Сақтандырудың теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Сақтандырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1.Сақтандырудың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2.Сақтандырудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3.Шетел тәжірибесіндегі сақтандырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
II.ҚР-ның сақтандыру қызметі және қазіргі кездегі
жағдайы ... ... ... ... ... 9
2.1.Қазақстандағы сақтандыру түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2.Қазіргі таңдағы Қазақстандағы сақтандыру компанияларының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3.ҚР-дағы AMANAT-INSURANCE СК АҚ-ның сақтандыру қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
III.Бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .39
Кiрiспе
Сақтандыру - әлеуметтік, қоғамдық тәуекелділіктерді реттей отырып
басқарумен, сақтандыру қатынастарының тәртібін, түрлерін және шарттарын
заңдық негіз арқылы реттеумен шектеледі. Нарықтық реформалардың бастапқы
кезеңдерінде сақтандыру үдерісін анықтайтын ережелер болмады, бұл
сақтандыру қызметінде тәжірибесі жоқ көптеген компаниялардың пайда болуына
әкелді. Сақтандыру нарығы – бұл ерекше әлеуметтiк экономикалық құрылым және
де ақша айналыс шеңберi. Сақтандыру сату - сатып алу кезендерiнде объектi
ретiнде түседi, сондықтан да осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге асу
iс - әрекетін көрсетедi. Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының
айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірісітк және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық
жағын қамтиды. Қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір қауіп-қатердің
болуымен байланысты сақтандыру кезінде ақшалай қайта бөлгіштік қатынастар
пайда болады. Қоғамдық өндіріс үздіксіздігінің объективті талаптары, бір
жағынан, қорғану, осы тәрізді жағдайлардың ұнамсыз салдарларынан сақтану
және басқа жағынан, бұл құбылыстардан болған шығыстарды өтеу қажеттігін
тудырады. Сондықтан өндірістік үдерістерді жалғастыру, азаматтардың
жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру
мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың
топтарының (сандық немесе аумақтық аспектілерде) натуралдық - заттай
қосалқы қорларында немесе резервтерінде, сондай-ақ ақшалай ресурстарды да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақшалай қаражаттар
әдетте резервтік және сақтық қорлары түрінде қалыптасады. Сақтандыру
нарығының құрылымы институционалдық және территориялық аспектiлермен
белгiленедi. Бiрiншi звеносында, сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен сипатталады. Өз мақсатында ерекше құрылымын ұсынады,
сақтандырудың негiзгi мәмілесiнiң бейнеленуімен жүзеге асады. Екiншi
түрiнде сақтандыру нарығын халықаралық сақтандыру нарығымен мiнездес деп
айтуға болады. Бұл жағдайда сақтандыру нарығы халықаралық нарық ретiнде
өзiн көрсетiп, мұнда әр түрлi елдiң сақтандыру компаниялары өзiн
таныстырып, ұлттық, мемлекеттiк, регионалдық сақтандыру нарығымен,
қалалардың кейбiр бөлiктерiн қамтиды: регионалдық және аудандық болып
бөлiнедi. Сақтандыру нарығының негiзгi қатысушыларының бiрi, бұл
сақтаушылар. Сақтандыру процесiнде даму кезендерiмен байланысты нарықта,
бiрнеше сақтандыру терминдерi пайда болған: олар сақтаушылар,
сақтанушылар, сақтанушы, сақтандыру обьектiлерi, сомасы, сақтандырушы.
Қазiргi кезенде осы терминдер қолдануда. Тек қана, сақтандыру терминдерi
пайда болып жатқан жоқ, сонымен қатар сақтандыру нарығы немесе басқаша
айтқанда, сақтандыру компаниялары да дамып Қазақстанда өсiмкiлiк көрсетуде.
Негiзiнде сақтандыру саласын тек қауiптерден қорғау саласы ретiнде қолданып
жатқан жоқ, осы кезеңдi пайдалана отырып көп компаниялар ақша табу
мақсатында жұмыс iстеуде. Бiрақ компаниялардың саны Қазақстан
Республикасының заңының өзгерiстерiне байланысты бiр өсiмкiлiк көрсетiп,
бiр төмендеп кетуде.
I.Сақтандырудың теориялық негіздері.
1.1.Сақтандырудың пайда болу тарихы. Сақтандыру – қоғамның экономикалық
қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп (мотив) – бұл өндіріс пен адам
өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процесстерін жалғастыру,
азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен жақсы тұрмыс халін қолдап
отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық
және аумақты аспектерін) натуралдық-заттай қосалқы қорларында немесе
резервтерінде, сондай-ақ ақша ресурстарында қамтитын қажетті қаражаттары
болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары
түрінде қалыптасады. Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды
қалыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық
әдіс. Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі - бюжеттердің
қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды. Сақтық
әдіс - қорларды шаруашылық жүргізуші субъктілер мен халықтың жарналары
есебінен жасауды алдын ала қарастырады.
Сақтық қорлар – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы санаулы, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі. Мүліктік мүдделерді қорғауды,
материалдық зияннан сақтандыруды және оны толтыруды сақтандыруды жүзеге
асыратын сақтық қор материалдық немесе ақша қорлары нысанында жасалады.
Сақтау қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады,
олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік
аспектілері көрінеді. Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар
алдын ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс
ретінде тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың
бірден-бір бөлігі. Сақтандыру қорларын ұймдастыру және олардың мүделерін
қорғау. Сақтандырырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар
белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерді төлеу үшін
(сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерге бағыттаған
орынды. Сақтық ұйымдардың осыған ұқсас операциясы сақтық рыногінде
пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі
ысыраптар мен залалдардан қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі
бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі. Экономиканың нарықтық қатынастарға
көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің,
шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара келісімшарт
міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік
жүйесін талап етеді, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын
қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады. Өтпелі экономика
жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңыздылығы бар бірқатар
факторлармен айқындалады. Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген
шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың
түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи
және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың
негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын
мемлекеттік бюджетке түседі. Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі
жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан
экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен
географиялық орналасуын, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс
технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді. Сақтық жүйе республика
экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды
арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен шаруашылық
субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс. Сақтандыру мәселесі,
медициналықты қоса алғанда, әлуметтік қамсыздандырудың проблемаларына
тікелей қатысты. Сақтандырудың жалпы жүйесі үш бөліктен тұрады: қоғамдық
қорғау жүйесі; әлеуметтік сақтандыру (қорғау) және әлеуметтік
қамсыздандыру; жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру. Сақтандырудың жалпы
жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру – сақтық ұйым өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлем
арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдай немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірістік және әлуметтік-экономикалық қызметінің барлық
жағын қамтиды, ол өтімдік және жиналымдық функция атқарады. Сақтандырудың
экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға
ұшырағанда көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру – қолайсыз
құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау және оларға матералдық зиянды төлеу үшін
мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік
қатынастардың айрықша сферасы. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметтің
рыногін дамыту, азаматтар мен заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы
қорғау Сақтық қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру
мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық банктің сақтық
қадағалау департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады.
Сақтандыру категориясының қаржы категориясынан ортақ өзгеше белгілері бар:
Сақтық қатынастардың ақшалай сипаты; Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын
қайта бөлуге қатысуы; Оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен
қосарланып отырады; Сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының
болуы; Ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы). Сақтандыру шеңберінде
мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып табылады, қалған
барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады. Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән
болып келеді: 1)қатынастардың ықтималдық сипаты; 2) қатынастардың төтенше
(жай емес) сипаты (кез келген ауқымда – мемлекеттік, аймақтық деңгейде,
кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
1.2.Сақтандырудың экономикалық мәні.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанда көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыруды
қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық залалды
төлеу үшін мақсатты ақшалай қорларды құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгішітік қатынастардың айрықша сферасы деп қараған жөн. Сақтандырудың
экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде
оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.
Сақтандыру — сақтандыру ұйымдары мен жеке заңды тұлғалар арасындағы, сондай-
ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінің арасындағы жеке және заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі құқықтық қатынастар. Сақтандыру ерікті
және міндетті нысандарда жүзеге асырылады. Ерікті сақтандыру сақтанушы мен
сақтандырушы арасындағы шартқа негізделеді. Ерікті сақтандырудың ортақ
шарттарын және оның жүргізілу тәртібін айқындайтын ережелерін сақтандырушы
дербес айқындайды. Міндетті сақтандыру заңға сәйкес жүзеге асырылады.
Сақтандыру объектілеріне Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы
келмейтін мүліктік мүдделер жатады, олар: сақтанушының немесе
сақтандырылған тұлғаның өмірімен, денсаулығымен, еңбек етуге
қабілеттілігімен, зейнетақымен қамсыздандырылуымен байланысты мүдделер
(жеке басты сақтандыру), мүлікті иеленумен, пайдаланумен, билеумен
байланысты мүдделер (мүлікті сақтандыру), сақтанушының жеке адамға немесе
жеке тұлғаның мүлкіне келтірген зиянын өтеумен байланысты мүдделері
(жауапкершілікті сақтандыру). Қазақстан Республикасының аумағында
орналасқан заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін (қайта сақтандыру мен
өзара сақтандырудан басқа) және ҚР резиденттері болып табылатын жеке
тұлғалардың мүлкін тек cақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар
заңды тұлғалар ғана сақтандыра алады. Сақтандырушы сақтандыру қызметін өз
агенттері мен делдалдары арқылы жүзеге асырады. Сақтандырылатын болжалды
оқиға сақтандыру тәуекелдігі (қатері) болып табылады. Сақтандыру
тәуекелдігі ретінде қарастырылатын оқиғаның басталуында ықтималдық пен
кездейсоқтық белгілер болуға тиіс. Ол белгілі болған жағдайда
сақтандырылған тұлғаға, пайда алушыдан сақтандыру өтемі түрінде немесе
сақтандыру жағдайы басталғанда сақтандыруды қамсыздандыру түрінде
сақтандыру төлемі төленеді. Сақтандыру шартында айқындалған немесе заңда
белгіленген ақшалай сома сақтандыру сомасы деп аталады, осы соманың
негізінде сақтандыру жарнасының немесе сақтандыру төлемінің мөлшері
белгіленеді. Мүлікті сақтандыруда сақтандыру сомасы оның шарт жасасу
сәтіндегі шын құнынан (сақтандыру құнынан) аспауға, ал сақтандыру жағдайы
басталғанда сақтандыру өтемі сақтанушының немесе үшінші бір тұлғаның
сақтандырылған мүлкіне келтірілген тікелей зиянның мөлшерінен аспауға тиіс.
Жеке адамды сақтандыруда сақтандыру сомасын сақтанушы сақтандырушымен
келісе отырып белгілейді. Сақтанушы сақтандыру шартына немесе заңға сәйкес
сақтандырушыға төлеуге міндетті сақтандыру төлемі сақтандыру жарнасы деп
аталады. Сақтандыру жарнасының мөлшерлемесі сақтандыру тарифі болып
табылады. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру тарифтері
міндетті сақтандыру туралы заңдарда белгіленеді. Жеке адамды, мүлікті және
жауапкершілікті сақтандырудың ерікті түрлері бойынша сақтандыру тарифтерін
сақтандырушылар дербес есептейді. Сақтандыру тарифінің нақты мөлшері
тараптардың келісуімен арнаулы шартта айқындалады.
