Өсімдік шаруашылығының негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...

1 бөлім Өсімдік 5
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.1 Өсімдік шаруашылығындағы егіншілік және алғашқы астық
қорлары жайлы 5
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.2 Қазақстанда өсімдік шаруашылығының (егішіліктің) дамуы.. 6
1.3 Өсімдік шаруашылығының 8
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.4 Астық дақылының биологиялық 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ..
1.5 Өсімдік шаруашылығының 14
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2 бөлім Өсімдік шаруашылығын ұйымдастыруының негіздері ... ...16
2.1 Егіншіліктің мақсаты және 16
мамандандырылуы ... ... ... ... ... .
2.2 Егіншілікте интенсивтік технологияны 17
қолдану ... ... ... ... ..
2.3 Ауыспалы егістерді 18
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Егін шаруашылығында негізгі жұмыстарды ұйымдастыру ... . 20

3 бөлім. Павлодар облысындағы өсімдік шаруашылығының негізі ... .. 22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған 29
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..

Кіріспе

Өсімдік шаруашылығын өркендетуінде белгілі бір жағдайда
қоғамды ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету
мақсатында қолданылатын өндірісті құрудың және жүргізудің
биологиялық, әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырулық, техникалық
және технологиалық негіздерінің жиыны болып табылады.
Түрлі белгілерге байланысты өсімдік шаруашылығын
өркендету жүйелері төрт тұрғыдан жіктеледі. Олар
аймақтың, обылыстың, ауданның, кәсіпорынның жағдайларна
сәйкес шаруашылықты жүргізу жүйесі болады.
Салалық негізден қарағанда өсімдік шаруашылығының
өндірістің қосымша және қызмет ететін салаларының жүргізу
жүиесі олардың әрқайсысна тән болуы қажет.
Себептік – технологиялық тұрғыдан қарағанда жалақы
төлеудің, машйналарды пайдаланудың, тыңайтқыштар қолданудың,
малды азықтандырудың өзіндік жүйелері, жергілікті
жағдайда толық сай келетін тәртібі болуы керек.
Мәселелердің қайсысын болса да жүйелі негізде шешудің ортақ
мақсаты - өндірістің тиімділігін қамтамасыз ету. Осыған орай
шаруашлықты жүргізу жүиесін ғылыми негізде құру үшін көп
жағдайлар ескеріледі. Өсімдік шаруашылығын өркендету үшін
аймақтық жағдайларға байлансты зерттегенде оны аймақтың
барлық бөліктерне бір мерзімде жасаған жөн. Мәселелердің
шешілу дәрежесі аймаққа, облысқа, ауданға қарағанда
кәсіпорындарда салаларын жүргізу жүйесі агроөнеркәсіп
кешендерінің басқа да салаларының дамуына тығыз байлансты
шешілгені дұрыс.
Белгілі бір кәсіпорынды өркендету жүйесін айқындау
кезінде оған әсері бар көптеген себептер мен өндірістік
жағдайлар еске алынады. Олардың ішінде шешуші себептерге
түрлі қорлардың саны мен сапасы, әсіресе, әр түрлі
өндіріс құралдары, адам күші, Жер қоры жатады. Шаруашлықты
өркендету жүйесне табиғи, эканомикалық, ұйымдастырулық,
әлеуметтік, биологиалық және басқа өндірістің түрлі жағдайлары
әсер етеді.
Өсімдік шаруашлығының экономикалық ұтымды түрін табу үшін
қойылатын талаптар; Өнімді өткізу және өткізуде шартты
міндетерді толық орындау, нарықтық жағдайдағы бәсекелестікте
өндірістің тұрақтылығын қамтамасыз ету, өндірістің бөлімшелері
мен салаларның өзара қатнастары мен байланстарн нығайту, жерді,
өндірістік құралдарды, адам күшін және басқа қорлар мен
қаржыларды толық және ұтымды пайдалану, жұмыстың маусымдығын
баяаулату, жыл боиында жұмышы күшін толық және мүмкіндігі
болғанша біркелкі қолдану, өндірістің тиімділігін арттырудың
қаржы айналымын тездетуді және ақшалай табыстың түсу қарқыны
біркелкі қолдану, өндірістің тейімділігін арттырудың қаржы
айналымын тездетуді және ақшалай табыстың түсу қарқыны
біркелкі болуын қамтамасыз ету.
Белгілі бір кәсіпорынның өркендету жүйесін айқындау кезінде
өндірістік құрылымның ұтымды түрін табу қажет. Бұл мәселе үш
түрлі жолмен шешілуі мүмкін.
Біріншісі қолда бар салалар өзгертілмейді, бірақ олардың
сапасын жақсарту, яғни өнімді тұқымдары, түсімі мол дақылдар,
өнімділігі жоғары машиналар қолданылуы көзделеді.
Екіншісі; салалардың саны, түрі жаңартылып, өсімдік
шаруашлықтың өндірістік бағыты көп өзгереді және осыған
байлансты өндіріс қорларның, жұмыс күшінің, егіс көлмінің
құрылымы, тағы басқалар қайта қаралады.
Үшіншісі; салалардың саны және түрлері аз ғана өзгереді.
Осыған байлансты шаруашлықты мамандандырудың мәні мен дәрежесі
сәл түзеледі де, өсімдік шаруашлығы өнімдерінің түрлері де
бұрынғыдай болмауы мүмкін.
Өсімдік шаруашылықтың құрамын ұйымдастырғанда оның өндірістік
бөлімшелерінің түрлері, сандары және бір – біріне бағынады. Ірі
шаруашлықтар бірнеше бөлімнен, фермалардан немесе цехтардан
құралады. Ал бөлімдер мен цехтардың әрқайсысының құрамына
бірнеше бригадалар немесе звенолар кіруі мүмкін. Мұндай
шаруашлықтың ұйымдастырлулық құрылымы үш сатылық болып
есептеледі. Екі сатылық ұйымдастырулық құрылымда шаруашлықтың
тек бригадалары мен звенолары ғана болады. Көп салалы
үлкен кәсіпорындарында ұйымдастырулық құрылым аралас, яғни
екі – үш сатылы бола беруі мүмкін.
Өсімдік шаруашлықтың өркендету жүйесі әрбір нақтылы
кәсіпорынға жеке жасалады. Бұл үшін ғылыми мекемелердің
деректері, озат шаруашлықтардың және олардың бөлімшелерінің
тәжірйбелері ескеріледі. Есептеп шығаруға байлансты
көрсеткіштерді анықтағанда жоспар жасауға пайдаланып жүрген
мөлшерлер мен көлемдер қолданлады.
Шаруашылықты өркендету үшін оның жүйесінің жобасы міндеті
түрде ғылыми – техникалық прогресс жетістіктеріне негізделе
ғылыми – зерттеу және оқытатын институттар ұсыныстарын, озат
тәжірйбені қамти отырып жасалады. Осы мақсатта шаруашлық
басшысының төрағалығымен арнайы комиссия мүшесі ретінде
келісім – шартпен ғылыми – зерттеу және жобалау мекемелерінің
мамандарның қатынастырлғаны жөн. Жоба жасалып болған соң
кәсіпорын ұжымының жиналыснда талқыланып бекітілуі керек. Осы
кезде өсімдік жүйелеріне ерекше назар аударылғаны жөн.

