Психология ғылымының Ресейде дамуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 3
1.1. Психологияның, философия мен жаратылыстану ғылымдары 4
қойнауынан бөлiнiп шығуы 4
1.2. ХVIII ғасырдағы психологиядағы эмпиризм мен ассоциацианизм. ХІХ
ғасырдың бірінші жартысындағы психология 7
1.3.Психологияның салалары және басқа ғылымдармен 9
байланысы 9
1.4. Қазiргi шет ел психологиясының негiзгi бағыттары 12
1.5. Психологияның ғылымдар жүйесiндегі орны 14
1.6. XXI ғасыр психологиясы 19
1.7. Қазақстанда психология ғылымының қалыптасуы мен 21
дамуы 21
1.8.Психологияның дербес және тәжiрибелiк ғылымға айналуы 25
Қорытынды 28
Пайдаланылған әдебиеттер 29
Қосымша 30

Кіріспе

Өзектілігі: Психология ғылымы және Ресей психология ғылымының
қалыптасуындағы маңызды жақтарының мәнін ашу. Ресей және Кеңес
психологтарының еңбектірімен танысып, мәнді және дұрыс жақтарын қарастыру.
Ресей психологтары өзіндік ерекшелігі арқылы психология ғылымына үлес
қосты.Олардың ғылым жайлы талдаулары өзіндік зерттеу барысы мен адамдар
арасындағы қарым-қатынаспен өзіндік ерекшелік арналарын тоғыстырар арна
болып келеді.
Мақсаты: Ресейдегі психология ғылымының даму жолдарын анықтау.
Міндеті: Ресейдегі психологияның ерекше орнын көрсету.
Зерттеу пәні: Психология ғылымының Ресейде дамуы.
Зерттеу объектісі: Психология ғылымы, оның Ресейде даму сатысы.
Зерттеу әдістері:Жинақталған материалдарды талдау.
Психологиялық ілім-білімдердің ілкі бастауы,түп-төркіні ерте
замандардан бастау алатыны белгілі. Жан туралы ілім есте жоқ ерте
дәуірлерде,ежелгі дүние елдерінде (Үндістан,Қытаймысыр,Вавилон,Грекия )
пайда болып, іршілік,өмір,жан мен тән,оқыту,тәрбие негізгі мәселелер
ретінде күн тәртібіне қойылып келген.Жан мәселесін ежелден бастап ерекше
мән берген. Мәселен,жанға байланысты ой-пікірлер фольклорда, әсіресе мақал-
мәтелдерде көптеп кездеседі. Қазіргі психология ғылымында жанды көбіне
психика ұғымының синонимі ретінде қарастыратынын да ескеруіміз қажет.
Психология ғылым туралы сөз қозғалатын он томдық кітапті айтуға болады.
Бірінші томға кеңестік психологияның іргетасын қалаушылардың бірі,маркстік
психологияның Моцарты атанған Л.С.Выготскийдің (1896-1934) жан мәселесін
баяндайтын мәдени-тарихи теориясы беріліп отыр. Бұл ілімнің түрлі
аспектілері 1982-1984 жылдары Мәскеудің Педагогика баспасынан шыққан
автордың 6 томдығында жарияланған. Мұнда көтерілген негізгі мәселелер:
• Жоғары психикалық функциялардың даму тарихы;
• Жасөспірім педагогикасы;
• Жалпы психологияның проблемалары
Жоғары психикалық функциялардың даму тарихында-оның
проблемалары,талдауы,құрылымы, сонымен бірге тілдің қалыптасуы (ауызекі тіл
және жазбаша тіл) көптілділік мәселелер қарастырған.
Тәуелсіз еліміздің тіл мәселесі, оның ішінде қазақ тілінің проблемалары
күні бүгінге дейін шешімін таппай отырғаны белгілі.Осы орайда, психология
ғылымында қарастырылған тіл мәселелер, көптілділіктің,соның ішінде
қостілділіктің балалық шақта қалыптасуы бүгінгі күннің аса өзекті
проблемаларының бірі болғандықтан,бұл зерттеулердің өзіндік ерекшелігі
болып отыр.
Сонымен қатар Л.С.Выготскийдің Сөйлеу мен ойлау мәселелерінің түп-
тамыры,оның дамуын,қалыптасуын,ара қатынастарын еңбектерінің қазақ тіліне
аударылуының да өзіндік маңызы зор.
Психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы,әйгілі кеңес психологтары
С.Л.Рубинштейн,А.Н.Леонтьев,А.Б.Ана ньев және еңбектерінің үзінділерін
аударған. Іс-әрекет психологиясының теориясы 20 ғасырда кеңестік психология
ғылымында басты орын алады.

1.1. Психологияның, философия мен жаратылыстану ғылымдары

қойнауынан бөлiнiп шығуы

Ерте замандардан бастап адам баласының назар ақыл-ойы өзiнiң
маңындағы дүниенiң сырын таным мен бiрге, өз денесiнiң, iшкi дүниесiнiң,
ақыл-ойы iс-әрекетiнiң, тiршiлiк бейнесiнiң кұпия сырларын аша бiлуге
ұмтылған. Бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi бiрнеше мыңдаған жылдар бұрын Шығыс
елдерi Мысыр мен Үндістанда, Қытай мен өзге елдерде адам баласының
мәдениетi өсiп, дамып, осы заманғы ғылыми бiлiмнiң бастапқы iргетасы қалана
бастаған. Қоғамның дамуына өндiрiс күштерi өстi, әлеуметтiк өмiрде таптар
пайда болды. Алғашқы құл иеленушiлiк мемлекет құрылды. Қоғамда адамдардың
әрқилы наным-сенiмдерге негізделген көзқарасы қалыптасты. Мұндай
көзқарастар дiни нанымдарға ғана негiз болып қоймай, адамның дүниесi туралы
табиғи-ғылыми көзқарастардың туындауына да себепшi болды.

Ертедегi Шығыс елдерiнде, сонан соң Ежелгi Грецияда
адамның тәнi мен жанының сырын бiлуге ден қойылды. Адам тiршiлiгiнен,
негiзi — қан айналысына мән берiлдi. Тiршiлiктiң негiзi — қан айналымында
сұйықтық және ондағы құрам деген түсiнiк қалыптасты. Ертедегi Қытай
медицинасында б. з. д. XIII ғасырда дененi басқарушы жүрек қызметi деп
санап, ол ауа нәрседен жаралған дедi. Ондай нәрселер организмде тегi белек
заттармен қосылып, адамның физиология тiршiлiгiмен бiрге психикалық
қызметiн де реттеп отырады, мұндай тiршiлiк адамның сөйлеу қабiлетiн оятып,
ойын дамытады деген тұжырым жасалды. Адамның жүрегi билесе, ал оның
сезiмдiк қызметiн бауыры деп түсiнiлдi.

Ежелгi Үндiстан дәрiгерлерi адамның психикалық әрекетiнiң
негiзгi органы-жүрек, оның атқаратын қызметi бiртiндеп миға ауысады деген
тұжырым жасап, Темперамент жайындағы iлiм iргесiнiң қалануы, әрбір адам
өзiнiң даралық ерекшелiктерiмен сипатталады ұғым ғылым тарихындағы алғашқы
материалист қарапайым түсiнiктердi тудырды. Ертедегi Қытай мен Үндiстан
дәрiгерлерi темперамент үш бөлшектен түсіндірілді, олар: бастапқыда ауа
тектес нәрселерден — өтті және қан мен шырыннан құралған, осы үш түрлi
дене құрамындағы мөлшерiне орай адамдар бiрнеше нікс ажыратылады деп
санаған.
Осы негiздерге сүйене отырып, Қытай дәрiгерлерi мынадай
типтерге жiктеген: 1) адамның бойда өттiң не қан қүрамының басым
болуы. Мұндай күштi, батыр келедi. Олардың мiнезi жолбарыс өжет те
шапшаң; 2) ауа тектес нәрселердiң көгiлдір; адам ұстамсыз, козғалғыш
болады, маймыл-ирекетiндей әрекеттер жасайды; 3) шырынның басылымдылығы
қимыл-қозғалыстың баяулығын, сабырлықты бiлдiреді деп санайды,
Адам организмi жайындағы мұндай пайымдаулар ІХ дәуiрлерде,
бiр жағынан, табиғи-ғылыми түсiнiктсер, ашқанымен, екiншi жағынан, әр
түрлi дiни-сенiмдер тарапынан қарсылық тудырған көзқарас-пiкір душар болды.
Дегенмен, психологиялық және құбылыстар жайындағы ақылға қонымды, өзiне жол
тауып, одан әрi дами бердi.
Б. з. д. VI ғасырда Үндiстанда адамның жан дүниесi миындағы
дiни нанымдарға негiзделген джайнизм мен будднзм бағыттары кеңiнен тарады.
Бұдан кейiнгi кез-келген Үндiстанга философиялық мектептер жан туралы
түсiнiктердi метафизикалық-здептiк мақсаттарды дәрiптеуге пайдаланды. Бүл
бағыт келесi дәуiрлерде түрлi түсiп, жан дүние сырын адамның
даралық ерекшелiктерiне орай түрлiше түсiндiрдi. Ал йога бағыты ұстанушылар
шындықты танып бiлу үшiн адам бойындағы психикалық қасиеттердiн жасырын
сырларын және iлу керек деп уағыздады. Ертедегi Үндiстан ғұламаларының
пiкiрiнше, адамның, өз iшкi дүниесiнiң сырын көтерiп, оның даралық
ерекшелiктерiн әдептiк (этикалық) жағынан iздестiрiп бiлуге ұмтылғаны
осыдан байқалады,
Ерте дәуірдегі Қытай елiнде кеңiнен таралған филокриялық —
дiни ой-пiкiр әйгiлi ғұлама Конфуцийдiң б з. д. 551—479 жж.) есiмiмен
байланысты. Оның қалаған мектебi конфуцияндық деп аталады. Конфуцийдiң
пiкiрiнше, адамның бiлiмi мен психикалык салалары — туа берiлетiн қасиет.
Адам жаратылысынан iйырымды болып туады, бiрақ оны дүрыс жолдан бұзатын —
сыртқы орта. Сондықтан, ол өз бойындағы сырттан әсер еткен зиянды
касиеттерден арылу адам өзiнiң iшкi дүниесiне терең бойлап, ақыл-ойының
кемелдене түсуiне бой ұрғаны жөн деп үйретедi.
Конфуцийдiң бұл пiкiрiн шәкiрттерi әрi карай дамытып, ел
арасына кеңiнен жайды.
Адамның тәнi мен психикалық тiршiлiгiнде қан айналу
процесiнiң айрықша маңызды қызмет атқаратындығы туралы пайымдаулар келесi
дәуiрлерде Вавилон, Мысыр, Қытай мен Үндiстан сияқты ежелгi Шығыс елдерi де
жалғасты: Мұндай жайттар организм құрылымындағы бөлшектер мен адам
психикасының дамуы туралы жалпы заңдылықтардың бiр арнаға келiп құятынын
көр сетедi. Осындай тарихи жағдайлар адамның жан дүние сiне қатысты
мәселенiң өте ерте кездерде-ақ адамзат мәдениетiнiң, дүниетанымы мен
бiлiмiнiң философиялық жүйесiн, табиғат жайындағы орынды мағлұматтарына
адам психикасының өзiндiк сипаттарын бiлдiретiн iзденiс нәтижесi
болғандығын көрсетедi. Мiне, осы орайда психология тарихын зерттеген
ғалымдар бұл пәнi практикалық маңызы мен ғылыми бiлiмдер жүйесiндi алатын
орнын оның философия мен жаратылыстану ғылымдарының түйiскен торабынан
өрбiп шыққандығын түсiндiредi. Бұл — объективтiк шындық және ғылыми
тұжырым.
Сонау ерте замандардан берi адамдардың әлеуметтік өмiрi
олардың күнделiктi сан алуан iс-әрекеттерiнен, бiр-бiрiмен қарым-
қатынасынан, олардың жан дүниесiнің сырын бейнелейтiн психологиялық
ерекшелiктерiнен, мінез-қүлык сипаттарының өзара айырмашылықтарына
тұратындығы белгiлi болған. Осындай ұғым-түсiнiктер де адамның жаны тәнiмен
бiрге болады деп саналған.
Өндiрiс пен кәсiптiң, өнер мен мәдениеттiң, салт-саналық
дамуымен катар әр алуан әдет-ғұрыптар да калыптасып отырады. Адамдар өздерi
тiршiлiк ететiн орта ме айналадағы әр қилы заттарда, құбылыстарда өзiндiк
жан болады деп ұғынған. Мұндай ұғым анимизм (латынша анима — жан деген
сөзден шыққан) деп аталады.
Ежелгi грек жұртының ғүламалары — Гераклит (б.'з.
д. VI ғ.), Демокрит (б. з. д. V ғ.) жан-табиғатты бiр бөлiгi, ол сол
табиғат заңына ыңғайланбайды деген пiкiрдi қолдады. Демокрит психиканы
(жанды) отты атомдарындай қозғалмалы қасиет деп санады. Сонымен туралы
алғашқы iлiм-психиканы адам тәнiнiн кыз-деген бiрыңғай материалистiк
түсiнiктi тудырды.Ғұлама ойшыл Платон (б. з. д. 427жж. - жан-мәңгiлiк
нәрсе, ол өлмейдi, өшпейдi деген. Ол бұл пiкiрiмен өз заманында құрған
билеушi топтың мүддесiн қорғап, психиканы түсiндiруде идеалистiк
бағытты жақтады.Оның қарасы психологиядағы материалдық пен рухани дүние
бiрдей катар өмiр сүредi деген дуалистiк көзқарастарының негiзiн салды.
Ежелгi дүние тарихында айрықша орын алатын энцист ғалым
Аристотель (б. з. д. 384—322 жж.) ой-пiкiрдi табиғи негiзге сүйеп, биология
медицина саласына бағыттады. Ол психика туралы iлiм одан әрi тереңiрек
зерттеп, Жан туралы жазды. Аристотель бұл шығармасында жан дүниесінің,
(психиканың) әрекетiн шындық әдiс арқылы шетттеп, оны тәжiрибеге негiздеп
қүруды мақсат еттi. Психология Аристотель заманында-ақ дербес сипаттағы
имам саласына айналған-ды. Ол психиканың тәнмен өмiр сүретiнiн айта келiп,
психикалык әрекеттер басым көпшiлiгiн материалистiк тұрғыдан шештi,
Митонның психика жайындағы дуалистiк көзқарасын обьесктивтiк шындыққа,
материалистiк бағытқа қарай құрды, Сонымен, Гераклит пен Демокриттiң,
Платон, Аристотельдiң жан жайындағы көзқарастары психологиялық iлiмнiң
келешектегi дамуына ғылыми негiзі қаланды.
Жан жүйесi жайындағы ертедегi iлiм көптеген ойшылдар мен
ғұламалардың шығармаларында өзiндiк орнын тапты. Ежелгi Римнiң көрнектi
ойшылдары Лукр (б. з. д. І ғасырда); Гален (б. з. д. II ғ.) психологияның
жан дүниесiнiң сырымен байланысты табиғи негiздерін кездестiрдi. Ал ұлы
грек ойшылы Сократ (б. з. д. 470 — 1990 жж.) өзiңдi өзiң тани бiл деген
ұлағатты пiкiрiн жан дүниесiмен, сырымен ұштастырды. Сондай-ақ, адамның
жаны тәнiне тән деп санап, ол ақыл-ойы реттелiп отырады дедi,ежелгi дүние
ғұламаларының жан дүниесi жайындағы ой-пiкiрлерiнiң және әлеуметтiк
негiздерi сол заманның экономиналык-саяси құрылысына орай түрлi идеялық
бағыттарын (материалистiк не идеалистiк) болуы таңданарлық жайт емес.
Ежелгi дүниенiң, құл иеленушiлiк қоғамның iрі қаусап,
тарих сахнасынан кеткен соң оның орнына бiрнеше ғасырларға созылған
феодалдық қоғам орнады. I дәуiрдiң тарихи даму сипаты ғылыми идеялар мен
адамның даралық өсу қасиеттерiн токырауға ұшыратты, Ерте дуниеден берi
қалыптасқан адам психикасындағы iлiм мистикалық және дiни көзқарастар
өкіліна көштi. Жан екi түрлi сипатта өмiр сүредi деп парыздады. Психика
туралы ертеден қалыптасқан рибелiк зерттеулер схоластикамен алмасты.
Жанындағы аристотельдiк iлiм өмiрден шеттетiлдi.

1.2. ХVIII ғасырдағы психологиядағы эмпиризм мен ассоциацианизм. ХІХ
ғасырдың бірінші жартысындағы психология

Орта ғасырлардағы еуропалық жанның мәңгi өлімi, тәнi, оның
денеден бөлек өмiр сүретiндiгi жайлы психологиялық ой-пiкiрлер одан әрi
қарай өрiстеп, идеалистiк көзқарастыцң дами түсуiне жол ашты. Осы бағытта
болып саналды. Жүйке жүйесi мен бүлшық ет кызметi физиологиясы организм
тiршiлiгiнiң негiзi туралiы iлiмдi жетiлдiруге әсер етiп, оның мәнiн
арттырды. Сөйтiп, ойлаудың дамуында ақыл-парасат шешушi рөл атқарады дейтiн
бұрынғы көзқарас ендi тәжiрибелiк зерттеулерге сүйенетiн болды. Психиканы
осы тұрғыдан қарастыруда әрқилы бағыт ұстаушылар жiктеле бастады. Олардың
бiрi жан дүниесiн зерттеу адамның iшкi сырын түсiнуге бағытталуы қажет деп
санаса, ал ендi бiрi психиканы танып бiлудегi тәжiрибенi жаратылыстану
ғылымдарын зерттейтiн тәжiрибеден ешқандай айырмашылығы болмауы тиiс деген
пiкiрдi қолдады.
Сонымен, XVIII ғасырдағы психофизикалық қүбылыстардың
мәнiсiн ашу ендi психофизиологиялық мәселелерге ойысып, түрлi психикалық
процестердiң сыры жүйке жүйесiнiң қызметiн зерттеумен шектелетiн болды. Осы
бағытты колдаушылардың өздерi бiрнеше топқа бөлiнiп, түрлi көзқарасты
ұстанды. Солардың iшiнде Швейцария зерттеушiсi А. Галлердiң бағдары
психиканың пайда болуында жүйкелiк процестер бiрiншi, ал түрлi ой мен
идеялардың өзара байланысты түрде туындауы екiншi кезектегi қүбылыс дейтiн
көзкарасты қуаттай түстi. Мұның бәрi психологиядағы эмпиристiк бағыттың
көрiнiстерi.
Ассоциативтiк психология. Ньютон ашқан әлемдiк
тартылыс XIX ғасырдың соңына дейiн өзгермейтiн заң деп саналып келдi. Соған
орай сол заманның ағартушылары Ньютон мен Локк есiмдерiн қосарлай айтып
дәрiптедi. Өйткенi, бұл екеуi де ассоциативтiк психологияны механикалық
және сенсуалист көзқарастарға негiздей отырып зерттеген болатын.
Ассоциациялық (байланысты) қағидаларды колданудың өрiсiн көне заман
дардағы Үндiстан мен ертедегi грек ғұламалары да қарастырған болатын.
XVIII ғасырдағы ассоциация нағыз детерминистiк сипат алып, дене
процестерiнiң жиынтығы аткаратын қызмет машинамен iстелетiн әрекеттер
сияқты болады деген ойға негiзделдi.
Психология тарихында ассоциацияны жалпы категориялық ұғым
деңгейiне тұңғыш рет көтерiп, оны дәрiптеушi — ағылшын дәрiгерi Гартлн
(1705—1757 жж.). Ол психикалық процестердiң бәрi ассоциацияға сүйенедi деп
түсiндiрдi. Гартлидiн Адамды бақылау деген кiтабы (1749 ж.) ассоциацияның
кеңiнен тарап, өзектi iлiм болып калыптасуының бастамасы болды. Осы
еңбегiнде ол көптеген психикалық процесстердi жүйке жүйесiмен ұштастыра
баяндап, адамның санасыз, материалистiк тұрғыдан түсiндiруге күш
салды.Нәтижесiнде Гартли адамның саналы әрекетiнің жемісі болып табылатын
акыл-ой, ерiк-жiгер қасиеттерін анықтайды. Бұл зерттеулер - санасыз
әрекеттiн түсiндiретiн алғашқы материалистiк тұжырым. Бір сөзбен
айтқанда, Гартли теориясын XVIII ғасырда ассоциациялық материалистiк
iлiмнiң шыңы деуге болады.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысы — психологияның тарихындағы
елеулi кезеңнiң бiрi. Бұл аралықта флекторлық теорияға негiзделген
ассоциациялық бұрынғы концепция материалистiк тұрғыдан нығая түстi,
субстраты мен iшкi бейнесiнiң санаға айналуын I Браун (1778—1820), Джемс
Милль (1778-1830), Дж. Ст. Милль (1806 — 1873) сияқты зерттеушiлср қолдады.
Мүндай көзқарас бойынша, бiрiншiден, психика туйсік пен қарапайым сезiм
түрлерiнен тұрады; екiншiден, ассоциация бойынша — бөлшектер алғашқы да, ал
курделi психикалық құрылымдар — елес, ой, сезiм екiнші деп саналады;
үшiншiден, ассоциациалар осы екi топ-тагы психикалық процесстер арқылы
құрылады; төртiншіден, ассоциациялар күнделiктi тәжiрибе арқылы санаңа жиi
қайталанып отыру нәтижесiнде бекидi.
Ассоциациялардың жасалу барысы биология мен жүйке физиологиясын
зерттеу нәтижемен анықталады. Г. Гельмгольц (1821—1894) ассоциацияның
жасалуын сезiм мүшелерiнiң қызметi деп санаса, ал Ч. Дарвин цусоциацияны
эмоция арқылы түсiндiрдi. Орыс физиологы И. М. Сеченев (1829—1905)
ассоциацияның физиологиялық негiзiн бас миы рефлексiнiң қызметiмен ғылыми
тұрғыдан дәлелдесе, Г. Спенсер (1820—1903) оны пихиканың фиогенездiк
дамуымен ұштастырып, жылғы психика дамуы мiнез-құлықтың өзгеруiне
бейiмдедi.
XIX ғасырдың 80—90 жылдарында Г. Эббингауз (1850-1909), Г.
Мюллер (1850 —1934) тәрiздi басқа да психологтардың енбектерiнде
ассоцнацияның жасалу жолдары түрлiше түсінiп, бұл концепция одан әрi
дамытылды. Псиологияның XIX ғасырдың орта кезiне дейiнгi дамуында бұл
ғылымның дербес сипаты айқын зерттеушiлер жүгiндi, физиологиялық зерттеу
әдiстерін қолданып, биологиялық үлгiге иек артты. Тек қана XVII ғасырда
Рене Декарт психологиялық бiлiмдердi дамытуда жаңа дәуiрдi I бастады. Оның
түсiндiруiнше, "тек iшкi органдардың жұмысы емес, сонымен қатар ағзаның
сипаттамасы, олардың басқа да iшкi денелермен өзара iс- әрекетi жанды қажет
етпейдi" деген болатын-ды. Оның идеялары психология ғылымының кейiнгi
тағдырына ерекше үлкен әсер еттi. Декарт бiр уақытта екi үғымды енгiздi:
рефлекс жене сана.Оның түсiндiруiнше, бiр-бiрiне байланыссыз, екi бастама
материя мен рух өмiр сүредi. Сондықтан да психология тарихында бұл ілiмдi
"дуализм" Философияда бұл бағыт объективтiк идеализм деген атпен дамыды.

1.3.Психологияның салалары және басқа ғылымдармен

байланысы

Психология объективтiк шындықты бейнелеудiң ерекше I түрi
ретiнде психиканы, сананы қарастырады. Психологияның мiндетi адам мен
жануарлардың деңгейiнде психиканы филогенетикалық жөне онтогенетикалық даму
тұрғысынан зерттеу болып табылады. Психология адамның психологиялық
үрдiстерiн, қалпын және қасиеттерiнiң әртүрлi кезендерiн, оның дамуын,
сонымен қатар оның қалыптасуының заңдылықтарын әлеуметтiк үрдiстiң белсендi
әрекетi ретiнде зерттейдi.
Психологияның негiзгi қағидаларының бiрi детерминизм қағидасы болып
табылады. Детерминизм қағидасы дегенiмiз адамның барлық iс-әрекетi, қылығы
сыртқы әсердiң себептiк жағдайына тәуелдiлiгі. Бүл қағиданың мәнi,
бiрiншiден, барлық психикалық құбылыстар, оның шiiнде психика объективтiк
шындықты бейнелейтiн себептiк жағдайларға байланысты болып табылады.
Екiншiден, бүл қағиданың мәнi барлық психикалық құбылыстар мидiң қызметiмен
байланысты қарастырылады. Үшiншiден. қарастырылып отырған қағида психикалық
құбылыстарды зерттеуде бұл құбылыстардың себебiн мiндеттi анықтауды қажет
етедi.
Қазiргi психологияда сана мен iс-әрекет бiрлiкте
қарастырылады. Сана мен iс-әрекеттiң бiрлiгi қағидасы, сонымен қатар
ғылымның бастапқы қағидасының бiрi болып табылады. Аталған қағиданың мөнi
мынада: iс-әрекеттi адам санасының пайда болу шарты, қалыптастыру факторы
және қосымша нысаны деп түсiнуiмiз керек. Екiншiден, iс-әрекеттi сананың
белсендiлiгiнің түрi ретiнде түсiнемiз. Сана мен iс-әрекетгiң бiрлiгi
қағидасы сана адамның мiнез-құлқы iс-әрекетiнiң реттеушiсi болып табылады.
Генетикалық (тарихи) қағида, бiрiншiден, барлық
псиихикалық құбылыстар әр уақытта да сандық және сапалық өзгерiсте және
даму үстiнде қарастырылады. Екiншiден, бұның мәнi мынада: кез келген
психикалық құбылысты дұрыс жөне толық сипаттау сол жағдайда мүмкiн, егер де
игi жағдайда бiр уақытта оның өзiндiк ерекшелiктерi болса, психикалық
қүбылыстардың пайда болу тарихы мен себептерi, оның кейiннен өзгерiстерiнiң
мүмкiндiктерi берiледi.
Психология ғылым ретiнде жай ғана әртүрлi психикалық
құбылыстарды сипаттау емес, сонымен катар оларды сипатттау, түсiндiру және
мәнiн, белгiлi заңдылықтарды ашу, психологиялық негiзiнде психикалық
құбылыстардың себептерiн аныктау және болашақта олардың пайда болуын
болжау.
Психологияны ғылым ретiнде Сипаттауда психологиялық
ілімдердiң кейбiр ерекшелiктерiн атап өткен жөн. .Екiншiден, бұл қүбылыстар
туралы бiлiм, әрқайсысымызға әрбiр адамның түйсiктерi бар, оның есiнде
әрқашан түрлi елестер сақталады, әрбiр адам әртүрлi сезiмдердi кешiредi
және т.б. Психология ғылымында осы құбылыстар туралы жинақталған және
дерексiз бiлiмдер жөнiнде айта аламыз. Психологиялық бiлiмдердiң ерекшелiгi
бүл жинақталған және дерексiз бiлiмдер тән психикалық құбылыстар болып
табылады.
Екіншiден, психологиялық бiлiмнiң күнделiктi және ғылыми
қатынасының сәйкес келмеуiмен сипатталады. Тұрмыста психологияның
терминдерiн жоне ұғымдарымен пайдаланады. Бұл ұғымдардың шекарасы айқын
әртүрлi адамдар бiр терминдер мен, ғылымдарды әртүрлi мағынада колданады.
Ғылыми ұғымдар мағынада, мазмұнда бiрдей қолданылады.
Психологиялық бiлiмнiң үшiншi ерекшелiгi — адамның дүниетанымьн, көзқарасын
қалыптастыру өзiн-өзi тану жөне өзi тәрбиелеу үшiн өте қажеттiлiгi.
Қазiргi психология ғылымы әртүрлi тәжiрибе саласымен
қатынасты қалыптасудың әртүрлi сатысында тұрған ғылыми істерінiң
тармақталған жүйесiн құрайды.
психологиялық жағы: нақты iс-ерекет, даму, адамның қоғамға қатынасы
(субъектiнiң дамуы жөне iс-әрекетi).
Егер де жiктеудiң бiрiншi негiзiн алатын болсақ, онда
адамзат iс-әрекетiнiң нақты түрiнiң психологиялық проблемаларын зерттейтiн
психологияның бiрнеше салаларын атауға болады.
Еңбек психологиясы адамның еңбек iс-әрекетiнiң
психологиялық ерекшелiктерiн, еңбектi ғылыми (ЕҒҮ ұйымдастырудың
психологиялық астарларын зерттейдi. Еңбек психологиясының мiндетiне адамның
кәсiби ерекшелiктерiн еңбек дағдыларын дамытудың заңдылықтарын, өндiрiстi)
жағдайдың ықпалын анықтау жатады. Еңбек психологиясы бiрнеше бөлiмдерден
тұрады: олар сонымен қатар өз бетiнше дербес, бiр-бiрiмен байланысты
психология ғылымдарыңы салалары. Олар: инженерлiк психология негiзiнен адам
машинаның қызметiн болу және үйлесiм проблемалары шешетiн
автоматтандырылған жүйелердi басқарушы. оператордың қызметiн зерттейдi;
авиация психологиясы үшудi үйрету мен ұшуды орындау үрдiсiнде адамның iс-
әрекетi психологиялық зерттейдi; космос психологиясы организм шамадан тыс
психологиялық ауыртпалық түскен ауасы кеңiстiк жағдайында адам iс-
әрекетiнiң психологиялық ерекшелiктерiн зерттейдi.
Педагогикалық психологияның зерттеу пәнi адамды ақыл мен
төрбиелеудiң психологиялық заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Педагогикалық психологияның бөлiмдерiнiң немесе салаларына мыналар жатады:
оқыту психологиясы (дидактиканың психологиялық негiздерiн зерттейдi);
тәрбие психологиясы (мектептегi тербие жұмысының психологиялы негiздерiн
зерттейдi); ұстаз психологиясы мүғалiм мен шәкiрттердiң арасындағы қарым-
қатынасын, мұғалiм қойылатын талаптардың психологиялық мөселелерін
зерттейдi.
Педагогикалық психология саласындағы зерттеулер оқу мен
тәрбие мазмұнын дұрыс анықтаған оқулықтар мен ою қүралдарына әртүрлi
талаптарды белгiлеуге, оқыту мен тербиенiң тиiмдi әдiстерiн тауып,
негiздеуге көмектеседi.
Медициналық психология дәрiгер қызметiнiң жөне ауыр мiнез-
қүлқының психологиялық мәселелерiн зерттейдi. Ой нейропсихологияға,
психофармокологияға, психотерапиянi психопрофилактика мен психогигиенаға
болiнедi Нейропсихология психикалық құбылыстардың физиологиялық ми
құрылымдарымен арақатынасын зерттейдi. Психофамакология дәрi-дәрмек
заттарының психикалық iс-әрекетiне әсерiн зерттейдi; ичогерапия ауруды
емдеу үшiн психикалық эсер ету қолдануды зерттейдi; психопрофилактика мен
адамдардың психикалық денсаулығын
асыз ету үшiн шаралар жүйесiн талдауды зерттеу болып табылады.
Заң психологиясы заң жүйесiн iске асырумен байланысты.
Мәселелердi қарастырады. Ол сот криминаддi психология, пенитенциарлық
не еңбекпен түзеу психологиясы. Сот психологиясы үрдiсiне қатысушылардың
мiнез-құлқының психологиялық ерекшелiктерiн зерттеумен айыналысады; Циналдi
психология мiнез-қүлықтың психологиялық және қылмыскер тұлғасын
қалыптастыру мен мыстың себептерiн анықтайтын саласын айтады; тенциарлық
немесе еңбекпен түзеу психологиясы түзеу колониясында ұсталгандардың
психологиясы және көндiру әдiстерi арқылы тәрбиенiң проблемалары және т.б.
психология соғыс iс-әрекеттерi жағдайында адамның құлқын, бастықтар мен
қарамағындағылардың өзара қарым-қатынастарының психологиялық жағын,
йгиялық насихаттъщ жөне қарсы насихаттың әдiстерiн, техниканы басқарудың
психологиялық проблемалары және т.б.
Спорт психологиясы спортшылардың жеке басы мен
психологиялық ерекшелiктерiн, психологиялық шарттары мен тәсiлдерiн,
спортшылардың п.пуыпың жөне даярлыгының психологиялық емдерiн, жарыстарды
үйымдастыру мен өткiзуге рнысты психологиялық факторларды зерттейдi.
,психологиясы өр жастағы адамның заңцылықтарын, өртүрлi психикалық үрдiстер
мен исгтерiнiң қалыптасуын зерттейдi. Жас психологиясы падай болiмдерге
бөлiнедi: балалар психологиясы, iкiишек психологиясы, жастық шақ
психологиясы, iскгер психологиясы. Жас психологиясының мiндетi мен
ерекшелiктерiн ашып корсету, бiр жастан екiншi жасқа зандылықтарын анықтау,
жеке түлғаның өртүрлi iкалық қасиеттерi қалыптасуының сензитивтiккезендерiн
табу болып табылады. Жас психологиясы психологиямен байланысты. риаулы
психология бiрнеше бөлiмдерге бөлiнедi; Психология, олигофренопсихология,
сурдопсихология, Лопсихология.
Патопсихология адамдардың дүрыс психикалық iс-өрекетi
бүзылуының әртүрлi түрiн зерттейдi; Олигофренопсихология мидың туғаннан
болған ақауына байланысты психикалыi дамудың патологиялық сипатын
зерттейдi. Сурдопсихология есту сезiмiнiң бұзылуына байланысты психологиял
ерекшелiктерiн зерттейдi; Тифлопсихология көру сезiмiнiң бұзылуына
байланысты психологиялық ерекшелiгiн зерттейді.
Салыстырмалы психология жануарлардың психикасы зерттейтiн
психологияның саласы.

1.4. Қазiргi шет ел психологиясының негiзгi бағыттары

XX ғасырдың бас кезiнде ғылыми бiлiмнiң ең алдын дамыған
сұраныстарының сандарынан санада интроспекция психологияның тоқырауы
байқалды. Иностроспектив психология тәжiрибелiк талдауды талап
ететін проблемалардың алдында әлсiздiк танытты. Капитализм тез қарқынмен
дамуы анықталатын тәжiрибенiқ сұрақтары бұрынғы субъективтiк әдiстермен
қанағаттандыру мi болмады
Психология ғылымының тарихын зерттеушiлердiң профессор
М.Г.Ярогаенскийдiң айтуынша, психологиясының тоқырауы, әсiресе
Францияда тоқырау басталғанға дейiн ерекше кен өрiс алган невропатология
(натрия саласындағы зерттеулердщ нәтижелері болып табылды. Бұл зерттеулер
адам психикасына кейде көрiнiстер тән екендiгiн дәлелдеп бердi.
Пайыздық саласына клиникалық және эксперименталдiк жасалынды жан-жақты
зерттеу жұмысын Шарко (1825-1893). Оның жетекшiлiгiмен Пьер Жане (1859-
1937) және психоанализның негiзiн салушы Зигмунд Фрейд (1859-1939) өзі
бастады. Көрнектi француз психологi Альфред әдiстердi зерттеп, талдады. Ол
балалардын даму деңгейiн анықтау үшiн тестiлер жасады. Әдiс жаңа
объективтiк талдау және зерттеу әдiстерiмен салыстырғанда кейiнгi
ығыстырылды.
Сонымен, XX ғ. бас кезiнде психиканы эксперименталдiк
психологияға сана турлы ғылым деп анықтама дұрыс емес екендiгiн дәлелдедi.
кезеңде психологияның дамуына Ч.Дарвиннiң iлiмi ерекше рол атқарды.
Дарвиннiң иялық iлiмi бойынша, психикалық қүбылыстарды ортадан, тiрi
организмнiң бейiмделу iс-әрекетiнен алып қарауға болмайтындығын
дәлелдедi. хиялық теорияның әсерiмен бала психикасы мен психикасын
зерттеулер жан-жақты қолға алынды. штроспекция әдiстерiнiң қолдану
мүмкiншiлiктерi адам психикасын зерттеуге генетикалық және қарауға ерекше
мән берiлдi. Осындай асқан жағдайдан, тоқыраудан шығудың жолдары әртүрлi
теориялар мен бағыттар қалыптасты. теорияларға бихевиоризм,
гешталыiсихология және анализдi (фрейдизм) жатқызуға болады. Олардың бiр
кезенде жан туралы гылымның жалпы токырауы дүниеге келдi.
Бихевиоризм - XX ғасырдың бас кезiнде жоғарыда келген
себептерге байланысты қалыптасқан бағыттардың бiрi. Бихевиоризм
теориясынық нысаны сана емес, адам мiнез-құлқы болады. Мiнез-қүлық
психологиясы АҚШ-та ерекше Бихевиоризм бағытының көрнектi өкiлi Америка
психологi Джон Уотсон (1873-1958) болды. Ол психологияның мәнiн, жан
құбылыстарын жаңа психологиясымем озгерту қажеттiгiн ұсынды. Бихевиоризм -
деп аталатын ағылшын сөзiнен казакшалағанда мiнез-қүлық мағынасында
қолданылады. 1913 жылы америка психологi Джон психологияны мiнез-құлық
туралы ғылым қарастырды. Жаңа бағыттың пайда болуы "Психология, бихевиорист
қалай көредi" атты мақаланың шығуымен ерекшеленедi. Оның авторы Уотсон
психология жаратылыстану ғьлымдарының арасында өзiнiң лайықты орнын алуға
тиiстi деп жазды. Оның айтуынша, қазiргi кезге дейiн психологияның пәнi
және зерттеу әдiстері түсiндiрiлiп келдi және психологияның зерттеу нышаны
емес, мiнез-қүлық, ал интроспективтiк әдiстiң орныi субъективтiк әдiс деп
түжырымдады. Бұл мақаланы психологтары "бихевиористiк төңкерiстiң" басталуы
бағалады. Мақаладан кейiнгi 10 жылдықта бихевиоризм толқыны барлық америка
психологиясын камтыды.
Бихевиоризм психологиядағы прагматистiк бағыт, ол пайда
болуы тез қарқынмен дамып отырган капиталисті экономиканың сұраныстарына
байланысты. Бихевиористср мақсаты - психологияны мiнез-құлықты басқаруға
қабiлет бiлiмнiң саласына айналдыру. Д.Уотсонның түсiндiру бихевиоризмнiң
түпкi мақсаты - адам мiнез-құлқы түсiндiру. Бүл үшiн 3 жағдай жеткiлiктi
деп есептедi: мiт қүлықтың өзiн суреттеу, организмге эсер ететiн iшкi, сырi
дене стимулдарын жөне оған жауап беретiп мiнез-күi реакциясын
байланыстыратын заңдарды тану жануарлардан тек мiнез-құлық реакцияларың
күрделiлiгiмен, оларга жауап беретiн стимулдардi әр түрлiлiгi мен
ерекшеленедi.
Бихевиористердiң дәлелдеуiнше, негiзгi ғылыми ұғым
болып табылатын стимул - сыртқы ортадан келіп тiтiркендiргiш, реакция —
тiтiркендiргiшке ағзаның жау және стимул мен реакцияның байланысы —
ассоциациасы. Сонымен, Уотсон санадан ғылыми категория ретiнде тарта
отырып, өзiнiң еңбегiнде И.П.Павловтың рефлекстер туралы әдiстемесiне
сүйенедi.
Бихевиоризмнiң пайда болуына америка зерттеушi ғалым
Э.Торндайктiң (1874-1949) еңбектерiнiң үлкен әсерi Э.Торндайктiң негiзгi
зерттеулерi жануарларға жүрiп, олар "проблемалық жәшiк" деп аталатынға
орналастыры. Э.Торндайк "проблемалық жәшiктегi" жануарлардың мiнез-құлқын
бақлап, байқау және қателесу әдiсiмен{ ете отырып, жануарлар кездейсоқ
нөәтижеге жетедi қорытындыға келедi. Үйрету, бейiмделу реакциясын
қалыптастыру бiрнеше рет қайталаудың нәтижесiндс асады (жаттыгу заңы). Егер
реакциядан кейiн ойдағыдай iске асатын болса, реакция бекiтiледi, мен
реакцияның арасында берiк байланыс асады (тиiмдiлiк заңы).
зандылықтарды бихевиористер механикалық адамға пайдаланды.
Адамдардың жануарлардан олар реакциясының өте күрделi
сипатынан Ехевиористер мінез-қүлықтың ортаның әсерше таныстылығын дұрыс
анықтап бердi. Бiрақ олардың тұжырымдамасы механикалық сипатта болды. Олар
керi идеяның тек стимулмен емес, сонымен қатар iшкi
байланыстылығын ескермеген.Жануарлар психикасын зерттеуге адам мiнез-құлқы
моделi П.гсынан карау дұрыс, бiрақ жануарлар мен адам сапалық ерекшелiгі
бұрмаланды. Джон Уотсон мiнез-құлқы тiтiркендiргiштерге бағыныштылығы
ғылымды байыта түстi.

1.5. Психологияның ғылымдар жүйесiндегі орны

Психологияның басқа ғылымдар жүйесiндегi орнын тануға орай
психологиялық деректердiң басқа ғылымдарда пайдалану мүмкiндiктерiн және
керiсiппiе, психология олардың нәтижелерiн өзiне қалай қолданатынын жете
түсiнуге болады. Эр түрлi тарихи дәуiрлердегi ғылымдар арасындағы
психологияның орны жан таным бiлiмдерiнiң даму деңгейi мен сараптау
схемасынан келiп шығады. Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында
бiрде бiр бiлiм саласы ғылымдар жүйесiндегi өз орнын психология сияқты жиi
өзгертiл түрған емес. Казiргi күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сараң
әдiсi қабылданған. Бұл әдiс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай
көп тарапты байланыстарға негiзделген. Үсъгнылган схема - шьщдарьша
жаратылыстану, әлеуметгiк және философиялық ғылымдар қонақтаған - үш бұрыш
формасында. Ғылымдардың негiзгi тобының мұндай орналасуы олардың пәнi мен
әдiстерiнің психология пәнi мен әдiстерiне нақты жақындығынан. Зерттеу
барысында қойылған мiндеттерге орай психология өз бағытының бұрышы бiрiне
бұрыш отырады.
Психологияның жалпы ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi қызметi –
зерттеу объектi адам болатын барша ғылым салаларының жетiстiктерiн
бiрiктіріііп, байланыстыру.
Психологияның аталған ғылымдық үш бұрышпен байланысының
мазмұндық, сипаты кандай?
Психолог жеткiлiктi дәрежеде өсiмдiктер мен жануарлар
тiршiлiгiндегi ерекшелiктердi айыра бiлуi қажет. Әсiресе, бiртектi сулы
орта да жасаган бiр жасушалылардьщ клеткалы өмiр тұрпатынан қоршаған ортада
белсендi бағдар-бағыттылықты талап ететiн құрлықтағы тiршiлiк иесi - көп
жасушалылардың күрделi өмiр формасына өтудегi өзгерiстерiн анықтап бiлген
жөн. Жәндiктер дүниесi мен жоғары омыртқалылардың тiршiлiк принпиптерi
арасындагы айырмашылықтарды да бiлгеннің маңызы үлкен. Икемделудiң жалпы
биологиялық принциптерiн бiлмей, жануарлар қылық-әрекеттерiнің ерекше
бiтiстерiн дәл түсiну мүмкiн емес, ал онсыз адамның күрделi формадағы
психикалық әрекеттерiн ұгу биологиялық тұғырынан айырылады. Сонымен бiрге
естен шығармайтын жәйт, психология ғылымының пәндiк негiзiн қүрайтын
деректердi ешуақытта биологиялық деректермен баламаластыруға болмайды.
Психология үшiн оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен
маңызга ие. Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану, заң және
т.б. зертгеулерiндегi проблемалар әрдайым психологиямен тiкелей байланысты.
Көп жагдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерiнің механизмі, әрекет,
әдет, әлеуметтiк бағыт, тәртiп-талап стереотиптерiнің қалыптасу
заңдылықтары жөнiндегi бiлiмдердi пайдаланбай, кейiп, сезiм, психологиялық
климатты танып бiлмей, жеке адамның ерекшелiктерi мен психологиялық
қасиеттерiн, қабiлетiн, сезiмiн, мiнезiн, адам аралық катынастарьга
зерттемей, әлеуметтiк процестер мен құбылыстардың мәнi толық ашылмайды,
яғни, ықшамдап айтсақ, әлеуметтiк процесстердi зертгеуде психологиялық
факторды ескеру заңды кажеттiлiк. Психологиялық факторлар өздiгiнен
әлеуметгiк процесстердi бағыттай алмайды, керiсiнше, олардың өзiн осы
қоғамдық процестерді талдау арқылы түсiну мүмкiн. Адамның психикалық iс-
әрекеттерiнiң негiзгi формалары қоғамдық тарих шарттарына орай туындап,
дәстүрлi объектив iс-әрекет жағдайында өрiсiн тауып, енбекке, еңбек
құралдары мен тiлдi қолдануға байланысты қалыптасады. Келтiрiлген пiкiрлер
психологияның қоғамдық ғылымдармен болатын байланысының маңыздылығын
дәлелдеп тұр. Егер жануар қылық-әрекетiнiң қалыптасуы тiршiлiктi
биологиялық жағдайларына түбегейлi тәуелдi болса, адам қылығының қалыптасуы
қоғамдық тарих шарттарымен ажырамас байланыста. Ең алдымен психикалық
әрекет қылықтық адамға тән ерекшелiктерiн зерттейтiн психология ғылымы
коғамның негiзгi заңдарын корытушы әлеуметтiк ғылымдар деректерiнсiз бiр
қадам да iлгерiлей алмайды. Адамның психикалық әрекетiне арқау болатын
қоғамдық шарттарды зейiндiлiкпен көре бiлу психологияның берiк ғылыми
тұғырға орнығуынша мүмкiндiк бередi.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар
аударған жөн. Әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгiлi, кезiнде К. Д.
Ушинский: "Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшiн оны жан-жақты зерттеу қажет", -
деген едi. Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрiнiп тұр.
Егер педагогика психологиялық кұбылыстарының табиғаты жөнiндегi бiлiмдерге
сүйенбесе, онда ол қара-дүрсiн педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер
жиынтығына айналып, шын мәнiнде ғылым болудан қалып, мүғалiмге ешқандай
жәрдем бере алмайды. Педагогиканың барша салаларының (жаллы теория,
дидактика, пән әдiстемесi, тәрбие геориясы) даму барысында психологиялық
зерттеулердi қажет ететiн проблемалар туындап отырады. Психикалық процесс
жүру зандылыктарын; бiлiм, ептiлiк және дағдылардың калыптасуын; адам
қабiлеттерi мен мотивтерiн, оның психикалық дамуын тұтастай бiлу оқудың әр
сатысындағы бiлiм мазмұнын анықтау, оқу мен тәрбиенiң ең тиiмдi әдiстерiн
нақтылау және т. б. сияқты өзектi педагогикалық проблемаларды шешуде килелi
мағына-маңызға ие.
Қазiргi кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету
керек? Ғылым топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшiн нендей бiлiмдi
және оны қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр.
Бұлардың бәрiне шешiм табу, адамның әр жас деңгейiндегi психикалық даму
мүмкiндiктерiн және олардың дәл шешімдерiн белгiлеу педагогикалық
психологияньщ мiндетi.
Психологияньщ аса қажеттiгi педагогиканың тәрбие орай
байкалады. Тәрбиенiң мақсаты даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке
адамды қалыптастыру. Ал бүл мақсатқа жету жеке адамньщ иiишштасу
зандылыктарын: багыт-багдар, қабiлет, қажеттiлiк, дүниетаным және т. б.
зерттеудi кажет етедi Айтыжандар казiргi лиман психологиясының ғылымдар
тотысында тұрганы дәлелi, яғни психология бiр жағында философия ғылымдары,
екiншi тарапында жаратылыстану ғылымдары, үшiншi жағында әлеуметгiк
ғылымдар болатын аралықта орналасқан.
Солай болса да, барша ғылымдармен байланысса, психология өз
пәнiне, өзiнiң теориялық принциптерiне және ойын зерттеу әдiстерiне
иелiгiмен дербестенетiнiн ұмытпау керек. Дербес ғылым ретiнде психология
аймағында өзара байланысы сырт көзге байқала бермейтiн бiршама ерекше
бiлiм салалары ұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен әлеуметтiк
психология. Бұлар, сырттай қарағанга "сыйыспайтындай" болғанымен, бiр ғылым
саласынан, себебi олардың түпкi де түбегейлi мiндетi бiр-психикалык
қүбылыстың мәнiн зерттеу. Психология қай ғылым саласымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.