Сақтандыру объектісін бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушы бірлесіп
сақтандыруы мүмкін (ортақ сақтандыру). Бұл орайда шартта әрбір
сақтандырушының құқықтары мен міндеттерін айқындайтын уағдалы шарттар
баяндалуға тиіс. Сақтандырушы тәуекелдікті сақтандыруға қабылдай отырып,
теңдестірілген сақтандыру қоржынын жасау және сақтандыру операцияларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ол бойынша жауапкершіліктің бір бөлігін
уағдаласылған шартпен басқа бір сақтандырушыға беруі мүмкін. Мұны қайта
сақтандыру дейді. Қайта сақтандыруға қатысушы тиісінше “қайта сақтанушы”
(сақтандырылған тәуекелдікті ішінара қайта сақтандыруға берген
сақтандырушы) және “қайта сақтандырушы” (тәуекелдікті сақтандыруға
қабылдаушы) деп аталады. Сақтандырушыларда төленген жарғылық капиталдың
және сақтандыру сақтық қорларының болуы, қайта сақтандыру жүйесі
сақтандырушылардың қаржы тұрақтылығының негізі болып табылады. Сақтандыру
сақтық қорлары жеке адамды, мүлікті және жауапкершілікті сақтандыру бойынша
алынған сақтандыру жарналарынан құралады. Қазақстан аумағында сақтандыру
алғаш рет Кеңес өкіметі орнағаннан кейін енгізілді. Бұл кезеңде сақтандыру
мемлекеттік іске айналды. 90-жылдардың басында Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлігінің жанынан сақтандыру қадағалауы ұйымдастырылды. 1998
жылы бұл қадағалау Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне берілді.
Республикада сақтандыру ұйымдарының қаржы жөнінен тұрақты болуына қойылатын
талаптарды, сақтандырудың жаңа заңдарын қалыптастыру, сақтандыру нарығының
анықтығын қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілді. 2000 жылы ҚР Ұлттық банкі
Сақтандыруды қадағалау органдарының халықаралық қауымдастығына (ІAІS) толық
құқылы мүше болып кірді. Сақтандыру ұйымдарының есебі мен қаржы
есептілігінің жаңа стандарттары енгізілді, ІAІS ұсыныстарына сәйкес
сақтандыру нарығын ұйымдастырудың жаңа қағидалары мен стандарттары
әзірленді. 2008 жылы Қазақстан Республикасында 42 сақтандыру ұйымының
сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиясы болды, оның ішінде
төрт ұйымға шетелдік сақтандыру компаниясы қатысады. Республикада
сақтандыру ұйымдарының 300-ден астам бөлімшесі мен өкілдіктері жұмыс
істейді. Сақтандыру агенттерінің тармақталған желісі бар. 2010 жылы
сақтандыру ұйымдарының төленген жарғылық капиталының жиынтық мөлшері 3,8
млрд. теңгеге жуық болды. Қазіргі кезде (2011) сақтандыру төлемдері 4,2
млрд. теңгені құрайды, мұның өзі жалпы сақтандыру сыйақысының 14%-ы.
1.3.Шетел тәжірибесіндегі сақтандырудың ерекшеліктері.
Сақтандырушылар салымдарының көлемінің ЖІӨ-ге деген қатынасы 2012 жылы
0,83% құраған. Салыстырмалы түрде алсақ, АҚШ-та ол көрсеткіш 9,2%,
Ұлыбританияда –14,7%, Германияда–7,5%, Францияда –9,1%. Осы елдерде
жиналған сақтандыру сыйлықақыларының ЖІӨ-ге деген қатынасы әрдайым өсіп
келеді. Алайда, сақтандыру рыногының дамуы ЖІӨ-ге тікелей қатысты
емес. Сақтандыру секторының дамуы көптеген факторларға тәуелді,
әсіресе, халықтың ақшалай табысының өсуіне, жалпы сақтандыру
мәдениетінің дамуына, экономика салаларының жинақтаушы сақтандырумен
бәсекелестігінің жетістігіне байланысты дамиды.
2011 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша сақтандыру сыныптары
бойынша жасалған сақтандыру төлемдерін қарастырған кезде мынаны айтып
кетуге болады:
- міндетті сақтандыруда–көлік құралдары иелерінің азаматтары
құқықтық жауапкершілігін сақтандыру бойынша 47,6% (3,9млрд.теңге),
қызметкердің еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде олардың
өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін жұмыс берушінің
азаматтық- құқықтық жауапкершілігін сақтандыру бойынша төлемдер 30,5 %
(2,5 млрд. теңге), өсімдік шаруашылығын сақтандыру бойынша 19,5 % (1,6
млрд. теңге) және басқалар бойынша - 2,4 % болды;
- ерікті жеке сақтандыруда – сақтандыру төлемдерінің 74,3 % (5,5
млрд. теңге) аурулардан сақтандыру бойынша, жазатайым жағдайлардан
сақтандыру бойынша – 12,2 % (0,9 млрд. теңге), аннуитеттік
сақтандыру бойынша – 9,5 % (0,7 млрд. теңге) және өмірді сақтандыру
бойынша - 2,7 % (0,2 млрд. теңге) болды;
- ерікті мүліктік сақтандыруда – 88,2 % (33,6 млрд. теңге)
басқа да қаржылық шығындардан сақтандыру бойынша, автомобиль көлігін
сақтандыру бойынша – 5,5 % (2,1 млрд. теңге), мүлікті сақтандыру
(автокөлікті, әуе, теміржол, су көлігін және жүкті сақтандыруды
қоспағанда) бойынша – 2,1 % (0,8 млрд. теңге), басқалар бойынша – 4,2 %
болды.
2011 жылғы он бір айда жасалған сақтандыру төлемдерінің жалпы
сомасы бойынша сақтандыру төлемдерінің мейлінше көп көлемі басқа да
қаржылық шығындардан сақтандыру сыныбы бойынша сақталып, төлемдердің
жиынтық сомасының 62,7 %-ы болды.
II.ҚР сақтандыру қызметі және қазіргі кездегі жағдайы.
2.1.Қазақстандағы сақтандыру түрлері және жіктелуі.
Мүліктік сақтандыруды тағайындау түрлі мүлікке апат жағдайлармен және басқа
да кездейсоқ жағдайлармен келтірілген зиянның орнын толтырудан тұрады.
Демек, сақтандыру объектісі болып әртүрлі құндылықтар және онымен
байланысты мүдделер болып шығады.
Мүліктік сақтандыру сақтандырушылардың категориясымен байланысты төмендегі
салаларға бөлінеді:
• ауылшаруашылық кәсіпорындардың мүлігін сақтандыру;
• жеке, кооперативтік және қоғамдық ұйымдардың;
• мемлекеттік меншікті;;
• халықтың мүлігін.
Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырған кезде басқа тұлғалардың
мүлігіне, денсаулығына, өміріне, сондай-ақ келісімшарттардан және басқа да
негіздерден пайда болатын міндеттемелер бойынша жауапкершіліктен зиян
келтірілген салдарынан пайда болатын міндеттемелер бойынша жауапкершіліктің
тәуекелі сақтандырылады. Сақтандырылған мүліктің түрінен немесе тобынан
қарағанда мынадай сақтандыру түрлері бөлініп шығады:
• ауылшаруашылық мәдениеттердiң, малдардың, құрылыстардың сақтандыруы;
• мемлекеттік, жеке, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың
мүлігі, үй мүлігі;
• көлік құралдарын, дербес қонақ үйлерін;
• қаржылық тәуекелдерді (соның ішінде банктік операцияларды, бағалы
қағаздар нарығындағы операциялар);
• жүктерді;
• мұнай операцияларды (мұнайды барлау, қайта өңдеу және тасымалдау
бойынша) және т.б.
Мүліктік сақтандыруда міндетті нысанда көліктердің барлық түрлерінде
тасымалдауды жасаған кезде жолаушылардың алдында азаматтық-құқықтық
жауапкершілік және автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі
сақтандырылады. 2000 жылдан бастап ауылшаруашылықтық өндірістің міндетті
сақтандырылуы қалпына келтірілген: көпжылдық отырғызулар, ауылшаруашылық
жануарларды, жылжымалы және жылжымайтын мүлікті, ауыл шаруашылықтың
тауарларын және өнімдерін қолайсыз табиғи-климаттық шарттардан,
эпозотийлерден және басқа дүлей апаттардан.
Жеке сақтандыру - жеке тұлғаның өмірін, денсаулығын және тұлғаның басқа да
қасиетін қозғайтын, сондай-ақ тұлғалардың мүдесін сақтандыру. Жеке
сақтандыруды тағайындау азаматтарға олардың өмірлерінде белгілі бір жағдай
келген кезде айтылып қойылған ақшалай соманы төлеуде болады. Ол мынадай
төмінгі салаларды қамтиды: өмірді, денсаулықты, еңбекке қабілеттілікті және
басқа да адаммен байланысты мүдделерді сақтандыру. Жеке сақтандыруда
әртүрлі түрлер бар:
• өмірді аралас сақтандыру;
• балаларды сақтандыру;
• неке қиюға сақтандыру;
• өмір бойы немесе қайтыс болу және еңбекке қабілеттілікті жоғалу
жағдайынан сақтандыру;
• бақытсыз жағдайдан, соның ішінде балаларды сақтандыру;
• ұйымдырдың, мекемелердің, кәсіпорындардың есебінен қызметкерлерді
сақтандыру;
• әуе, теміржол, теңіз, ішкі сумен және облысаралық, республикааралық
бағыттарда автомобильдік көліктің жолаушыларын сақтандыру.
Жолаушыларды сақтандырудан басқа талған түрлер ерікті нысанда жүргізіледі.
Көлік құралдардың иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершіліген сақтандыру
міндетті нысанда жүргізіледі. Сақтандыру органдарына сақтандырудың
тәуекелдік аймақтық түрлерін жасауға және енгізуге құқық беріледі.
Қазақстандағы сақтандыру қорғаныстың ассортименті мынадай сақтандыру
түрлерінен тұрады:
• өмірді аймақтық сақтандыру,
• жер сілкінісі жағдайына сақтандыру,
• әскерге шақырылатындарды сақтандыру,
• әйелдерді босану жағдайына сақтандыру,
• жануарларды ұрлау жағдайына сақтандыру,
• мүліктің уақытша орын ауыстыруын (іс сапарға, демалыс уақытысына, және
т.б. алынған), азаматтармен жеке меншігіне сатып алынған пәтерлерді
сақтандыру.
Банктік коммерциялық сектордың дамуы жеке тұлғалардың банктік депозиттерін
сақтандыруды енгізуді талап етті. Әскери қызметшілердің, ішкі істер
органдардың, ұлттық қауіпсіздіктің, салықтық қызметтің жеке құрамы міндетті
сақтандыруға жатады. Сақтандыру ассортиментін жасау екі бағытта жүзеге
асырылады:
• азаматтардың мүліктерін сақтанушының қалауы бойынша белгілі тәуекелден
немесе тәуекел тобынан сақтандыру мүмкіндігін беру;
• кез келген материалдық құндылықтарды, тұтастай мүлікті емес бөліктеп
сақтандыруға мүмкіндік беру.
Сақтандыру өтемдерінің түрлеріне байланысты мынадай құрылымды көрсетуге
болады: зиян-залалды сақтандыру немесе зиянды қалпына келтіру (өтеу) өзінше
үшке бөлінеді: жеке басқа байланысты залалдарды сақтандыру; келісім бойынша
төленетін соманы сақтандыру; өмірді сақтандыру; қатерлі жағдайлардан
сақтандыру; медициналық сақтандыру. Міне, осындай негіздерге орай залалды
және соманы сақтандыру ісі орындалады. Сақтандыру ұйымының сақтандыру
қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша
жүзеге асырылады. Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру бірнеше
тәуекелдіктен тұрады. Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән
экономикалық қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер
бұл процесс дүлей апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың
нәтижесінде бұзылса, толтырумен байланысты. Зиянның орны ынтымақтастық
негізде сақтық қатынастарға қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары
есебінен толтырылады, бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай,
сақтық қорларды құрайды. Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-
қатерлер) азаматтық-құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты
мүдделерді сақтандыру жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай
сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу (жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі
немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі болмаған
жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады. Өмірді
сақтандыру — азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттігін және жеке
басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны, ол жеке
басты сақтандыруға жатады. Жеке басты сақтандыру шарты бойынша сақтанушының
өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (сақтандырыдған) адам (тұлға)
сақтандырылған болуы мүмкін. Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және
азаматтардың материалдық тұрмыс халін сақтандыру арқылы қорғау сонымен
қатар олардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты және мүліктік,
жеке басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету
қабілетін (жасына, мугедектігіне байланысты, науқастығына байланысты)
жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады. Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру
сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған,
еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара)
жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның
қосымша шығыстарын тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтық төлемді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Медициналық сақтандыру
сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру медициналық
сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді
сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы. Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге,
пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне
оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады. Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік
етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе
жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып
кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады. Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір
жол, әуе немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе
жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады. Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші
бір адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің
салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген
зияндар үшін жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын
міндеттемелер бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру)
тәуекелін сақтандырады. Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-кұқықтық
жауаптылықты сақтандыру мүмкін болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да
сақтандырылады. Шартты бұзғандығы үшін азаматтық-құқықтық жауаптылық
тәуекелі шартта оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық-
құқықтық жағынан жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл
жағдайда пайда алушы ретінде іс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына
сақтандырылған болып есептеледі. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде
кәсіпкердің сақтанушы ретінде іс қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы
агенттерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің
залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы қызмет
шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген
кірісті ала алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді
сақтандыру шарты бойынша тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек
соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
2011 жылдың 1 қаңтары бойынша республиканың қаржы нарығында Қазақстан
Республикасының қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау
агенттігінің (ҚҚА) берген лицензиялары бойынша 38 сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдары, оның ішінде 34 – жалпы сақтандыру саласында және 4
– өмірді сақтандыру саласында жұмыс істейді. Олардың ішінде: 1.