1 бөлім. Өсімдік шаруашылығы
1.1 Өсімдік шаруашылығындағы егіншілік және алғашқы астық қорлары
жайлы мәліметтер

Тарихи деректерге қарағанда қазіргі ТМД елдерінің территориясында
бастапқы егіншіліктің пайда болуы және алғашқы астық қорларының жасалуы
бастауын сонау қаумдық құрылыс кезеңінен алады.
Осы кезден семья құрыла бастаған,одан кейін келе жеке меншік айырбас
сияқты әрекет пайда болған. Адам қоғамы біртіндеп дамып,бір жерге тұрақты
қоныс тепкен қауымдастықтар арасында байланыс,сауда-саттық,айырбас
қызметінің өрістеуіне орай астық басты айырбас құралының біріне айналған.
Бұл адамзатты егішілікті дамытуға,астықөндірісін кеңейтуге, астық сапасын
жақсартуға итермелейді. Осы туралы алғашқы деректер 17 ғасырдың екінші
жартысында Киев маңынан табылған, ал1 9 ғасырда жазба түрінде сақталған
астық сапасы туралы деректер көп кездеседі.
Ал адамзат қоғамы бұдан әрі өркендеп,өнеркәсіп дәуірлеген,сауда-саттық
кең қанат жацған заманда астықты зерттеу,оның технологиялық қасиеттерін
тексеру жұмыстары да өріс ала бастаған. Астықтың химиялық құрамын бірінші
тексерген Д.И.Менделеев деп есептеледі. Ол оның құрамын
анықтап,агротехникалық шаралар арқылы сапасын қалай жоғарылатуға боландығын
дәлелдеген және ұн тартуға жарамдылық қасиеттерін тексерген.
1894 жылы Ресей жер Департаментінде өсімдіктерді іс жүзінде пайдалану
бюросы құрылып, Ресейде өсетін дәнді дақылдары жіктеу,топтау басталады,ал
1875 жылдан бастап көрнекті биолог және селекционер И.В.Мичурин жұмыс істей
бастайды. Оның істеген істерінің пайдасы далалық егіс шаруашылығына да
тиеді.Міне осыдан кейін ғана шет елдермен сауда жасау мақсатында
элеваторлар салу,астықты топтастыру,жіктеп бөлу жұмыстары жүргізіле
бастаған және 1910 жылы ірі қалаларда элеваторлар салынып,1913 жылы астықты
топтастырып,жіктеу принциптері қалыптасады.
1918 жылдан бастап Ресейде астықты зерттеу жаңа арнада жүргізіле
бастады.Астықты жинап-тексеру,оны сақтау,өндеу үстінде ғылымның
жетістіктерін кең түрде пайдалынады. Қазір Қазақстанда астықтын күрделі
проблемаларын Ғылым академиясының ботаника институты, Ақмоланың астық
шаруашылығы институты, Қазақтын егін шаруашылығы т.б. жоғарғы оқу орындары
және ғылыми-зерттеу институттар зерттейді.
Астық сапасын мемлекеттік астық сорттарын сынау комиссиясы өзінің
көптеген сорт сынау жүйелерінде тексереді. Астықтың сапасы биохимия
институтында және басқа да көптеген тәжірибе және селекция станцияларында
тексеріледі.1946 жылы Женевада халқаралық астық сапасын стандарттау
орталығы ашылды. Бұлар барлық халықтарға бірдей қатынасы бар стандарттар
жасап енгізу,халықаралық қатынастарды нығайту және астық,нан өндірісінде
істейтін көптеген қауымды біріктіру мақсаттарын алдарына қойған.
Қазақстанда жыл сайын өсірілетін астықтын сапасын,оны қабылдау,сақтау,өндеу
проблемаларын мемлекеттік астық инспекциясы басқарады.

