Тарбағатай тауының топырақтарына жалпы сипаттама
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Тарбағатай тауының географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Тарбағатайдың геологиясы мен жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...6
1.3 Топырақ және жер
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен
жануарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...12
1.5 Тарбағатайдың өзендері (ішкі
сулары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНЫҢ БАРЬЕРЛІК МӘНІ
2.1 Тарбағатай жотасының климатқа
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .18
2.2 Табиғат кешендерін қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3 ТАРАУ. БАРЬЕРЛІК ЛАНДШАФТЫЛАР СИПАТТАМАСЫ
3.1 Барьерлік ландшафтылар және олардың ландшафт компоненттері мен
белдеулер түзілуіндегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 29
3.2 Тау барьерлерінің және барьерлік ландшафтылардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысы ... ... ... ...35
4. ТАРАУ.ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ЖЕР РЕСУРЫСЫН ПАЙДАЛАНУҒА АРНАЛҒАН ЖОСПАРЛАР.
4.1 Тарбағатайдың ауылшаруашылығының салаларын дамыту ... ... ... ... .38
4.2 Тиімділігі жоғары салалрды кіші және орта бизнеске
тарту ... ... ... ... .39
5. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ТУРИЗМ САЛАСЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ.
5.1. Тарбағатайдың туризм саласында жұмыс
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ...40
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың мақсаты: таулар мен жазықтар байланысындағы
барьерлік ландшафтыларды және олардың географиялық маңызын анықтау жөнінде
зерттеу жүргізу, Тарбағатайдың туризм саласын дамыту.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысын зерттеу;
- Барьерлік ландшафтылар және ландшафт компоненттері мен белдеулердің
түзілуіндегі олардың рөлін анықтау;
Көрші орналасқан жазықтар мен тауларды зерттеуде әрқашан ең алдымен
олардың табиғи жағдайларының өзгешелігіне, бір-біріне ұқсамайтындығына мән
беріледі. А.Гумбольд заманынан бастап географтар және экологтар тауларда
биіктік белдеуліктің барлығын ескерген. Бұл туындының зерттелуіне дәстүр
бойынша көп мән беріледі, соның арқасында жеке табиғи компоненттердің және
табиғи кешендердің вертикальді өзгерісі жайлы көп ақпарат жиналған.
Нәтижесінде таулы елдердің ландшафтты дифференциациясының негізгі заңдылығы
ретінде биіктік зоналылық жайлы тұрақты түсінік қалыптасты. Осы заңдылыққа
сәйкес физико-географтар Л.С.Бергтан кейін аудандастыру кезінде Орта
Азияның таулары мен жазықтарын бөлудің бірінші кезеңінің өзінде жеке
шекараларды қарастырды.
1961 ж Л.Н.Бабушкин, Н.Д.Далимов, Н.А.Когай құрамына тығыз
байланысты таулар мен жазықтар кіретін Тұран провинциясының бөлінісін
негіздеді. Олардың ізбасарларының бірі В.И.Четыркин арнайы құрылымнан
тұратын кең территорияларды бөліп қарастыру қажеттігін ескерді, “ол таулар
мен жазықтардың бір бүтін жүйе екенін” білдіреді. Орта Азия таулары мен
жазықтарын бір аймаққа біріктіруді қолдаушылардан геоботаниктер
Р.И.Аболинді, М.Г.Попов, Е.П.Коровин және т.б және топырақтанушылар
И.П.Герасимов, А.Н.Розанов, Б.В.Горбунов және т.б атауға болады.
А.Н.Розанов бүкіл топырақ бірлестігін төменгі жазықтардан жоғарғы тау
жүйелеріне дейін қарастыру керек деп санады. Е.Н.Коровин Орта Азияның
өсімдік жамылғысын жазықтарды да тауларды да қамтыған провинцияларға бөлді.
Э.М.Мурзаев физ-географиялық аудандастыру схемасында таулардың жазықтарға
әсерін ескерді.
Физикалық географиядағы таулар мен жазықтардың бір-біріне әсер етуі
мен байланыстылығының мақсатты зерттелуіне қосылған үлкен үлес
А.И.Яунпутнинмен барьерлік ландшафт жайлы түсініктің еңгізілуі еді.
Кейіннен бұл идеялар қабылданды және әдебиеттерге енді.
Ф.Н.Мильков энергия және зат алмасуының жоғары интенсивтілігімен
ерекшеленетін тау маңайлы ландшафттардың ерекше классын бөліп қарастыруды
ұсынды. Ол таулардың күшті ландшафтылық әсері маңындағы жазықтардың кең
зонасын қамтып алысқа тарайды деп есептеді. О.Ю.Пославская рельеф және
рельеф құрушы процестер бойынша мәліметтерді толықтырып, таулы және жазықты
бөліктерді қамтыған геоморфологиялық аймақтардың бөліну заңдылығын
көрсетті.
3
Ф.Н.Мильковтың мақаласының публикациясы жарыққа шыққан уақыттан
бері таулар мен жазықтардың бір-бірімен тығыз байланыстылығы жайлы түсінік
тереңдеді, жалпы сипатта бір-бірімен әсер етуінің механизмі анықталды.
А.А.Макунинаның кітабында ол туралы былай делінген: Орта Азия таулары –
атмосфералық жауын-шашынның аккумуляциясы облысы, жазықтары –беткі
ағындардың жинақталған облысы... сумен бірге ОртаАзия өзендері таулардан
көптеген материалдарды, сондай-ақ езілген заттарды ағызып әкетеді.
Ағызылған материалдардан жаңа аккумулятивті жазықтар қалаптасады, ол ұсақ,
жұқа фракциялар бағытталған ауа әсерімен аэрозоль күйінде қайта тауларға
қонады. Осындай жолмен Орта Азия таулары мен жазықтарының тығыз байланысқан
дамуы жүреді. Динамикада таулар мен жазықтардың геоморфологиялық байланысы
Б.А.Федоровичпен қарастырылған, ол олар бір-бірін сіңіріп алады деп
ескерген.
Жалпы тақырыпты зерттеуде салыстырмалы географиялық, картографиялық
және т.б зерттеу әдістері қолданылды.
4
1 Тарау. Тарбағатай тауына физикалық-географиялық сипаттама.
1.1 Тарбағатай тауының географиялық орны.
Сауыр-Тарбағатай Алтайдан оңтүстікке қарай орналасқан көрші тау
жоталарымен бірге біртұтас тау жүйесін құрайды. Сөз төркіні қалмақтың
Суырлытау деген сөзінен алынған.
Солтүстігінде Зайсан қазаншұңқыры, ал оңтүстігінде Алакөл
қазаншұңқыры жатыр. Ұзындығы 470 км, ені 150 км-ге созылған.
Тарбағатай тауы Зайсан қазаншұңқырының оңтүстік және оңтүстік
батысында орналасқан. Ол облыс өлкесінің бірден-бір биік, әрі әсем
бөлігінің бірі. Басын қар шалған қарт Тарбағатай өте ертеде пайда болған.
Оның пайда болу кезеңі миллион жылдармен есептеледі. Қазіргі кезде
Тарбағатай тауының оңтүстігі асу бермес қиын, солтүстік беткейі жатық. Тау
қойнауларында талай тарих құпияларын жасырған үңгірлері, сылдырай аққан
бұлақтары мен, кейде жоғалып, кейде пайда болатын өзендері көз тартады.
Тарбағатай бір-бірін жалғастыратын бірнеше жоталардан тұрады. Басқа
сілемдермен салыстырғанда Тастау шыңы (2992 м) биіктігімен ерекше көзге
түседі.
Оның батыс бөлігінде Жалаулы тауы теңіз деңгейінен 2962 м
көтеріліп, орташа биіктігі 2000 м болатын тау сілемдері 250 км жерге
созылып жатыр. Аңызға айналған Ақберілі асуы мен Найзақара секілді
шыңдары бар. Найзақара дегенде найзақара, сен мені танымасаң айға қара
деген сөз ел аузында әлі сақталған.
Бұл өлке альпілік тау жасалу кезеңіне сәйкес келгендіктен, тау
түзілу процесі қазірде жүріп жатыр. Оны соңғы кездердегі жер сілкіну
процестері дәлелдейді.
Сауыр-Тарбағатай тау жүйесінің ең биік жотасы Сауыр. Оған жалғасып
Сайқан жатыр. Олардың биік бөлігі Мұзтау (3805м). Қазақстан жеріне оның тек
солтүстік бөлігі ғана кіреді. Солтүстік беткейіндегі шатқалдарда кішікірім
мұздықтар бар. Ағын сулардың әсерінен жоталар үгілуге көбірек ұшыраған,
беткейлері жақпарлы болып келеді.
Сауыр – Сайқанның батысындағы Маңырақ тауы Шорға жазығына дейін
созылады. Ол Зайсан қазаншұңқырының оңтүстік-шығысында орналасып,
Кендірлік, Еспе өзендеріне суайрық болады. Сауыр жотасының солтүстік етегі
Зайсан көлі мен Қара Ертіспен бітеді, оңтүстік беті Шілікті даласына
тіреледі.
Сауыр сияқты Тарбағатайдың да Қазақстанға батыс бөлігі (Хабарасу
асуынан Аягөз өзенінің аңғарына дейін) ғана кіреді. Шығыс бөлігінің
оңтүстік беткейі Сауырмен жалғасқан жерінен Хабарасуға дейін Қытай жеріне
қарайды. Таудың жалпы ұзындығы 300 км, ені 30-50 км. Батысында ол
Шыңғыстаумен (ұзындығы 250 км) жалғасады.
Тарбағатай (Барқытбел) бірнеше аласа таулар түрінде Сауырмен
іргелес созылып жатыр. Олардың арасын Қандысу, Жоғарғы Еміл (Қытай жерінде)
өзендері бөліп жатады.
5
1.2 Тарбағатайдың геологиясы мен жер бедері,
Тарбағатай Жотасының Қазақстанға батыс бөлігі ғана (Батыс Тарбағатай)
еніп жатыр және ендік бағытта 180 км-ге созылып жатыр. Оның солтүстік
беткейі оңтүстікке қарағанда аз тілімденген. Бетінің тегістелуі кең
дамыған. Тау беткейлері шатқалдармен терең бөлінген. Жотаның ең биік жері
2991 м, орташасы – 2000 м. Тарбағатайдан батысқа солтүстік-батыс бағытта
Шыңғыс жотасы ұласып жатыр, онда абсолюттік биіктік 1300 м дейін
төмендейді. Тарбағатай Алакөл және Зайсан ойпаттарын бөліп жатыр.
Тарбағатайдың кішігірім тауаралық ойпаттары ол үшін үлкен маңызға ие емес.
Тарбағатай антиклинориясының шегінде негізінен төменгі және орта
палеозойдың шөгінді жыныстары дамыған, ал оның ядросы (ортасы)
ортаордовиктік түзілімдерді құрайды. Каледондық Тарбағатайлық қатпарлы
жүйе – варистік Жоңғар-Балхаш геосинклиналиден Аягөз-Ұржарлық және Барлық
жарықтарымен бөлінген.
Батыс Тарбағатай шегінде орташа таулар, аласа таулы және тау алды
адырлы рельеф айқындалады (1).
Шұғыл тілімденген орташа таулар ең үлкен абсолюттік биіктікке 2000-
2900 м ие. Рельефтің бұл типіне қырқаларды 700 м биіктікке дейін бөлетін
терең шатқалдардың болуы тән. Палеозойлық жыныстардың шатқалдық
түзілімдерімен көмкерілген қырқалардың беткейлерінде майда ірі тау
жыныстары дамиды. 2000-2200 м абсолюттік биіктікте карлар – ежелгі мұз
басудың іздері байқалады.
Қазіргі таңда карлар өте жоғары орналасқан және таулар физикалық
үрленуге шалдығуда. Оған беткейлердің төменгі бөліктеріндегі жаңа майда ірі
тау жыныстары дәлел бола алады.
Тектоникалық кертпештердің төменгі бөліктеріне шығу конустарының
тауалды шлейфтары мен адырлы жер бедері еніп жатыр.
Қалыпты тілімденген орташа тау Алакөл көлімен шығысқа және жотаның
батыс бөлігінде дамыған. Абсолюттік биіктік 1200-1400 м жоғары емес. Үлкен
беткейлі қырқалар кең тараған.
Орта таулы жер бедерінің суайрықтық кеңістіктерінде палеогендік және
төменгі антропогендік түзілімдер сақталған. (2) Ол тегістелудің ежелгі
беткі қабатының және төменгі төрттіктен кейінгі – таулы жер бедерінің
палеогендікке дейінгі жасын көрсетеді.
Аласа таулы жер бедері тектоникалық кертпештермен жоғарыда орналасқан
орташа таулардан және төменде жатқан адырлардан бөлініп орналасқан.
Абсолюттік биіктік 1000 метрден 1200 метр аралығында, ал ауытқымалар 300-
450 м. Рельефтің тегіс формалары жалдармен, қырқалармен айқындалған.
Суайрықтар кейбір жерлерде жоғарғы плиоцен – төменгі субстратта
аккумулятивті денудациялық жазықтарға өтеді. Ол аласа таулы жер бедерінің
кейінгі ертетөрттік жасын дәлелдейді.
6
Адырлы жер бедері Батыс Тарбағатайдың етегіне тән. Оның түзілуі тау
алды шлейфтардың және тауаралық ойыстардың жалпы көтеріліп, кейіннен
кеуекті түзілімдерінің эрозиямен тілімделуіне байланысты.
Батыс Тарбағатайдың етегінде адырлы жер бедері қырқалардың 50-70 м
биіктікпен ауысып отыруынан қалыптасқан. Ол орта – жоғары төрттік лес
тәрізді саздақта, кейінгі төрттік – яғни қазіргі кезеңде түзілген.
Тарбағатай үшін жер бедері тегістелуінің тегістігі немесе 100-150 м
ауытқуында толқындылығы тән. Тегістелу беті 2000 м биіктікке көтерілген
және оған ежелгі мұздық процесстар әсер еткен, жекелеген бөліктерде карлар,
трогтар және мореналар сақталған. Жоталардың суайрықтық бөлігінде оның
майысулары байқалады, ал жарыла бастаған беткейлерде ол сатылы жер бедерін
құрайды.
Шығыс Қазақстанның жер бедерінің тегістелу беті З.А.Сваричевскийдің
пікірі бойынша орта олигоцендікке дейінгі кезеңде қалыптасқан. (3)
Тектоникалық кертпештердің етектерінде шығу конустарының делювиальді-
пролювиальді еңісті тау асты жазықтары дамыған.
Таулардағы өзен аңғарлары шатқалдар формасына ие, жайылма асты
террасалары нашар дамыған. Аягөз өзенінің ең ірі аңғарында төрт терраса
бар: төртіншісінің биіктігі 25-30 м, үшіншісінікі 13-15 м, екіншісі 10 м
және біріншісі 5-6 м.
Саур, Маңырақ және Тарбағатай таулары жер бедерінің даму тарихы.