Мемлекеттік өмірді сақтандыру компаниясы АҚ Мемлекеттік аннуитеттік
компания және 4 меншіктегі БТА өмірді сақтандыру, өмірді сақтандыру
бойынша Казахинстрах дочерлік компания АҚ, Халық – Life және қайта
құрылған сақтандыру компаниясы Казкоммерц – Life АҚ. Сақтандыру
қызметтерін көрсету рыногында сондай-ақ 12 сақтандыру брокерлері, 33
актуарилер және 36 аудиторлық ұйымдар, сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге
асыру құқығына лицензиялары бар 70 аудитор қызметін жүзеге асырады.
Сақтанушылар мен қайта сақтанушылардан салық кезеңі ішінде сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттары бойынша алуға жатқызылған (алынған) сақтандыру
сыйақыларының қайта сақтандыру шарты бойынша төленген сақтандыру
сыйақыларына азайтылған сомасы түріндегі табысы сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарына олардың сақтандыру және қайта сақтандыру қызметін
жүзеге асыратын бөлігінде корпорациялық табыс салығын салу объектісі болып
табылады. Сақтандыру қызметінің мынадай кіріс түрлері, сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының салық салу объектісі болып табылмайды:
1) қайта сақтандыру шарттары бойынша алуға жататын (алынған) комиссиялық
сыйақылар;
2) инвестициялық кірістер, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының активтерін депозиттерге, бағалы қағаздар мен басқа да қаржы
құралдарына орналастырудан алуға жататын (алынған) бағам айырмасы жөніндегі
кірістер;
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) шартына байланысты дебиторлық және
кредиторлық берешектерді қайта бағалау жөніндегі бағам айырмасы;
4) қайта сақтандыру шартына сәйкес сақтандыру жағдайын реттеу жөніндегі
сақтандыру төлемдері мен шығыстарындағы қайта сақтандырушының үлесі;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша үшінші тұлғалардан
суброгация (регресс) тэртібімен қойылатын талаптар бойынша кірістер;
6) 2011 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған Қазақстан Республикасының салық
зандарына сәйкес шегерімдерге жатқызылған сақтандыру резервтеріне
аударымдар сомаларын қоспағанда, салық кезеңі ішіндегі сақтандыру
резервтерінің мөлшерін азайту;
7) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша сақтанушларға берілген заемдар
бойынша кірістер;
8) шығыстары 2011 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған Қазақстан
Республикасының салық зандарына сәйкес шегерімге жатқызылған күмәнді
міндеттемелерді қоспағанда, сақтандыру қызметінен күмәнді міндеттемелер
бойынша алынатын кірістер;
9) сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры мәжбүрлеп таратылатын
сақтандыру ұйымының сақтанушысымен жасалған міндетті сақтандыру шарты
бойынша сақтандыру сыйлықақыларын төлеу үшін сақтандыру төлемдеріне
кепілдік беру жүйесіне қатысушы болып табылатын сақтандыру ұйымдарына
беретін өтемақы төлемдері.
Өзге қызметтен алуға жататын (алынған) жиынтық жылдық кіріс пен
белгіленген тәртіппен анықталатын шегерімдер арасындағы айырма ретінде
есептеліп, салық салынатын кіріс жоғарыда көрсетілмеген өзге қызметтен
алуға жататын (алынатын) кірістер бойынша корпорациялық табыс салығын салу
объектісі болып табылады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өзге
қызмет бойынша шегерімге жатқызуға жататын шығыстар сомасы, шығыстардың
жалпы сомасында қайта сақтандыру шарттары бойынша төленген сақтандыру
сыйақыларын қоспағанда, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының жалпы
кірістер сомасындағы өзге қызметтен алуға жататын (алынған) кірістерінің
үлес салмағы негізге алына отырып, барабар әдіспен белгіленеді. Сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымдарының салық кезеңі ішіндегі табыстары мен
шығыстарының есебі. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары салық салу
мақсатында сақтандыру сыйлықақыларын орналастыру қызметін қоса алғанда,
сақтандыру және қайта сақтандыру қызметін жүзеге асырудан алынатын
табыстары бойынша және жоғарыда аталмаған өзге де қызметтің табыстары,
шығыстары бойынша бөлек есеп жүргізуге міндетті. Сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдары салық кезеңі ішінде алуға жататын (алған) табыстарынан
30 пайыздық ставка бойынша корпорациялық табыс салығы салынуға
тиіс. Корпорациялық табыс салығы бойынша декларация және есеп
айырысу. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары сақтандыру сыйлықақылары
түріндегі табыстар бойынша салық органдарына есепті айдан кейінгі айдың 15-
інен кешіктірмей бір ай ішінде есептелген корпорациялық табыс салығы
бойынша ай сайынғы есеп-қисапты табыс етеді. Сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдары аванстық төлем сомаларының есеп-қисабын аванстық төлем төлеуде
белгіленген тіртіппен ұсынады. Салық кезеңінің қорытындысы бойынша
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары барлық табыстар жөнінде декларацияны
есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етуге
міндетті. Корпорациялық табыс салығын төлеу және түпкілікті есеп айырысуды
декларация тапсыру үшін белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күнінен
кешіктірмей жүзеге асырады. Корпорациялық табыс салығын төлеу мерзімдері.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары сақтандыру (қайта сақтандыру)
шарттары негізінде сақтанушылар мен қайта сақтанушылардан алынуға жататын
(алынған) сақгандыру сыйлықақылары түріндегі табыстар бойынша корпорациялық
табыс салығын есепті айдан кейінгі айдың 15-іне дейін төлейді. Салық
кезеңі ішінде алынуға жататын (алынған) табыстар бойынша аванстық төлемдер
төлеу мерзімдеріне кейінірек тоқталып өтеміз. Ұлттық нарықтағы құрылымдық-
атқарымдық сақтандыру қызметтері әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму
деңгейіне және нарықтағы өзара қатысушыларға бейімделген заңдық сақтандыру
негізінің жағдайына тікелей байланысты. Сақтандыру жүйесі азырақ дамыған
елдердің заңдарында сақтандыру қызметтері нарығын құру және негізгі
қатысушылар әрекеті туралы түсіндірулер беріледі. Сақтандыру төлемдеріне
кепілдік беру Қорын құру міндетті сақтандырудың жаппай және әлеуметті мәнді
түрлері бойынша сақтанушылрдың мүдделерінің жоғарырақ қорғалуын қамтамасыз
етеді. Бұл қордың құрылтайшылары ҚР Үкіметі мен Ұлттық банкі болып
есептеледі. Қатысушылары – сақтандырудың міндетті түрлерін жүзеге асыратын
барлық сақтандыру ұйымдары. Сақтанушыларға мәжбүр болған кепілдікті
төлемдер Қор арқылы тек, сақтандыру ұйымы таратылуға мәжбүр болған жағдайда
жүзеге асырылады. Мемлекттік әлеуметтік сақтандырудың міндеттілігі -
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне енгізілген адамдарды сақтандыру арқылы
қорғауын күшейту; кепілдік; сақтандыру жарналарын жинау және қорларды
қалыптастыру есебінен әлеуметтік көрсетілетін қызметтерді қаржыландыру
үшін ресурстарды шоғырландыруға бағдарланған экономикалық; инвестициялық –
уақытша еркін ақща қаражаттарын мемлекеттік қарыздар, кәсіпорындар
акцияларына, банкінің бағалы қағаздарына және басқа қаржы құралдарына
жұмсаудан пайда алу есебіне сақтандыру қорларын арттыруға бағыттау; реттеу-
сақтандыру тәуекелдіктерін бөлу міндеттерін орындау қажеттілігінен
туындаған. Жалпы нарықтың анықтамасына және оның ішінде сақтандаруға сәйкес
оның құрамына сақтандыру ұйымдары мен компаниялар, серіктестіктер,
бәсекелес, сақтандыру делдалдары, сақтандыру жарнасын есептеуші мамандар,
кеңес берушілер енеді. Сақтандыру ұйымының күй – жайын анықтаған кезде
басқарудың алдын алу әдістерін пайдаланған және объектінің даму баламаларын
бағалаған жөн, себебі, бұл ең алдымен күтпеген жағдайдын белгілірін
анықтау, оның ішінде бір қалыпсыз әдістерді жүргізу дамуды болжауды
әзірлеудің негізі болады. Бұл қиындық нышандарын, жағымсыз құбылыстарды
табуға және бар мүмкіндіктерді анықтауға жағдай жасайды. Сақтандыру
ұйымдары сақтанушылардың, сақтандырушылардың өскелең талаптарына жауап
беретін өзін-өзі реттеудің жетілдірілген мөлшеріне әсер ету мүмкіндігі
артықшылық болып табылады. Егер өзін-өзі реттейтін сақтандыру ұйымына
немесе бірлестікте мүшелік міндетті болса, бәсекелестікті шектеу қауіпі
тындайды. Өзін-өзі реттейтін ұйымдар бір қалыпсыз даму заңдарына
бағынады, өйткені олардағы өрісінің орналасуы тұрақты да, өзгермелі де,
уақытша болуы мүкін, алайда өзара байланыс жүйесінде ажырағысыз және іске
асырылғыш болады, ұйымның мақсатқа сай жаңа сапалы бөліктерді қайта жасауға
қабілеттілігі, өзін-өзі реттейтін ұйымдардың икемділігін, көнгіштігін,
бейімделушілігін сипаттайды. Бұл ұйымдар бейкоммерциялық ұйымдар болып
есептеледі, олардың қызмет ету көздері болып демеушілердің дарналары,
мемлекеттік өкімет органдарының, басқарма, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының көмектері мен қолдаулары және басқа қайырымдылықтар саналады.
Ал олардың қызметі, оларды құру нысандары т.б. өзін-өзі реттейтін ұйымдар
туралы ережелерді ескеріп, сондай-ақ сақтандыру заңдарымен және сақтандыру
нарығының ерекшк шарттарымен анықталады. Сақтандыру нарығындағы ұйымдардың
қатарына сақтандыру нарығының кәсіптік қатысушыларын біріктіретін
мемлекеттік емес бейкоммерциялық ұйымдарды жатқызуға болады.
Сақтандырушылар, делдалдар, сақтандыру агенттері, актуарийлердің өзін-өзі
реттейтін ұйымдардың, яғни экономиканың бір саласындағы бір немесе
әртүрлерінің қызметін жүзеге асыратындардың тез пайда болатынын шамалауға
болады. Қызмет ету мақсаты, кез келген басқа бірлестіктегі сияқты – оған
қатысушылардың мүдделерін қорғау және сақтандыру саласын дамыту болып
табылады.
2.2.Қазіргі жағдайдағы Қазақстандағы сақтандыру компанияларының жағдайы.
2012 жылдың қаңтар-наурыз айларының аралығында Қазақстанның сақтандыру
компаниялары 51 млрд. теңге жинап, бұл өткен жылғы салыстырмалы кезеңнен
11,5 пайызға артық болған. Міндетті сақтандыру қызметінің сыйақылары 7,8
млрд теңгеге жетіп, төмендеу 12,9% жетті. Ерікті жеке сақтандыру 20,6 млрд-
тан асып, өсім 55,5 пайызды құрады. Мүлікті сақтандыру бойынша төмендеу 4
пайызға жетіп, сыйақылар 22,7 млрд-ты құрады. Негізгі өзгеріс жыл соңына
дейін енгізілетін жаңа салықтық жеңілдіктерге байланысты болмақ. Енді, олар
ұжымдық салық үшін 20 пайыздан төлеп отырады. Жеңілдік болған кезде,
аталған көрсеткіш одан да төмен болған еді. Қадағалаушы органның енгізген
тағы бір жаңалығы – сақтандыру саласындағы қазақстандық өнім үлесін арттыру
бастамасы болып отыр. Қадағалаушы орган, өткен жылдардағы статистиканы
саралай отырып, қайта сақтандырудың 80 пайызы шетелге кетіп отырғандығын
біліп алды. Аталған үлестің елге қайтқан ауқымы аз болды. Жобалардың
тәуекелі төмен, осыған орай оларды елде сақтандырып отыруға мүмкіндік бар.
Ал, тәуекелі жоғары жобаларды ғана шетелде сақтандырып отыруға болады.
Бұдан бөлек, сақтандырушы компанияларың акционерлеріне қойылып отырған
қаржылық талаптар да күшейтілді. Егер дағдарыс басталған кезде, компанияның
шығындарына тек қана басқарма төрағасы мен оның орынбасарлары жауапты
болса, қазір тізімде директорлар кеңесі де көрсетіліп отыр. Қазір заңда ірі
акционерлер мен компания иелерінің тәуекелдері теңдей бөлініп отыр. Бұдан
бөлек, компания шығындарының көрсеткіштері менеджерлердің арасында теңдей
бөлінеді. Бұдан бөлек, компанияның төрағасы және басқа да басқарушы
басшылары болып бір адам 5 жылдан артық отыра алмайтын болады. Еуразия
СК өзінің озықтығын тағы бір рет көрсетті.
2010 жылдың жеті айының қорытындысы бойынша қазақстандық сақтандыру нарығы
бойынша түскен сыйақылардың сомасы 94,784 млрд. теңгені құрады, бұл өткен
жылдың осындай көрсеткішінен 8,8% артық.
Нарықта шоғырланудың азайғаны байқалады. Осылайша, қазақстандық
сақтандырушылар жинаған сақтандыру сыйақыларының жиынтық көлемінің 50,80%
ағымдағы жылдың 1 тамызына қарай бес лидердің үлесінде болды. Бес лидердің
құрамы: бірінші орында дәстүрлі Еуразия СК, ол нарықтың 14,85% ұстап
отыр, Казкоммерц-Полис СК екінші орынға келді – нарықтың 13,49%, Халык-
Қазақинстрах үшінші орынды алды – 11,45%, "ЭйАйДжи Казахстан" СК –
сыйақылардың жиынтық көлемінің 5,79%, ал Мұнай сақтандыру компаниясы көлемі
бойынша бесінші орынды алды – 5,22%. 2010 жылдың қаңтар–шілде айлары
аралығында Еуразия СК 14,076 млрд. теңге мөлшерінде сақтандыру
сыйақыларын жинады. Еуразия СК АҚ–ның төленген жарғылық капталы 31,122
млрд. теңгені, немесе Қазақстан Республикасының барлық сақтандыру
компанияларының жиынтық жарғылық капиталдарының 43,05% құрады.
2010 жылдың 1 тамызына қарай Еуразия СК активтері 59,712 млрд. теңгеге
жетті, капиталы 36,186 млрд. теңгені құрады, бұл осыдан бір жыл бұрынғы
көрсеткіштен 7,7% көп. Есепті мерзім ішінде компания сақтандыруқайта
сақтандыру шарттары бойынша 1,277 млрд. теңге төледі.
Еуразия СК АҚ негізі 1995 жылы салынған. Бүгінгі күні Еуразия СК
әлемінің 75 астам елінде қызмет көрсетеді және әлемнің 150 ірі қайта
сақтандырушыларының ішіне кіреді, Standard&Poor’s рэнкингінде 131 орында
тұр. Осылайша, 2010 жылдың 25 наурызында A.M. Best халықаралық рейтингтік
агенттігі Еуразия СК АҚ–ның B++ деңгейіндегі қаржылық тұрақтылығы
рейтингін және bbb несие рейтингін растады, болжамы – тұрақты. A.M. Best
берген ьұл рейтинг басылып шыққан уақытына қарай ТМД, Орталық және Шығыс
Еуропа елдерінің арасында ең жоғарғысы болып саналады.
2010 жылдың 22 шілдесінде Standard & Poor’s халықаралық рейтингтік
агенттігінің несие рейтингі жөніндегі қызметі Еуразия қазақстандық
сақтандыру компаниясының контрагентінің ұзақмерзімді несие рейтингтерін
және қаржылық тұрақтылығын BB- деңгейінде растады. Рейтингтер бойынша
болжам – Тұрақты. Және де Еуразияның ұлттық шкала бойынша рейтингі kzA-
деңгейінде расталды. Еуразия СК бүгінгі күні Қазақстан Республикасының
барлық жеке қаржылық институттарының арасындағы ең жоғарғы рейтингін қайта
растады. Сонымен қатар сақтандыру компаниялары бірнеше факторлар арқылы
бəсекелестiкке ықпал ете алады. Олар ішкі жəне сыртқы факторлар. Ішкі
факторлар:
· техникалық қызмет көрсету: сақтандыру келiсiмшарттар мен
сақтандырушыларға қызмет көрсетулер деңгейі;
· сақтандыру компаниясының клиенттер мен жұмыс істеу сапасының деңгейi.
Сыртқы факторлар:
· ғылыми-техникалық прогресс;
· мемлекеттiк – саяси орта, (мемлекеттiк жəне əлеуметтiк саясаттың
сақтандыру iсiнiң
қолдауы);
· экономиканың күйi, (халық саны, ақша жүйесі, валюталық жағдай, өмiр
деңгейi тағы сол
сияқтылар);
· сақтандыру нарығының əлеуметтiк-əдеп ортасы, (сақтандыру мəдениетiнiң
деңгейi,
ұлттық дəстүрлер, этникалық құрам жəне тағы басқалар);
· дүниежүзілік сақтандыру нарығының конъюнктурасы.
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік
бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу
көзделінген:
- әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың
қағидаттарын нақтылау;
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін
нақтылау;
- сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның
қатысушыларының – сақтық ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен
байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңи және жеке
тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадағалауын жүйесін
ұйымдастыру;
- сақтық және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем
қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;
- осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
- сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекеттік салық-
бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметін қадағалау
сапасы мен сақтық ұйымдары жүмысының сенімділігіне байланысты болады.
Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стратегиясында тұр: экономикалық және
құқықтық негіздемелері бойынша ол дүниежүзілік деңгейден айтарлықтай артта
қалып келеді. Дамыған нарықтық қатынастары бар елдерде сақтық қызметтер
көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол не бары 40
түрін қамтиды. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметінің рыногын дамыту,
азаматтар мен заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау Сақтық
қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері
жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық банктің сақтық қадағалау
департамаентінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Қазіргі кезде
Қазақстанның сақтық рыногы қатысушыларының ассоциациясы құрылған.
Ассоциацияның негізгі міндеттері Қазақстан Республикасының сақтық рыногын
дамытудың қолайлы жағдайларын жасау және халықтың сақтық мәдениетінің
деңгейін арттыру болып табылады. Соңғы жылдары сақтандырудың отандық
рыногында оң тенденциялар байқалуда. 2010 жылы сақтық сыйлықақыларының
көлемі 27,1 пайызға көбейіп, 28,9 миллиард теңгені құрады, міндетті
сақтандыру бойынша сақтық сыйлықақыларының көлемі 136,4 пайызға (2,8
миллиард теңгеге дейін) өсті. Ерікті мүлікті сақтандыру бойынша ол 18,6
пайызға (23,3 миллиард теңгеге дейін) көбейді. Сақтық төлемақысының көлемі
80 пайызға (4,2 миллиард теңгеге дейін), соның ішінде міндетті сақтандыру
бойынша 73,5 пайызға (1,3 миллиард теңгеге дейін) өсті. Сақтық ұйымдарының
жиынтық есептік меншікті капиталы 47,3 пайызға (9 миллиард теңгеге дейін)
көбейді, сақтық резервтері 66,7 пайызға (4,5 миллиард теңгеге дейін) өсті.
Барлық сақтық ұйымдарының жиынтық активтері 2010 жылы Қазақстанда 65,6
пайызға көбейіп, 0,7 миллиард теңгені құрады. Қазіргі кезде Қазақстанда 34
сақтық ұйымдарының сақтық қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиялары бар,
соның ішінде 6 – шетелдіктердің қатысуымен және екеуінің өмірді сақтандыру
бойынша, 27-сінің көлік құралдары иелерінің АҚЖ-ні міндетті сақтандыру
бойынша лицензиялары бар, 6 сақтық брокерлердің, 30 актуарийлердің, 34
аудиторлық ұйымдарының және 67 аудитордың сақтық қызметінің аудитын жүзеге
асыруға лицензиялары бар. Сақтандыру – сақтанушылардың сақтандыру
жағдайлары салдарынан шеккен залалдарын өтеу үшін сақтандырылушылардың
жарналары есебінен сақтандыру қорының құрылуына байланысты осы қорға
қатысушылардың арасында туындайтын қайта бөлу қатынастарының жүйесі.
Мүлікті сақтандыру, жеке басты сақтандыру, жауапкершілікті сақтандыру ,
кәсіпкерлік тәуекелдікті сақтандыру , әлеуметтік сақтандыру түрлеріне
бөлінеді және міндетті, ерікті сақтандыру нысандарында жүзеге асырылады.
Сақтандыру түрлері кәсіп орындардың, ұйымдардың, азаматтардың нақты
сақтандыру мүдделерін ескереді, сақтандыру объектілері мен заттарының кең
щеңберін түрлі сақтандыру жағдайларынан сақтандырмалық қорғаумен қамтуға
мүмкіндік береді.
Сақтандыру агенті – берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан
және соның тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық
қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға.
Сақтандыру далдалы - өзінің қызметін сақтандырылушылармен және
сақтандырушылармен келісім негізінде жүзеге асыратын тәуелсіз делдал. Заңды
тұлға да, белгіленген тәртіппен тіркелген жеке тұлға да С.д. бола алады.
Олардың, әдетте, арнаулы экономикалық және заңи білімі болуға тиіс,
кәсіпқойлық жарамдылық жөнінен аттестаттаудан өтуі керек. С.д. қызметтердің
мынадай түрлерін көрсете алады: сақтандырушыларды іздестіру немесе
сақтандырушыларды іріктеу; сақтандыру жөнінде ақыл-кеңес беру, түсіндіру
және жарнамалық жұмысты жүргізу; сақтандыру өтемін алу үшін сақтандыру
полистері мен басқа да құжаттарды ресімдеу; сақтандыру жағдайы басталғанда
мүдделі тұлғалардың өтініші бойынша залалдарды реттеу; келісімдегі тиісті
жағдайлар болғанда шарттар бойынша сақтандыру жарналарын алу, т.б.
Сақтандыру жағдайы – сақтандыру шартының талаптарында қарастырылған
оқиғаның болуы.
Сақтандыру жарнасы – сақтанушы немесе оның атынан сақтандыру үшін
сақтандырушыға төлеуге міндетті төлем. Оның мөлшері ерікті сақтандыру
бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Сақтандырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1.Сақтандырудың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2.Сақтандырудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3.Шетел тәжірибесіндегі сақтандырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
II.ҚР-ның сақтандыру қызметі және қазіргі кездегі
жағдайы ... ... ... ... ... 9
2.1.Қазақстандағы сақтандыру түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2.Қазіргі таңдағы Қазақстандағы сақтандыру компанияларының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3.ҚР-дағы AMANAT-INSURANCE СК АҚ-ның сақтандыру қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
III.Бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .39
Кiрiспе
Сақтандыру - әлеуметтік, қоғамдық тәуекелділіктерді реттей отырып
басқарумен, сақтандыру қатынастарының тәртібін, түрлерін және шарттарын
заңдық негіз арқылы реттеумен шектеледі. Нарықтық реформалардың бастапқы
кезеңдерінде сақтандыру үдерісін анықтайтын ережелер болмады, бұл
сақтандыру қызметінде тәжірибесі жоқ көптеген компаниялардың пайда болуына
әкелді. Сақтандыру нарығы – бұл ерекше әлеуметтiк экономикалық құрылым және
де ақша айналыс шеңберi. Сақтандыру сату - сатып алу кезендерiнде объектi
ретiнде түседi, сондықтан да осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге асу
iс - әрекетін көрсетедi. Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының
айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірісітк және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық
жағын қамтиды. Қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір қауіп-қатердің
болуымен байланысты сақтандыру кезінде ақшалай қайта бөлгіштік қатынастар
пайда болады. Қоғамдық өндіріс үздіксіздігінің объективті талаптары, бір
жағынан, қорғану, осы тәрізді жағдайлардың ұнамсыз салдарларынан сақтану
және басқа жағынан, бұл құбылыстардан болған шығыстарды өтеу қажеттігін
тудырады. Сондықтан өндірістік үдерістерді жалғастыру, азаматтардың
жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру
мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың
топтарының (сандық немесе аумақтық аспектілерде) натуралдық - заттай
қосалқы қорларында немесе резервтерінде, сондай-ақ ақшалай ресурстарды да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақшалай қаражаттар
әдетте резервтік және сақтық қорлары түрінде қалыптасады. Сақтандыру
нарығының құрылымы институционалдық және территориялық аспектiлермен
белгiленедi. Бiрiншi звеносында, сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен сипатталады. Өз мақсатында ерекше құрылымын ұсынады,
сақтандырудың негiзгi мәмілесiнiң бейнеленуімен жүзеге асады. Екiншi
түрiнде сақтандыру нарығын халықаралық сақтандыру нарығымен мiнездес деп
айтуға болады. Бұл жағдайда сақтандыру нарығы халықаралық нарық ретiнде
өзiн көрсетiп, мұнда әр түрлi елдiң сақтандыру компаниялары өзiн
таныстырып, ұлттық, мемлекеттiк, регионалдық сақтандыру нарығымен,
қалалардың кейбiр бөлiктерiн қамтиды: регионалдық және аудандық болып
бөлiнедi. Сақтандыру нарығының негiзгi қатысушыларының бiрi, бұл
сақтаушылар. Сақтандыру процесiнде даму кезендерiмен байланысты нарықта,
бiрнеше сақтандыру терминдерi пайда болған: олар сақтаушылар,
сақтанушылар, сақтанушы, сақтандыру обьектiлерi, сомасы, сақтандырушы.
Қазiргi кезенде осы терминдер қолдануда. Тек қана, сақтандыру терминдерi
пайда болып жатқан жоқ, сонымен қатар сақтандыру нарығы немесе басқаша
айтқанда, сақтандыру компаниялары да дамып Қазақстанда өсiмкiлiк көрсетуде.
Негiзiнде сақтандыру саласын тек қауiптерден қорғау саласы ретiнде қолданып
жатқан жоқ, осы кезеңдi пайдалана отырып көп компаниялар ақша табу
мақсатында жұмыс iстеуде. Бiрақ компаниялардың саны Қазақстан
Республикасының заңының өзгерiстерiне байланысты бiр өсiмкiлiк көрсетiп,
бiр төмендеп кетуде.
I.Сақтандырудың теориялық негіздері.
1.1.Сақтандырудың пайда болу тарихы. Сақтандыру – қоғамның экономикалық
қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп (мотив) – бұл өндіріс пен адам
өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процесстерін жалғастыру,
азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен жақсы тұрмыс халін қолдап
отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық
және аумақты аспектерін) натуралдық-заттай қосалқы қорларында немесе
резервтерінде, сондай-ақ ақша ресурстарында қамтитын қажетті қаражаттары
болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары
түрінде қалыптасады. Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды
қалыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық
әдіс. Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі - бюжеттердің
қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды. Сақтық
әдіс - қорларды шаруашылық жүргізуші субъктілер мен халықтың жарналары
есебінен жасауды алдын ала қарастырады.
Сақтық қорлар – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы санаулы, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі. Мүліктік мүдделерді қорғауды,
материалдық зияннан сақтандыруды және оны толтыруды сақтандыруды жүзеге
асыратын сақтық қор материалдық немесе ақша қорлары нысанында жасалады.
Сақтау қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады,
олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік
аспектілері көрінеді. Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар
алдын ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс
ретінде тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың
бірден-бір бөлігі. Сақтандыру қорларын ұймдастыру және олардың мүделерін
қорғау. Сақтандырырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар
белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерді төлеу үшін
(сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерге бағыттаған
орынды. Сақтық ұйымдардың осыған ұқсас операциясы сақтық рыногінде
пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі
ысыраптар мен залалдардан қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі
бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі. Экономиканың нарықтық қатынастарға
көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің,
шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара келісімшарт
міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік
жүйесін талап етеді, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын
қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады. Өтпелі экономика
жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңыздылығы бар бірқатар
факторлармен айқындалады. Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген
шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың
түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи
және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың
негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын
мемлекеттік бюджетке түседі. Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі
жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан
экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен
географиялық орналасуын, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс
технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді. Сақтық жүйе республика
экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды
арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен шаруашылық
субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс. Сақтандыру мәселесі,
медициналықты қоса алғанда, әлуметтік қамсыздандырудың проблемаларына
тікелей қатысты. Сақтандырудың жалпы жүйесі үш бөліктен тұрады: қоғамдық
қорғау жүйесі; әлеуметтік сақтандыру (қорғау) және әлеуметтік
қамсыздандыру; жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру. Сақтандырудың жалпы
жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру – сақтық ұйым өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлем
арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдай немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірістік және әлуметтік-экономикалық қызметінің барлық
жағын қамтиды, ол өтімдік және жиналымдық функция атқарады. Сақтандырудың
экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға
ұшырағанда көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру – қолайсыз
құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау және оларға матералдық зиянды төлеу үшін
мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік
қатынастардың айрықша сферасы. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметтің
рыногін дамыту, азаматтар мен заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы
қорғау Сақтық қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру
мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық банктің сақтық
қадағалау департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады.
Сақтандыру категориясының қаржы категориясынан ортақ өзгеше белгілері бар:
Сақтық қатынастардың ақшалай сипаты; Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын
қайта бөлуге қатысуы; Оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен
қосарланып отырады; Сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының
болуы; Ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы). Сақтандыру шеңберінде
мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып табылады, қалған
барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады. Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән
болып келеді: 1)қатынастардың ықтималдық сипаты; 2) қатынастардың төтенше
(жай емес) сипаты (кез келген ауқымда – мемлекеттік, аймақтық деңгейде,
кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
1.2.Сақтандырудың экономикалық мәні.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанда көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыруды
қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық залалды
төлеу үшін мақсатты ақшалай қорларды құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгішітік қатынастардың айрықша сферасы деп қараған жөн. Сақтандырудың
экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде
оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.
Сақтандыру — сақтандыру ұйымдары мен жеке заңды тұлғалар арасындағы, сондай-
ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінің арасындағы жеке және заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі құқықтық қатынастар. Сақтандыру ерікті
және міндетті нысандарда жүзеге асырылады. Ерікті сақтандыру сақтанушы мен
сақтандырушы арасындағы шартқа негізделеді. Ерікті сақтандырудың ортақ
шарттарын және оның жүргізілу тәртібін айқындайтын ережелерін сақтандырушы
дербес айқындайды. Міндетті сақтандыру заңға сәйкес жүзеге асырылады.
Сақтандыру объектілеріне Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы
келмейтін мүліктік мүдделер жатады, олар: сақтанушының немесе
сақтандырылған тұлғаның өмірімен, денсаулығымен, еңбек етуге
қабілеттілігімен, зейнетақымен қамсыздандырылуымен байланысты мүдделер
(жеке басты сақтандыру), мүлікті иеленумен, пайдаланумен, билеумен
байланысты мүдделер (мүлікті сақтандыру), сақтанушының жеке адамға немесе
жеке тұлғаның мүлкіне келтірген зиянын өтеумен байланысты мүдделері
(жауапкершілікті сақтандыру). Қазақстан Республикасының аумағында
орналасқан заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін (қайта сақтандыру мен
өзара сақтандырудан басқа) және ҚР резиденттері болып табылатын жеке
тұлғалардың мүлкін тек cақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар
заңды тұлғалар ғана сақтандыра алады. Сақтандырушы сақтандыру қызметін өз
агенттері мен делдалдары арқылы жүзеге асырады. Сақтандырылатын болжалды
оқиға сақтандыру тәуекелдігі (қатері) болып табылады. Сақтандыру
тәуекелдігі ретінде қарастырылатын оқиғаның басталуында ықтималдық пен
кездейсоқтық белгілер болуға тиіс. Ол белгілі болған жағдайда
сақтандырылған тұлғаға, пайда алушыдан сақтандыру өтемі түрінде немесе
сақтандыру жағдайы басталғанда сақтандыруды қамсыздандыру түрінде
сақтандыру төлемі төленеді. Сақтандыру шартында айқындалған немесе заңда
белгіленген ақшалай сома сақтандыру сомасы деп аталады, осы соманың
негізінде сақтандыру жарнасының немесе сақтандыру төлемінің мөлшері
белгіленеді. Мүлікті сақтандыруда сақтандыру сомасы оның шарт жасасу
сәтіндегі шын құнынан (сақтандыру құнынан) аспауға, ал сақтандыру жағдайы
басталғанда сақтандыру өтемі сақтанушының немесе үшінші бір тұлғаның
сақтандырылған мүлкіне келтірілген тікелей зиянның мөлшерінен аспауға тиіс.
Жеке адамды сақтандыруда сақтандыру сомасын сақтанушы сақтандырушымен
келісе отырып белгілейді. Сақтанушы сақтандыру шартына немесе заңға сәйкес
сақтандырушыға төлеуге міндетті сақтандыру төлемі сақтандыру жарнасы деп
аталады. Сақтандыру жарнасының мөлшерлемесі сақтандыру тарифі болып
табылады. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру тарифтері
міндетті сақтандыру туралы заңдарда белгіленеді. Жеке адамды, мүлікті және
жауапкершілікті сақтандырудың ерікті түрлері бойынша сақтандыру тарифтерін
сақтандырушылар дербес есептейді. Сақтандыру тарифінің нақты мөлшері
тараптардың келісуімен арнаулы шартта айқындалады.
Сақтандыру объектісін бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушы бірлесіп
сақтандыруы мүмкін (ортақ сақтандыру). Бұл орайда шартта әрбір
сақтандырушының құқықтары мен міндеттерін айқындайтын уағдалы шарттар
баяндалуға тиіс. Сақтандырушы тәуекелдікті сақтандыруға қабылдай отырып,
теңдестірілген сақтандыру қоржынын жасау және сақтандыру операцияларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ол бойынша жауапкершіліктің бір бөлігін
уағдаласылған шартпен басқа бір сақтандырушыға беруі мүмкін. Мұны қайта
сақтандыру дейді. Қайта сақтандыруға қатысушы тиісінше “қайта сақтанушы”
(сақтандырылған тәуекелдікті ішінара қайта сақтандыруға берген
сақтандырушы) және “қайта сақтандырушы” (тәуекелдікті сақтандыруға
қабылдаушы) деп аталады. Сақтандырушыларда төленген жарғылық капиталдың
және сақтандыру сақтық қорларының болуы, қайта сақтандыру жүйесі
сақтандырушылардың қаржы тұрақтылығының негізі болып табылады. Сақтандыру
сақтық қорлары жеке адамды, мүлікті және жауапкершілікті сақтандыру бойынша
алынған сақтандыру жарналарынан құралады. Қазақстан аумағында сақтандыру
алғаш рет Кеңес өкіметі орнағаннан кейін енгізілді. Бұл кезеңде сақтандыру
мемлекеттік іске айналды. 90-жылдардың басында Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлігінің жанынан сақтандыру қадағалауы ұйымдастырылды. 1998
жылы бұл қадағалау Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне берілді.
Республикада сақтандыру ұйымдарының қаржы жөнінен тұрақты болуына қойылатын
талаптарды, сақтандырудың жаңа заңдарын қалыптастыру, сақтандыру нарығының
анықтығын қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілді. 2000 жылы ҚР Ұлттық банкі
Сақтандыруды қадағалау органдарының халықаралық қауымдастығына (ІAІS) толық
құқылы мүше болып кірді. Сақтандыру ұйымдарының есебі мен қаржы
есептілігінің жаңа стандарттары енгізілді, ІAІS ұсыныстарына сәйкес
сақтандыру нарығын ұйымдастырудың жаңа қағидалары мен стандарттары
әзірленді. 2008 жылы Қазақстан Республикасында 42 сақтандыру ұйымының
сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиясы болды, оның ішінде
төрт ұйымға шетелдік сақтандыру компаниясы қатысады. Республикада
сақтандыру ұйымдарының 300-ден астам бөлімшесі мен өкілдіктері жұмыс
істейді. Сақтандыру агенттерінің тармақталған желісі бар. 2010 жылы
сақтандыру ұйымдарының төленген жарғылық капиталының жиынтық мөлшері 3,8
млрд. теңгеге жуық болды. Қазіргі кезде (2011) сақтандыру төлемдері 4,2
млрд. теңгені құрайды, мұның өзі жалпы сақтандыру сыйақысының 14%-ы.
1.3.Шетел тәжірибесіндегі сақтандырудың ерекшеліктері.
Сақтандырушылар салымдарының көлемінің ЖІӨ-ге деген қатынасы 2012 жылы
0,83% құраған. Салыстырмалы түрде алсақ, АҚШ-та ол көрсеткіш 9,2%,
Ұлыбританияда –14,7%, Германияда–7,5%, Францияда –9,1%. Осы елдерде
жиналған сақтандыру сыйлықақыларының ЖІӨ-ге деген қатынасы әрдайым өсіп
келеді. Алайда, сақтандыру рыногының дамуы ЖІӨ-ге тікелей қатысты
емес. Сақтандыру секторының дамуы көптеген факторларға тәуелді,
әсіресе, халықтың ақшалай табысының өсуіне, жалпы сақтандыру
мәдениетінің дамуына, экономика салаларының жинақтаушы сақтандырумен
бәсекелестігінің жетістігіне байланысты дамиды.
2011 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша сақтандыру сыныптары
бойынша жасалған сақтандыру төлемдерін қарастырған кезде мынаны айтып
кетуге болады:
- міндетті сақтандыруда–көлік құралдары иелерінің азаматтары
құқықтық жауапкершілігін сақтандыру бойынша 47,6% (3,9млрд.теңге),
қызметкердің еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде олардың
өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін жұмыс берушінің
азаматтық- құқықтық жауапкершілігін сақтандыру бойынша төлемдер 30,5 %
(2,5 млрд. теңге), өсімдік шаруашылығын сақтандыру бойынша 19,5 % (1,6
млрд. теңге) және басқалар бойынша - 2,4 % болды;
- ерікті жеке сақтандыруда – сақтандыру төлемдерінің 74,3 % (5,5
млрд. теңге) аурулардан сақтандыру бойынша, жазатайым жағдайлардан
сақтандыру бойынша – 12,2 % (0,9 млрд. теңге), аннуитеттік
сақтандыру бойынша – 9,5 % (0,7 млрд. теңге) және өмірді сақтандыру
бойынша - 2,7 % (0,2 млрд. теңге) болды;
- ерікті мүліктік сақтандыруда – 88,2 % (33,6 млрд. теңге)
басқа да қаржылық шығындардан сақтандыру бойынша, автомобиль көлігін
сақтандыру бойынша – 5,5 % (2,1 млрд. теңге), мүлікті сақтандыру
(автокөлікті, әуе, теміржол, су көлігін және жүкті сақтандыруды
қоспағанда) бойынша – 2,1 % (0,8 млрд. теңге), басқалар бойынша – 4,2 %
болды.
2011 жылғы он бір айда жасалған сақтандыру төлемдерінің жалпы
сомасы бойынша сақтандыру төлемдерінің мейлінше көп көлемі басқа да
қаржылық шығындардан сақтандыру сыныбы бойынша сақталып, төлемдердің
жиынтық сомасының 62,7 %-ы болды.
II.ҚР сақтандыру қызметі және қазіргі кездегі жағдайы.
2.1.Қазақстандағы сақтандыру түрлері және жіктелуі.
Мүліктік сақтандыруды тағайындау түрлі мүлікке апат жағдайлармен және басқа
да кездейсоқ жағдайлармен келтірілген зиянның орнын толтырудан тұрады.
Демек, сақтандыру объектісі болып әртүрлі құндылықтар және онымен
байланысты мүдделер болып шығады.
Мүліктік сақтандыру сақтандырушылардың категориясымен байланысты төмендегі
салаларға бөлінеді:
• ауылшаруашылық кәсіпорындардың мүлігін сақтандыру;
• жеке, кооперативтік және қоғамдық ұйымдардың;
• мемлекеттік меншікті;;
• халықтың мүлігін.
Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырған кезде басқа тұлғалардың
мүлігіне, денсаулығына, өміріне, сондай-ақ келісімшарттардан және басқа да
негіздерден пайда болатын міндеттемелер бойынша жауапкершіліктен зиян
келтірілген салдарынан пайда болатын міндеттемелер бойынша жауапкершіліктің
тәуекелі сақтандырылады. Сақтандырылған мүліктің түрінен немесе тобынан
қарағанда мынадай сақтандыру түрлері бөлініп шығады:
• ауылшаруашылық мәдениеттердiң, малдардың, құрылыстардың сақтандыруы;
• мемлекеттік, жеке, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың
мүлігі, үй мүлігі;
• көлік құралдарын, дербес қонақ үйлерін;
• қаржылық тәуекелдерді (соның ішінде банктік операцияларды, бағалы
қағаздар нарығындағы операциялар);
• жүктерді;
• мұнай операцияларды (мұнайды барлау, қайта өңдеу және тасымалдау
бойынша) және т.б.
Мүліктік сақтандыруда міндетті нысанда көліктердің барлық түрлерінде
тасымалдауды жасаған кезде жолаушылардың алдында азаматтық-құқықтық
жауапкершілік және автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі
сақтандырылады. 2000 жылдан бастап ауылшаруашылықтық өндірістің міндетті
сақтандырылуы қалпына келтірілген: көпжылдық отырғызулар, ауылшаруашылық
жануарларды, жылжымалы және жылжымайтын мүлікті, ауыл шаруашылықтың
тауарларын және өнімдерін қолайсыз табиғи-климаттық шарттардан,
эпозотийлерден және басқа дүлей апаттардан.
Жеке сақтандыру - жеке тұлғаның өмірін, денсаулығын және тұлғаның басқа да
қасиетін қозғайтын, сондай-ақ тұлғалардың мүдесін сақтандыру. Жеке
сақтандыруды тағайындау азаматтарға олардың өмірлерінде белгілі бір жағдай
келген кезде айтылып қойылған ақшалай соманы төлеуде болады. Ол мынадай
төмінгі салаларды қамтиды: өмірді, денсаулықты, еңбекке қабілеттілікті және
басқа да адаммен байланысты мүдделерді сақтандыру. Жеке сақтандыруда
әртүрлі түрлер бар:
• өмірді аралас сақтандыру;
• балаларды сақтандыру;
• неке қиюға сақтандыру;
• өмір бойы немесе қайтыс болу және еңбекке қабілеттілікті жоғалу
жағдайынан сақтандыру;
• бақытсыз жағдайдан, соның ішінде балаларды сақтандыру;
• ұйымдырдың, мекемелердің, кәсіпорындардың есебінен қызметкерлерді
сақтандыру;
• әуе, теміржол, теңіз, ішкі сумен және облысаралық, республикааралық
бағыттарда автомобильдік көліктің жолаушыларын сақтандыру.
Жолаушыларды сақтандырудан басқа талған түрлер ерікті нысанда жүргізіледі.
Көлік құралдардың иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершіліген сақтандыру
міндетті нысанда жүргізіледі. Сақтандыру органдарына сақтандырудың
тәуекелдік аймақтық түрлерін жасауға және енгізуге құқық беріледі.
Қазақстандағы сақтандыру қорғаныстың ассортименті мынадай сақтандыру
түрлерінен тұрады:
• өмірді аймақтық сақтандыру,
• жер сілкінісі жағдайына сақтандыру,
• әскерге шақырылатындарды сақтандыру,
• әйелдерді босану жағдайына сақтандыру,
• жануарларды ұрлау жағдайына сақтандыру,
• мүліктің уақытша орын ауыстыруын (іс сапарға, демалыс уақытысына, және
т.б. алынған), азаматтармен жеке меншігіне сатып алынған пәтерлерді
сақтандыру.
Банктік коммерциялық сектордың дамуы жеке тұлғалардың банктік депозиттерін
сақтандыруды енгізуді талап етті. Әскери қызметшілердің, ішкі істер
органдардың, ұлттық қауіпсіздіктің, салықтық қызметтің жеке құрамы міндетті
сақтандыруға жатады. Сақтандыру ассортиментін жасау екі бағытта жүзеге
асырылады:
• азаматтардың мүліктерін сақтанушының қалауы бойынша белгілі тәуекелден
немесе тәуекел тобынан сақтандыру мүмкіндігін беру;
• кез келген материалдық құндылықтарды, тұтастай мүлікті емес бөліктеп
сақтандыруға мүмкіндік беру.
Сақтандыру өтемдерінің түрлеріне байланысты мынадай құрылымды көрсетуге
болады: зиян-залалды сақтандыру немесе зиянды қалпына келтіру (өтеу) өзінше
үшке бөлінеді: жеке басқа байланысты залалдарды сақтандыру; келісім бойынша
төленетін соманы сақтандыру; өмірді сақтандыру; қатерлі жағдайлардан
сақтандыру; медициналық сақтандыру. Міне, осындай негіздерге орай залалды
және соманы сақтандыру ісі орындалады. Сақтандыру ұйымының сақтандыру
қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша
жүзеге асырылады. Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру бірнеше
тәуекелдіктен тұрады. Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән
экономикалық қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер
бұл процесс дүлей апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың
нәтижесінде бұзылса, толтырумен байланысты. Зиянның орны ынтымақтастық
негізде сақтық қатынастарға қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары
есебінен толтырылады, бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай,
сақтық қорларды құрайды. Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-
қатерлер) азаматтық-құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты
мүдделерді сақтандыру жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай
сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу (жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі
немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі болмаған
жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады. Өмірді
сақтандыру — азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттігін және жеке
басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны, ол жеке
басты сақтандыруға жатады. Жеке басты сақтандыру шарты бойынша сақтанушының
өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (сақтандырыдған) адам (тұлға)
сақтандырылған болуы мүмкін. Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және
азаматтардың материалдық тұрмыс халін сақтандыру арқылы қорғау сонымен
қатар олардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты және мүліктік,
жеке басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету
қабілетін (жасына, мугедектігіне байланысты, науқастығына байланысты)
жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады. Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру
сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған,
еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара)
жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның
қосымша шығыстарын тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтық төлемді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Медициналық сақтандыру
сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру медициналық
сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді
сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы. Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге,
пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне
оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады. Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік
етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе
жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып
кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады. Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір
жол, әуе немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе
жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады. Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші
бір адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің
салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген
зияндар үшін жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын
міндеттемелер бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру)
тәуекелін сақтандырады. Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-кұқықтық
жауаптылықты сақтандыру мүмкін болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да
сақтандырылады. Шартты бұзғандығы үшін азаматтық-құқықтық жауаптылық
тәуекелі шартта оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық-
құқықтық жағынан жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл
жағдайда пайда алушы ретінде іс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына
сақтандырылған болып есептеледі. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде
кәсіпкердің сақтанушы ретінде іс қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы
агенттерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің
залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы қызмет
шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген
кірісті ала алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді
сақтандыру шарты бойынша тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек
соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
2011 жылдың 1 қаңтары бойынша республиканың қаржы нарығында Қазақстан
Республикасының қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау
агенттігінің (ҚҚА) берген лицензиялары бойынша 38 сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдары, оның ішінде 34 – жалпы сақтандыру саласында және 4
– өмірді сақтандыру саласында жұмыс істейді. Олардың ішінде: 1.
Мемлекеттік өмірді сақтандыру компаниясы АҚ Мемлекеттік аннуитеттік
компания және 4 меншіктегі БТА өмірді сақтандыру, өмірді сақтандыру
бойынша Казахинстрах дочерлік компания АҚ, Халық – Life және қайта
құрылған сақтандыру компаниясы Казкоммерц – Life АҚ. Сақтандыру
қызметтерін көрсету рыногында сондай-ақ 12 сақтандыру брокерлері, 33
актуарилер және 36 аудиторлық ұйымдар, сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге
асыру құқығына лицензиялары бар 70 аудитор қызметін жүзеге асырады.
Сақтанушылар мен қайта сақтанушылардан салық кезеңі ішінде сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттары бойынша алуға жатқызылған (алынған) сақтандыру
сыйақыларының қайта сақтандыру шарты бойынша төленген сақтандыру
сыйақыларына азайтылған сомасы түріндегі табысы сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарына олардың сақтандыру және қайта сақтандыру қызметін
жүзеге асыратын бөлігінде корпорациялық табыс салығын салу объектісі болып
табылады. Сақтандыру қызметінің мынадай кіріс түрлері, сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының салық салу объектісі болып табылмайды:
1) қайта сақтандыру шарттары бойынша алуға жататын (алынған) комиссиялық
сыйақылар;
2) инвестициялық кірістер, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының активтерін депозиттерге, бағалы қағаздар мен басқа да қаржы
құралдарына орналастырудан алуға жататын (алынған) бағам айырмасы жөніндегі
кірістер;
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) шартына байланысты дебиторлық және
кредиторлық берешектерді қайта бағалау жөніндегі бағам айырмасы;
4) қайта сақтандыру шартына сәйкес сақтандыру жағдайын реттеу жөніндегі
сақтандыру төлемдері мен шығыстарындағы қайта сақтандырушының үлесі;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша үшінші тұлғалардан
суброгация (регресс) тэртібімен қойылатын талаптар бойынша кірістер;
6) 2011 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған Қазақстан Республикасының салық
зандарына сәйкес шегерімдерге жатқызылған сақтандыру резервтеріне
аударымдар сомаларын қоспағанда, салық кезеңі ішіндегі сақтандыру
резервтерінің мөлшерін азайту;
7) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша сақтанушларға берілген заемдар
бойынша кірістер;
8) шығыстары 2011 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған Қазақстан
Республикасының салық зандарына сәйкес шегерімге жатқызылған күмәнді
міндеттемелерді қоспағанда, сақтандыру қызметінен күмәнді міндеттемелер
бойынша алынатын кірістер;
9) сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры мәжбүрлеп таратылатын
сақтандыру ұйымының сақтанушысымен жасалған міндетті сақтандыру шарты
бойынша сақтандыру сыйлықақыларын төлеу үшін сақтандыру төлемдеріне
кепілдік беру жүйесіне қатысушы болып табылатын сақтандыру ұйымдарына
беретін өтемақы төлемдері.
Өзге қызметтен алуға жататын (алынған) жиынтық жылдық кіріс пен
белгіленген тәртіппен анықталатын шегерімдер арасындағы айырма ретінде
есептеліп, салық салынатын кіріс жоғарыда көрсетілмеген өзге қызметтен
алуға жататын (алынатын) кірістер бойынша корпорациялық табыс салығын салу
объектісі болып табылады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өзге
қызмет бойынша шегерімге жатқызуға жататын шығыстар сомасы, шығыстардың
жалпы сомасында қайта сақтандыру шарттары бойынша төленген сақтандыру
сыйақыларын қоспағанда, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының жалпы
кірістер сомасындағы өзге қызметтен алуға жататын (алынған) кірістерінің
үлес салмағы негізге алына отырып, барабар әдіспен белгіленеді. Сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымдарының салық кезеңі ішіндегі табыстары мен
шығыстарының есебі. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары салық салу
мақсатында сақтандыру сыйлықақыларын орналастыру қызметін қоса алғанда,
сақтандыру және қайта сақтандыру қызметін жүзеге асырудан алынатын
табыстары бойынша және жоғарыда аталмаған өзге де қызметтің табыстары,
шығыстары бойынша бөлек есеп жүргізуге міндетті. Сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдары салық кезеңі ішінде алуға жататын (алған) табыстарынан
30 пайыздық ставка бойынша корпорациялық табыс салығы салынуға
тиіс. Корпорациялық табыс салығы бойынша декларация және есеп
айырысу. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары сақтандыру сыйлықақылары
түріндегі табыстар бойынша салық органдарына есепті айдан кейінгі айдың 15-
інен кешіктірмей бір ай ішінде есептелген корпорациялық табыс салығы
бойынша ай сайынғы есеп-қисапты табыс етеді. Сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдары аванстық төлем сомаларының есеп-қисабын аванстық төлем төлеуде
белгіленген тіртіппен ұсынады. Салық кезеңінің қорытындысы бойынша
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары барлық табыстар жөнінде декларацияны
есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етуге
міндетті. Корпорациялық табыс салығын төлеу және түпкілікті есеп айырысуды
декларация тапсыру үшін белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күнінен
кешіктірмей жүзеге асырады. Корпорациялық табыс салығын төлеу мерзімдері.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары сақтандыру (қайта сақтандыру)
шарттары негізінде сақтанушылар мен қайта сақтанушылардан алынуға жататын
(алынған) сақгандыру сыйлықақылары түріндегі табыстар бойынша корпорациялық
табыс салығын есепті айдан кейінгі айдың 15-іне дейін төлейді. Салық
кезеңі ішінде алынуға жататын (алынған) табыстар бойынша аванстық төлемдер
төлеу мерзімдеріне кейінірек тоқталып өтеміз. Ұлттық нарықтағы құрылымдық-
атқарымдық сақтандыру қызметтері әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму
деңгейіне және нарықтағы өзара қатысушыларға бейімделген заңдық сақтандыру
негізінің жағдайына тікелей байланысты. Сақтандыру жүйесі азырақ дамыған
елдердің заңдарында сақтандыру қызметтері нарығын құру және негізгі
қатысушылар әрекеті туралы түсіндірулер беріледі. Сақтандыру төлемдеріне
кепілдік беру Қорын құру міндетті сақтандырудың жаппай және әлеуметті мәнді
түрлері бойынша сақтанушылрдың мүдделерінің жоғарырақ қорғалуын қамтамасыз
етеді. Бұл қордың құрылтайшылары ҚР Үкіметі мен Ұлттық банкі болып
есептеледі. Қатысушылары – сақтандырудың міндетті түрлерін жүзеге асыратын
барлық сақтандыру ұйымдары. Сақтанушыларға мәжбүр болған кепілдікті
төлемдер Қор арқылы тек, сақтандыру ұйымы таратылуға мәжбүр болған жағдайда
жүзеге асырылады. Мемлекттік әлеуметтік сақтандырудың міндеттілігі -
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне енгізілген адамдарды сақтандыру арқылы
қорғауын күшейту; кепілдік; сақтандыру жарналарын жинау және қорларды
қалыптастыру есебінен әлеуметтік көрсетілетін қызметтерді қаржыландыру
үшін ресурстарды шоғырландыруға бағдарланған экономикалық; инвестициялық –
уақытша еркін ақща қаражаттарын мемлекеттік қарыздар, кәсіпорындар
акцияларына, банкінің бағалы қағаздарына және басқа қаржы құралдарына
жұмсаудан пайда алу есебіне сақтандыру қорларын арттыруға бағыттау; реттеу-
сақтандыру тәуекелдіктерін бөлу міндеттерін орындау қажеттілігінен
туындаған. Жалпы нарықтың анықтамасына және оның ішінде сақтандаруға сәйкес
оның құрамына сақтандыру ұйымдары мен компаниялар, серіктестіктер,
бәсекелес, сақтандыру делдалдары, сақтандыру жарнасын есептеуші мамандар,
кеңес берушілер енеді. Сақтандыру ұйымының күй – жайын анықтаған кезде
басқарудың алдын алу әдістерін пайдаланған және объектінің даму баламаларын
бағалаған жөн, себебі, бұл ең алдымен күтпеген жағдайдын белгілірін
анықтау, оның ішінде бір қалыпсыз әдістерді жүргізу дамуды болжауды
әзірлеудің негізі болады. Бұл қиындық нышандарын, жағымсыз құбылыстарды
табуға және бар мүмкіндіктерді анықтауға жағдай жасайды. Сақтандыру
ұйымдары сақтанушылардың, сақтандырушылардың өскелең талаптарына жауап
беретін өзін-өзі реттеудің жетілдірілген мөлшеріне әсер ету мүмкіндігі
артықшылық болып табылады. Егер өзін-өзі реттейтін сақтандыру ұйымына
немесе бірлестікте мүшелік міндетті болса, бәсекелестікті шектеу қауіпі
тындайды. Өзін-өзі реттейтін ұйымдар бір қалыпсыз даму заңдарына
бағынады, өйткені олардағы өрісінің орналасуы тұрақты да, өзгермелі де,
уақытша болуы мүкін, алайда өзара байланыс жүйесінде ажырағысыз және іске
асырылғыш болады, ұйымның мақсатқа сай жаңа сапалы бөліктерді қайта жасауға
қабілеттілігі, өзін-өзі реттейтін ұйымдардың икемділігін, көнгіштігін,
бейімделушілігін сипаттайды. Бұл ұйымдар бейкоммерциялық ұйымдар болып
есептеледі, олардың қызмет ету көздері болып демеушілердің дарналары,
мемлекеттік өкімет органдарының, басқарма, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының көмектері мен қолдаулары және басқа қайырымдылықтар саналады.
Ал олардың қызметі, оларды құру нысандары т.б. өзін-өзі реттейтін ұйымдар
туралы ережелерді ескеріп, сондай-ақ сақтандыру заңдарымен және сақтандыру
нарығының ерекшк шарттарымен анықталады. Сақтандыру нарығындағы ұйымдардың
қатарына сақтандыру нарығының кәсіптік қатысушыларын біріктіретін
мемлекеттік емес бейкоммерциялық ұйымдарды жатқызуға болады.
Сақтандырушылар, делдалдар, сақтандыру агенттері, актуарийлердің өзін-өзі
реттейтін ұйымдардың, яғни экономиканың бір саласындағы бір немесе
әртүрлерінің қызметін жүзеге асыратындардың тез пайда болатынын шамалауға
болады. Қызмет ету мақсаты, кез келген басқа бірлестіктегі сияқты – оған
қатысушылардың мүдделерін қорғау және сақтандыру саласын дамыту болып
табылады.
2.2.Қазіргі жағдайдағы Қазақстандағы сақтандыру компанияларының жағдайы.
2012 жылдың қаңтар-наурыз айларының аралығында Қазақстанның сақтандыру
компаниялары 51 млрд. теңге жинап, бұл өткен жылғы салыстырмалы кезеңнен
11,5 пайызға артық болған. Міндетті сақтандыру қызметінің сыйақылары 7,8
млрд теңгеге жетіп, төмендеу 12,9% жетті. Ерікті жеке сақтандыру 20,6 млрд-
тан асып, өсім 55,5 пайызды құрады. Мүлікті сақтандыру бойынша төмендеу 4
пайызға жетіп, сыйақылар 22,7 млрд-ты құрады. Негізгі өзгеріс жыл соңына
дейін енгізілетін жаңа салықтық жеңілдіктерге байланысты болмақ. Енді, олар
ұжымдық салық үшін 20 пайыздан төлеп отырады. Жеңілдік болған кезде,
аталған көрсеткіш одан да төмен болған еді. Қадағалаушы органның енгізген
тағы бір жаңалығы – сақтандыру саласындағы қазақстандық өнім үлесін арттыру
бастамасы болып отыр. Қадағалаушы орган, өткен жылдардағы статистиканы
саралай отырып, қайта сақтандырудың 80 пайызы шетелге кетіп отырғандығын
біліп алды. Аталған үлестің елге қайтқан ауқымы аз болды. Жобалардың
тәуекелі төмен, осыған орай оларды елде сақтандырып отыруға мүмкіндік бар.
Ал, тәуекелі жоғары жобаларды ғана шетелде сақтандырып отыруға болады.
Бұдан бөлек, сақтандырушы компанияларың акционерлеріне қойылып отырған
қаржылық талаптар да күшейтілді. Егер дағдарыс басталған кезде, компанияның
шығындарына тек қана басқарма төрағасы мен оның орынбасарлары жауапты
болса, қазір тізімде директорлар кеңесі де көрсетіліп отыр. Қазір заңда ірі
акционерлер мен компания иелерінің тәуекелдері теңдей бөлініп отыр. Бұдан
бөлек, компания шығындарының көрсеткіштері менеджерлердің арасында теңдей
бөлінеді. Бұдан бөлек, компанияның төрағасы және басқа да басқарушы
басшылары болып бір адам 5 жылдан артық отыра алмайтын болады. Еуразия
СК өзінің озықтығын тағы бір рет көрсетті.
2010 жылдың жеті айының қорытындысы бойынша қазақстандық сақтандыру нарығы
бойынша түскен сыйақылардың сомасы 94,784 млрд. теңгені құрады, бұл өткен
жылдың осындай көрсеткішінен 8,8% артық.
Нарықта шоғырланудың азайғаны байқалады. Осылайша, қазақстандық
сақтандырушылар жинаған сақтандыру сыйақыларының жиынтық көлемінің 50,80%
ағымдағы жылдың 1 тамызына қарай бес лидердің үлесінде болды. Бес лидердің
құрамы: бірінші орында дәстүрлі Еуразия СК, ол нарықтың 14,85% ұстап
отыр, Казкоммерц-Полис СК екінші орынға келді – нарықтың 13,49%, Халык-
Қазақинстрах үшінші орынды алды – 11,45%, "ЭйАйДжи Казахстан" СК –
сыйақылардың жиынтық көлемінің 5,79%, ал Мұнай сақтандыру компаниясы көлемі
бойынша бесінші орынды алды – 5,22%. 2010 жылдың қаңтар–шілде айлары
аралығында Еуразия СК 14,076 млрд. теңге мөлшерінде сақтандыру
сыйақыларын жинады. Еуразия СК АҚ–ның төленген жарғылық капталы 31,122
млрд. теңгені, немесе Қазақстан Республикасының барлық сақтандыру
компанияларының жиынтық жарғылық капиталдарының 43,05% құрады.
2010 жылдың 1 тамызына қарай Еуразия СК активтері 59,712 млрд. теңгеге
жетті, капиталы 36,186 млрд. теңгені құрады, бұл осыдан бір жыл бұрынғы
көрсеткіштен 7,7% көп. Есепті мерзім ішінде компания сақтандыруқайта
сақтандыру шарттары бойынша 1,277 млрд. теңге төледі.
Еуразия СК АҚ негізі 1995 жылы салынған. Бүгінгі күні Еуразия СК
әлемінің 75 астам елінде қызмет көрсетеді және әлемнің 150 ірі қайта
сақтандырушыларының ішіне кіреді, Standard&Poor’s рэнкингінде 131 орында
тұр. Осылайша, 2010 жылдың 25 наурызында A.M. Best халықаралық рейтингтік
агенттігі Еуразия СК АҚ–ның B++ деңгейіндегі қаржылық тұрақтылығы
рейтингін және bbb несие рейтингін растады, болжамы – тұрақты. A.M. Best
берген ьұл рейтинг басылып шыққан уақытына қарай ТМД, Орталық және Шығыс
Еуропа елдерінің арасында ең жоғарғысы болып саналады.
2010 жылдың 22 шілдесінде Standard & Poor’s халықаралық рейтингтік
агенттігінің несие рейтингі жөніндегі қызметі Еуразия қазақстандық
сақтандыру компаниясының контрагентінің ұзақмерзімді несие рейтингтерін
және қаржылық тұрақтылығын BB- деңгейінде растады. Рейтингтер бойынша
болжам – Тұрақты. Және де Еуразияның ұлттық шкала бойынша рейтингі kzA-
деңгейінде расталды. Еуразия СК бүгінгі күні Қазақстан Республикасының
барлық жеке қаржылық институттарының арасындағы ең жоғарғы рейтингін қайта
растады. Сонымен қатар сақтандыру компаниялары бірнеше факторлар арқылы
бəсекелестiкке ықпал ете алады. Олар ішкі жəне сыртқы факторлар. Ішкі
факторлар:
· техникалық қызмет көрсету: сақтандыру келiсiмшарттар мен
сақтандырушыларға қызмет көрсетулер деңгейі;
· сақтандыру компаниясының клиенттер мен жұмыс істеу сапасының деңгейi.
Сыртқы факторлар:
· ғылыми-техникалық прогресс;
· мемлекеттiк – саяси орта, (мемлекеттiк жəне əлеуметтiк саясаттың
сақтандыру iсiнiң
қолдауы);
· экономиканың күйi, (халық саны, ақша жүйесі, валюталық жағдай, өмiр
деңгейi тағы сол
сияқтылар);
· сақтандыру нарығының əлеуметтiк-əдеп ортасы, (сақтандыру мəдениетiнiң
деңгейi,
ұлттық дəстүрлер, этникалық құрам жəне тағы басқалар);
· дүниежүзілік сақтандыру нарығының конъюнктурасы.
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік
бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу
көзделінген:
- әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың
қағидаттарын нақтылау;
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін
нақтылау;
- сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның
қатысушыларының – сақтық ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен
байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңи және жеке
тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадағалауын жүйесін
ұйымдастыру;
- сақтық және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем
қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;
- осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
- сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекеттік салық-
бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметін қадағалау
сапасы мен сақтық ұйымдары жүмысының сенімділігіне байланысты болады.
Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стратегиясында тұр: экономикалық және
құқықтық негіздемелері бойынша ол дүниежүзілік деңгейден айтарлықтай артта
қалып келеді. Дамыған нарықтық қатынастары бар елдерде сақтық қызметтер
көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол не бары 40
түрін қамтиды. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметінің рыногын дамыту,
азаматтар мен заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау Сақтық
қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері
жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық банктің сақтық қадағалау
департамаентінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Қазіргі кезде
Қазақстанның сақтық рыногы қатысушыларының ассоциациясы құрылған.
Ассоциацияның негізгі міндеттері Қазақстан Республикасының сақтық рыногын
дамытудың қолайлы жағдайларын жасау және халықтың сақтық мәдениетінің
деңгейін арттыру болып табылады. Соңғы жылдары сақтандырудың отандық
рыногында оң тенденциялар байқалуда. 2010 жылы сақтық сыйлықақыларының
көлемі 27,1 пайызға көбейіп, 28,9 миллиард теңгені құрады, міндетті
сақтандыру бойынша сақтық сыйлықақыларының көлемі 136,4 пайызға (2,8
миллиард теңгеге дейін) өсті. Ерікті мүлікті сақтандыру бойынша ол 18,6
пайызға (23,3 миллиард теңгеге дейін) көбейді. Сақтық төлемақысының көлемі
80 пайызға (4,2 миллиард теңгеге дейін), соның ішінде міндетті сақтандыру
бойынша 73,5 пайызға (1,3 миллиард теңгеге дейін) өсті. Сақтық ұйымдарының
жиынтық есептік меншікті капиталы 47,3 пайызға (9 миллиард теңгеге дейін)
көбейді, сақтық резервтері 66,7 пайызға (4,5 миллиард теңгеге дейін) өсті.
Барлық сақтық ұйымдарының жиынтық активтері 2010 жылы Қазақстанда 65,6
пайызға көбейіп, 0,7 миллиард теңгені құрады. Қазіргі кезде Қазақстанда 34
сақтық ұйымдарының сақтық қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиялары бар,
соның ішінде 6 – шетелдіктердің қатысуымен және екеуінің өмірді сақтандыру
бойынша, 27-сінің көлік құралдары иелерінің АҚЖ-ні міндетті сақтандыру
бойынша лицензиялары бар, 6 сақтық брокерлердің, 30 актуарийлердің, 34
аудиторлық ұйымдарының және 67 аудитордың сақтық қызметінің аудитын жүзеге
асыруға лицензиялары бар. Сақтандыру – сақтанушылардың сақтандыру
жағдайлары салдарынан шеккен залалдарын өтеу үшін сақтандырылушылардың
жарналары есебінен сақтандыру қорының құрылуына байланысты осы қорға
қатысушылардың арасында туындайтын қайта бөлу қатынастарының жүйесі.
Мүлікті сақтандыру, жеке басты сақтандыру, жауапкершілікті сақтандыру ,
кәсіпкерлік тәуекелдікті сақтандыру , әлеуметтік сақтандыру түрлеріне
бөлінеді және міндетті, ерікті сақтандыру нысандарында жүзеге асырылады.
Сақтандыру түрлері кәсіп орындардың, ұйымдардың, азаматтардың нақты
сақтандыру мүдделерін ескереді, сақтандыру объектілері мен заттарының кең
щеңберін түрлі сақтандыру жағдайларынан сақтандырмалық қорғаумен қамтуға
мүмкіндік береді.
Сақтандыру агенті – берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан
және соның тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық
қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға.
Сақтандыру далдалы - өзінің қызметін сақтандырылушылармен және
сақтандырушылармен келісім негізінде жүзеге асыратын тәуелсіз делдал. Заңды
тұлға да, белгіленген тәртіппен тіркелген жеке тұлға да С.д. бола алады.
Олардың, әдетте, арнаулы экономикалық және заңи білімі болуға тиіс,
кәсіпқойлық жарамдылық жөнінен аттестаттаудан өтуі керек. С.д. қызметтердің
мынадай түрлерін көрсете алады: сақтандырушыларды іздестіру немесе
сақтандырушыларды іріктеу; сақтандыру жөнінде ақыл-кеңес беру, түсіндіру
және жарнамалық жұмысты жүргізу; сақтандыру өтемін алу үшін сақтандыру
полистері мен басқа да құжаттарды ресімдеу; сақтандыру жағдайы басталғанда
мүдделі тұлғалардың өтініші бойынша залалдарды реттеу; келісімдегі тиісті
жағдайлар болғанда шарттар бойынша сақтандыру жарналарын алу, т.б.
Сақтандыру жағдайы – сақтандыру шартының талаптарында қарастырылған
оқиғаның болуы.
Сақтандыру жарнасы – сақтанушы немесе оның атынан сақтандыру үшін
сақтандырушыға төлеуге міндетті төлем. Оның мөлшері ерікті сақтандыру
бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz