Парагвайдың жоғарғы
ағысының қазаншұңқырында олар 200 м ден аспайды. Амазонка мен Парагвай
жүйелерінің суайрығында ежелгі фундаменттің антеклизасы жатыр. Оның ең биік
жері 1425 м жайдақ қырат. Осы қыраттан және Андыдан ағып шығатын өзендер
жазықта сала болып ағып, оны құм мен тұнба материалға толтырады.
Көпшілігінің арнасы құрғақ маусым кезінде құрғап қалады. Оларды бойлап
жаңбырлы кезде адамға қауіпті болатын тұтқыр және батпақты тұнбалы өңір
созылып жатыр. Жылдың құрғақ уақытында тұнба құрғайды да, өзендердің берік
биік жағасына айналады. Аймақтың климаты тропиктік, ылғалды және құрғақ
маусымдар күрт ауысып отырады. Континенттік белгілері, әсіресе Гран-Чакода
айқын байқалады, оған жылдың ыстық және салқын кезінің орташа айлық
температурасы арасындағы айырмашылығының елеулі болуы ғана емес, сонымен
бірге материктегі температураның тәуліктік ең күрт ауытқуы тән. Гран-Чако –
Оңтүстік Американың ең ыстық жерінің бірі. Жергілікті тұрғындар оны жасыл
аптап деп орынды атаған. Жазғы айлардың орташа температурасы +28 +30˚С, ал
абсолют максимум +47˚С жетеді. Ең суық айдың орташа температурасы
солтүстіктен оңтүстікке қарай +20-дан 16˚Сқа дейін өзгереді, сонымен бірге
қыста күндіз ыстық, ал түнде салқын оңқыста күндіз ыстық, ал түнде салқын
оңтүстік желі соғады, кейде температура 0˚С-ден төмендейді де, қырау
түседі. Оңтүстіктен салқын ауа массалары келіп кіргенде температура күндіз
де күрт төмендей береді, әрі өте тез төмендейді. Гран-Чаконың көпшілік
бөлігінде ылғал балансы теріс. Жауын шашын негізінен жазғы екі-үш айда
түседі. Оның мөлшері тек шығыста ғана 1000 мм-ге жетеді, ал территорияның
көпшілік бөлігінде ол 500 мм-ден аз, бұл өте күшті булану жағдайында
егіншілікке мүлдем жеткіліксіз.
Солтүстікте, Маморе мен Бени өзендерінің бассейнінде ылғалды кезең
5 – 6 айға созылады және жауын шашынның жалпы мөлшері 1500 мм-ге дейін
көбейеді. Жауын шашынның таралуындағы айқын көрінетін маусымдылық бұл жерде
де сақталады, бірақ ылғалдың қыстағы жеткіліксіздігі өсімдікке Гран-
Чакодағыдай әсер етпейді. Әдетте, жазда жаңбыр мол түседі және осының
әсерінен өзендердің күшті тасып, жазық территорияны су басады және
батпақтанып кетеді. Топыраққа сіңген ылғал құрғақ кезеңнің бас кезінде
өсімдікке нәр береді. Мұндай жағдай Бразилия таулы қыратына іргелес жатқан
және Пантанал деп аталатын қазаншұңқырға да тән. Жазғы жаңбырлы кезеңде
Парагвай және оның салалары тегіс ойпатты жерге кең жайылып тасиды да, оны
тұтас батпаққа айналдырады. Құрғақ кезең басталысымен ақ өзендер бірте-
бірте арнасына қайтады, сонымен бірге ағысыны, сонымен бірге ағысының
бағытын жиі өзгертеді. Баяу буланатын ылғал өсімдікті қоректендіреді.
Бразилия таулы қыратының немесе Гран-Чаконың көршілес аудандарына қарағанда
бұл жердің өсімдігі жасыл түсін, балғын қалпын анағұрлым ұзақ сақтайды.
Парагвай бассейніне жататын Гран-Чаконың өзендерінің де (Пилькомайо,
Бермехо,т.б.) жаңбырлы маусымда суы молайып, күшті тасиды. Олардың бәрі де
ирелеңдеп ағып, жыл сайын тасыған кезде арнасын өзгертіп отырады. Грунтының
сортаңдылығын Гран-Чаконың кейбір өзендерінің және түгелдей
дерліккөлдерінің суы ащы болады. Жазықтың ең аласа жерлерінде жаңбырлы
кезеңде уақытша ащы көлдер пайда болады. Аймақта жолдың мүлдем болмауы
жағдайында өзендердің транспорттық маңызы зор. Гран-Чаконың ішкі
аудандарына апаратын негізгі жолдар – Парана мен Парагвай, сонымен бірге
Парагвайдың тек жаңбырлы кезеңінде ғана шағын кемелер өте алатын кейбір
салалары. Солтүстікте және шығыста су басатын жерлерде үлкен алаптарда
өсімдігі қалың және жануарлар дүниесі бай батпақтар алып жатады. Батпақты
өзен жағаларында пака деп аталатын дүние жүзіндегі суда болатын ең ірі
кемірушілер тіршілік етеді және көптеген құс ұялайды. Қызылқаз, құтан,
көгешін, тоты және орман тауықтары өзен бойындағы қалың ормандарда жүреді.
Кей жерлерде өзен бойында тек пальмадан дерлік тұратын ормандар өседі.
Құрғағырақ жерлерде шөп өсімдігіне бай және биік ағаштар өсетін кәдуілгі
саванна алқаптарын кездестіруге болады. Гран-Чакоға ксерофиттік тропиктік
ормандар мен бұта тоғайлары тән. Гран-Чаконың ең көтеріңкі және құрғақ
алқаптарында монте деп аталатын бұта тоғайлары тараған. Олардың құрамында
мимоза, каперцалар және кактустар бар.
Халық негізінен өзен маңдарында тұрады, мұнда кебрачо күшті оталған.
Онда ірі елді мекендер емес, ағаш кесушілер отбасылары тұратын жеке
лашықтар жиі кездеседі. Соңғы жылдарда Гран-Чакода мақта мен қант құрағын
қолдан суарып өсіру кең етек жайып отыр.[4;5;7]

1.5 Ла-Плата аймағы (Пампа)

Бұл аймақ алдыңғы аймақтың оңтүстігінде жатыр. Оның құрамына Бразилия
территориясының бір бөлігі, Уругвай түгелдей және Аргентинаның солтүстік
шығысы кіреді. Ол Ла-Платаның эстуарийін үш жағынан орап жатыр, ал шығыста
және оңтүстік шығыста Атлант мұхитының жағаларына шығады. Батыста оның
шекарасы біраз жерінде көтеріңкі Прекордильераға ұласып кетеді. Аймақ
платформа алабындағы меридиан бағытындағы үлкен майысудың оңтүстік бөлігін
алып жатыр және территориясының барлық жерінде дерлік жер бедері жазық. Тек
оңтүстік пен солтүстік шығыста платформаның ежелгі негізінің алаптары жер
бетіне шығып, төбелі қабаттар мен аласа таулар құрады. Пампа Атлант мұхиты
жағынан келетін ауа ағындарының өтінде жатыр және территориясының көпшілік
жерінің климаты ылғалды субтропиктік, мұның өзінде шығыстан батысқа қарай
жауын шашын мөлшері айтарлықтай азая береді. Субтропиктік және орманды
дала өсімдіктерін барлық жерде дерлік мәдени өсімдіктер ығыстырған,
өйткені Пампа Оңтүстік Америка континентінің халық барынша жиі қоныстанған
әрі игерілген аудандарының қатарына жатады.
Пампаның солтүстік шығыс бөлігінде, Оңтүстік Бразилия мен Уругвай
алабында, Бразилия қалқанының жыныстары жер бетіне таяу жатады және
кейініректегі шөгінділердің арасынан көтеріліп, кей жерлерде беткейлері
айқын тілімделген жәнебиіктігі бірнеше жүз метрге баратын қыраттар мен
қырқалар құрайды. Жергілікті халық кучильяс деп атайтын бұл қыраттардың
басында көбіне үгілген граниттің үлкен кесектері жатады. Қыраттардың
беткейлерін тіліп өтетін өзендер шоңғалдар мен сарқырамалары бар терең
аңғарлар жасайды. Мұхит жағалауына және Парана мен Уругвай өзендерінің
төменгі ағысына қарай кристалды негіздің жыныстары шөгінді жамылғының
астына қарайшөге береді де, жер беті бірте бірте тегістеледі. Парана мен
Уругвайдың өзен аралығында және Ла-Платадан оңтүстікке қарай, кәдуілгі
Пампа деп аталатын жерде жер бедері жазық және кристалды жыныстар
кайназойдың континенттік шөгінділерінің қалың қабаттарының астында жатады.
Ла-Плата мен Атлант мұхитына іргелес ауданда, Ылғалды немесе Шығыс Пампа
деп аталатын жерде, жер бетінің кең алаптары лесс тәріздес жыныстармен,
құммен және тұнба тосқындармен жабылған.Құм төбелер мен тайыз көлдер
қатарласып жатқан ойпатты жағалау Ла-Платаның орасан зор эстуарийімен
тілімденгшен. Бүкіл аймаққа субтропиктік климат тән, бірақ әр жерде жауын
шашын түсуі әркелкі болады. Территорияның көп жерінде жыл ішінде жауын
шашын біркелкі таралады да еш уақытта дерлік құрғақшылық болмайды. Бірақ
оңтүстік батыста жылдық жауын шашын мөлшері азаяды және олардың жыл
маусымдары бойынша таралуын біркелкі деуге келмейді. Уругвайда 2000 мм
шамасында, Уругвай мен Парана өзендерінің өзен аралығында, шамамен
соншалықты, Ла-Платаның жағаларында —1000 мм жауын-шашын түседі., ал одан
да батысқа қарай жауын шашын мөлшері 500 – 300 ммге дейін азаяды. Сонымен
бірге оңтүстік батыста жауын шашын түсуінің маусымдылығы байқалады, жыл
ішіндегі түсуі бірқалыпты емес және жыл сайын күшті ауытқып отырады. Осы
құрғақ батыс аудандарды Құрғақ Пампа деп атайды. Жауын шашынның өте мол
кезі жаз болады. Жазда жауын шашынды солтүстік-шығыс желдері әкеледі, қыста
олардың түсуі полярлық ауа фронтының циклонды әрекетіне байланысты. Батысқа
қарай жауын-шашын азайып қана қоймайды, сонымен бірге климаттың
континенттігінің жалпы күшеюі байқалады. Бүкіл аймақта жаз өте ыстық
болады, солтүстік бөліктерінде ең ыстық айдың орташа температурасы +27˚С-
ге, ал оңтүстік бөліктерінде +23 +24˚С-ге жетеді.
Сөйтіп, аймақта жаз бен қыстың арасында айырмашылық болғанымен, ол
бүкіл жыл бойы өсімдік жамылғысының дамуына және ауыл шаруашылық
жұмыстарынакедергі келтірмейді. Уругвай үстірті және Парана мен Уругвайдың
көптеген мол сулы салалары ағып өтетін өзен аралығы жеткілікті
суландырылған. Бірақ Ылғалды Пампаның өзінде өзен аз, оны Прекордильерден
немесе оңтүстік сьерралардан ағатын шамалы су ағындары ғана кесіп өтеді.
Батысқа қарай, Құрғақ Пампада су ағындары күрт азаяды, онда әдетте күшті
нөсерлер кезінде ғана су жинайтын шағын уақытша өзендер басым болады.Тұзды
көлдер көп, көбіне жер асты суларының жоғарғы қабаты да сортаң болып
келеді. Құрғақ уақытта тартылып қалған көлдердің түбінде, құрғап қалған
өзен арналарының бойында тұз шығып жатады. Бүкіл Пампада ішуге жарамды суды
құдықтан алады.[2;4;9]

1.6 Прекордильер және Пампа сьерралары

Түгелдей Аргентинаның алабында жатқан бұл аймақтың табиғат
ерекшеліктері оның материк ішінде, Оңтүстік тропик пен 38◦ о.е. аралығында,
Атлант мұхитынан алыста , оны Тынық мұхиттан бөлетін Андының тау бөктерінде
жатқан географиялық орнымен байланысты. Жер бедеріне платформа шетінің
неоген антропоген кезінде орогендік тау түзілудің нәтижесінде пайда болған
меридиан бағытындағы жақпарлы жоталар мен оларды бөліп жатқан терең
қазаншұңқырлардың жәнетегіс жазықтардың кезектесіп отыруы тән болады.
Аймақ алабында жер бедерінің әр түрлілігіне байланысты табиғат жағдайлары
әр түрлі болатын шөлейт ландшафты басым.
Прекордильердің Пампа сьерралары деп аталатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.