Қарастырылып отырған аудандардың қазіргі жер бедерінің негізгі
ерекшеліктері палеозойлық таулы елде мезозойда және кайнозойда эрозия-
денудациялық қайта қарастыру нәтижесінде құрылды. Жер бедері дамуының
тарихында үш кезең ерекшеленеді: ортаолигоценге дейінгі, ортаолигоцен-
неогендік және төрттік.
Мезозойда және кайнозойдың басында олигоценге шейін таулы елдің
орнында толқынды жазыққа ұқсайтын континенттальді тегістелудің біртұтас
беті қалыптастырылды. Бірақ кейбір ойыстарда (Кендірлік, Алакөл, Іле) сол
кездің өзінде көлдік режим қалыптасты. Кіші-гірім тектоникалық жылжымалар
жер бедерін жаңартты.
Екінші кезеңде – олигоценнің ортасынан неогеннің аяғына дейін –
пенепленнің қалыптасуы жалғасты, бірақ жаңа тектониканың айқындалуы
байқалған территорияның бір бөлігі тілімделуге ұшырады, сондаақ ойыстардың
төмендеуі көрініс алды. Олигоценнің өзінде Тарбағатай және тағы басқа
жоталар көтерілген болатын, бірақ тек төрттік кезеңде ғана тұрақты дами
бастады.
Орта олигоцен – төменгі плиоцендік кезеңде өзендік толрдың құрылуы
және миоцен мен төменгі плиоценде эрозия базисінің көтерілуі аңғарлардың
делювиальді қызыл-күрең батпақтармен толуына әкелді.(4)
Орта плиоцен ерте төрттік кезеңде таулардың көтерілуі, дөрекі құлама
материалдың жиналуы және құлауы жалғасты. Интенсивті көтерілу орта төрттік
кезеңде,
7
сипатталған территорияға тән жоғары гобиилік конгломераттар жинала
бастағанда басталды.
Орта төрттік кезеңнің басында климаттың суытуы таулардың көтеріңкі
бөліктерінде мұзданудың дамуына жағдай жасады. Таулардың көтерілуінің
жалғасуы және климаттың ылғалдануы нәтижесінде төменгі төрттік тау алды
шлейфтар шайылуға ұшырады. Орта төрттік кезеңде өзен торы қайта құрылды.
Тау алдыларында өзен аңғарларының антецеденттік бөліктері құрылды. Бірақ
ылғалдану кезеңі ұзаққа созылған жоқ, ортатөрттік кезеңнің аяғында –
кейінгітөрттік кезеңнің басындағы климат аридизациясының күшеюі - көлді
сулар астындағы үйінділердің дамуына және эолдық жер бедерінің түзілуіне
әсер етті.
Кейінгі төрттік кезеңде таулар биіктігінің өсуі және климаттың суытуы
аңғарлық типтің жаңа мұздануына алып келді. Нәтижесінде қазіргіге ұқсас
таулы жер бедері және тауаралық ойыстар жазықтары қалыптасты.
Голоценде таулардың көтерілуі, жауын-шашынның тауаралық және тауалды
ойыстарға түсуі және олардың жағалық бөліктерінің кейінгі көтерілуге енуі
өз жалғасын тапты.
Тауаралық эжәне тау іші ойыстары. Тауаралық ойыстар оңтүстік-шығыс
Қазақстанның таулы бөлігін бөліп тұрған кең ауқымды төменгі бөліктер. Үш
ірі ойыс анықталады: Балхаш-Алакөл ойысы, Іле және Зайсан ойыстары.
Балхаш-Алакөл ойысы – Балхаш маңы және Алакөл ойпаттарынан тұрады.
Оның біріншісі аккумулятивті, ал көп бөлігінде эолды болып келеді,
солтүстіктен Сары-Арқамен, батыста және оңтүстікте Шу-Балхаш суайрығымен,
оңтүстік-шығыстан Жоңғар Алатауымен шектелген. Жазық Балхаш көліне еңкейіп
орналасқан. Оның абсолюттік биіктігі осы бағытта 700 м-ден 340 м-ге дейін
азаяды.
Алакөл ойысы да аккумулятивті, негізінен көлді-аллювиальді. Ол батыс
Тарбағатай, Барлық және Жоңғар Алатауы таулары арасында кіріктіріліп
орналасқан. Балхаш маңы ойпатымен Арғанат тауларының солтүстік-шығыс
беткейімен шектеседі. Алакөл жазығы Сасықкөл-Алакөл көлдері тобына түседі.
Минимальді абсолюттік биіктігі 344 м.
Балхаш-Алакөл ойысына екі әр түрлі құрылған морфоқұрылымдар: Балхаш
және Алакөл кіреді. Балхаш морфоқұрылымы – бұл тауалды платформалы еңіс, ал
оңтүстік бөлігінде сыртқы оргенді болып табылады, ол оңтүстік-шығыстан
Жоңғар көтерілімімен шектелген. Балхаш ойысындағы палеозой жыныстары
солтүстік-батыс бөлікте 200 м тереңдікте, ал оңтүстік бөлікте 1000 м
тереңдікте жатыр.
Алакөл ойысы ішкі орогенді болып табылады және Тарбағатай-Саур
тектоникалық көтерілімімен Жоғардан бөлінеді. Оның палеозойлық фундаменті
қалдықтармен жоғары көтерілген көтерілімдерге және төменгі ойыстарға
бөлінген, көтерілу және иілу амплитудасы 100-150 м. Балхаш-Алакөл ойысының
геологиялық құрылымы Т.Н. Джуркашевтің еңбегінде терең зерттеліп,
баяндалған (1)
8
1.3 Топырақ және жер ресурстары.
Шығыс Қазақстан жерінде ендік зоналылық анық байқалғандықтан топырақ
жамылғысы сан алуан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр (құрғақ
дала), ашық қоңыр (шөлейт) және қоңыр топырақ зоналары бірін-бірі
алмастырады.
Шыңғыстау, Қалба жотасы, Алтай, Тарбағатай тауларының биік
бөктерлерінде ендік зоналылық биіктік белдеуге ауысып, сұр топырақ,
субальпілік тау шалғындарына өзгереді.
Қара қоңыр топырақ – Ертістің оң жағалауын алып жатыр. Қара қоңыр
топырақтың үлесіне облыс ауданының 9-10 пайызы тиеді. Белағаш даласы мен
Тарбағатай жотасындағы лесс топырақтарының таралған аудандарында сортаңсыз
қара қоңыр топырақ кең алқапты алып жатыр. Қалбаның батыс бөлігі мен
Коростелев-Солонов далаларында сортаңды қара қоңыр топырақ басым болады.
Олар құрамына байланысты саздақты, құрылысына қарай кесек болып келеді.
Бұндай топырақтар гумусқа өте бай, мелиорациялауды қажет етеді.
Ертістің оң жағалауындағы қара қоңыр топырақ шығыстағы Алтай
бөктеріндегі қара топырақпен алмасады. Ал Бородулиха ауданының көпшілік
бөлігін қара топырақ кешеніне жататын карбонатқа бай қара қоңыр топырақ
алып жатыр. Алып жатқан жері небәрі 1 пайыз бола тұра, облыстың ең құнарлы
топырағы осында. Сонымен бірге Белағаш даласының орталық бөлігі мен
Тарбағатай жоталарының оңтүстік беткейінде қара топырақ кең тараған.
Ертістің оң жағалауын бойлай кең алқапты құм алып жатыр. Ол батысында
құмдақты далаға ауысады. Бұл өлкенің топырағы эрозияға тез ұшырайды. Ертіс
аңғарының жайылмаларында құнарлы, дегенмен жиі батпақталатын аллювиальді-
шалғынды топырақ, ал жайылма үстіндегі террасаларда сортаң шалғынды қара
қоңыр топырақта жел эрозиясына тез ұшырайды.
Ашық қоңыр топырақ – облыстың ұсақ шоқылы бөліктеріне таралып,
Ертістен Алакөл қазан шұңқыры мен Балхаш бойы үстіртіне дейін солтүстіктен
оңтүстікке қарай созылып жатыр. Ашық қоңыр топырақ қабаты жұқа, құрамында
гумусы аз, ұсақ тасты болады. Бұл топырақ облыстың 13 бөлігін алып жатыр.
Қоңыр топырақ зонасы – облыстың оңтүстік бөлігіндегі кең алқапты алып
жатыр, Балхаш үстірті мен Алакөл қазаншұңқырын қамтиды. Қоңыр топырақтың
жекелеген ірі массивтері Зайсан қазаншұңқырында кездеседі. Топырақ қабаты
жұқа, гумусы аз көпшілік бөлігі сортаң.
Барлық тау жотасының етегіне жақындаған сайын топырақ ұсақ түйіршікті
болғандықтан, егіншілікке қолайлы болады. Алакөлдің солтүстігінде тақырлар
кездеседі. Қоңыр топырақтың барлық түрлері суаруды қажет етеді.
Аласа, орта және биік таулар топырағы.
Бұл жерде негізінен даланың таулы қара қоңыр топырағы кешеніндегі
сортаңды қара топырақты шалғын дамыған.
9
Тарбағатайдың солтүстік беткейінде бұл топырақтар таулы қара топыраққа
ауысады. Тарбағатай мен Алтайдың биік белдеуіне жоғарылаған сайын ол таулы
шалғынды қара топыраққа және таулы шалғынды субальпілік топыраққа
жалғасады.
1000-1100 м биіктіктегі Қалба жотасының оңтүстік беткейінде де, таулы-
далалы топырақ таулы қара топыраққа ауысады. Шігелік пен кіші Бөкен
өзендерінің жоғарғы ағыстарында таулы қоңыр күлгін топырақ кездеседі.
Шыңғыстау орташа биіктіктегі тау болғандықтан, онда биіктік топырақ белдеуі
жақсы дамымаған. Бұл жерде таулы даланың қара қоңыр топырағы басым.
Берілген топырақ зонасының сипаттамасы, облыс топырағының көпшілік
бөлігінің егіншілікке жарамсыздығын айғақтайды.
Шөлейт зонасы топырақтың аналық құрамының әр түрлілігі, жер бедерінің
әркелкілігі, әр зонадағы топырақ жамылғысының әр түрлі болуымен
ерекшеленеді. Облыс топырағының өзіне тән тағы бір ерекшелігі, оның
құрамындағы тұздың көп болуы. Сор және сортаң топырақтардың бірігіп үйлесуі
өңдеуге қиындық туғызады.
Кендірлік, Қалжыр өзендерінің бойы ауыр сазбалшықты топырақтан тұрады.
Ол шабындықтың өсуіне аса қолайлы. Құмды аймақтарда топырақ қабаты
болмайды. Зайсан көліне таяу жерде батпақты, тұзды-сорлы топырақты жерлер
көптеп кездеседі.
Тарбағатай тауының топырақтарына жалпы сипаттама.
Таулар, тауаралық далалар мен тауалды жазықтар топырағы көп жағдайда
вертикальді биоклиматтық зоналылық әсерімен қалыптасады және сондықтан
кейбір авторлар бұл топырақтардың барлығын таулы деп атайды және көрсетеді.
Көп жағдайда вертикальді зоналылық байқалатын таулы рельеф дамуында
әр түрлі таулы топырақтар таралған: таулы-шалғындық альпілік және
субальпілік, таулы шалғынды-далалық және күрең түсті субальпілік
(Тарбағатайдың биік тауы), таулы қаратопырақтар, қарапайым және оңтүстіктік
(ортатау, Тарбағатайдың аласа тауы және Қалба жоталарының аласа тауы),
таулы қарақоңыр (Тарбағатайдың аласа тауы және Шыңғыстаудың оңтүстік
беткейі, Қалбаның тау маңайы, ұсақ шоқы арасындағы жекелеген таулы
биіктіктер), таулы ашық қоңыр (Тарбағатай, Барлық, Шыңғыстаудың аласатауы
мен тау маңайы, ұсақ шоқысы ішіндегі жекелеген таулар), таулы күрең және
сұр күрең шөлді топырақтар (Тарбағатайдың шығыс бөлігі мен Барлықтың тау
маңайының ұсақ шоқы арасындағы жекелеген таулар топырағы).
Тауаралық аңғарлар мен тауалды жазықтар топырақтары вертикальді
зоналық әсерімен қалыптасып, ерекше топты құрайды, бірақ өзінің
морфологиялық көрсеткіштері бойынша және қасиетері бойынша олар көп
жағдайда өздерінің жазықтық аналогтарынан аз ерекшеленеді. Оларды сәйкес
жазықтық топырақтардың ерекше провинциальді нұсқалары ретінде немесе таулы
рельеф жағдайында вертикальді зоналылық әсерімен қалыптасқан топырақ
ретінде қарастыруға болады.
10
Тауаралық аңғарлар топырақтары және тау алды жазықтары топырағы тегістелген
рельеф жағдайында қалыптасады. Бұл топтың топырақтары жер шаруашылығының
алқаптары болып табылады немесе мелиорация жағдайында жер шаруашылығы үшін
қолданылуы мүмкін.
Тау алды жазықтарында және тауаралық аңғарларда, вертикальді зоналылық
көрініс беретін жерде ірі күшті дәнді қаратопырақтар (Қалбаның тауаралық
аңғарларында) және ортагумусты және орта қалың дәнді топырақтар
(Тарбағатайдың оңтүстік тау алды жазығында), қарапайым орта гумусты және аз
гумусты қаратопырақтар және оңтүстіктік аз гумусты орта қалың дәнді
қаратопырақтар (Солтүстік-Батыс Алтайдың тау алды жазықтарында және
Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде, Қалба тауларының тауаралық
аңғарларында), қарақоңыр дәнді топырақтар (Тарбағатайдың оңтүстік
беткейіндегі тау алды жазықтарда) және қарақоңыр түйіршікті топырақтар
(Қалба мен Шыңғыстаудың тауаралық аңғарлары мен тау алды жазықтарында),
ашық қоңыр дәнді топырақтар (Тарбағатайдың оңтүстік тау алды жазығында),
ашық қоңыр түйіршікті топырақтар (Қалба мен Тарбағатайдың тау алды
жазықтарында), солтүстік сұр топырақтар (Алакөл ойпатына еніп жатқан
Тарбағатайдың тау алды жазықтарында) таралған. Бұл сипатталған
топырақтардың барлығы сол немесе басқа таулы жүйеге сәйкес вертикальді
зоналылықтың жалпы құрамында таралған.
Таулы –шалғындық топырақтар.
Таулы –шалғындық топырақтар Батыс Тарбағатай жотасының ең биік
бөлігінде таралған. Олар негізінен абсолюттік биіктігі 1800-2000 м-ден
асатын таулардың тік шыңдарында таралған. Олар аласашөпті альпілік және
негізінен субальпілік шалғындардың жамылғыларының астында дамиды. Топырақ
түзуші жыныстар элювиальді-делювиальді жұқа қалыңдықты тасты саздақтармен -
әр түрлі генезистің тығыз палеозойлық жыныстардың үгілу өнімдерімен
анықталған (метаморфты жауынды, эффузифті, интрузивті массивті-кристалды
және т.б).
Таулы-шалғынды топырақтардың кескіні қара түстілігімен, әр түрлі
деңгейде тасты гумустық горизонтпен (тығыздығы 60 см-ге дейін)
ерекшеленеді. Гумустық горизонт А, 20-30 см дейінгі тығыздығымен, өте шымды
және жоғарыдан шалғынды шымды құрайды. Жоғарғы горизонттары түйіртпекті оқ
дәрісіндей, карбонатты және тұзды горизонттар жоқ. Кейбір жағдайда
механикалық құрамы бойынша ауыр иллювиальді горизонттар байқалады. Саздақты
гумусты горизонттар тығыз жыныстардың немесе жарылымды тығыз жыныстардың
үгілуінде жатады.
Тарбағатайдың таулы-шалғындық топырақтары таулы-шалғынды альпілік
шымды және таулы-шалғындық субальпілік шымды болып бөлінеді. Л.И.Прасолов
(1911) оларды жалпы таулы-шалғындық деп қарастырды, ал Б.Ф.Петров (1943)
таулы-шалғынды қара топырақ деп көрсетті.
Таулы-шалғындық альпілік шымды топырақтар 2800 м-ден асатын абсолюттік
биіктіктерде аласашөпті альпілік топырақтардың астында дамиды. Батыс
Тарбағатай шегінде олар өте аз таралған.
11
Таулы-шалғындық субальпілік шымды (қаратопырақты)топырақтар таулы-
шалғындықтопырақтар арасында кең тараған. Олар 1800-2800 м дейінгі
абсолюттік биіктік шеңберінде таралған және негізінен аласа шөпті
субальпілік шалғындардың астында қалыптасады. Сипатталушы топырақтар
ішінде таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл күлгін емес топырақтар көп
таралған. Сонымен қатар таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл алдамшы
күлгін топырақтар балшықты-иллювиальді горизонттарымен кең таралған.
Таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл күлгін емес топырақтар – қара
топырақты түстегі тығыздығы аздаған гумустық кескінімен сипатталады.
Таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл алдамшы күлгін топырақтар
рельеф жағдайында суық кезеңде қалың қар жамылғысы жиналатын және жылы
кезеңде ұзақ сақталатын субальпілік белдеуде қалыптасады. Мұнда қар
жамылғысы ұзақ сақталады және ағын сулар топырақты қосымша ылғалмен
қамтамасыз етеді. Бұл процес көбінесе Тарбағатайдың суайрықтық бөлігінің
тегіс бетінде жүреді.
1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары.
Табиғат зоналары географиялық ендік, жер бедері және басқа да
факторларға байланысты болып жер бетіне таралады. әр зонаның өзіне тән
климаты, топырағы, өсімдігі мен жан-жануары бар. Шығыс қазақстан облысында
солтүстіктен оңтүстікке қарай дала, шөлейт, шөл зоналары алмасып отырады.
Таулы аудандарда зоналардың ауысуы жер бедеріне байланысты. Облыстың
өсімдік жамылғысына жер бедерінің әсері өте мол. Далалы жерлердің сан алуан
болуына байланысты аңғарларда, сай салаларда, теріскей беткейлерде өсімдік
жамылғысы сирек кездеседі.
Сортаңды жазық пен сусымалы құмды жерлерге қарағанда, облыстың ұсақ
шоқылы үстіртті аудандарында, таудың жартасты бөлігі мен оңтүстік
беткейлерінде өсімдік жамылғысы бітік өседі. Микроклимат жағдайында өсімдік
жамылғысы қалпына келмейді.
Биіктік зона. Облыс территориясының шығысын биіктік белдеу алып жатыр.
Бұл өлкенің жазық, аласа таулы бөліктен топырағы, өсімдік жамылғысы,
жануарлар дүниесінің таралуында айырмашылықтар бар. Биіктік зонасының
топырақ-өсімдік құрамы мен көлемі, оның географиялық орны мен биіктігіне
байланысты. Таулы даланың кең алқабы батыстағы шекарадан басталып Шыңғыстау
жоталарымен жалғасып, шығыстағы Алтай, Қалба, Тарбағатай тауларына дейін
созылған. Тау алды далалары тау өлкелерінің солтүстік батыс, батыс және
оңтүстік бөлігінде тұтас алап болып созылып жатыр. Солтүстік пен батыстың
дақылды, түрлі шөпті және селеулі, бозды далалары, өсімдіктерінің түр-
құрамы жағынан солтүстік
Қазақстанның жазық далаларына өте жақын. Бұл далаларда селеу, бетеге, қоңыр
бас, желайдар, қазтамақ, жылан қияқ кездеседі.
Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы табиғи ерекшеліктеріне сәйкес
Тарбағатай таулы-далалы ауданы, Сауырдың таулы орманды-шалғынды даласы
болып бөлінеді.
12
Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы, қарағайлы болып келеді де,
таудың солтүстік беткейінде альпі шалғынына ұласады. Оңтүстік беткейде де
бұталы өсімдіктер көп. Сайларда жеміс-жидек ағаштары, көк терек, ақ терек
шағын ормандары кездеседі. Тарбағатайдың биік шалғыны Алтай тауынан ауысса,
алма, түркістан аршасы сияқты түрлер Тянь-Шань аймағынан келген.
Оңтүстік беткейдің далалық бөлігінде жусанды өсімдіктер көп, ол
жайылым есебінде пайдаланылады. Тау алқабында егістік мол. Таудың батыс
беткейінде бақтар бар.
Ормандары Сібір ағаштарымен Тянь-Шань шыршасынан тұрады. Бұл
аймақтың Сібір мен Орта Азия аралығындағы өткінші орын екенін тағы да
дәлелдейді. Сауырдың оңтүстігі мен Тарбағатайдың шығыс бөлігі аралығын
Шілікті шөлейт даласы алып жатыр. Оның топырағы да сортаңдалған сұр және
тасты келеді, өсімдіктері де соған сәйкес селеулі, көделі, жусанды,
бетегелі болып өседі.
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемі өсімдік жамылғысына бай.
Өсімдіктер әр белдеулерде әртүрлі тараған. Тарбағатай тау сілемдеріндегі
бұталардың түрлерінің саны 80-ге тақау. Тарбағатай тау сілемдерінде тараған
жабайы бадамның түрлері (Amygdalus), майқарағанның (Calophaca howenii) және
көптеген қараған түрлерінің (Caragana frutex, C.arborescent, C.grandiflora,
C.pugmaea) декоративтік маңызы бар. Олардың көбі Тарбағатайдан басқа
Алтайда ғана кездеседі. Осы топқа Алтай бөріжидегі (Daphne altaica),
ледебур бадамы(Amygadalus ledeboriana), Быков бөріқарақаты (Berberus
bykovianus), Ховен майқарағаны (Caiophaca howenii) жатады.
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемдерінде таудан басталатын өзендер
мен бұлақтар бар. Мұндай дерлерде мезофитті шөптесін өсімдіктер мен қатар,
ылғалды жерлерде ғана кездесетін талдың (Salix), теректің (Populus),
мойылдың (Padus), долананың (Crataegus) және итмұрынның (Rosa) ірі
популяциялары опналасқан. өзендер мен бұлақтардың сайлы жерлерде кездесуіне
байланысты жоғарыда көрсетілген сүректі өсімдіктердің ірі популяциялары
сайда 500-700 м биіктікке дейін көтеріледі. Тарбағатайдың ең жоғарғы
биіктіктерінде кездесетін сүректі өсімдіктерөте аласа бойлы болып келеді
(тобылғы, түйесіңір және т.б).
Кипаристер тұқымдасының ең ірі туысы – арша. ТМД территориясында
аршаның 20-дан астам түрі өседі. Олардың ішінде аса кең таралған түрлермен
қатар, сирек кездесетін түрлер де бар. Аршаның көптеген түрлері елді-
мекендерді көгалдандыру мақсатында интродукцияланады. Тарбағатайдың
оңтүстік беткейінде көктеректі (Populus tremula) орманда дәрі арша немесе
сібір аршасы (Juniperus sibirica) субдоминант түр ретінде кездеседі.
Қазіргі кезде Жер шарында тараған барлық арша түрлерінің 23-і жабайы өсетін
түрлер, оның 10-ы Қазақстан территориясында тараған. Аршаның түрлері тау
беткейлерінің кейбір жерлерінде жатаған түрде топтасып орналасып үлкен
аймақтарды алып жатса, кейбір жерлерінде өте сирек аймақта ойдым-ойдым
болып кездеседі.
13
Тіршілік формасының сараптамасы (1-кесте).
Өсімдік бірлестігінің тіршілік формасын анықтаумен В.В.Алехин (1936),
И.Г.Серебряков (1962) және т.б. айналысқан. Барлық өсімдік белдеулерінде
шөптесін көпжылдық өсімдіктер кездеседі. әсіресе олар таудың жоғарғы
белдеулерінде кең тараған. Ағаштар, бұталар және жартылай бұталар
Тарбағатай флорасының негізін құрайды.
А.П.Цыгановтың зерттеуі бойынша сүректі өсімдіктер флораның 10,6 %
құрайды, оның ішінде ағаштар мен бұталар 7,8 % .
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемінде негізінен мезофиттер,
мезоксерофиттер және ксерофиттер тіршілік етеді.
Тарбағатай фаунасы Алтай тауы жануарларына ұқсас, онда қоңыр аю,
қасқыр, түлкі, қарсақ тіршілік етеді. Тау етегінде суыр, дала тышқандары,
суларында ондатр көп кездеседі. Альпілік белдеуінде тундралық құр ұя
салған. Ең биік жерлерінде тастан тасқа секіріп арқар жүреді.
1968 жылдан бастап Тарбағатай мемлекеттік қорықшасы ұйымдастырылған.
Бұл қорықшада кездесетін қара шұбар жылан, ителгі, дуадақ, ақбас тырна,
қара бауыр булдырық, лашын, бүркіт, құр, сұр шіл, кекілік, үкі, арқар,
қоян, суыр қорғауға алынған.
1-кесте.
Тарбағатай тау сілеміндегі өсімдіктердің тіршілік формасы.
Тіршілік формалары Туыстар саны Флорадағы %
Көпжылдық шөптесін 138 80,7
Ағаштар 9 5,2
Бұталар 15 8,7
Біржылдық 5 3
Екіжылдық 4 2,3
Барлығы
14
1.5 Тарбағатайдың өзендері (Ішкі сулары).
Таудан басталатын өзендер көп. Жарма, Қайыңдысу, Көкпекті
сияқты өзендер кезінде Зайсан көліне құйған. Қазір көлге жетпейді. Сол
сияқты Қарабұлақ, Жетіарал, Қарабұға, Базар өзендері тау арасында ғана
ағып, қырға шыққан соң тартылып қалады. Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде
ағатын Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері Алакөлге құяды. Аягөз өзені Баоқаш
көліне құяды.
Тарбағатай тау сілемдері солтүстікке және оңтүстікке қарай ағатын
өзендерге су жинайтын алап және суайрық рөлін атқарады.
Аягөз өзені Тарбағатайдың солтүстік баурайларынан басталып,
Өкпекті жотасының батысымен, шөлейт өңірмен ағып, Балқаш көліне келіп
құяды. Аягөз өзені Тарбағатайдың солтүстік-батыс және батыс белдеулерін
және Ақшыиау тауларының оңтүстік-шығыс белдеулерін қамтитын су жинаушы
бассейнге ие. Өзеннің ұзындығы 350 км-ден асады. Өзен негізінен қар суымен,
кейде грунт суларымен және аз мөлшерде жаңбыр суымен қоректенеді. Аягөз
қаласының бойындағы судың орташа шығыны ақпанда 0,2-0,6 мсек, сәуірде 32-
65 мсек дейін, тамызда 0,5-4 мсек дейін жетеді. Судың минералдығы 0,2-0,6
гл, тығыздығы 3 тен 18 дейін өзгереді. Орта және төменгі ағыс тұсында
арнасы кеңейіп, өзеннің құяр сағасы сортаң батпаққа айналады. Қарашаның
бірінші жартысында қатып, мұзы сәуірдің басында түседі.
Таңсық, Ай өзендері – Тарбағатайдың оңтүстік-батыс беткейлерінен
бастау алатын кішігірім өзендер, Балқаш-Алакөл ойысы бағытында ағады.
Таңсықтың ұзындығы – 100 км, Айдікі – 125 км. Қалыпты ағын 50-75 км
аралығында байқалады. Өзендердің қоректену типі мен су режимі Аягөз өзеніне
ұқсас, бірақ жоғары минералдылығымен, әсіресе Таңсық ерекшеленеді.
Базар өзені Батыс Тарбағатай баурайындағы бұлақтан басталып
Бұқтырма бөгенінің сол жақ бүйіріне құяды. Базар мен Қарабұға өзендерінің
су алабын Түйемойнақ жотасы бөліп тұрады. Сондықтан да, өзен суы қар және
жер асты суларымен молаяды.
Ұржар өзені – суы өте мол өзен, ұзындығы 125 км-ге жуық. Ол Батыс
Тарбағатайдың батыс бөлігінен, атмосфералық жауын-шашындармен ылғалданған
оңтүстік беткейінен бастау алады, Алакөлге құяды. Өзен аралас, қар, жаңбыр,
грунт суларымен қоректенеді. Ұржар өзенінің атауы екі компоненттен тұрады.
Мұндағы ор-үр сөзі терең, ал жар өзен дегенді білдіреді. Сонымен бұл
атау терең өзен деген мағынаны білдіреді. Ұржар өзені Тарбағатай
жотасының оңтүстік батыс беткейінен басталып, Рыбачье тұсында Алакөлге
келіп құяды. Ұржар селосына дейін аңғары терең, шатқалды, биіктігі 5-8 м
болып келсе, Ақжар елді мекеніне жеткенде бірте-бірте кеңейіп, бірнеше
өзектерге бөлініп, сағасы сазды, қорысты атырауға айналады.
Қаракөл өзені Тарбағатайдың оңтүстік-батыс, солтүстік-батыс
беткейінің жартысынан тұратын су жинаушы бассейнімен Сасықкөл көліне құяды
15
Оның ұзындығы 150 км-ге жетеді және жоғары бөлігінде шамамен 100 км
қалыпты ағады. Өзен қар суымен, жаңбыр және грунт суларымен қоректенеді.
Судың орташа шығыны Таскескен ауылының бойында сәуір мен мамыр айларында 6-
7 мсек-тан 15-21 мсек-қа жетеді және тамызда 0,2-2 мсек дейін
төмендейді. Максимальді шығыны 63 мсек құрайды. Су режимінің негізгі
ерекшелігі сәуір-мамыр айларында су ағынының молаюымен ерекшеленеді, ол
мамыр айында жауын-шашынның мол түсуімен және жоғары бөліктегі қардың
еруімен байланысыты. Жоғарғы ағысындағы су Аягөз өзеніне қарағанда сапалы.
Оның суын ауыз су ретінде және жер суаруғу пайдалануға болады.
Қатынсу өзені Тастау, Жалаулы тауларынан бастау алып Көктал селосынан
төменгі жерде Алакөлге қосылады. Жағасының биіктігі 1-3 м, тік жарлы болып
келеді. Суының 40-50 пайызы қар, 10-12 пайызы жаңбыр, қалғаны жер асты суы
есебінен толысады. Қатынсудан сегіз канал тартылған.
Еміл өзені Тарбағатай тауының сілемелі Орқашор баурайындағы
бұлақтардан бастаоып, Алакөлге келіп құяды. Оның ең ірі саласы –
Шағантоғай. Ол өзеннің бастауын Барлық тауының батыс беткейінен алып Емілге
құяды. Шағантоғай өзені Барлық бөктерінен келетін шипалы бұлақтарды қосып
алған тұста Барлық-Арасан курорты орналасқан.
Алакөл, Сасықкөл, су алабына жататын – Қаракөл, Қатынсу, Еміл, Тасты
өзендерінің құятын барлық суларының жартысына жуығы Ұржар өзенінің үлесіне
тиеді.
Жер асты сулары.
Жер асты сулары сумен қамту көзі ретінде ғана емес, сондай-ақ көп
жағдайда олардың аздаған тереңдікте орналасуына байланысты топырақ
қалыптастырушы маңызды фактор ретінде үлкен мәнге ие. Топырақ грунттарының
капиллярларымен топырақтың беткі горизонттарына көтеріліп, олар топырақтың
қосымша ылғалдануын негіздейді және өсімдікті ылғалмен қамтиды. Егер грунт
сулары тұздалған болса, ылғалдың капиллярлы токтарымен еріген тұздар
көтеріліп топырақтың тұздалуына әкеледі. Мұның өзінде егер капиллярлы
токтар жоғарыға жетсе, онда беткі топырақ горизонттары тұзданады, егер бұл
токтар өсімдік тамыры орналасқан бөлікке жетсе, онда суды сіңіретін
тамырлардың қызметі айқындалатын горизонттар тұзданады. Бұл процесстардың
интенсивтілігі грунт суларының орналасу тереңдігіне және олардың
минералдану деңгейіне байланысты.
Таралу ерекшелігі мен грунт суларының сапасына байланысты Шығыс
Қазақстан облысының территориясын келесі ірі аймақтарға бөлуге болады:
Алтай, Тарбағатай, Шыңғыстау және Қалба жоталарының таулы және тау алды
аудандары, Қазақтың Ұсақ шоқысы ауданы, Алтай маңы үстірті, ертіс маңы
ойпаты, Зайсан ойпаты, Балхаш-Алакөл ойпаты аудандары.
Алтай, Тарбағатай, Шыңғыстау және Қалба жоталарының таулы және тау
маңайлы аудандары грунт суларының терең және өте терең орналасуымен
сипатталады,
16
олар әр түрлі тереңдікте орналасқан тығыз жыныстардың жарылымдарында жатыр
және ылғалды кезеңдерде ғана ылғалмен толысады. Су жиналған толық
горизонттар кей жерлерде ғана, беткейлер мен аңғарлардың төменгі
бөліктерінде ғана қалыптасады. Жергілікті орографиялық, гидрогеологиялық
және зоналық жағдайларға байланысты мұндай горизонттардың грунт суларының
таралу тереңдігі рельефтің кері элементтерінде кең ауқымға ұласады.
Грунт сулары өзінің химиялық құрамы бойынша зоналық сипатқа ие: биік
таулы шалғындық белдеуде олар тұщы немесе әлсіз ащы; шалғындық-далалы
белдеуде – тұщы, кей жерлерде әлсіз минералданған, гидрокарбонатты –
кальцийлі (тұщы, қатты); таулы-далалы зонаның аз ылғалданған және құрғақ
далалы белдеулерінде - әлсіз минералданған, гидрокарбонатты-кальцийлі
(тұщы, қатты),кейде – гидрокарбонатты-натрийлі, ал кей жерлерде – аз
тұздалған, гидрокарбонатты-сульфатты болып келеді. Тұздылық және тұздалған
сулардың таралуы құрғақ далалы белдеуге көбейеді, әсіресе Тарбағатайдың
солтүстік беткейінде және Шыңғыстауда шөл-далалық белдеуде әлсіз
минералданған гидрокарбонатымен қатар әлсіз тұздалған сульфатты және кей
жерлерде аралас гидрокарбонатты хлоридті-сульфатты сулар таралған.
Грунт суларының минералдану деңгейі зоналық жағдайларға ғана емес, оны
жауып жатқан жыныстардың химиялық құрамына, сондай-ақ су жинаушы бассейн
маңында бұл жыныстардың ерекшеліктеріне де байланысты.
Ұсақ шоқылы өлкелер мен Тарбағатай баурайының жер асты сулары жер
қыртысының жарылуынан пайда болған, сондықтан да, тұщы болып келеді.
Сарыарқаның шоқыларының арасындағы ойыстар мен қазаншұңқырлардағы жер асты
сулары қабатаралық су түрінде таралғандықтан өте тұзды.
Қабатаралық сулар тау жыныстарының сызат түскен жерінде жиналады.
Ертістің екі жағын бойлап жатқан ең ірі қабатаралық су алабы Ертіс бойы деп
аталады. Температурасы 50-100 градусқа дейін жететін термальді судың терең
қабаты 25 метрден 150 метрге дейін, ал ең терең жері 1000 метрге дейін
жетеді.
Зайсан қазаншұңқыры да жер асты суларына бай. Оның сулары оңтүстік,
оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан және батыс бағытта бағытталған. Жер
асты суының тереңдігі 5-12 метрден 50-80 метрге дейін жетеді. Бұл өлкенің
жер асты сулары әлі толық зерттелмеген. өлкенің жер асты сулары өндірісте,
ауыл шаруашылығында қолданылады. Минералды сулары емдік мақсатта
пайдаланылады. Жер асты суын кең көлемде қолдану, болашақта сумен
қамтамасыз ету проблемасын шешер еді.
17
2 Тарау. Тарбағатай тауының барьерлік мәні.
2.1 Тарбағатай жотасының климатқа әсері.
Жалпы Шығыс Қазақстан облысы климаты шұғыл континентті.
Территриясының солтүстігінде қоңыржай суық, ал қалған бөлігі қоңыржай –
жылы болып келеді. Климаттың континенттігі температураның тез өзгеруімен,
ауаның құрғақтығымен, өте аз жауын-шашын мөлшерімен анықталады. Климаттың
осылайша ерекше болуы территорияның Евразия материгінің орталық бөлігінде
орналасып, теңіз, мұхит суларынан алыста болуынан, территориясының
солтүстіктен оңтүстікке, батыстан шығысқа қарай созылып жатуына байланысты.
Облыс климатының қалыптасуына климат құрушы үш фактор: күн радиациясы,
атмосфера циркуляциясы, жер бедері әсер етеді. Жеке аудандардың климатына
аталған факторлардан басқа бірнеше табиғи факторлар әсер етеді.
Макроклимат, жер бедері, ормандар мен табиғи су көздері, сонымен бірге
адамның шаруашылық әрекетінің (орман алқаптарын кесу, жел, қар тоқтататын
ағаштар кесу, тоған, су айдындарын жасау) ерекшеліктері өз әсерін тигізбей
қоймайды.
Олблыс территориясы дала мен шөлейт және биік таулы климат зоналарын
қамтитындықтан, бір жылда күннен келетін сәуле 2500 сағат, жиынтық
радиациясы 120 ккалсм болады. Жылдың орташа температурасы -3°, -2,8°С
дейін ауытқиды. Талтүстегі күннің көкжиек үстіндегі биіктігі (Семей қаласы)
22 маусымда -65°, 22 желтоқсанда -16°. Ең жылы ай – шілде, ең суық ай –
қаңтар. Территориясының көп бөлігінде шілденің орташа температурасы +12°,
+20°С аралығында өзгеріп отырады. Суықта аязды қыс айы кей жылдары -50°С
жетіп, тұрақты қар жамылғысы 5 айға созылады. (қараша-наурыз).
Жазы ыстық болады. Жылы күндер суық күндермен тез алмасады. Егер
наурызда қыс болып тұрса, мамырда күн қатты қызып, ысып кететін кездері де
аз кездеспейді. Тәулік ішіндегі температурада үлкен ауытқушылық байқалады.
Көктемдегі жылы күндерден кейін үсік жүруі немесе керісінше болуы мүмкін.
Әсіресе, көктем мен күзде жылы мезгіл мен суық мезгілдің ауысуы
температураның күрт өзгеруіне байланысты болады.
Көктемдегі суықтар мамырдың аяғында болып, күзгі суық қыркүйектің
басында болса, бұл облыс үшін қалыпты жағдай. Одан кейін күзгі жылы күндер
басталады да, ашық, құрғақ жылы ауа райы қарашаның басына дейін созылады.
Облыс климатының қалыптасуына негізінен үш ауа масса түрлері әсер
етеді. Бұл арктикалық, полярлық (немесе қоңыржай ендіктен)және тропиктік
ауа массалары. Жыл бойы континентті ауа массалары басым болады. Сондықтан,
қыс қатты суық, жаз өте ыстық. әсіресе, қыс кезіндегі ашық аязды күндер мен
жаз мезгіліндегі құрғақ ыстық кездер осының дәлелі. Ауа райына қыз кезінде
жиі қайталанатын Сібір (Азия) антициклоны және оның оңтүстік-батыс тарамы,
Воейков өсі зор әсер етеді. Ол облыстың солтүстік бөлігі арқылы өтіп,
18
қыстағы солтүстік шығыс бағытта соғатын желдердің түзілуін қалыптастырады.
Қоңыржай белдеудегі теңіздік қоңыржай ауа массасының рөлі де зор. Ол
Атлант мұхитынан циклон болып енеді. Циклонның әсерінен қыста ауа райы
бұлыңғырланып, қар жауып, күн жылынады, ал жазда салқындап, найзағайлы
нөсер жауады. Бірақ, байтақ Евразия материгінің үстімен жылжыған ауа
массасы, біршама құрғап, өзгеріп жетеді. Сондықтан да, оның өзіндік
жергілікті қасиеті қалыптасады. Теңіздік арктикалық ауамен континенттік
арктикалық ауа массаларының солтүстіктен кедергісіз территорияға жылжуы
ауаны бірден суытады. Әсіресе , көктем және күзгі үсіктердің жүруі осыған
тікелей байланысты.
Оңтүстіктен келіп жететін тропиктік ауа массасының ағыны ыстық,
құрғақ ауа райын қалыптастырып, аңызақ, шаңды дауыл әкеледі.
Жазықтар мен аласа таулы аудандарда жыл бойы үнемі жел соғып тұрады
да желдің орташа жылдамдығы 415 мсек. Аралығында өзгереді. Тау сілемдері
желдің өтінде тұрғандықтан біршама қалқа болады. Тау аңғарларындағы
циркуляцияны тудырып, жергілкті жердің желін қалыптастырады. Сондықтан
Жоңғар қақпасынан соғатын Қыбыла , Сайқан және солтүстік-батыстан
соғатын Ебі желдері өз ерекшеліктерімен көрінеді.
Зайсан қазаншұңқырына тән ерекшкліктердің бірі – желдің жиі және қатты
соғып тұруы. Ол Семейдің ең төмен желдерімен Жоңғарияның биік шөлдерінің
арасын байланыстырып тұрады. Жазда құмды шөлді Жоңғария аймағы қатты қызады
да, Зайсанның оңтүстік батысындағы тау бөктерінен суық ауа барады. Ал қыста
Жоңғария шөлі жылдам суитындықтан мұндағы суық ауа Зайсан қазаншұңқырына
ауысады. Осы себептен батыстан (жазда батыс, оңтүстік-батыс), шығыстан
(қыста солтүстік-шығыс) желі соғып тұрады.
Батыстан соққан жел ұзағырақ, күштірек соғады да, өз бағытын жиі
өзгертіп отырады. Желдің тұрақты бағытта болмауы, Зайсан қазаншұңқырының
ауа қозғалысын жиі ауыстырады. Орташа жылдамдығы 3,0-3,5 мсек. Болатын
желдің жылдамдығы қысқа қарағанда жазда қаттырақ.
Жазықтағы сияқты Алтай климаты да шұғыл континентті. Ауа
температурасы тәуліктік, маусымдық, жылдық ауытқуымен ерекшеленеді. Тау
аудандарындағы биіктік белдеу зоналарында қаңтар, ақпан ең суық ай болып
есептеледі.
Кенді Алтайдың солтүстігінде және тауаралық аңғарларда орташа айлық
температура -17°, -23,8°С және таудың оңтүстік бөлігінде -14,1°, -16,6°С-ке
дейін өзгереді. Ең жылы ай шілденің орташа айлық температурасы +14°, +16°
С, теңіз деңгейінен 1000-1500 м биіктегі температурасы -0°С.
Жел климаттың қалыптасуына белгілі бір мөлшерде өзінің әсерін тигізеді:
қыста моңғол-сібір антициклоны мерзім ауа температурасын төмендетіп, аз
мөлшерде жауын-шашын әкеледі. Аязсыз нің ұзақтығы орташа 50-70 күн болады,
19
162 күн бойы тәуліктік орташа ауа температурасы 0°С-дан жоғары болса, 203
күн бойы 0°С-дан төмен болады. Жылдың жиынтық радиациясының шамасы 221
ккалсм.
Жазда моңғол-сібір антициклонының әсері төмендеп, батыстан ылғалды
қоңыржай ауа массасы келеді. Атмосфералық жауын-шашынның жыл бойғы таралуы
әркелкі:оның көпшілік бөлігі, 70%-і сәуірден қазанға дейінгі жылы мерзімге
сәйкес келеді. Ол өсімдіктердің өсіп өнуіне қолайлы жағдай туғызады. Жыл
бойғы жауын-шашынның жартысынан көбі шілде мен тамызда түседі. Көктемге
қарағанда күзде жауын-шашын мөлшері мол. әр жылдары түсетін ылғалдың
мөлшерінде үлкен ауытқушылық болғандықтан, кей жылы құрғақ, кейде ылғалды
жаз болады. Құрғақшылық жылдары әсіресе шілдеде жауынның кешігуі ауыл
шаруашылық дақылдарының түсімін кемітіп, табиғи жайылымдағы шөптердің
шығуын азайтады.
Облыстың жазық бөліктерінде жылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден 354мм-
ге дейін түседі. Жаздағы жоғарғы температураның (+35°С) болуы осы жердің
климатының құрғақтығын айғақтайды.
Түсетін жауын-шашын мөлшері наурыз бен шілде аралығында топырақтағы
судың булануынан артық болады. Булану мөлшері 800-1000 мм. Осыған
байланысты ылғалдану коэффициенті 0,3-тен 0,5-ке дейін ауытқиды. Жауын-
шашынның көп мөлшері Алтай бөктерінде (545 мм), оңтүстік тау аңғары да,
жеткілікті ылғал алады. Батыстан келген ауа массалары тау бөктеріне өрлеген
кезде салқындап, ылғал конденсацияланып, жаңбыр не қар болып жауады.
Сондықтан Алтайдың 1000 м-ден жоғары жеке бөліктері 2000 мм-ге дейінгі
жауын-шашын мөлшерін қабылдайды. Батыс желдерінен қалқаланған оңтүстік
шығыс бөлігінде жылына 200-300 мм жауын-шашын түседі.
Суық кездерде территорияның барлық жерінде бірқалыпты қар жамылғысы
сақталады. Солтүстік және орталық аудандарда қар қарашаның басында, ал
оңтүстікте қарашаның орта тұсында жауады. Ең қалың қар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Тарбағатай тауының географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Тарбағатайдың геологиясы мен жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...6
1.3 Топырақ және жер
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен
жануарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...12
1.5 Тарбағатайдың өзендері (ішкі
сулары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНЫҢ БАРЬЕРЛІК МӘНІ
2.1 Тарбағатай жотасының климатқа
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .18
2.2 Табиғат кешендерін қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3 ТАРАУ. БАРЬЕРЛІК ЛАНДШАФТЫЛАР СИПАТТАМАСЫ
3.1 Барьерлік ландшафтылар және олардың ландшафт компоненттері мен
белдеулер түзілуіндегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 29
3.2 Тау барьерлерінің және барьерлік ландшафтылардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысы ... ... ... ...35
4. ТАРАУ.ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ЖЕР РЕСУРЫСЫН ПАЙДАЛАНУҒА АРНАЛҒАН ЖОСПАРЛАР.
4.1 Тарбағатайдың ауылшаруашылығының салаларын дамыту ... ... ... ... .38
4.2 Тиімділігі жоғары салалрды кіші және орта бизнеске
тарту ... ... ... ... .39
5. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ТУРИЗМ САЛАСЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ.
5.1. Тарбағатайдың туризм саласында жұмыс
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ...40
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың мақсаты: таулар мен жазықтар байланысындағы
барьерлік ландшафтыларды және олардың географиялық маңызын анықтау жөнінде
зерттеу жүргізу, Тарбағатайдың туризм саласын дамыту.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысын зерттеу;
- Барьерлік ландшафтылар және ландшафт компоненттері мен белдеулердің
түзілуіндегі олардың рөлін анықтау;
Көрші орналасқан жазықтар мен тауларды зерттеуде әрқашан ең алдымен
олардың табиғи жағдайларының өзгешелігіне, бір-біріне ұқсамайтындығына мән
беріледі. А.Гумбольд заманынан бастап географтар және экологтар тауларда
биіктік белдеуліктің барлығын ескерген. Бұл туындының зерттелуіне дәстүр
бойынша көп мән беріледі, соның арқасында жеке табиғи компоненттердің және
табиғи кешендердің вертикальді өзгерісі жайлы көп ақпарат жиналған.
Нәтижесінде таулы елдердің ландшафтты дифференциациясының негізгі заңдылығы
ретінде биіктік зоналылық жайлы тұрақты түсінік қалыптасты. Осы заңдылыққа
сәйкес физико-географтар Л.С.Бергтан кейін аудандастыру кезінде Орта
Азияның таулары мен жазықтарын бөлудің бірінші кезеңінің өзінде жеке
шекараларды қарастырды.
1961 ж Л.Н.Бабушкин, Н.Д.Далимов, Н.А.Когай құрамына тығыз
байланысты таулар мен жазықтар кіретін Тұран провинциясының бөлінісін
негіздеді. Олардың ізбасарларының бірі В.И.Четыркин арнайы құрылымнан
тұратын кең территорияларды бөліп қарастыру қажеттігін ескерді, “ол таулар
мен жазықтардың бір бүтін жүйе екенін” білдіреді. Орта Азия таулары мен
жазықтарын бір аймаққа біріктіруді қолдаушылардан геоботаниктер
Р.И.Аболинді, М.Г.Попов, Е.П.Коровин және т.б және топырақтанушылар
И.П.Герасимов, А.Н.Розанов, Б.В.Горбунов және т.б атауға болады.
А.Н.Розанов бүкіл топырақ бірлестігін төменгі жазықтардан жоғарғы тау
жүйелеріне дейін қарастыру керек деп санады. Е.Н.Коровин Орта Азияның
өсімдік жамылғысын жазықтарды да тауларды да қамтыған провинцияларға бөлді.
Э.М.Мурзаев физ-географиялық аудандастыру схемасында таулардың жазықтарға
әсерін ескерді.
Физикалық географиядағы таулар мен жазықтардың бір-біріне әсер етуі
мен байланыстылығының мақсатты зерттелуіне қосылған үлкен үлес
А.И.Яунпутнинмен барьерлік ландшафт жайлы түсініктің еңгізілуі еді.
Кейіннен бұл идеялар қабылданды және әдебиеттерге енді.
Ф.Н.Мильков энергия және зат алмасуының жоғары интенсивтілігімен
ерекшеленетін тау маңайлы ландшафттардың ерекше классын бөліп қарастыруды
ұсынды. Ол таулардың күшті ландшафтылық әсері маңындағы жазықтардың кең
зонасын қамтып алысқа тарайды деп есептеді. О.Ю.Пославская рельеф және
рельеф құрушы процестер бойынша мәліметтерді толықтырып, таулы және жазықты
бөліктерді қамтыған геоморфологиялық аймақтардың бөліну заңдылығын
көрсетті.
3
Ф.Н.Мильковтың мақаласының публикациясы жарыққа шыққан уақыттан
бері таулар мен жазықтардың бір-бірімен тығыз байланыстылығы жайлы түсінік
тереңдеді, жалпы сипатта бір-бірімен әсер етуінің механизмі анықталды.
А.А.Макунинаның кітабында ол туралы былай делінген: Орта Азия таулары –
атмосфералық жауын-шашынның аккумуляциясы облысы, жазықтары –беткі
ағындардың жинақталған облысы... сумен бірге ОртаАзия өзендері таулардан
көптеген материалдарды, сондай-ақ езілген заттарды ағызып әкетеді.
Ағызылған материалдардан жаңа аккумулятивті жазықтар қалаптасады, ол ұсақ,
жұқа фракциялар бағытталған ауа әсерімен аэрозоль күйінде қайта тауларға
қонады. Осындай жолмен Орта Азия таулары мен жазықтарының тығыз байланысқан
дамуы жүреді. Динамикада таулар мен жазықтардың геоморфологиялық байланысы
Б.А.Федоровичпен қарастырылған, ол олар бір-бірін сіңіріп алады деп
ескерген.
Жалпы тақырыпты зерттеуде салыстырмалы географиялық, картографиялық
және т.б зерттеу әдістері қолданылды.
4
1 Тарау. Тарбағатай тауына физикалық-географиялық сипаттама.
1.1 Тарбағатай тауының географиялық орны.
Сауыр-Тарбағатай Алтайдан оңтүстікке қарай орналасқан көрші тау
жоталарымен бірге біртұтас тау жүйесін құрайды. Сөз төркіні қалмақтың
Суырлытау деген сөзінен алынған.
Солтүстігінде Зайсан қазаншұңқыры, ал оңтүстігінде Алакөл
қазаншұңқыры жатыр. Ұзындығы 470 км, ені 150 км-ге созылған.
Тарбағатай тауы Зайсан қазаншұңқырының оңтүстік және оңтүстік
батысында орналасқан. Ол облыс өлкесінің бірден-бір биік, әрі әсем
бөлігінің бірі. Басын қар шалған қарт Тарбағатай өте ертеде пайда болған.
Оның пайда болу кезеңі миллион жылдармен есептеледі. Қазіргі кезде
Тарбағатай тауының оңтүстігі асу бермес қиын, солтүстік беткейі жатық. Тау
қойнауларында талай тарих құпияларын жасырған үңгірлері, сылдырай аққан
бұлақтары мен, кейде жоғалып, кейде пайда болатын өзендері көз тартады.
Тарбағатай бір-бірін жалғастыратын бірнеше жоталардан тұрады. Басқа
сілемдермен салыстырғанда Тастау шыңы (2992 м) биіктігімен ерекше көзге
түседі.
Оның батыс бөлігінде Жалаулы тауы теңіз деңгейінен 2962 м
көтеріліп, орташа биіктігі 2000 м болатын тау сілемдері 250 км жерге
созылып жатыр. Аңызға айналған Ақберілі асуы мен Найзақара секілді
шыңдары бар. Найзақара дегенде найзақара, сен мені танымасаң айға қара
деген сөз ел аузында әлі сақталған.
Бұл өлке альпілік тау жасалу кезеңіне сәйкес келгендіктен, тау
түзілу процесі қазірде жүріп жатыр. Оны соңғы кездердегі жер сілкіну
процестері дәлелдейді.
Сауыр-Тарбағатай тау жүйесінің ең биік жотасы Сауыр. Оған жалғасып
Сайқан жатыр. Олардың биік бөлігі Мұзтау (3805м). Қазақстан жеріне оның тек
солтүстік бөлігі ғана кіреді. Солтүстік беткейіндегі шатқалдарда кішікірім
мұздықтар бар. Ағын сулардың әсерінен жоталар үгілуге көбірек ұшыраған,
беткейлері жақпарлы болып келеді.
Сауыр – Сайқанның батысындағы Маңырақ тауы Шорға жазығына дейін
созылады. Ол Зайсан қазаншұңқырының оңтүстік-шығысында орналасып,
Кендірлік, Еспе өзендеріне суайрық болады. Сауыр жотасының солтүстік етегі
Зайсан көлі мен Қара Ертіспен бітеді, оңтүстік беті Шілікті даласына
тіреледі.
Сауыр сияқты Тарбағатайдың да Қазақстанға батыс бөлігі (Хабарасу
асуынан Аягөз өзенінің аңғарына дейін) ғана кіреді. Шығыс бөлігінің
оңтүстік беткейі Сауырмен жалғасқан жерінен Хабарасуға дейін Қытай жеріне
қарайды. Таудың жалпы ұзындығы 300 км, ені 30-50 км. Батысында ол
Шыңғыстаумен (ұзындығы 250 км) жалғасады.
Тарбағатай (Барқытбел) бірнеше аласа таулар түрінде Сауырмен
іргелес созылып жатыр. Олардың арасын Қандысу, Жоғарғы Еміл (Қытай жерінде)
өзендері бөліп жатады.
5
1.2 Тарбағатайдың геологиясы мен жер бедері,
Тарбағатай Жотасының Қазақстанға батыс бөлігі ғана (Батыс Тарбағатай)
еніп жатыр және ендік бағытта 180 км-ге созылып жатыр. Оның солтүстік
беткейі оңтүстікке қарағанда аз тілімденген. Бетінің тегістелуі кең
дамыған. Тау беткейлері шатқалдармен терең бөлінген. Жотаның ең биік жері
2991 м, орташасы – 2000 м. Тарбағатайдан батысқа солтүстік-батыс бағытта
Шыңғыс жотасы ұласып жатыр, онда абсолюттік биіктік 1300 м дейін
төмендейді. Тарбағатай Алакөл және Зайсан ойпаттарын бөліп жатыр.
Тарбағатайдың кішігірім тауаралық ойпаттары ол үшін үлкен маңызға ие емес.
Тарбағатай антиклинориясының шегінде негізінен төменгі және орта
палеозойдың шөгінді жыныстары дамыған, ал оның ядросы (ортасы)
ортаордовиктік түзілімдерді құрайды. Каледондық Тарбағатайлық қатпарлы
жүйе – варистік Жоңғар-Балхаш геосинклиналиден Аягөз-Ұржарлық және Барлық
жарықтарымен бөлінген.
Батыс Тарбағатай шегінде орташа таулар, аласа таулы және тау алды
адырлы рельеф айқындалады (1).
Шұғыл тілімденген орташа таулар ең үлкен абсолюттік биіктікке 2000-
2900 м ие. Рельефтің бұл типіне қырқаларды 700 м биіктікке дейін бөлетін
терең шатқалдардың болуы тән. Палеозойлық жыныстардың шатқалдық
түзілімдерімен көмкерілген қырқалардың беткейлерінде майда ірі тау
жыныстары дамиды. 2000-2200 м абсолюттік биіктікте карлар – ежелгі мұз
басудың іздері байқалады.
Қазіргі таңда карлар өте жоғары орналасқан және таулар физикалық
үрленуге шалдығуда. Оған беткейлердің төменгі бөліктеріндегі жаңа майда ірі
тау жыныстары дәлел бола алады.
Тектоникалық кертпештердің төменгі бөліктеріне шығу конустарының
тауалды шлейфтары мен адырлы жер бедері еніп жатыр.
Қалыпты тілімденген орташа тау Алакөл көлімен шығысқа және жотаның
батыс бөлігінде дамыған. Абсолюттік биіктік 1200-1400 м жоғары емес. Үлкен
беткейлі қырқалар кең тараған.
Орта таулы жер бедерінің суайрықтық кеңістіктерінде палеогендік және
төменгі антропогендік түзілімдер сақталған. (2) Ол тегістелудің ежелгі
беткі қабатының және төменгі төрттіктен кейінгі – таулы жер бедерінің
палеогендікке дейінгі жасын көрсетеді.
Аласа таулы жер бедері тектоникалық кертпештермен жоғарыда орналасқан
орташа таулардан және төменде жатқан адырлардан бөлініп орналасқан.
Абсолюттік биіктік 1000 метрден 1200 метр аралығында, ал ауытқымалар 300-
450 м. Рельефтің тегіс формалары жалдармен, қырқалармен айқындалған.
Суайрықтар кейбір жерлерде жоғарғы плиоцен – төменгі субстратта
аккумулятивті денудациялық жазықтарға өтеді. Ол аласа таулы жер бедерінің
кейінгі ертетөрттік жасын дәлелдейді.
6
Адырлы жер бедері Батыс Тарбағатайдың етегіне тән. Оның түзілуі тау
алды шлейфтардың және тауаралық ойыстардың жалпы көтеріліп, кейіннен
кеуекті түзілімдерінің эрозиямен тілімделуіне байланысты.
Батыс Тарбағатайдың етегінде адырлы жер бедері қырқалардың 50-70 м
биіктікпен ауысып отыруынан қалыптасқан. Ол орта – жоғары төрттік лес
тәрізді саздақта, кейінгі төрттік – яғни қазіргі кезеңде түзілген.
Тарбағатай үшін жер бедері тегістелуінің тегістігі немесе 100-150 м
ауытқуында толқындылығы тән. Тегістелу беті 2000 м биіктікке көтерілген
және оған ежелгі мұздық процесстар әсер еткен, жекелеген бөліктерде карлар,
трогтар және мореналар сақталған. Жоталардың суайрықтық бөлігінде оның
майысулары байқалады, ал жарыла бастаған беткейлерде ол сатылы жер бедерін
құрайды.
Шығыс Қазақстанның жер бедерінің тегістелу беті З.А.Сваричевскийдің
пікірі бойынша орта олигоцендікке дейінгі кезеңде қалыптасқан. (3)
Тектоникалық кертпештердің етектерінде шығу конустарының делювиальді-
пролювиальді еңісті тау асты жазықтары дамыған.
Таулардағы өзен аңғарлары шатқалдар формасына ие, жайылма асты
террасалары нашар дамыған. Аягөз өзенінің ең ірі аңғарында төрт терраса
бар: төртіншісінің биіктігі 25-30 м, үшіншісінікі 13-15 м, екіншісі 10 м
және біріншісі 5-6 м.
Саур, Маңырақ және Тарбағатай таулары жер бедерінің даму тарихы.
Қарастырылып отырған аудандардың қазіргі жер бедерінің негізгі
ерекшеліктері палеозойлық таулы елде мезозойда және кайнозойда эрозия-
денудациялық қайта қарастыру нәтижесінде құрылды. Жер бедері дамуының
тарихында үш кезең ерекшеленеді: ортаолигоценге дейінгі, ортаолигоцен-
неогендік және төрттік.
Мезозойда және кайнозойдың басында олигоценге шейін таулы елдің
орнында толқынды жазыққа ұқсайтын континенттальді тегістелудің біртұтас
беті қалыптастырылды. Бірақ кейбір ойыстарда (Кендірлік, Алакөл, Іле) сол
кездің өзінде көлдік режим қалыптасты. Кіші-гірім тектоникалық жылжымалар
жер бедерін жаңартты.
Екінші кезеңде – олигоценнің ортасынан неогеннің аяғына дейін –
пенепленнің қалыптасуы жалғасты, бірақ жаңа тектониканың айқындалуы
байқалған территорияның бір бөлігі тілімделуге ұшырады, сондаақ ойыстардың
төмендеуі көрініс алды. Олигоценнің өзінде Тарбағатай және тағы басқа
жоталар көтерілген болатын, бірақ тек төрттік кезеңде ғана тұрақты дами
бастады.
Орта олигоцен – төменгі плиоцендік кезеңде өзендік толрдың құрылуы
және миоцен мен төменгі плиоценде эрозия базисінің көтерілуі аңғарлардың
делювиальді қызыл-күрең батпақтармен толуына әкелді.(4)
Орта плиоцен ерте төрттік кезеңде таулардың көтерілуі, дөрекі құлама
материалдың жиналуы және құлауы жалғасты. Интенсивті көтерілу орта төрттік
кезеңде,
7
сипатталған территорияға тән жоғары гобиилік конгломераттар жинала
бастағанда басталды.
Орта төрттік кезеңнің басында климаттың суытуы таулардың көтеріңкі
бөліктерінде мұзданудың дамуына жағдай жасады. Таулардың көтерілуінің
жалғасуы және климаттың ылғалдануы нәтижесінде төменгі төрттік тау алды
шлейфтар шайылуға ұшырады. Орта төрттік кезеңде өзен торы қайта құрылды.
Тау алдыларында өзен аңғарларының антецеденттік бөліктері құрылды. Бірақ
ылғалдану кезеңі ұзаққа созылған жоқ, ортатөрттік кезеңнің аяғында –
кейінгітөрттік кезеңнің басындағы климат аридизациясының күшеюі - көлді
сулар астындағы үйінділердің дамуына және эолдық жер бедерінің түзілуіне
әсер етті.
Кейінгі төрттік кезеңде таулар биіктігінің өсуі және климаттың суытуы
аңғарлық типтің жаңа мұздануына алып келді. Нәтижесінде қазіргіге ұқсас
таулы жер бедері және тауаралық ойыстар жазықтары қалыптасты.
Голоценде таулардың көтерілуі, жауын-шашынның тауаралық және тауалды
ойыстарға түсуі және олардың жағалық бөліктерінің кейінгі көтерілуге енуі
өз жалғасын тапты.
Тауаралық эжәне тау іші ойыстары. Тауаралық ойыстар оңтүстік-шығыс
Қазақстанның таулы бөлігін бөліп тұрған кең ауқымды төменгі бөліктер. Үш
ірі ойыс анықталады: Балхаш-Алакөл ойысы, Іле және Зайсан ойыстары.
Балхаш-Алакөл ойысы – Балхаш маңы және Алакөл ойпаттарынан тұрады.
Оның біріншісі аккумулятивті, ал көп бөлігінде эолды болып келеді,
солтүстіктен Сары-Арқамен, батыста және оңтүстікте Шу-Балхаш суайрығымен,
оңтүстік-шығыстан Жоңғар Алатауымен шектелген. Жазық Балхаш көліне еңкейіп
орналасқан. Оның абсолюттік биіктігі осы бағытта 700 м-ден 340 м-ге дейін
азаяды.
Алакөл ойысы да аккумулятивті, негізінен көлді-аллювиальді. Ол батыс
Тарбағатай, Барлық және Жоңғар Алатауы таулары арасында кіріктіріліп
орналасқан. Балхаш маңы ойпатымен Арғанат тауларының солтүстік-шығыс
беткейімен шектеседі. Алакөл жазығы Сасықкөл-Алакөл көлдері тобына түседі.
Минимальді абсолюттік биіктігі 344 м.
Балхаш-Алакөл ойысына екі әр түрлі құрылған морфоқұрылымдар: Балхаш
және Алакөл кіреді. Балхаш морфоқұрылымы – бұл тауалды платформалы еңіс, ал
оңтүстік бөлігінде сыртқы оргенді болып табылады, ол оңтүстік-шығыстан
Жоңғар көтерілімімен шектелген. Балхаш ойысындағы палеозой жыныстары
солтүстік-батыс бөлікте 200 м тереңдікте, ал оңтүстік бөлікте 1000 м
тереңдікте жатыр.
Алакөл ойысы ішкі орогенді болып табылады және Тарбағатай-Саур
тектоникалық көтерілімімен Жоғардан бөлінеді. Оның палеозойлық фундаменті
қалдықтармен жоғары көтерілген көтерілімдерге және төменгі ойыстарға
бөлінген, көтерілу және иілу амплитудасы 100-150 м. Балхаш-Алакөл ойысының
геологиялық құрылымы Т.Н. Джуркашевтің еңбегінде терең зерттеліп,
баяндалған (1)
8
1.3 Топырақ және жер ресурстары.
Шығыс Қазақстан жерінде ендік зоналылық анық байқалғандықтан топырақ
жамылғысы сан алуан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр (құрғақ
дала), ашық қоңыр (шөлейт) және қоңыр топырақ зоналары бірін-бірі
алмастырады.
Шыңғыстау, Қалба жотасы, Алтай, Тарбағатай тауларының биік
бөктерлерінде ендік зоналылық биіктік белдеуге ауысып, сұр топырақ,
субальпілік тау шалғындарына өзгереді.
Қара қоңыр топырақ – Ертістің оң жағалауын алып жатыр. Қара қоңыр
топырақтың үлесіне облыс ауданының 9-10 пайызы тиеді. Белағаш даласы мен
Тарбағатай жотасындағы лесс топырақтарының таралған аудандарында сортаңсыз
қара қоңыр топырақ кең алқапты алып жатыр. Қалбаның батыс бөлігі мен
Коростелев-Солонов далаларында сортаңды қара қоңыр топырақ басым болады.
Олар құрамына байланысты саздақты, құрылысына қарай кесек болып келеді.
Бұндай топырақтар гумусқа өте бай, мелиорациялауды қажет етеді.
Ертістің оң жағалауындағы қара қоңыр топырақ шығыстағы Алтай
бөктеріндегі қара топырақпен алмасады. Ал Бородулиха ауданының көпшілік
бөлігін қара топырақ кешеніне жататын карбонатқа бай қара қоңыр топырақ
алып жатыр. Алып жатқан жері небәрі 1 пайыз бола тұра, облыстың ең құнарлы
топырағы осында. Сонымен бірге Белағаш даласының орталық бөлігі мен
Тарбағатай жоталарының оңтүстік беткейінде қара топырақ кең тараған.
Ертістің оң жағалауын бойлай кең алқапты құм алып жатыр. Ол батысында
құмдақты далаға ауысады. Бұл өлкенің топырағы эрозияға тез ұшырайды. Ертіс
аңғарының жайылмаларында құнарлы, дегенмен жиі батпақталатын аллювиальді-
шалғынды топырақ, ал жайылма үстіндегі террасаларда сортаң шалғынды қара
қоңыр топырақта жел эрозиясына тез ұшырайды.
Ашық қоңыр топырақ – облыстың ұсақ шоқылы бөліктеріне таралып,
Ертістен Алакөл қазан шұңқыры мен Балхаш бойы үстіртіне дейін солтүстіктен
оңтүстікке қарай созылып жатыр. Ашық қоңыр топырақ қабаты жұқа, құрамында
гумусы аз, ұсақ тасты болады. Бұл топырақ облыстың 13 бөлігін алып жатыр.
Қоңыр топырақ зонасы – облыстың оңтүстік бөлігіндегі кең алқапты алып
жатыр, Балхаш үстірті мен Алакөл қазаншұңқырын қамтиды. Қоңыр топырақтың
жекелеген ірі массивтері Зайсан қазаншұңқырында кездеседі. Топырақ қабаты
жұқа, гумусы аз көпшілік бөлігі сортаң.
Барлық тау жотасының етегіне жақындаған сайын топырақ ұсақ түйіршікті
болғандықтан, егіншілікке қолайлы болады. Алакөлдің солтүстігінде тақырлар
кездеседі. Қоңыр топырақтың барлық түрлері суаруды қажет етеді.
Аласа, орта және биік таулар топырағы.
Бұл жерде негізінен даланың таулы қара қоңыр топырағы кешеніндегі
сортаңды қара топырақты шалғын дамыған.
9
Тарбағатайдың солтүстік беткейінде бұл топырақтар таулы қара топыраққа
ауысады. Тарбағатай мен Алтайдың биік белдеуіне жоғарылаған сайын ол таулы
шалғынды қара топыраққа және таулы шалғынды субальпілік топыраққа
жалғасады.
1000-1100 м биіктіктегі Қалба жотасының оңтүстік беткейінде де, таулы-
далалы топырақ таулы қара топыраққа ауысады. Шігелік пен кіші Бөкен
өзендерінің жоғарғы ағыстарында таулы қоңыр күлгін топырақ кездеседі.
Шыңғыстау орташа биіктіктегі тау болғандықтан, онда биіктік топырақ белдеуі
жақсы дамымаған. Бұл жерде таулы даланың қара қоңыр топырағы басым.
Берілген топырақ зонасының сипаттамасы, облыс топырағының көпшілік
бөлігінің егіншілікке жарамсыздығын айғақтайды.
Шөлейт зонасы топырақтың аналық құрамының әр түрлілігі, жер бедерінің
әркелкілігі, әр зонадағы топырақ жамылғысының әр түрлі болуымен
ерекшеленеді. Облыс топырағының өзіне тән тағы бір ерекшелігі, оның
құрамындағы тұздың көп болуы. Сор және сортаң топырақтардың бірігіп үйлесуі
өңдеуге қиындық туғызады.
Кендірлік, Қалжыр өзендерінің бойы ауыр сазбалшықты топырақтан тұрады.
Ол шабындықтың өсуіне аса қолайлы. Құмды аймақтарда топырақ қабаты
болмайды. Зайсан көліне таяу жерде батпақты, тұзды-сорлы топырақты жерлер
көптеп кездеседі.
Тарбағатай тауының топырақтарына жалпы сипаттама.
Таулар, тауаралық далалар мен тауалды жазықтар топырағы көп жағдайда
вертикальді биоклиматтық зоналылық әсерімен қалыптасады және сондықтан
кейбір авторлар бұл топырақтардың барлығын таулы деп атайды және көрсетеді.
Көп жағдайда вертикальді зоналылық байқалатын таулы рельеф дамуында
әр түрлі таулы топырақтар таралған: таулы-шалғындық альпілік және
субальпілік, таулы шалғынды-далалық және күрең түсті субальпілік
(Тарбағатайдың биік тауы), таулы қаратопырақтар, қарапайым және оңтүстіктік
(ортатау, Тарбағатайдың аласа тауы және Қалба жоталарының аласа тауы),
таулы қарақоңыр (Тарбағатайдың аласа тауы және Шыңғыстаудың оңтүстік
беткейі, Қалбаның тау маңайы, ұсақ шоқы арасындағы жекелеген таулы
биіктіктер), таулы ашық қоңыр (Тарбағатай, Барлық, Шыңғыстаудың аласатауы
мен тау маңайы, ұсақ шоқысы ішіндегі жекелеген таулар), таулы күрең және
сұр күрең шөлді топырақтар (Тарбағатайдың шығыс бөлігі мен Барлықтың тау
маңайының ұсақ шоқы арасындағы жекелеген таулар топырағы).
Тауаралық аңғарлар мен тауалды жазықтар топырақтары вертикальді
зоналық әсерімен қалыптасып, ерекше топты құрайды, бірақ өзінің
морфологиялық көрсеткіштері бойынша және қасиетері бойынша олар көп
жағдайда өздерінің жазықтық аналогтарынан аз ерекшеленеді. Оларды сәйкес
жазықтық топырақтардың ерекше провинциальді нұсқалары ретінде немесе таулы
рельеф жағдайында вертикальді зоналылық әсерімен қалыптасқан топырақ
ретінде қарастыруға болады.
10
Тауаралық аңғарлар топырақтары және тау алды жазықтары топырағы тегістелген
рельеф жағдайында қалыптасады. Бұл топтың топырақтары жер шаруашылығының
алқаптары болып табылады немесе мелиорация жағдайында жер шаруашылығы үшін
қолданылуы мүмкін.
Тау алды жазықтарында және тауаралық аңғарларда, вертикальді зоналылық
көрініс беретін жерде ірі күшті дәнді қаратопырақтар (Қалбаның тауаралық
аңғарларында) және ортагумусты және орта қалың дәнді топырақтар
(Тарбағатайдың оңтүстік тау алды жазығында), қарапайым орта гумусты және аз
гумусты қаратопырақтар және оңтүстіктік аз гумусты орта қалың дәнді
қаратопырақтар (Солтүстік-Батыс Алтайдың тау алды жазықтарында және
Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде, Қалба тауларының тауаралық
аңғарларында), қарақоңыр дәнді топырақтар (Тарбағатайдың оңтүстік
беткейіндегі тау алды жазықтарда) және қарақоңыр түйіршікті топырақтар
(Қалба мен Шыңғыстаудың тауаралық аңғарлары мен тау алды жазықтарында),
ашық қоңыр дәнді топырақтар (Тарбағатайдың оңтүстік тау алды жазығында),
ашық қоңыр түйіршікті топырақтар (Қалба мен Тарбағатайдың тау алды
жазықтарында), солтүстік сұр топырақтар (Алакөл ойпатына еніп жатқан
Тарбағатайдың тау алды жазықтарында) таралған. Бұл сипатталған
топырақтардың барлығы сол немесе басқа таулы жүйеге сәйкес вертикальді
зоналылықтың жалпы құрамында таралған.
Таулы –шалғындық топырақтар.
Таулы –шалғындық топырақтар Батыс Тарбағатай жотасының ең биік
бөлігінде таралған. Олар негізінен абсолюттік биіктігі 1800-2000 м-ден
асатын таулардың тік шыңдарында таралған. Олар аласашөпті альпілік және
негізінен субальпілік шалғындардың жамылғыларының астында дамиды. Топырақ
түзуші жыныстар элювиальді-делювиальді жұқа қалыңдықты тасты саздақтармен -
әр түрлі генезистің тығыз палеозойлық жыныстардың үгілу өнімдерімен
анықталған (метаморфты жауынды, эффузифті, интрузивті массивті-кристалды
және т.б).
Таулы-шалғынды топырақтардың кескіні қара түстілігімен, әр түрлі
деңгейде тасты гумустық горизонтпен (тығыздығы 60 см-ге дейін)
ерекшеленеді. Гумустық горизонт А, 20-30 см дейінгі тығыздығымен, өте шымды
және жоғарыдан шалғынды шымды құрайды. Жоғарғы горизонттары түйіртпекті оқ
дәрісіндей, карбонатты және тұзды горизонттар жоқ. Кейбір жағдайда
механикалық құрамы бойынша ауыр иллювиальді горизонттар байқалады. Саздақты
гумусты горизонттар тығыз жыныстардың немесе жарылымды тығыз жыныстардың
үгілуінде жатады.
Тарбағатайдың таулы-шалғындық топырақтары таулы-шалғынды альпілік
шымды және таулы-шалғындық субальпілік шымды болып бөлінеді. Л.И.Прасолов
(1911) оларды жалпы таулы-шалғындық деп қарастырды, ал Б.Ф.Петров (1943)
таулы-шалғынды қара топырақ деп көрсетті.
Таулы-шалғындық альпілік шымды топырақтар 2800 м-ден асатын абсолюттік
биіктіктерде аласашөпті альпілік топырақтардың астында дамиды. Батыс
Тарбағатай шегінде олар өте аз таралған.
11
Таулы-шалғындық субальпілік шымды (қаратопырақты)топырақтар таулы-
шалғындықтопырақтар арасында кең тараған. Олар 1800-2800 м дейінгі
абсолюттік биіктік шеңберінде таралған және негізінен аласа шөпті
субальпілік шалғындардың астында қалыптасады. Сипатталушы топырақтар
ішінде таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл күлгін емес топырақтар көп
таралған. Сонымен қатар таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл алдамшы
күлгін топырақтар балшықты-иллювиальді горизонттарымен кең таралған.
Таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл күлгін емес топырақтар – қара
топырақты түстегі тығыздығы аздаған гумустық кескінімен сипатталады.
Таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл алдамшы күлгін топырақтар
рельеф жағдайында суық кезеңде қалың қар жамылғысы жиналатын және жылы
кезеңде ұзақ сақталатын субальпілік белдеуде қалыптасады. Мұнда қар
жамылғысы ұзақ сақталады және ағын сулар топырақты қосымша ылғалмен
қамтамасыз етеді. Бұл процес көбінесе Тарбағатайдың суайрықтық бөлігінің
тегіс бетінде жүреді.
1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары.
Табиғат зоналары географиялық ендік, жер бедері және басқа да
факторларға байланысты болып жер бетіне таралады. әр зонаның өзіне тән
климаты, топырағы, өсімдігі мен жан-жануары бар. Шығыс қазақстан облысында
солтүстіктен оңтүстікке қарай дала, шөлейт, шөл зоналары алмасып отырады.
Таулы аудандарда зоналардың ауысуы жер бедеріне байланысты. Облыстың
өсімдік жамылғысына жер бедерінің әсері өте мол. Далалы жерлердің сан алуан
болуына байланысты аңғарларда, сай салаларда, теріскей беткейлерде өсімдік
жамылғысы сирек кездеседі.
Сортаңды жазық пен сусымалы құмды жерлерге қарағанда, облыстың ұсақ
шоқылы үстіртті аудандарында, таудың жартасты бөлігі мен оңтүстік
беткейлерінде өсімдік жамылғысы бітік өседі. Микроклимат жағдайында өсімдік
жамылғысы қалпына келмейді.
Биіктік зона. Облыс территориясының шығысын биіктік белдеу алып жатыр.
Бұл өлкенің жазық, аласа таулы бөліктен топырағы, өсімдік жамылғысы,
жануарлар дүниесінің таралуында айырмашылықтар бар. Биіктік зонасының
топырақ-өсімдік құрамы мен көлемі, оның географиялық орны мен биіктігіне
байланысты. Таулы даланың кең алқабы батыстағы шекарадан басталып Шыңғыстау
жоталарымен жалғасып, шығыстағы Алтай, Қалба, Тарбағатай тауларына дейін
созылған. Тау алды далалары тау өлкелерінің солтүстік батыс, батыс және
оңтүстік бөлігінде тұтас алап болып созылып жатыр. Солтүстік пен батыстың
дақылды, түрлі шөпті және селеулі, бозды далалары, өсімдіктерінің түр-
құрамы жағынан солтүстік
Қазақстанның жазық далаларына өте жақын. Бұл далаларда селеу, бетеге, қоңыр
бас, желайдар, қазтамақ, жылан қияқ кездеседі.
Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы табиғи ерекшеліктеріне сәйкес
Тарбағатай таулы-далалы ауданы, Сауырдың таулы орманды-шалғынды даласы
болып бөлінеді.
12
Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы, қарағайлы болып келеді де,
таудың солтүстік беткейінде альпі шалғынына ұласады. Оңтүстік беткейде де
бұталы өсімдіктер көп. Сайларда жеміс-жидек ағаштары, көк терек, ақ терек
шағын ормандары кездеседі. Тарбағатайдың биік шалғыны Алтай тауынан ауысса,
алма, түркістан аршасы сияқты түрлер Тянь-Шань аймағынан келген.
Оңтүстік беткейдің далалық бөлігінде жусанды өсімдіктер көп, ол
жайылым есебінде пайдаланылады. Тау алқабында егістік мол. Таудың батыс
беткейінде бақтар бар.
Ормандары Сібір ағаштарымен Тянь-Шань шыршасынан тұрады. Бұл
аймақтың Сібір мен Орта Азия аралығындағы өткінші орын екенін тағы да
дәлелдейді. Сауырдың оңтүстігі мен Тарбағатайдың шығыс бөлігі аралығын
Шілікті шөлейт даласы алып жатыр. Оның топырағы да сортаңдалған сұр және
тасты келеді, өсімдіктері де соған сәйкес селеулі, көделі, жусанды,
бетегелі болып өседі.
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемі өсімдік жамылғысына бай.
Өсімдіктер әр белдеулерде әртүрлі тараған. Тарбағатай тау сілемдеріндегі
бұталардың түрлерінің саны 80-ге тақау. Тарбағатай тау сілемдерінде тараған
жабайы бадамның түрлері (Amygdalus), майқарағанның (Calophaca howenii) және
көптеген қараған түрлерінің (Caragana frutex, C.arborescent, C.grandiflora,
C.pugmaea) декоративтік маңызы бар. Олардың көбі Тарбағатайдан басқа
Алтайда ғана кездеседі. Осы топқа Алтай бөріжидегі (Daphne altaica),
ледебур бадамы(Amygadalus ledeboriana), Быков бөріқарақаты (Berberus
bykovianus), Ховен майқарағаны (Caiophaca howenii) жатады.
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемдерінде таудан басталатын өзендер
мен бұлақтар бар. Мұндай дерлерде мезофитті шөптесін өсімдіктер мен қатар,
ылғалды жерлерде ғана кездесетін талдың (Salix), теректің (Populus),
мойылдың (Padus), долананың (Crataegus) және итмұрынның (Rosa) ірі
популяциялары опналасқан. өзендер мен бұлақтардың сайлы жерлерде кездесуіне
байланысты жоғарыда көрсетілген сүректі өсімдіктердің ірі популяциялары
сайда 500-700 м биіктікке дейін көтеріледі. Тарбағатайдың ең жоғарғы
биіктіктерінде кездесетін сүректі өсімдіктерөте аласа бойлы болып келеді
(тобылғы, түйесіңір және т.б).
Кипаристер тұқымдасының ең ірі туысы – арша. ТМД территориясында
аршаның 20-дан астам түрі өседі. Олардың ішінде аса кең таралған түрлермен
қатар, сирек кездесетін түрлер де бар. Аршаның көптеген түрлері елді-
мекендерді көгалдандыру мақсатында интродукцияланады. Тарбағатайдың
оңтүстік беткейінде көктеректі (Populus tremula) орманда дәрі арша немесе
сібір аршасы (Juniperus sibirica) субдоминант түр ретінде кездеседі.
Қазіргі кезде Жер шарында тараған барлық арша түрлерінің 23-і жабайы өсетін
түрлер, оның 10-ы Қазақстан территориясында тараған. Аршаның түрлері тау
беткейлерінің кейбір жерлерінде жатаған түрде топтасып орналасып үлкен
аймақтарды алып жатса, кейбір жерлерінде өте сирек аймақта ойдым-ойдым
болып кездеседі.
13
Тіршілік формасының сараптамасы (1-кесте).
Өсімдік бірлестігінің тіршілік формасын анықтаумен В.В.Алехин (1936),
И.Г.Серебряков (1962) және т.б. айналысқан. Барлық өсімдік белдеулерінде
шөптесін көпжылдық өсімдіктер кездеседі. әсіресе олар таудың жоғарғы
белдеулерінде кең тараған. Ағаштар, бұталар және жартылай бұталар
Тарбағатай флорасының негізін құрайды.
А.П.Цыгановтың зерттеуі бойынша сүректі өсімдіктер флораның 10,6 %
құрайды, оның ішінде ағаштар мен бұталар 7,8 % .
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемінде негізінен мезофиттер,
мезоксерофиттер және ксерофиттер тіршілік етеді.
Тарбағатай фаунасы Алтай тауы жануарларына ұқсас, онда қоңыр аю,
қасқыр, түлкі, қарсақ тіршілік етеді. Тау етегінде суыр, дала тышқандары,
суларында ондатр көп кездеседі. Альпілік белдеуінде тундралық құр ұя
салған. Ең биік жерлерінде тастан тасқа секіріп арқар жүреді.
1968 жылдан бастап Тарбағатай мемлекеттік қорықшасы ұйымдастырылған.
Бұл қорықшада кездесетін қара шұбар жылан, ителгі, дуадақ, ақбас тырна,
қара бауыр булдырық, лашын, бүркіт, құр, сұр шіл, кекілік, үкі, арқар,
қоян, суыр қорғауға алынған.
1-кесте.
Тарбағатай тау сілеміндегі өсімдіктердің тіршілік формасы.
Тіршілік формалары Туыстар саны Флорадағы %
Көпжылдық шөптесін 138 80,7
Ағаштар 9 5,2
Бұталар 15 8,7
Біржылдық 5 3
Екіжылдық 4 2,3
Барлығы
14
1.5 Тарбағатайдың өзендері (Ішкі сулары).
Таудан басталатын өзендер көп. Жарма, Қайыңдысу, Көкпекті
сияқты өзендер кезінде Зайсан көліне құйған. Қазір көлге жетпейді. Сол
сияқты Қарабұлақ, Жетіарал, Қарабұға, Базар өзендері тау арасында ғана
ағып, қырға шыққан соң тартылып қалады. Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде
ағатын Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері Алакөлге құяды. Аягөз өзені Баоқаш
көліне құяды.
Тарбағатай тау сілемдері солтүстікке және оңтүстікке қарай ағатын
өзендерге су жинайтын алап және суайрық рөлін атқарады.
Аягөз өзені Тарбағатайдың солтүстік баурайларынан басталып,
Өкпекті жотасының батысымен, шөлейт өңірмен ағып, Балқаш көліне келіп
құяды. Аягөз өзені Тарбағатайдың солтүстік-батыс және батыс белдеулерін
және Ақшыиау тауларының оңтүстік-шығыс белдеулерін қамтитын су жинаушы
бассейнге ие. Өзеннің ұзындығы 350 км-ден асады. Өзен негізінен қар суымен,
кейде грунт суларымен және аз мөлшерде жаңбыр суымен қоректенеді. Аягөз
қаласының бойындағы судың орташа шығыны ақпанда 0,2-0,6 мсек, сәуірде 32-
65 мсек дейін, тамызда 0,5-4 мсек дейін жетеді. Судың минералдығы 0,2-0,6
гл, тығыздығы 3 тен 18 дейін өзгереді. Орта және төменгі ағыс тұсында
арнасы кеңейіп, өзеннің құяр сағасы сортаң батпаққа айналады. Қарашаның
бірінші жартысында қатып, мұзы сәуірдің басында түседі.
Таңсық, Ай өзендері – Тарбағатайдың оңтүстік-батыс беткейлерінен
бастау алатын кішігірім өзендер, Балқаш-Алакөл ойысы бағытында ағады.
Таңсықтың ұзындығы – 100 км, Айдікі – 125 км. Қалыпты ағын 50-75 км
аралығында байқалады. Өзендердің қоректену типі мен су режимі Аягөз өзеніне
ұқсас, бірақ жоғары минералдылығымен, әсіресе Таңсық ерекшеленеді.
Базар өзені Батыс Тарбағатай баурайындағы бұлақтан басталып
Бұқтырма бөгенінің сол жақ бүйіріне құяды. Базар мен Қарабұға өзендерінің
су алабын Түйемойнақ жотасы бөліп тұрады. Сондықтан да, өзен суы қар және
жер асты суларымен молаяды.
Ұржар өзені – суы өте мол өзен, ұзындығы 125 км-ге жуық. Ол Батыс
Тарбағатайдың батыс бөлігінен, атмосфералық жауын-шашындармен ылғалданған
оңтүстік беткейінен бастау алады, Алакөлге құяды. Өзен аралас, қар, жаңбыр,
грунт суларымен қоректенеді. Ұржар өзенінің атауы екі компоненттен тұрады.
Мұндағы ор-үр сөзі терең, ал жар өзен дегенді білдіреді. Сонымен бұл
атау терең өзен деген мағынаны білдіреді. Ұржар өзені Тарбағатай
жотасының оңтүстік батыс беткейінен басталып, Рыбачье тұсында Алакөлге
келіп құяды. Ұржар селосына дейін аңғары терең, шатқалды, биіктігі 5-8 м
болып келсе, Ақжар елді мекеніне жеткенде бірте-бірте кеңейіп, бірнеше
өзектерге бөлініп, сағасы сазды, қорысты атырауға айналады.
Қаракөл өзені Тарбағатайдың оңтүстік-батыс, солтүстік-батыс
беткейінің жартысынан тұратын су жинаушы бассейнімен Сасықкөл көліне құяды
15
Оның ұзындығы 150 км-ге жетеді және жоғары бөлігінде шамамен 100 км
қалыпты ағады. Өзен қар суымен, жаңбыр және грунт суларымен қоректенеді.
Судың орташа шығыны Таскескен ауылының бойында сәуір мен мамыр айларында 6-
7 мсек-тан 15-21 мсек-қа жетеді және тамызда 0,2-2 мсек дейін
төмендейді. Максимальді шығыны 63 мсек құрайды. Су режимінің негізгі
ерекшелігі сәуір-мамыр айларында су ағынының молаюымен ерекшеленеді, ол
мамыр айында жауын-шашынның мол түсуімен және жоғары бөліктегі қардың
еруімен байланысыты. Жоғарғы ағысындағы су Аягөз өзеніне қарағанда сапалы.
Оның суын ауыз су ретінде және жер суаруғу пайдалануға болады.
Қатынсу өзені Тастау, Жалаулы тауларынан бастау алып Көктал селосынан
төменгі жерде Алакөлге қосылады. Жағасының биіктігі 1-3 м, тік жарлы болып
келеді. Суының 40-50 пайызы қар, 10-12 пайызы жаңбыр, қалғаны жер асты суы
есебінен толысады. Қатынсудан сегіз канал тартылған.