1.2 Қазақстанда өсімдік шаруашылығының (егішіліктің) дамуы

Қазақстанды негізінен ежелден мал шаруашылығымен айналасқан көшпелі
халықтар мекен еткен.
Мұны мен қатар тәрихи-әдеби деректерге қарағанда,кейбір топырағы
құнарлы сулы аудандарда аздаған егін шаруашылығының болғаны туралы да
мәліметтер бар.
М.С.Сүлейменовтың (1971) деректеріне қарағанда, Қазақстан жерінде
біздің заманымыздан бұрынғы11 мың жылдықта Қазақстанның оңтүстік
облыстарында бидай егістігі болғаны байқалады.
Тарихи деректерге қарағанда алғашқы кезде бұл жерлерде жұмсақ бидай,
құрғақшылық аудандарда тары егілген.
Бидайдың аласа бойлы қожа бидайтүрі осы қазақ жерінде пайда болып
тараған.
Оның себебі көшпелі халықтар бидайды қыстауда егіп,өздері мал бағып
жайлауға шығып кететін де , күзде жайлаудан қайтып оралған соң ғана бидайды
орып алатын болған.
Сонда жуан сабақты ,ауа райының қолайсыздығына төзімді түрлері
жығылмай қалып, көшпелі халық соларды жинап алып кажетіне жаратқан.
Сөйтіп,қожа бидай аты бидайдың бұл түрі табиғи жағдайда қазақ жерінде
қалыптасқан және осы уақытқа дейін кейбір аудандарда егіледі.Батыс
облыстарда Ресейде,Ираннан әкелген қатты бидай көп егіліп келген.
Қазақстан жерінде жоғары сапалы бидай өсетіні баяғыдан
белгілі.Академик Д.Н.Прянишников (19650) өзінің кітабында бұлай деп жазды
:Франция бидайының 100 дәні,4,55 грамм, Индия бидайының дәні –3,8,Америка
бидайы-3,12, орыс бидайы –2,25,ал Қоңыраттын ақ бидайы –6,12 грамм, кожа
бидайы-4,5 гр,тартады деп жазылған.
Қазір ғылым Удольская осы Қожа бидайында Қазақстан 126аты жана сорт
шығарды.Осы кезге дейін Ақ бидай ,Шөл бидай ,Сыр бидай ,Қызыл бидай сияқты
т.б. да байырғы бидайдын жергілікті сорттар кездеседі.
Қазақ жерінде қыс қатты болып, жұт болған жылдары көп мал қырылып,
қазақтар кейінрек күн көріс қамы үшін егіншілікпен де айналыса бастаған .
Солардың ішінде Сейтқұл (1771830) деген дихан қазақтың аты тарихта
қалған.
Ол қазіргі Торғай облысы,Торғай ауданда тұрған,бидай ,тары,қауын
,қарбыз,пияз,асқабақ және жүзім егістерін бірінші болып еккен.
1730 жылдарда Қазақстанның Ресеймен байланысының , қарым-қатысының
кеңеуіне орай егін шаруашылығы да өркендей бастайды.
Кейін келе дәнді дақылдар егісі Әулие Ата уезінде (1900 жылдары )
әдеуір кеңейтілді.
Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстанда егістіктің көлемі тез ұлғая
бастады. 1928-1930 жылдары қара шаруаларды өсімдік шаруашылығын көтеруіне
байланысты, егістіктің көлемі өсіп –3,8 млн гектарға , ал 1953 жылы –7 млн
гектарға жетті.1954 жылдан бастап Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді
игеру басталады. 1965 жылы 25,5 млн га жер игеріліп , ол жерлерде 337
үлкен астық шаруашылықтары құрылды да, сол жылдары үкіметке 10 млн
тоннадан астық тапсырылды .
Сөйтіп Қазақстан ірі астық өндіретін аймаққа айналады.
Қазақстан астығының 57 процентіне дейіні үкіметке тапсырылады .
Республиканың оңтүстік облыстарында күздік , ал солтүстік облыстарында
жаздық бидай егіледі.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде бидай жер жүзінде өте көп
тараған дақыл және ,қара бидайды есептемегенде,ұн мен нан сияқты кең
тараған тағамдары тек бидайдан ғана алуға болады .
Жер шарында оның көптеген түрлері бар.
Оның ішінде екі түрі көп тараған.
Олар жұмсақ бидай көбінесе нан пісіруге пайдаланылады.
Ол өзінің наубайханалық қабілетіне қарай үш топқа бөленіде.
Бірінші топ – күшті бидай.
Оның наубайханалық қабілеті өте жоғары , осал бидайдың наубайханалық
қабілетін қатардаға дәрежеге жеткізе алады.
Оның құрамында ақуыз (белок) және дән маңызы (клейковина) к-п болады
және олардың сапасы –өте жақсы болып келеді.
Екінші топқа – қатардағы бидай жатады.
Үшінші топ-осал бидай-наубайханалық қабілеті қанағаттанарлықсыз, өзі
таза күйінде нан пісіруге жарамайды.
Күшті бидай Қазақстанның тек солтүстік облыстарында өседі.
Күшті бидай өңдірісі бойынша Қазақстан жер жүзінде елеулі орын алады
.Бұл бидай халықаралық стандарттарға сәйкес шет елге сатқанда КС-14,5
немесе КС-15,5 деген өзіндік атағымен сатылады.
КС-Қазақстан спрингі (Ағылш. жаздық деген сөз).14,5 немесе 15,5-оның
құрамындағы ақуыздың проценті.
Бұл бидай тек алтынмен есептелетін бағамен сатылады.
Күшті бидай Қазақстаннан басқа АҚШ, Канада және Ресейдің Краснодар
өлкесінде өседі. Оның құны өте жоғары,ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде
ерекше орын алады және оның көлімі жылдан-жылға өсуде.

1.3 Өсімдік шаруашылығының негіздері

Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларына дәнді дақылдар, техникалық
және сергітпе дақылдар өсіру, бау-бақша шаруашылығы жатады.
Дәнді дақылдар. Ежелден-ақ өсімдік шаруашылығының негізін дәнді
дақылдар құрайды. Дәнді дақылдар дүниежүзіндегі өңделетін жер қорының 12-
інен астамын алып жатыр. Олардың егістіктері іс жүзінде адамдардың
қоныстану аймағына сәйкес келеді. Соңғы 50 жыл ішінде дәнді дақылдар
өнімділігі үш есеге артқан, жылына өндірілетін мөлшері 2 млрд т-дан асып
отыр. Дәнді дақылдар өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен емес, әрбір
гектардан алынатын түсімді көтеру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың
шығымдылығы дамушы елдерде 15—20 цга болса, дамыған елдерде ол көрсеткіш
35—40 пга.

1 кесте - Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары (Н. И. Вавилов пен В.
В. Вольский бойынша)

№ Орталықтар Басты мәдени дақылдар
1 Жерорта теңізі Арпа, зығыр, жүзім,
апельсин, зәйтүн, құрма
2 Оңтүстік-Батыс Азия Бидай, карабидай, арпа,
сұлы, кендір, бұршақ,
қызылша, жүзім
3 Оңтүстік Азия Күріш, бидай, қант құрамы,
мақта, джут, шай,
кокос пальмасы
4 Шығыс Азия Күріш, қытайбұршақ,
қытайтары (гаолян), арпа,
тары, шабдалы, өрік
5 Оңтүстік-Шығыс Азия Күріш, ямс, тары,
саго, банан, қант құрағы
6 Эфиопия Бидай, арпа, сорго,
тары, кофе, мақта,
банан
7 Батыс Африка Күріш, тары, ямс,
май пальмасы, қарбыз,
қауын
8 Орталық Америка Жүгері, маниок, батат,
жержаңғақ, какао, сизаль,
макта, темекі
9 Анд тауы Жүгері, картоп, асбұршақ,
мақта, күнбағыс

Дүниежүзі бойынша жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жартысына
жуығы Азня елдерінде, 14-і Солтүстік Америка, ал қалған бөлігі Еуропа
елдері мен басқа елдер үлесіне келеді. Елдер арасындағы 1-орында соңғы
кезде АҚШ-ты басын озған Қытай, 3-орында — Үндістан, 4-орында Ресей болса,
5-орынды Франция иеленеді. Дәнді дақылдар тамақ, құрама жем, спирт және
т.б. өндіріс салаларына шикізат болып табылады. Дәнді дақылдардың негізін
басты үш дақыл — бидай, күріш және жүгері құрайды. Дәнді дақылдар
егістігінің 32%-ын бидай, 20%- ын күріш, ал 18%-ын жүгері егістігі алып
жатыр.

2 кесте - Дәнді дақылдар жинаудан жетекші елдер. 2012 ж.

Рет Елдер Өнім мөлшері, Елдің дәнді дақылдар
саны млн. т жинаудағы үлесі, %
1 Қытай 480,0 21,6
2 АҚШ 306,0 16,4
3 Үндістан 230,0 10,6
4 Ресей 85,0 3,2
5 Франция 60,0 3,1
6 Канада 50,0 2,8
7 Индонезия 50,0 2,6
8 Бразилия 50,0 2,2
9 Украина 50,0 2,1
10 Аргентина 33,6 1,6

Бидай. Бидай — ең басты дақыл. Оның негізгі шыққан ошағы Алдыңғы Азия
мен Жерорта теңізі аймағы. Оны академик Н. И. Вавилов анықтаған.
Қазір бидай адам тұрақты мекендейтін барлық материктерде өседі. Бидай
солтүстік жарты шарда көп өсіріледі. Дүниежүзінде 70-тен астам ел бидай
өсірумен айналысады, бірақ оның жалпы өнімінің басым бөлігі тек бірнеше
елге тиесілі. Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды. Кесте
мәліметтері негізгі бес дақылды (күріш, бидай, қарабидай, жүгері, арпа)
жинау көрсеткіштері негізінде құрастырылған.
Бидайдың тауарлық өндірісі XIX ғасырдан бастап дала зонасы таралған
материктерде қалыптаса бастаған. Қазір олар жоғары маманданған ірі
шаруашылықтарға айналған. Ондай аудандарға АҚШ пен Канададағы Ұлы жазықтар,
Ресейдің; Еуропалық, бөлігінің оңтүстігі, Украина, Қазақстан, Ұлы Қытай
жазығы, Африканың оңтүстігі, Аустралияның оңтүстігі, Аргентина Пампасы
сияқты басты астықты өңірлер жатады. Астықты өлкелердің бірі болып
саналатын жер — АҚШ пен Канаданың Орталық жазықтары. Мұнда көбінесе жоғары
сапалы нан пісіруге арналған қатты бидай өсіріледі. Виннипег каласын бидай
астанасы деп атайды.
Күріш. Күріш — тропиктік дәнді дақыл. Оның негізгі шыққан жері —
Қытай. Бидай сияқты басқа жерлерге "қоныс аударған". Муссондық климат
сипаты тән субтропиктік, тропиктік және субэкваторлық белдеулерде қосымша
қолдан суару арқылы өсіріледі. Егістік аумағы бидаймен салыстырғанда екі
есе аз болғанына қарамастан, өнім мөлшері бірдей. Оның басты себебі
климаттық жағдайға байланысты көптеген елдерде (Қытай, Үндістан, Жапония,
Индонезия, Египет және т.б.) күріштен жылына екі рет өнім жиналады. Күріш —
жылу мен ылғалды, күтімді көп қажет ететін дақыл. Сондықтан халық өте тығыз
орналасқан аймақтарда басым өсіріледі. Қазіргі кезде күріш өсірумен 100-ге
жуық ел айналысқанымен, оның дүниежүзілік жалпы өнімінің 910-ы Азияның
күріш өсіруші елдеріне келеді. Дүниежүзіндегі суармалы жердің 23-сін күріш
алып жатыр.
Жүгері. Жүгері (маис)—Америкадан Колумб саяхатынан кейін дүниежүзінін
басқа аудандарына да таралды. Оның егістіктері көбінесе бидай егістігі мен
қатар орналасады. Тек дән үшін ғана емес, мал бордақылауға аса қажет көк
балауса алу үшін өсіру соңғы кезде оның таралу аймағын кеңейтті. Басты
өндіруші елдер — АҚШ, одан кейін Қытай, Латын Америкасынан Бразилия мен
Мексика және Батыс Еуропаның оңтүстігіндегі елдер. Дүниежүзіндегі жүгері
өсіретін басты аудан — АҚШ-тың Ұлы көлдерінен оңтүстікке қарай орналасқан
жүгері белдеуі. Бұл жер осы дақылды өсіруге ең қолайлы жер болып табылады.
Жүгері өндіруден әсіресе Айова штатының даңқы шыққан. Дамыған елдерде
жүгері мал азығы ретінде, ал дамушы елдерде азық-түлік дақылы ретінде
өсіріледі.
Өндірілетін астықтың дүниежүзілік нарыққа 10—15%-ы шығарылады. Астықты
сыртқа шығарушы елдер қатарына астық шаруашылығы халықаралық мамандану
саласы болып табылатын АҚШ, Канада, Франция, Аустралия, Аргентина жатады.
Азық-түліктік астық өз астығы жетпейтін Египет, Қытай, Иран, Ресей сияқты
елдерге, мал азықтық дақылдар Жапония, Батыс Еуропаның бірқатар елдеріне
және Ресейге жіберіледі. ТМД елдерінің көпшілігі өсімдік шаруашылығының
артта қалуына байланысты дәнді дақылдарды сырттан алуда, жыл сайын 30—40
млн т астық сатып алуға мәжбүр. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстанда ілгерілеу
байқалады. Соңғы жылдары Қазақстан астықты сыртқа шығаратын елдер қатарына
қосылды. Мысалы, 2009 жылы ұн сатудан ТМД елдерінде бірінші орынға
шықты.[1]
Техникалық дақылдар. Өсімдік шаруашылығының маңызды саласының бірі —
техникалық дақылдар. Олар әр түрлі өндіріс салаларына шикізат ретінде
өсіріледі. Аса маңызды техникалық дақылдарға майлы дақылдар, қант
өндірілетін дақылдар, талшықты, крахмалды, сергітпе және дәм-татымдық
дақылдар жатады. Олардың өзі азық-түліктік маңызы бар және азық-түлікке
жатпайтын деп ажыратылады.
Майлы дақылдар. Майлы дақылдар Жер шары халқының тамақ құрамында дәнді
дақылдардан кейін 2-орын алады. Маңызды түрлері: қытайбұршақ, жержаңғақ,
зәйтүн, күнбағыс. Бүкіл пайдаланылатын майдың 23-сі осы өсімдіктерден
алынады. Қытайбұршак өндіруден АҚШ 1-орында, одан кейін Бразилия мен
Аргентина. Жержаңғақ өсіруден Үндістан, зәйтүннен Италия, ал күнбағыс
өсіруден Ресей алдыңғы орында. Азия, Латын Америкасы елдерінде
пальмалардан, мақта өсіретін елдерде мақта майын алу жолға қойылған.
Қантты дақылдар. Қантты дақылдардың да азық-түліктік маңызы зор.
Олардан жыл сайын 100 млн т-дан астам қант өндіріледі. Оның 60%-ы қант
құрағынан, ал 40%-ы қант қызылшасынан алынады. Екеуі де еңбекті өте көп
қажет ететін дақылдар, бірақ таралу аймағы мүлде бөлек. Қант құрағы —
шөптесін, көпжылдық өсімдік. Оңтүстік-Шығыс Азиядан шыққанымен қазір Латын
Америкасы елдерінде және басқа материктердің тропиктік, субтропиктік
белдеулерінде көбірек өсіріледі. Негізгі өндірушілері — Бразилия, Үндістан,
Қытай. Қант қызылшасы коңыржай белдеудің дақылы, оның басты өндірушілері —
Франция, АҚШ, Ресей, Украина және т.б., яғни коңыржай белдеу елдері.
Талшықты дақылдар. Талшықты дақылдардың ең маңыздысы — мақта. Ол жылу
мен ылғалды аса көп қажет етеді. Мақта талшығының дүниежүзілік өндірісі 20
млн т-ны құрайды. Мақта егісінің алқабы мен мақта жинау жөнінен 1-орынды
ежелден мақта өсірушілер — Азия елдері, 2-орынды — Америка, 3-орынды Африка
елдері иеленеді. Олардың ішінен Қытай, АҚШ, Үндістан елдері ерекшеленеді.
Көпшілік елдер қысқа талшықты мақта егеді, өте бағалы ұзын талшықты мақта
өсіруден Египет ежелден-ақ танымал. Басқа талшықты дақылдар — зығыр мен
джуттың таралу аймағы анағұрлым шектеулі. Дүниежүзілік зығыр өндірудің 3 4
бөлігі Ресей мен Беларусь Республикасына, ал джут өндіру Үндіста мен
Бангладештің үлесіне тиеді. Табиғи каучук беретін гевея ағашының
плантациялары алғаш XIX ғасырда Оңтүстік Америкада қолға алынған болатын.
Кейіннен ол Азияға ауысып, қазір Азия елдері табиғи каучук өндірісінің
басты ауданына айналып отыр. Әсіресе Таиланд, Индонезия мен Малайзия ерекше
көзге түседі.
Крахмалды дақылдар. Крахмалды дақылдардың ішіндегі маңыздысы да, көп
таралғаны да — картоп. Картоптың отаны Оңтүстік Америка, бірақ, қазір
коңыржай белдеу дақылына айналып отыр. Картоп жинаудан 1-орынды Ресей, 2-
орынды Польша, 3-орынды Қытай алады.
Сергітпе дақылдар. Сергітпе дақылдарға шай, кофе және какао жатады.
Олар, әдетте, тропиктік (шай субтропикте де) белдеулерде өсіріледі және
таралу аймағы айтарлықтай шектеулі. Шайдың отаны — Қытай. Дүниежүзінде
жиналатын шайдың 45-ін Үндістан, Қытай және Шри-Ланка өндіреді. Ал
субтропиктерде шай Грузия жерінде өсіріледі. Кофенің отаны — Африка, қазір
оның түсімінін; 23-сін Латын Америкасы елдері, әсіресе Бразилия мен
Колумбия береді. Какао, керісінше Америкадан шыққан, қазір оның негізгі
өндірушілері Африканық Гвинея жағалауындағы елдер. Жетекші елдер қатарына
Кот-д-Ивуар, одан кейін Бразилия, Гана, Индонезия мен Нигерия жатады.
Дәм-татымдық дақылдар. Дәм-татымдық дақылдар (қалампыр, бүрыштар,
тмин, лавр, күнжіт, корица, ваниль, кардамон, түрлі жаңғақтар)
субтропиктік, тропиктік аймақтарда жаппай өсіріледі. Жоғарыда аталған
дақылдардың барлығы дерлік халықаралық сауданың маңызды тауарлары болып
табылады.[1]
Бақша және жеміс-жидек шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығының маңызды
салаларының бірі — бақша шаруашылығы, дүниежүзі елдерінің барлығына дерлік
тән. Жылдық өнімділігі 600 млн т, оның 70%-дан астамын Азия шаруалары
өсіреді. Жоғары маманданған бақша шаруашылықтары ірі қала маңдарында
шоғырланған. Ал жеміс-жидек шаруашылығы табиғат жағдайлары колайлы және
көлік түрлерімен жақсы қамтамасыз етілген жоғары маманданған арнаулы
аудандар құрайды. Бақша сияқты бұл да көп еңбекті қажет етеді. Субтропиктік
(жерортатеңіздік) және тропиктік белдеулерде көбірек таралған. Жылдық
өнімділігі 430 млн т, оның 25-сін Азия елдері жинайды. Жеміс-жидекті көп
өндіретін елдер қатарына Қытай, Үндістан, Бразилия, АҚШ, Италия жатады.
Жүзім өсіру Жерорта теңізі жағалауындағы елдерде ерекше дамыған. Жүзім
жинаудан Италия, Франция, Испания және АҚШ көзге түседі. Цитрус өсіру де
АҚШ, Бразилия, Испания, Италия, Қытай мен Жапония сияқты субтропиктерде
орналасқан елдерге тән. Банан — азиялық жеміс, бірақ қазір тек Азияда ғана
емес, Орталық және Оңтүстік Америка, Африка елдерінде де көптеп өсіріледі.
Жетекші елдерге Үндістан, Эквадор, Бразилия, Филиппин және Мексика жатады.
Соңғы жылдары гүл өсіруге маманданған шаруашылықтар жаппай белең алуда.

1.4 Астық дақылының биологиялық ерекшеліктері

Астық дақылдары басқа дақылдарға қарағанда тамыр жүйесі аздап
жетілген, сіңіру қабелеті жоғары емес. Сондықтанда ол құнарлы топырақты
керек етеді. Оның тұқымы 1-2 ºС көктеп, топырақ бетіне өсімдік көгі 4-5 ºС
шыға бастайды. Бірақ бұл температурада көктеуі және өсуі өте баяу жүреді.
Егер тұқымының себілу тереңдігінде топырақтың температурасы 5-6 ºС болса,
онда, өсімдіктің көктеуі шамамен 20 күннен, ал 8ºС – 13 күннен, 10ºС – 9
күннен, 15 ºС болса 7 күннен кейін басталады да, ол аз уақыт ішінде болып
өткен 10 ºС суықтыққа шыдайтын болса, ал өсу кезеңінде бұл дақылға 1-2 ºС
суықтың өзі өте қауіпті болады.
Астық дақылдың түптенуі 10...12ºС температурасында жақсы өтеді.
Себу – көктеу кезінде белсенді температурасының қосындысы 10 ... 130ºС,
ал көктеу – бас алу кезеңінде 8000...900ºС, бас алу – пісу кезеңінде
650...700ºС болу керек.
Егер пісу кезеңінде температураның төмендеуі 0ºС жетсе, ондай салқынға
шалынып аяз ұрған дәннің технологиялық және себу сапасы төмен болады.
Жоғары температураға бидай нашар төзеді де, 10 ... 18 сағатта тыныцс
саңылауы қурап қалады. Орта Азия мен Қазақстанда аудандастырылған қатты
және жұмсақ бидайдың сұрыптары жоғары температураға төзімді. Астық
дақылдардың дәнінің көктеуі үшін құрғақ дәнінің салмағының 50-60 процентіне
дейін су, ал қатты бидайдың дәні үшін оның белогы көп болуына байланысты 5-
7%, су көп болу керек. Жаздық бидайдың даму кезеңдерінде судың бөлінуі
шамамен мынандай: көктеу кезеңінде жалпы өсіп-даму кезеңінде пайдаланатын
судың 5-7%, түптену кезеңінде 15...20, сабақтану (түтіктену) және бас алу
кезеңінде 50...60, дәннің сүттенген кезінде 20...30 және балауызданып пісуі
– 3-5% болу керек.
Өсіп-даму кезеңінің қысқалығына, тамыр жүйесінің нашар сіңіру
қабілетіне байланысты астық дақылдары топырақтағы жеңіл игерілетін
(қабылданатын) қоректік заттарды керек етеді.
Бірінші өсу кезеңінің басында жұмсақ бидайдың тамыры жайыла тарайды,
ал қатты бидайдың тамыры топырақтың тереңдігіне қарай енеді. Жаздық
бидайдың сұрыпына, өсірілетін аудандарына және ауа райына байланысты өсіп-
даму кезеңі 80-нен 120 тәуліктей болады.
Көбінесе астық дақылдар ылғалды жақсы ұнатады. Ол ылғал мен қоректік
заттарды түптену және бастату арасындағы кезінде, сондай-ақ дән салу
кезінде барынша көп керек етеді. Осы кезеңде топырақта ылғалдың және
өсімдік пайдалана аллатын қоректік заттардың болуы өнімін арттырады.

1.5 Өсімдік шаруашылығының жүйесі

Өсімдік шаруашылығы жүйесі деп осы шаруашылықа
кіретін салалар ( егіншілік, шабындық өсіру, көкөніс өсіру,
бақ өсіру) мен олардың құрылымы және оларды дұрыс
жүргізуге керекті техника, технология, ұйымдастыру шараларының
жиынын атайды. Өсімдік шаруашылығының ұтымды жүйесін
жасауда техниканың, техникамен жабдықтаудың және материалдық –
техникалық қорлардың маңызы зор. Бұған өндірісті жан – жақты
механикаландруға және автоматтандыруға қажетті машиналар
мен құралдар жүйесі және өсімдік шаруашылығында пайданылатын
құрылыстар, ғимараттар, жабдықтарда жатады.
Өсімдік шаруашылығының технологиалық негізі болып егін
шаруашылығы жүиесі есептеледі. Егін шаруашылығы жүйесі
дегеніміз – жерді ұтымды пайдалану, топырақ құнарын сақтау және
жақсарту, ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын
арттыру үшін қлданылатын агротехникалық, мелиоративтік және
ұйымдастыру – эканомикалық шаралардың жыинағы.
Ғылыми тұрғ ыдан дәлелденген егін шаруашылығы жүйесінде
мына мәселер шешіледі;
- өнім өндіруді молайту үшін биоклиматтық мүмкіндікті,
жерді, суды, энергианы, техниканы және адам күшін неғұрлым
толық пайдалану;
- топытақтың құнарлығын үнемі арттырып отыру үшін
қажетті жағдайларды жасау;
- өсімдіктерді қоректендіру, суды, әуені, жылулықты,
жарықты қолдану, топырақты және қоршаған ортаны сақтау
ережелерін орындап отырып барлық табиғи қорларды ұтымды
паидалану.
Егін шаруашылығы жүйесінің ерекшелігі – оның әрбір аймақа
тән болуы. Әр түрлі табйғй және шаруашылық жағдайға дәл
келе беретін, барлық жерде бірдей пайдалы, әмбебап жүйе
жоқ. Ондай болмайды. Сонымен бірге қабылданған егін
шаруашылығы жүйесі өндірістік күштердің, яғни техниканың,
техналогианың, өндіріспен еңбекті ұйымдастырудың жетілжіруіне
байланысты үнемі дамып, толығып отырады. Егін шаруашылығының
жүйесі деген ұғымға өзара тығыз байланысты аса маңызды
түйіндер кіреді. Олар; ауыспалы егіс, тұқым шаруашылығы,
тыңайтқыштар қолдану, өсімдік зианкестері және ауруларымен
күресу, топырақ өңдеу және өсімдіктерді күту, мелиорация
және агролесомелиорация.
Ауыспалы егіс осылардың ішіндегі ең күрделі және
маңызды саласы. Ауыспалы егіс өсімдіктердің өсіп жетіліуі
үшін қолайлы жағдай туғызады. Ол үшін әрбір дақылды оған
жайлы алғы егістен кеиін өсіруді қамтамасыз етіп,
тыңайтқыштарды тиімді пайдалану, арам шөптерге және
өсімдік зыяанкестері мен ауруларына қарсы күрес
жүргізілуі шарт. Ауыспалы егіс арқылы егіс көлемінің
құрылымы, тасымалдың қолайлығы, дақылдарды шаруашылықта
орналастыру, өсімдік шаруашылығында бригадалар құру сиақты
мәселелер шешіледі.
Тұқым шаруашылығын ұйымдастырғанда ауыл шаруашылығы
дақылдарының жергілікті жағдаиларға бейімделген, машйналық
техналогиалық қолдануға болатын және басқаларға қарағанда
шығымдылығы мол сорттарын пайдалануды мақсат ету қажет.
Тыңайтқыштар қолдану топырақ құнарын арттыруға әсер
етеді.
Тыңайтқыштар негізінен екі түрлі болады. Арнайы
завотардан шығатын әр түрлі химияалық заттар – мтнералдық, ал
малдың көңі, шым, тезектер органикалық тыңайтқышқа жатады.
Топырақтың құрамына, қасиетіне және әрбір өсімдіктің
қажет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.