Еміл өзені Тарбағатай тауының сілемелі Орқашор баурайындағы
бұлақтардан бастаоып, Алакөлге келіп құяды. Оның ең ірі саласы –
Шағантоғай. Ол өзеннің бастауын Барлық тауының батыс беткейінен алып Емілге
құяды. Шағантоғай өзені Барлық бөктерінен келетін шипалы бұлақтарды қосып
алған тұста Барлық-Арасан курорты орналасқан.
Алакөл, Сасықкөл, су алабына жататын – Қаракөл, Қатынсу, Еміл, Тасты
өзендерінің құятын барлық суларының жартысына жуығы Ұржар өзенінің үлесіне
тиеді.
Жер асты сулары.
Жер асты сулары сумен қамту көзі ретінде ғана емес, сондай-ақ көп
жағдайда олардың аздаған тереңдікте орналасуына байланысты топырақ
қалыптастырушы маңызды фактор ретінде үлкен мәнге ие. Топырақ грунттарының
капиллярларымен топырақтың беткі горизонттарына көтеріліп, олар топырақтың
қосымша ылғалдануын негіздейді және өсімдікті ылғалмен қамтиды. Егер грунт
сулары тұздалған болса, ылғалдың капиллярлы токтарымен еріген тұздар
көтеріліп топырақтың тұздалуына әкеледі. Мұның өзінде егер капиллярлы
токтар жоғарыға жетсе, онда беткі топырақ горизонттары тұзданады, егер бұл
токтар өсімдік тамыры орналасқан бөлікке жетсе, онда суды сіңіретін
тамырлардың қызметі айқындалатын горизонттар тұзданады. Бұл процесстардың
интенсивтілігі грунт суларының орналасу тереңдігіне және олардың
минералдану деңгейіне байланысты.
Таралу ерекшелігі мен грунт суларының сапасына байланысты Шығыс
Қазақстан облысының территориясын келесі ірі аймақтарға бөлуге болады:
Алтай, Тарбағатай, Шыңғыстау және Қалба жоталарының таулы және тау алды
аудандары, Қазақтың Ұсақ шоқысы ауданы, Алтай маңы үстірті, ертіс маңы
ойпаты, Зайсан ойпаты, Балхаш-Алакөл ойпаты аудандары.
Алтай, Тарбағатай, Шыңғыстау және Қалба жоталарының таулы және тау
маңайлы аудандары грунт суларының терең және өте терең орналасуымен
сипатталады,
16
олар әр түрлі тереңдікте орналасқан тығыз жыныстардың жарылымдарында жатыр
және ылғалды кезеңдерде ғана ылғалмен толысады. Су жиналған толық
горизонттар кей жерлерде ғана, беткейлер мен аңғарлардың төменгі
бөліктерінде ғана қалыптасады. Жергілікті орографиялық, гидрогеологиялық
және зоналық жағдайларға байланысты мұндай горизонттардың грунт суларының
таралу тереңдігі рельефтің кері элементтерінде кең ауқымға ұласады.
Грунт сулары өзінің химиялық құрамы бойынша зоналық сипатқа ие: биік
таулы шалғындық белдеуде олар тұщы немесе әлсіз ащы; шалғындық-далалы
белдеуде – тұщы, кей жерлерде әлсіз минералданған, гидрокарбонатты –
кальцийлі (тұщы, қатты); таулы-далалы зонаның аз ылғалданған және құрғақ
далалы белдеулерінде - әлсіз минералданған, гидрокарбонатты-кальцийлі
(тұщы, қатты),кейде – гидрокарбонатты-натрийлі, ал кей жерлерде – аз
тұздалған, гидрокарбонатты-сульфатты болып келеді. Тұздылық және тұздалған
сулардың таралуы құрғақ далалы белдеуге көбейеді, әсіресе Тарбағатайдың
солтүстік беткейінде және Шыңғыстауда шөл-далалық белдеуде әлсіз
минералданған гидрокарбонатымен қатар әлсіз тұздалған сульфатты және кей
жерлерде аралас гидрокарбонатты хлоридті-сульфатты сулар таралған.
Грунт суларының минералдану деңгейі зоналық жағдайларға ғана емес, оны
жауып жатқан жыныстардың химиялық құрамына, сондай-ақ су жинаушы бассейн
маңында бұл жыныстардың ерекшеліктеріне де байланысты.
Ұсақ шоқылы өлкелер мен Тарбағатай баурайының жер асты сулары жер
қыртысының жарылуынан пайда болған, сондықтан да, тұщы болып келеді.
Сарыарқаның шоқыларының арасындағы ойыстар мен қазаншұңқырлардағы жер асты
сулары қабатаралық су түрінде таралғандықтан өте тұзды.
Қабатаралық сулар тау жыныстарының сызат түскен жерінде жиналады.
Ертістің екі жағын бойлап жатқан ең ірі қабатаралық су алабы Ертіс бойы деп
аталады. Температурасы 50-100 градусқа дейін жететін термальді судың терең
қабаты 25 метрден 150 метрге дейін, ал ең терең жері 1000 метрге дейін
жетеді.
Зайсан қазаншұңқыры да жер асты суларына бай. Оның сулары оңтүстік,
оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан және батыс бағытта бағытталған. Жер
асты суының тереңдігі 5-12 метрден 50-80 метрге дейін жетеді. Бұл өлкенің
жер асты сулары әлі толық зерттелмеген. өлкенің жер асты сулары өндірісте,
ауыл шаруашылығында қолданылады. Минералды сулары емдік мақсатта
пайдаланылады. Жер асты суын кең көлемде қолдану, болашақта сумен
қамтамасыз ету проблемасын шешер еді.
17
2 Тарау. Тарбағатай тауының барьерлік мәні.
2.1 Тарбағатай жотасының климатқа әсері.
Жалпы Шығыс Қазақстан облысы климаты шұғыл континентті.
Территриясының солтүстігінде қоңыржай суық, ал қалған бөлігі қоңыржай –
жылы болып келеді. Климаттың континенттігі температураның тез өзгеруімен,
ауаның құрғақтығымен, өте аз жауын-шашын мөлшерімен анықталады. Климаттың
осылайша ерекше болуы территорияның Евразия материгінің орталық бөлігінде
орналасып, теңіз, мұхит суларынан алыста болуынан, территориясының
солтүстіктен оңтүстікке, батыстан шығысқа қарай созылып жатуына байланысты.
Облыс климатының қалыптасуына климат құрушы үш фактор: күн радиациясы,
атмосфера циркуляциясы, жер бедері әсер етеді. Жеке аудандардың климатына
аталған факторлардан басқа бірнеше табиғи факторлар әсер етеді.
Макроклимат, жер бедері, ормандар мен табиғи су көздері, сонымен бірге
адамның шаруашылық әрекетінің (орман алқаптарын кесу, жел, қар тоқтататын
ағаштар кесу, тоған, су айдындарын жасау) ерекшеліктері өз әсерін тигізбей
қоймайды.
Олблыс территориясы дала мен шөлейт және биік таулы климат зоналарын
қамтитындықтан, бір жылда күннен келетін сәуле 2500 сағат, жиынтық
радиациясы 120 ккалсм болады. Жылдың орташа температурасы -3°, -2,8°С
дейін ауытқиды. Талтүстегі күннің көкжиек үстіндегі биіктігі (Семей қаласы)
22 маусымда -65°, 22 желтоқсанда -16°. Ең жылы ай – шілде, ең суық ай –
қаңтар. Территориясының көп бөлігінде шілденің орташа температурасы +12°,
+20°С аралығында өзгеріп отырады. Суықта аязды қыс айы кей жылдары -50°С
жетіп, тұрақты қар жамылғысы 5 айға созылады. (қараша-наурыз).
Жазы ыстық болады. Жылы күндер суық күндермен тез алмасады. Егер
наурызда қыс болып тұрса, мамырда күн қатты қызып, ысып кететін кездері де
аз кездеспейді. Тәулік ішіндегі температурада үлкен ауытқушылық байқалады.
Көктемдегі жылы күндерден кейін үсік жүруі немесе керісінше болуы мүмкін.
Әсіресе, көктем мен күзде жылы мезгіл мен суық мезгілдің ауысуы
температураның күрт өзгеруіне байланысты болады.
Көктемдегі суықтар мамырдың аяғында болып, күзгі суық қыркүйектің
басында болса, бұл облыс үшін қалыпты жағдай. Одан кейін күзгі жылы күндер
басталады да, ашық, құрғақ жылы ауа райы қарашаның басына дейін созылады.
Облыс климатының қалыптасуына негізінен үш ауа масса түрлері әсер
етеді. Бұл арктикалық, полярлық (немесе қоңыржай ендіктен)және тропиктік
ауа массалары. Жыл бойы континентті ауа массалары басым болады. Сондықтан,
қыс қатты суық, жаз өте ыстық. әсіресе, қыс кезіндегі ашық аязды күндер мен
жаз мезгіліндегі құрғақ ыстық кездер осының дәлелі. Ауа райына қыз кезінде
жиі қайталанатын Сібір (Азия) антициклоны және оның оңтүстік-батыс тарамы,
Воейков өсі зор әсер етеді. Ол облыстың солтүстік бөлігі арқылы өтіп,
18
қыстағы солтүстік шығыс бағытта соғатын желдердің түзілуін қалыптастырады.
Қоңыржай белдеудегі теңіздік қоңыржай ауа массасының рөлі де зор. Ол
Атлант мұхитынан циклон болып енеді. Циклонның әсерінен қыста ауа райы
бұлыңғырланып, қар жауып, күн жылынады, ал жазда салқындап, найзағайлы
нөсер жауады. Бірақ, байтақ Евразия материгінің үстімен жылжыған ауа
массасы, біршама құрғап, өзгеріп жетеді. Сондықтан да, оның өзіндік
жергілікті қасиеті қалыптасады. Теңіздік арктикалық ауамен континенттік
арктикалық ауа массаларының солтүстіктен кедергісіз территорияға жылжуы
ауаны бірден суытады. Әсіресе , көктем және күзгі үсіктердің жүруі осыған
тікелей байланысты.
Оңтүстіктен келіп жететін тропиктік ауа массасының ағыны ыстық,
құрғақ ауа райын қалыптастырып, аңызақ, шаңды дауыл әкеледі.
Жазықтар мен аласа таулы аудандарда жыл бойы үнемі жел соғып тұрады
да желдің орташа жылдамдығы 415 мсек. Аралығында өзгереді. Тау сілемдері
желдің өтінде тұрғандықтан біршама қалқа болады. Тау аңғарларындағы
циркуляцияны тудырып, жергілкті жердің желін қалыптастырады. Сондықтан
Жоңғар қақпасынан соғатын Қыбыла , Сайқан және солтүстік-батыстан
соғатын Ебі желдері өз ерекшеліктерімен көрінеді.
Зайсан қазаншұңқырына тән ерекшкліктердің бірі – желдің жиі және қатты
соғып тұруы. Ол Семейдің ең төмен желдерімен Жоңғарияның биік шөлдерінің
арасын байланыстырып тұрады. Жазда құмды шөлді Жоңғария аймағы қатты қызады
да, Зайсанның оңтүстік батысындағы тау бөктерінен суық ауа барады. Ал қыста
Жоңғария шөлі жылдам суитындықтан мұндағы суық ауа Зайсан қазаншұңқырына
ауысады. Осы себептен батыстан (жазда батыс, оңтүстік-батыс), шығыстан
(қыста солтүстік-шығыс) желі соғып тұрады.
Батыстан соққан жел ұзағырақ, күштірек соғады да, өз бағытын жиі
өзгертіп отырады. Желдің тұрақты бағытта болмауы, Зайсан қазаншұңқырының
ауа қозғалысын жиі ауыстырады. Орташа жылдамдығы 3,0-3,5 мсек. Болатын
желдің жылдамдығы қысқа қарағанда жазда қаттырақ.
Жазықтағы сияқты Алтай климаты да шұғыл континентті. Ауа
температурасы тәуліктік, маусымдық, жылдық ауытқуымен ерекшеленеді. Тау
аудандарындағы биіктік белдеу зоналарында қаңтар, ақпан ең суық ай болып
есептеледі.
Кенді Алтайдың солтүстігінде және тауаралық аңғарларда орташа айлық
температура -17°, -23,8°С және таудың оңтүстік бөлігінде -14,1°, -16,6°С-ке
дейін өзгереді. Ең жылы ай шілденің орташа айлық температурасы +14°, +16°
С, теңіз деңгейінен 1000-1500 м биіктегі температурасы -0°С.
Жел климаттың қалыптасуына белгілі бір мөлшерде өзінің әсерін тигізеді:
қыста моңғол-сібір антициклоны мерзім ауа температурасын төмендетіп, аз
мөлшерде жауын-шашын әкеледі. Аязсыз нің ұзақтығы орташа 50-70 күн болады,
19
162 күн бойы тәуліктік орташа ауа температурасы 0°С-дан жоғары болса, 203
күн бойы 0°С-дан төмен болады. Жылдың жиынтық радиациясының шамасы 221
ккалсм.
Жазда моңғол-сібір антициклонының әсері төмендеп, батыстан ылғалды
қоңыржай ауа массасы келеді. Атмосфералық жауын-шашынның жыл бойғы таралуы
әркелкі:оның көпшілік бөлігі, 70%-і сәуірден қазанға дейінгі жылы мерзімге
сәйкес келеді. Ол өсімдіктердің өсіп өнуіне қолайлы жағдай туғызады. Жыл
бойғы жауын-шашынның жартысынан көбі шілде мен тамызда түседі. Көктемге
қарағанда күзде жауын-шашын мөлшері мол. әр жылдары түсетін ылғалдың
мөлшерінде үлкен ауытқушылық болғандықтан, кей жылы құрғақ, кейде ылғалды
жаз болады. Құрғақшылық жылдары әсіресе шілдеде жауынның кешігуі ауыл
шаруашылық дақылдарының түсімін кемітіп, табиғи жайылымдағы шөптердің
шығуын азайтады.
Облыстың жазық бөліктерінде жылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден 354мм-
ге дейін түседі. Жаздағы жоғарғы температураның (+35°С) болуы осы жердің
климатының құрғақтығын айғақтайды.
Түсетін жауын-шашын мөлшері наурыз бен шілде аралығында топырақтағы
судың булануынан артық болады. Булану мөлшері 800-1000 мм. Осыған
байланысты ылғалдану коэффициенті 0,3-тен 0,5-ке дейін ауытқиды. Жауын-
шашынның көп мөлшері Алтай бөктерінде (545 мм), оңтүстік тау аңғары да,
жеткілікті ылғал алады. Батыстан келген ауа массалары тау бөктеріне өрлеген
кезде салқындап, ылғал конденсацияланып, жаңбыр не қар болып жауады.
Сондықтан Алтайдың 1000 м-ден жоғары жеке бөліктері 2000 мм-ге дейінгі
жауын-шашын мөлшерін қабылдайды. Батыс желдерінен қалқаланған оңтүстік
шығыс бөлігінде жылына 200-300 мм жауын-шашын түседі.
Суық кездерде территорияның барлық жерінде бірқалыпты қар жамылғысы
сақталады. Солтүстік және орталық аудандарда қар қарашаның басында, ал
оңтүстікте қарашаның орта тұсында жауады. Ең қалың қар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz