Экономиканың бәсекеге қабілеттілік ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері
1.1Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің маңызы мен рөлі 6
1.2Экономиканың бәсекеге қабілеттілік ерекшеліктері 9
1.3Шетел экономикасының бәсекеге қабілеттілік тәжірибесі 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ БАСЫМ
БАҒЫТТАРЫН
ТАЛДАУ
2.1Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайы 19
2.2Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік 25
өндірісін басқару жағдайын талдау
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1Мемлекеттің бәсекеге қабілетті өнім өндірудегі механизмдерін 26
жетілдіру
3.2Экономиканың бәсекелестік басымдықтарын қамтамасыз етудегі 32
мемлекеттік шаралар
ҚОРЫТЫНДЫ 39
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Ғылыми жұмыстың өзектілігі. Мемлекеттің экономикалық жетістігін анықтау
үрдісінде еліміздің бәсекеге қабілетті болуы мен оны әріқарай дамыту
механизмдерін жетілдіру ісіне баса назар аударылады. Өйткені ұлттық
шаруашылықтың экономикалық тиімділігін басқару жолдарын жетілдіру
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі жоспарының негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады. Ең бастысы – экономиканың бәсекеге қабілетті моделін таңдау,
басым салаларды анықтау, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыратын қолда
бар экономикалық мүмкіншіліктерді анықтау, сондай-ақ сыртқы экономикалық
бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан бәсекелестік байланыстарды дамытуға әсер
ететін механизмдер мен факторларды анықтау жөніндегі мәселелер туралы сөз
қозғалады. Осы және басқа да мәселелердің шешімін табу Қазақстанда
толыққанды зерттелмеуі экономиканың тұрақты дамуына қиындықтар туғызып
отыр.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай
бағытта дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, бұрын
социалистік даму үрдісінде болып келген Қазақстан үшін АҚШ немесе Жапония
сияқты дамыған ел экономикасы үлгісін көшіру мүмкін емес еді. Ол кезде
Малайзия сияқты дамушы елдің мысалын зерттеу біздің экономика үшін
анағұрлым қолайлы болатын. Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың
екінші сатысынан үшінші сатысына – инновациялық даму бағытына бет бұруда.
Бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету де осы инновация мәселесімен тығыз
байланысты. Осыған орай, елімізде қабылданып, іске асырылып жатқан
индустриалды-инновациялық дамуды жеделдету стратегиясын айтуға болады. Ал
инновациялық дамуда біз үшін аса пайдалы болатын үлгі - әлемнің ең озық
елдерінің экономикалық даму үлгілері. Өйткені дәл осы елдер - әлем бойынша
ғылым мен технологияны дамытуға өкімет тарапынан аса мән беретін
мемлекеттер. Әлемнің жетекші елдері дәл осы ғылыми-техникалық дамуға зор
мән берудің арқасында қысқа мерзім ішінде әлемдегі ірі экономикалық
державаға айналды. Олай болса, қазіргі таңда, яғни, ХХІ ғасырдың басында
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарынан орын алуды көздеген
Қазақстан үшін экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету
мәселесін зерттеу қажеттілігі туындайды. Осындай күн тәртібіне қойылған
маңызды мәселелер зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Қазақстан экономикасын барынша бәсекеге қабілетті етудегі мемлекеттің
рөлін ғылыми негіздеу мен жалпы Қазақстанға қатысты салалық, аймақтық және
ұлттық деңгейде бәсекелестік мәнін анықтау, экономиканың бәсекеге қабілетті
болу ерекшеліктерін зерделеу отандық және шетелдік ғалымдардың теориялары
мен көзқарастарын кешенді әрі жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді.
Бәсекелестік пен бәсекеге қабілеттілік, экономиканың тұрақты дамуы сияқты
мәселелер көптеген ғалымдардың еңбектерінде жарық көрген.
Отандық экономика әдебиеттерінде мемлекеттің немесе аймақтың бәсекеге
қабілеттілік түсінігі біржолата анықталып, қалыптаспаған. Өтпелі экономика
жағдайындағы бәсекеге қабілеттілік және ондағы басқару мәселесінің кейбір
аспектілері көптеген қазақстандық экономист-ғалымдармен зерттелген.
Ғылыми жұмыстың мақсаты - Қазақстан экономикасының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру және оны шешудегі мемлекеттің рөлін айқындау,
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында мемлекет тарапынан
жүргізілетін шараларды ұсыну және оны әрі қарай дамыту мәселелерін зерттеу
болып табылады.
Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:
- бәсекеге қабілеттілік және экономиканың бәсекеге қабілеттілігі
түсініктерінің ара жігін ажырату, оларға берілген анықтамаларды жүйелеу;
- экономиканың бәсекеге қабілеттілігін көтерудің мәні мен мазмұнын
анықтау;
- ұлттық бәсекелестік басымдықтарын қамтамасыз етудегі мемлекеттің
ролін айқындау;
- экономиканың бәсекеқабілеттілігін көтеру шараларының ерекшеліктерін
анықтау;
- мемлекеттің бәсекеге қабілетті өнім өндірудегі механизмдерін жетілдіру
бойынша ұсыныстар әзірлеу;
- Қазақстан экономикасын бәсекеге барынша қабілетті етудің жолдарын
ұсыну.
Зерттеу пәні: Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы мемлекеттік шараларды қалыптастырудың ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан экономикасының анағұрлым бәсекеге
қабілетті салалары алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасындағы экономиканың
бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайына бағалау жүргізіліп, оған әсер
ететін үдерістерге талдау жасалынды. Жасалынған талдау барысында келесі
нәтижелерге қол жеткізілді:
- бәсекеге қабілетті өнім өндірудің механизмдері көрсетіліп, оларды
жетілдіруге қатысты тұжырымдар жасалынды;
- бәсекелестік қабілеті бар аграрлық өндіріс қалыптастыру бойынша
мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістері анықталған;
- экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жолдары айқындалды.
- өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында және экономикалық
қауіпсіздікті нығайту үшін аграрлық өндірістегі салық салудың тәжірибесі
және оның шет елдердегі үлгілері жинақталған;
- агроөнеркәсіптік кешенінің даму стратегиясының негізгі бағыттары;
Арттыру жолдарын айқындау барысында экономиканы әртараптандыруды және
оның бәсекеге қабілеттігінің өсуін қамтамасыз ететін басым секторларын
дамыту және экономиканың басым секторларын дамытудың әлеуметтік тиімділігін
күшейту және инвестициялық жобаларды іске асыру ұсынылды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері ретінде бәсекеге
қабілеттілік деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер проблемасын қарастырған
отандық және шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Ғылыми жұмыс
тақырыбы бойынша мәселелерді зерттеу барысында ҚР-ның заңдары, Үкімет
қаулылары, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы, ҚР Президенті
Н.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдаулары, жыл сайынғы
бәсекеге қабілеттілік туралы анықтама мен басқадай материалдар негізге
алынды.
Ғылыми жұмыста ресми статистикалық мәліметтер, мерзімдік баспа
мәліметтері пайдаланылды.
Экономикалық зерттеулердің жалпы-ғылыми әдістері мен тәсілдері
қолданылды: монографиялық, экономико-статистикалық, есепті- конструктивтік,
эксперттік және басқалар.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Ғылыми жұмыс 40 бет көлемінде баяндалған,
соның ішінде 5 кесте және 9 сурет бар. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімі экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің
теориялық негіздеріне арналған. Бұл бөлімде Экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің маңызы мен рөлі, экономиканың бәсекеге қабілеттілік
ерекшеліктері, шет ел экономикасының бәсекеге қабілеттілік тәжірибесі
қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің қазіргі жағдайына бағалау жүргізіліп, оған әсер ететін
үдерістерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлім экономиканың бәсекеге қабілетті өнімдерін мемлекеттік
реттеу жолдарын жетілдіру мәселесіне арналған. Осы бөлімде мемлекеттің
бәсекеге қабілетті өнім өндірудегі механизмдерін жетілдіру және бәсекеге
қабілеттілікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік шаралар қарастырылған.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде қарастырылып отырған мәселеге қатысты
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
1 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері
1.1 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің маңызы мен рөлі
Нарықтық экономикада әрбір тауар өндіруші өзінің шығаратын
өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды көздейді. Өйткені бәсекеге
ортаның дамуы шығарылатын өнімнің сапасын арттыруға, бағаны төмендетуге
ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға
итермелейді. Ғылыми әдебиеттерде және үйреншікті қарым-қатынаста мұндай
қақтығысу бәсекелестік деген атқа ие болды [2]. Бәсеке ұғымы бәсекелестік
деп аталатын экономикалық категория негізінде жатыр.
Қазақстан Республикасы Бәсекелестік туралы Заңында: бәсекелестік –
дербес жасаған іс - әрекеттері тиісті тауар нарығындағы тауарлар
айналысының жалпы жағдайына олардың әрқайсысының бір жақты ықпал ету
мүмкіндігін тиімді шектейтін нарық субъектілерінің жарыспалылығы деп
көрсетілген [3].
Ең алдымен, обьекттің және субъекттің бәсекеге қабілеттілігі ұғымын
айыра білу қажет. Обьекттің бәсекеге қабілеттілігі (өнім мен қызмет)
ұйымдастырушылық, басқарушылық, өндіру функцияларын орындау арқылы жүзеге
асатын нақты шаруашылықтың экономикалық субъектісінің қызметі үрдісінде
қалыптасады. Шаруашылықтың экономикалық субъектісінің бәсекелесу, бәсеке
күресінде жеңіске жету, оның бәсекелесу ерекшелігінде көрінетін, субъектіге
өз тұтынушыларын сақтауға, жаңа тұтынушыларды тартуға және өтімнің жаңа
нарығын жаулап алуға мүмкіндік туғызуы – субъекттің (фирманың) бәсекеге
қабілеттілігін сипаттайды [4]. Бәсекеге қабілеттілік экономикалық
категория ретінде нарықтың әр түрлі деңгейінде және сегментінде бәсеке
әрекетінің көптеген факторларын пайдаланудың функционалды нәтижесін
білдіреді. Бәсекеге қабілеттілік термині көптеген отандық және шет ел
зерттеушілерінің еңбектерінде қарастырылған. Өз атауы көрсетіп тұрғандай,
бәсекеге қабілеттілік – бұл, ең бірінші бәсекелесу немесе бақталасу
қабілеті.
Бәсекеге қабілеттілікті түсіндіру ерекшелігін бірнеше деңгейде
қарастырайық:
─ мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі
─ аймақтың бәсекеге қабілеттілігі
─ өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі
─ өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
Әр түрлі деңгейдегі бәсекеге қабілеттілік түсінігінің арасында ішкі
және сыртқы тығыз тәуелділік бар. Бір жағынан, мемлекеттік және салалық
бәсекеге қабілеттілік нақты бір өнім өндірушілердің бәсекеге қабілетті өнім
өндіру қабілетіне байланысты. Екінші жағынан, бәсекеге қабілетті өнім
өндіру мемлекет пен аймақтағы өнім өндірушілерге жасалған жағдайда ғана
жүзеге асуы мүмкін.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі көп жағдайда кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін, оның қаржылық-экономикалық күйі мен атағын анықтайды.
Бірақ, бұл мына жағдайда ғана мүмкін, егер өткізілген өнімнің құрылымында
бәсекеге қабілетті өнімнің еншісіне түскен түсімнің көп бөлігі және
кірістің едәуір бөлігі келсе.
Фатхутдинов Р.А. өзінің еңбегінде барлық деңгейдегі бәсекеге
қабілеттілікті өнімнің бәсекелік артықшылығының ішкі факторы ретінде
анықтаған. Оның пайымдауынша, мемлекет, салалық, аймақтық, ұйымның
деңгейінде бәсекенің артуымен өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралды
және жеке көрсеткіштері жақсарады [5].
Біздің көзқарасымыз бойынша, бәсекеге қабілеттіліктің барлық
деңгейінің екіжақты байланысы бар (сурет 1). Яғни, төмен тұрған деңгейдің
обьектісінің бәсекеге қабілеттілігі жоғары деңгейдегі обьектінің бәсекеге
қабілеттілігінің факторы болып табылады. Өз кезегінде, жоғары деңгейдегі
обьекттер төменгі деңгейдегі обьекттердің бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ететін жағдай жасайды.
Бірақ, бір деңгейдің обьектісінің бәсекеге қабілеттілігі басқа
деңгейдің обьектісінің бәсекеге қабілеттілігіне әр кезде де әсер ете
бермейді. Мысалға, бәсекеге қабілетті өнім өндіру көп шикізатты қажет етуі
мүмкін және үлкен шығынға әкелуі мүмкін, бұл нарық жағдайында тиімділіктің
төмендеуіне, кірістің азюына, кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауына
әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайда қосымша қаржыландыру қажет, бұл
нәтижесінде өндірушінің бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.
Сурет 1 - Әр түрлі деңгейдегі бәсекеге қабілеттіліктің өзара байланысы
Өнімнің, өнім өндірушінің бәсекеге қабілеттілігін және салалық
бәсекеге қабілеттілікті біріктіретін, әлемдік нарықта мемлекеттің жағдайын
сипаттайтын синтетикалық көрсеткіш болып мемлекеттің бәсекеге қабілеттілік
көрсеткіші табылады.
Жалпы түрде, мемлекеттік бәсекеге қабілеттілікті еркін бәсеке
жағдайында мемлекеттің әлемдік нарықтың талаптарын қанағаттандыратын өнім
мен қызмет өндіру қабілеттілігі ретінде анықтауға болады.
Жалпы алғанда, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі бірнеше маңызды
қасиеттерге ие:
1) бәсекеге қабілеттілік – салыстырмалы шама, яғни ол ұқсас өнімдермен
теңестіру арқылы анықталады;
2) ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді, тауардың
өмірлік цикліне және басқа да жағдайларға тәуелді;
3) әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне
өздігінше әсер етеді. Сондықтан, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
құбылмалы сипатқа ие;
4) бәсекеге қабілеттілік нақты, яғни ол өнімнің белгілі бір түріне,
нарыққа, ҒТП даму деңгейіне, қоғамдық еңбек жүйесіне және т.с.с.
байланысты;
5) бәсекеге қабілеттілікке әсер етуге болады, ол оның құндылығын арттыру
үшін маңызды .
Осы жағдайларға байланысты бәсекеге қабілеттілік жүйелі түрде, уақытқа
және қоғамдық талаптарға сай тұтынушы үшін де, өндіруші үшін де зерттеу
қажет.
М. Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегінде қалыптасқан теориялық
ұстанымға сәйкес жекелеген уақыт аралығындағы дамуын анықтайтын негізгі
төрт қозғалыс күшіне немесе ынтаға сәйкестендірілген ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігінің ерекше төрт сатысы бөліп көрсетіледі (2 – сурет).
Сурет 2 –Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің даму сатылары
Өндіріс факторлары негізіндегі бәсеке.
Аталған сатыда іс жүзінде барлық ұлттық салалар әлемдік нарықта
ойдағыдай әрекет етуде, бәсеке күресіндегі өзінің артықшылықтарына негізгі
өндіріс факторларының арқасында жетуде: табиғи ресурстар, ауыл шаруашылығы
мәдениетіндегі өнімді өсіруге қолайлы жағдай, жартылай білікті арзан жұмыс
күші.
Осындай экономикада ел ішіндегі фирмалар арасындағы бәсеке қарапайым
және қол жетімді технологияны талап ететін салаларда өнімнің бағасын
төмендету негізінде айрықша жүреді. Өндіріс факторына сүйемелденген
экономикада ішкі нарыққа бағдарланған салалар ауқымы импорттық тауарларды
алмастыратын отандық алмастырушыларды құру арқылы кеңейтіледі.
1.2 Экономиканың бәсекеге қабілеттілік ерекшеліктері
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі әр текті және әр бағытта
көптеген факторларға байланысты. Өнімнің нарықта нәтижелі сатылуына әсер
ететін факторлар объективті емес, тұтынушылардың субъективті қабылдауына
байланысты. Мұндай факторлар экономикалық әдебиетте табыстың стратегиялық
факторлары немесе табыстың негізгі факторлары деген атауға ие болған.
Табыстың стратегиялық факторлары өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтайды.
Әдебиеттердің талдауы көрсетіп отырғандай, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
факторларын жіктеудің бірнеше түрлері қалыптасқан.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын факторларды екі негізгі топқа
бөледі. Олар: субъективті және объективті. Көптеген ғалымдардың пікірлері
бойынша, субъективті факторлар өндірушіге байланысты емес, оларға
психологиялық және жеке тұлғалық факторлар жатады, мәселен, тұтынушылардың
ұстанымдары, әдеті, салты және т.б.
Объективті факторлар өндірушіге тікелей (сапа деңгейі) немесе жанама
(сатылған өнімге техникалық қызмет көрсету, делдал ұйымдардың қызметі және
т.с.с.) түрде байланысты болады.
Осы жіктеуге ұқсас, өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін
факторларды эндрогендік және экзогендік деп бөледі.
Эндрогендік факторлар өндірістік кәсіпорынның мүмкіндіктерін сипаттайды
және өнімнің техникалық – экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Экзогендік факторлар - әлемдік нарықтың немесе импорттаушы мемлекеттің
өнеркәсіптік тауарлар нарығының қажеттіліктерін және тауарға деген
сұранысты анықтайды. Мұндай жіктеу дұрыс, алайда, біріншіден, ол бағаның
өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін фактор екендігін ескермейді,
екіншіден, өндіруші тарапынан әсер ететін факторларды нақтылауды қажет
етеді, өйткені өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету өндірушіге
байланысты.
Тауардың өмірлік цикліне байланысты бәсекеге қабілеттіліктің факторлары
екі топқа бөлінеді :
- өнімді дайындау мен өндіру барысында пайда болатын факторлар –
техникалық деңгейі мен дайындау сапасы;
- өнімді нарықта өткізу үдерісіне әсер ететін факторлар –
тұтынушының сатып алу шығындары мен тұтынушының талабын
қанағаттандыру (жеткізу, сатудан кейінгі техникалық қызмет
көрсету және т.б.).
А. Трубилин бәсекеге қабілеттіліктің факторларын сыртқы, сапалық және
экономикалық деп бөледі. Оның пікірінше, сыртқы факторларға экономика мен
нарықтың даму үрдістері, ғылыми – техникалық ілгерілеу, тұтыну
құрылымындағы өзгерістер, нарық құрылымы және бәсекелестер құрамы жатады.
Сонымен қатар, мұнда кәсіпорынның имиджі мен танымалдылығы, өндіруші
мемлекеттің беделі де үлкен мәнге ие.
Екінші топ факторларын қазіргі қолданыстағы стандарттар, мөлшерлер,
ұсыныстар анықтайтын өнімнің қауіпсіздігі, ұзақ мерзімге сақталынуы да осы
топқа кіреді. Өнімнің сапасын анықтау халықаралық стандарттау ұйымының
(ИСО) талабымен жүргізіледі.
Бәсекеге қабілеттілікке әсер ететін үшінші топтағы факторларға өнімнің
өзіндік құны мен бағасын қалыптастыратын экономикалық көрсеткіштер жатады.
Әлемдік тәжірибеде өнімнің бәсекеге қабілеттілігі келесі факторлармен
анықталады:
- өнім сапасының нарықтың және нақты тұтынушының талабына сай
болуымен;
- сатып алуға, жеткізуге кеткен шығындармен;
- тұтынушыға тиімді уақытта жеткізу жағдайымен;
- кәсіпорынның нарықтағы беделімен және сенімді әріптес
болатындығы туралы дәлелімен.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі 3 – суретте көрсетілген негізгі кешенді үш
факторға тәуелді:
1) міндет - өнімді қандай мақсатқа пайдаланатынын, оның функционалдық
мүмкіндіктерін, сол арқылы осы өнімді тұтынушылар тобын анықтайды;
2) жоғары сапа – бағалық емес бәсекеде үлкен мәнге ие. Сондықтан, сапаны
өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің кешенді көрсеткіштері ретінде
қарастыруға болады;
3) баға – тауар құнының ақшалай көрінісі. Өнімге деген сұраныс пен ұсыныс
тең болғанда баға мен құн да теңеседі. Ұсыныстың сұраныстан артуы
бағаны төмендетеді, ал керісінше, нарықтағы сұраныс артса, онда
өнімнің бағасы құнынан әлдеқайда жоғары болады. Нарықтық экономика
жағдайында баға объективті экономикалық заңдылықтарға, ең алдымен құн
заңына сай қалыптасады. Бағалық бәсеке кезінде төмен баға өнімнің
бәсекеге қабілеттілігінің кепілі болады.
Төменде аталған үш факторды кешенді түрде қарастырған жөн. Көп
функционалды міндеті, жоғары сапасы және тиімді бағасы бар өнім бәсекеге
қабілетті бола алады. Бұл факторлар үнемі бір – бірін толықтырып отырулары
қажет.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторларды техникалық,
экономикалық және әлеуметтік – ұйымдастырушылық деп те бөлуге болады.
Техникалық факторлар тауардың техникалық – конструкторлық сипатын,
оның міндеті мен белгілі бір топқа қатысын, адам ағзасы мен психикасына
сәйкестігін бейнелейтін эргономикалық көрсеткіштерін сипаттайды.
Сурет 3 – Бәсекеге қабілеттіліктің кешенді үш факторы
Экономикалық факторлар өнімді өндіруге кеткен шығындармен, оның
бағасымен, тауарды сату кезіндегі шығындармен және басқаларымен анықталады.
Әлеуметтік – ұйымдастырушылық факторлар тұтынушылардың әлеуметтік
құрылымын, олардың ұлттық ерекшеліктерін, өндірістің, өткізудің және
тауарды жарнамалаудың ерекшеліктерін көрсетеді.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторларды бір топ
авторлар бағалық және бағалық емес факторларға бөледі.
Бағалық факторларға тауарды сатып алу бағасын (жеңілдіктерді, төлеу
мерзімін ескере отырып) жатқызуға болады. Тауардың сатылу бағасы өнімді
өндіруге және өткізуге кеткен шығындардан, өндірушінің табысынан, түрлі
салықтар мен алымдардан құралады. Сондықтан да, бағалық бәсеке кезінде
өндірушілер шығындылықты төмендетуге үлкен мән береді. Бұл бағаны өнімнің
бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін негізгі фактор ретінде қалыптастырады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін бағалық емес факторларға:
өнімнің сапасын, ұйымдастырушылық – коммерциялық жағдайларды, сауда
маркасының имиджін және өндірушінің беделін жатқызуға болады. Бұл жерде
өнімнің сапасы оның тұтынушылық қасиетін анықтайды және сол үшін маңызды
болып есептеледі. Ұсынылып отырған өнім тұтынушы тарапынан сыналып, басқа
ұқсас өнімдермен салыстырылады. Өнімнің қасиеті тек оның сапасына ғана
емес, сол өнімнің құрамына кіретін заттардың жоғары сапасына да байланысты.
Алайда, тұтынушыға өзі үнатқан өнімнің сапасымен қатар, ол өнімді сату
жағдайлары да үлкен әсер береді. Өнімді жеткізіп беру, белгілі бір
жеңілдіктер көрсету, өнімнің бұзылмауына кепілдік беру, несиеге беру және
т.с.с. тұтынушының бір өнімнен екінші өнімді таңдауына ықпал етуі мүмкін.
Бағалық емес фактор нарыққа ұзақ уақыт өнім шығарып жүрген,
тұтынушылардың талғамынан шыққан өндірушілер үшін өте маңызды болып келеді.
Өйткені, біркелкі өнімдердің ішінен тұтынушы өзіне жақын, таныс, сауда
маркасы сенім білдіретін өндірушінің өніміне басқа өнімдерге қарағанда
жоғары баға беруге де дайын. Осы жағдайлардың өзі – ақ өндіруші үшін
бағалық емес факторлардың қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
Сурет 4 – Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын факторлар
Бұл факторлардың әрбірі, тиісті дәрежеде өнімнің бәсекеге
қабілеттілігінің қалыптасуына әсер етіп отырады. Кейбір жағдайларда сыртқы
факторлар ішкі факторларға қарағанда өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне
көбірек ықпал етеді. Өйткені, мемлекеттің әлемдік нарыққа шығуда және ішкі
нарықты қорғауда ұстанып отырған саясаты, халықтың әл – ауқатына байланысты
тұтынатын тауарларының мәзітін өзгертуі, пайдаланылатын шикізат сапасының
өзгеруі, ішкі нарықтағы бәсекелі ортаның сақталуы, теріс пиғылды бәсекені
шектеу жұмыстары, нарыққа жаңа өнімдердің шығуы, тұтынушының белгілі бір
өнімге деген тұрақты ұстанымы және тағы басқалар өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін ішкі факторларға қатыссыз өзгертуі мүмкін.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін ішкі факторлар кәсіпорынның
қызметіне тікелей байланысты, сондықтан да олар кәсіпорын тарапынан
қадағаланып, реттеліп отырады. Мұндай факторларға келесілерді жатқызуға
болады [19]:
- өндірістің техникалық деңгейі;
- өндірісті ұйымдастыру деңгейі;
- өндірістік шығындар;
- шикізаттың, материалдардың және басқа да өнімге қажет заттардың
сапасы мен бағасы;
- әлеуметтік – психологиялық жағдайлар;
- кәсіпорынның жарнамалық және ұйымдастырушылық қызметі (өнімді
сату кезіндегі қызмет көрсету жағдайлары);
- өнімнің патентті – құқықтық қорғалу дәрежесі мен халықаралық
сапа стандарттарына сәйкестігі.
Кедергінің биіктігі мынадай факторлармен анықталады:
Жаңа бәсекелестер
Жеткізушілердің
қаупі кезеңі
саудаласу қабілеті
Клиенттердің
саудаласу қабілеті
Тауар
ауыстырғыштар
қаупі
Сурет 5 – Бәсекелестік тұжырымдамасы .
1. Экономикалық ауқымы. Әдетте нарыққа алғаш шыққан ұйымдар жаңа
өнімді сату жөніндегі қызметін ондай өнімді дәстүрлі өндірушілерге
қарағанда айтарлықтай аз ауқымда сатудан бастайды. Сондықтан олардың
өндірістік - өткізу шығындары артығырақ болады, бұл нарықтық бағаның
шамамен тең болуы жағдайында азырақ пайда алуға, тіпті шығынға әкеліп
соқтыруы да мүмкін.
2. Тауар маркасының танымалдылығы. Нақты тауарды тұтынушылар тауарлардың
белгілі бір маркаларын сатып алуға бағдар ұстанған. Жаңа өндірушілер өз
маркасын жаңа тұтынушылар арасында танымал етуі қажет. Көп жағдайларда бұл
өте күрделі міндет. Айтар болсақ, мысалы, джинсы киімдер өндірісі
саласындағы дүние жүзіне танымал әлемдік көшбасшы Ливайс фирмасы бұдан
бірнеше жыл бұрын фирма үшін дәстүрлі емес өнім – ерлердің қонымды тройка
костюмін шығаруды игеруді қолға алды. Технологиялық және өндірістік
тұрғыдан алғанда Ливайске мұндай жаңа міндетті шешу айтарлықтай қиындық
келтірмейтіні түсінікті. Ливайстың жаңа өнімді ілгері жылжыту жөніндегі
зор күш жігеріне қарамастан, тұтынушылар бұл фирманы тек қана джинсы
маталардан тігілген киімдермен байланыстыратын қалыптасқан көзқарасты
жеңудің сәті түспеді. Ол уақытта ерлерге арналған осындай костюмдер
шығаратын дәстүрлі өндірушілер болды. Ливайс өзінің жаңа жобасымен
коммерциялық табысқа жете алмады.
3. Жаңа салаға шығумен байланысты тіркелген шығындар (жаңа
стандарттарға, дизайн талаптарына ілесіп отыру және басқалар).
4. Жаңа негізгі қорларға арналған шығындар, көптеген жағдайларда
оларды жаңа өнім шығару үшін құруға тура келеді.
5. Тауар қозғалысы жүйесіне кіру. Осы саладағы дәстүрлі өндірушілер
жаңа өндірушілер үшін олардың жұмыс істеп тұрған өткізу жүйесіне кіруі
жолында кедергілер жасауы мүмкін. Бұл жағдайда жаңа тауар өндірушілерге
тауар өткізудің өз арналарын құруға тура келеді, бұл жоғары шығындарды
талап етеді.
6. Жабдықтаудың салалық жүйесіне кіру. Бұл салада тауарды жылжыту
жүйесіндегі сияқты кедергілер кезігеді.
7. Өнімнің осы түрін өндіру тәжірибесінің жоқтығы, осының салдарынан
өнімнің өзіндік құны осы саладағы дәстүрлі өндірушілердікіне қарағанда
жоғары болады.
8. Саладағы кәсіпорындардың өздерінің мүдделерін қорғауға бағытталған
мүмкін болатын жауап әрекеттері. Мысалы, қажетті патенттерді сатудан бас
тарту, үкіметке жаңа жергілікті билік құрылымдарында өз мүдделерін
қорғаштау, осылардың нәтижесінде дәстүрлі өндірушілер салықтық және басқа
да жеңілдіктерге ие болуы мүмкін, ал жаңа тауар өндірушілерге нарыққа кіру
қиын болады.
1.3 Шетел экономикасының бәсекеге қабілеттілік
тәжірибесі
Нақты ұлттың бәсекеге қабілеттілігі өнеркәсіптің жаңалықтарды
өндіріске енгізу қабілеттілігі мен модернизациялауына тәуелді. Көріп
отырған нарық қысымы мен талабының нәтижесінде компаниялар әлемдік
нарықтағы ең күшті бәсекелестерімен күресте өздерінің артықшылықтарын
ұлғайтып отырады. Олар нарықта ішкі күшті бақталастардың, агрессивті
жеткізушілер мен жергілікті талапшыл тұтынушылардың болуынан пайда алады.
Қазіргі әлемдік ауқымдағы бәсеке өсіп отырған экономикалық жағдайда
мемлекеттің рөлі маңызды бола түсуде. Бәсекелестік күрестің негізі білімді
қалыптастыру мен меңгеруге қарай ығысқан сайын мемлекеттің рөлі өсе түседі.
Бәсекелестік артықшылық күшті жасақталған үдерістер арқылы қалыптасады және
қолдау табады.
Ұйымдардың ұлттық құндылықтарындағы, мәдениетіндегі, экономика
құрылымындағы және тарихи дамуындағы ерекшеліктер – бұлардың бәрі табысты
бәсеке қабілетіне жетуге өз үлесін қосады. Әр елдің бәсекеге қабілеттілік
құрылымында күшті айырмашылықтар болады, себебі, бірде – бір мемлекет
барлық салаларда немесе ең болмағанда көпшілігінде бәсекеге қабілетті бола
алмайды.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі М. Портердің пікірінше Бәсекеге
қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана
негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану
өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурстарын пайдаланудағы өнімділік
олардың жалақасымен анықталады, ал капитал пайдаланудағы өнімділікті
анықтайтын табыс. -Оның көзқарасынша, егер ел бәсекеге қабілеттіліктің
артықшылықтарына ие болса, онда фирма бәсеке қабілеттілігінің
артықшылықтарын барлық түрде алады, яғни экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі фирмалар мен салалардың халықаралық тұжырымдамасындағы
сұрақтың анықтаушысы болады.
Сонымен, бәсекеге қабілетті экономика бірқатар айрықша сипаттамаларды
иеленеді (шамамен 100). Оның шамамен 13 жалпы, яғни оларсыз бәсекеге
қабілетті экономика дұрыс құрылмас еді, немесе жалпы кестеде көрсетілген
сипаттамалардың 29 – ы жүйелі – функционалды жүктемелер мен бәсекеге
қабілеттіліктің детерминанттары бойынша топтастырылған. Жалпы айрықша
сипаттамалар АҚШ экономикасында – 64, Германияда – 52, Жапонияда – 54.
Халықаралық нарықта мемлекеттің бәсекелік басымдықтары детерминант
жиынтығын анықтайды, ол ұлттық ромб деп аталады (6 сурет). Ол 4
компоненттен тұрады:
1. Факторларға жағдайлар. Білікті күш немесе инфрақұрылымның болуы сияқты
өндіріс факторларындағы елдің ұстанымы белгілі бір салада бәсекелік
күресін жүргізуге қажетті.
2. Сұраныс жағдайы. Салалық өнім немесе қызметке арналған ішкі нарықтағы
сұраныс мінезі.
3. Ұқсас және қолдаушы салалар. Аталған елде халықаралық деңгейдегі
бәсекеге қабілетті жеткізуші салалар немесе ілеспе салалардың болуы
немесе болмауы.
4. Орнықты стратегия, құрылым және бақталасу. Елде компанияларды құру,
ұйымдастыру және басқару жағдайларының болуы, сондай – ақ, ішкі
бәсекенің мінезі [22].
Бұл факторлар компаниялардың пайда болатын және бәсекелесуді үйренетін
ұлттық ортаның пайда болуын анықтайды. Ромб суретінде көрсетілген әрбір шың
және ол тұтастай – халықаралық масштабтағы бәсекеде жетістікке жетуге
маңызды болатындығын көрсетеді: ресурстар мен білікті жұмыс күшіне қол
жетімділік саладағы бәсекелік артықшылығын қамтамасыз етуде қажетті;
компанияға сезілетіндей қолайлы мүмкіндіктерді қалыптастыратын ақпараттар
және олар өздерінің ресурстары мен қызметкерлерінің біліктілігін қолданатын
бағыттар; компания иегерлері, менеджерлер және жекелей қызметкерлердің
мақсаттары және өте маңыздысы, компанияны салымдар жасау мен жаңартпаларды
енгізуге мәжбүрлейтін қысымның болуы.
Сурет 6 – Елдердің бәсекелік артықшылықтар детерминанттары
Егер елдің ішінде қалыптасқан жағдай жақсы ақпараттар ағымымен және
белгілі бір өнім мен өндіріс процесіне қажеттіліктерін түсінуді қамтамасыз
етсе, компаниялар бәсеке артықшылығын алады. Соңында, егер елдің ішіндегі
қалыптасқан жағдай компанияларды ұдайы жаңартпалар енгізу мен
инвестициялауға мәжбүрлесе, онда компаниялар тек бәсеке артықшылығын ғана
алып қоймайды, сонымен қатар уақыт ағымымен қолда бар артықшылықтарды
жетілдіреді.
Бәсекеге қабілеттілікті көтеру үшін индустриялық негізді құру,
экономиканы диверсификациялау және кластерді дамыту мәселелері Қазақстан
басшыларының көңілінде жүрген мәслелер. 2005 жылы аналитикалық зерттеу
толығымен аяқталған болатын. Зерттеу кезінде ұлттық экономиканың 150-ден
астам саласы зерттелді. Зерттеу Қазақстан экономикасының алдыңғы қатарлы
секторларының бәсекеге қабілеттілігін бағалау және оларды дамыту бойынша
ұсыныстарды жасау жобасыынң шеңберінде жүргізілді. Талдау Қазақстанның
потенциалды халықаралық бәсекеге қабілеттілігін, өткізу нарықтарының бар
болуы және қол жетімдігін, негізгі және қолдаушы кәсіпорындар арасындағы
байланыс деңгейін, сонымен қатар еңбек өнімділігі мен капиталды бағалауды
зерттеу мақсатымен жүргізілген. Зерттеу нәтижесінде бірнеше перспективалы
бағыттар анықталды – бұл құрылыс материалдарын, мата, металл, тамақ
өнімдерін шығару.
Аймақтағы өндірілетін өнім мен қызметтің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру мәселесіне ТМД елдері де едәуір көңіл бөлуде. Бәсекеге қабілетті
өнім мен қызмет лезде пайда болмайды, оларды өндіру түбегейлі күшті қажет
етеді. Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болу үшін ең алдымен өнім
өндіруші өзінің ауқаттылығын өз мемлекетінде, содан соң аймақ масштабында,
ең соңында глобальді масштабта дәлелдеуі қажет. Өнім өндірушілердің
бәсекеге қабілеттілігін арттыру ТМД елдерінде еркін сауда аймағын құру
мақсатының бірі болатын. Тең шарттар озат және шебер өндірушілерге
әлсіздерді ығыстыру есебінен өз өндірісін кеңейтуге мүмкіндік берер еді.
ДСҰ-ға кіруде, Қазақстанда өндірілетін тауарлар мідетті түрде
халықаралық стандарттарға сай болуы керек. Мысалға, дамыған мемлекеттер
сауда режимдерінің либерализациясына, олардың өндірген тауарлары мен
қызметтері жоғары бәсекелестікке қарсы тұра алған жағдайда ғана барады.
Біз өкінішке орай, бүгінгі таңда ол деңгейден алыстамыз. Қолда бардың
барлығын пайдалана отырып БСҰ-ның мүшелігіне қабылдануға немесе тек ДСҰ -ға
мүше болу үшін ғана оған кіруге болмайды. Мүше болуға жұмсалған қаржы-
қаражат, осы ұйымға қатысудан алынған табыспен жабылып отыруы қажет. ДСҰ
-ға мүше болу, отандық өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің
бәсекелестігі ішкі нарықта да сыртқы нарықта да аса маңызды мәселе болып
қалады.
Жалпылай таңылған көзқарас бойынша ішкі бәсеке – бұл артық болып
көрінуі мүмкін: ол көшірмелердің өсуін күшейтеді және компанияларға үлкен
көлемді өндіріске жетуге кедергі келтіреді
Кесте 1 – Жапониядағы кейбір өнеркәсіп салаларындағы бәсекелес
компанияларды бағалау саны
Техника атаулары Компаниялар Техника атаулары Компаниялар
саны саны
Ауа кондиционерлері 13 Мотоциклдер 4
Дыбыс жазу құралдары 25 Музыкалық 4
инструменттер
Автомобильдер 9 Персоналды 16
компьютерлер
Фотоаппараттар 15 Жартылай өткізбелер 34
Автомагнитофондар 12 Тігін машиналары 20
Көміртегі жіптері 7 Кеме құрастыру 33
Құрылыс құралдары 15 Болат 5
Көшірмелер 14 Синтетикалық жіптер 8
Факс – аппараттар 10 Теледидарлар 15
Үлкен компьютерлер 6 Жүк машиналары мен 5
автобустарға резеңке
доңғалақтар
Автожүктемелер 8 Жүк машиналары 11
Станоктар 5 Жазу машинкалары 14
Микротолқынды құралдар5 Видео магнитофондар 10
Соңғы қорытындыдан шығатыны нақты елдер белгілі бір салалардағы
жетістікке ішкі жағдайларда қолайлырақ, серпіндірек және келешегі айқын
боуына байланысты жетеді.
Бәсекелестік қабілетті анықтайтын факторлар: экономикалық әлеует пен
экономиканың өсу қарқыны; өндіріс тиімділігі; халықаралық еңбек бөлінісінде
қатынасу; ішүкі рыноктың серпінділігі және сиымдылығы;ғылым мен техниканың
даму деңгейі; техникалық жетістіктерді игеру қарқыны; қаржылық жұйенің
анықтылығы, икемділігі; экономиканы мемлекеттік реттеудің ықпалы; еңбек
рыноктарының біліктілік деңгейі және олармен қамтамасыз етілгендігі;
әлеуметтік-экономикалық және ішкі саяси ахуал.
Бәсекеге жоғары қабілеттілік мына жағдайлармен сипатталады: жоғары
экономикалық бизнеспен, экономиканың құрылымымен және әлемдік сұраныстың
өзгеруіне бейімделумен; ұлттық мамандануды дәл таңдау; алғыр және ақылға
сыймайтын бәсекеден бас тарта білу; жаңа тауарлар шығаруға көше білу; жаңа
рыноктарды игеру; әлемдік сұраныстың ғаламдық құрылымын білу және қажетті
бағытта белсенді қалыптастырумен.
Дүниежүзілік рынокта сыртқы экономикалық байланыстар мемлекеттердің
саясатымен анықталады, және бірқатар тауарлар рынокқа түспейді: әлемдік
бағалармен, бәсекелестердің көп болуынан салыстырмалы төмен мамандандырумен
шарттасылады. Бұл рынокта нарықтық экономикасы дамыған елдер маңызды рөл
атқарады, олар ұлттық рынокта қолдампаздық саясатымен қорғайды, өз
тауарларын экспорттау саясатын жүргізеді, әлемдік рынокты реттеуде
мемлекеттік –монополиялық формаларын қолданады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ БАСЫМ
БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайы
Әлеуметтік-экономикалық дамуды, отандық технологияларға негізделген
Қазақстанның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету міндеттерін
елдің технологиялық даму стартегиясы мен басымдықтарын әзірлеусіз шешу
мүмкін емес.
Тиімді ғылыми-технологиялық дамуды қамтамасыз ету үшін алдымен ғылыми,
қаржылық және материалдық ресурстарды тиімді пайдаланып, шоғырландыру
қажет. Қазақстанның индустриалды дамыған елдер қатарына қосылуына қол
жеткізудегі ғылыми-техникалық, өндірістік жағдайына тоқталмас бұрын, оның
Кеңес одағы кезіндегі индустриализациялау кезеңіне қысқаша шолу жасағанды
жөн көрдік.
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан экономикасына көшпелі мал
шаруашылығы мен әлсіз дамыған жер өңдеуге негізделген дәстүрлі экономика
тән болатын. Ол кездері жергілікті шикізатты өңдеуші өнеркәсіптің негізі
енді қаланып келе жатты.
Қазақстан өнеркәсібінің дамуындағы маңызды кезең ХХ ғ. 20–40 жылдарын
қамтиды. Қазақстанда индустриализациялау үдерісі ел аумағын жаппай
геологиялық зерттеуден және темір жолдарды салудан басталды десе де болады.
Елдің табиғи байлықтарын зерттеудің арқасында көптеген пайдалы қазбалардың
кен орындары ашылып, елдің КСРО-ғы экономикалық орны мен рөлі айтарлықтай
өзгерді. Пайдалы қазба кен орындары Қазақстанда ауыр индустрияны дамытудағы
негізгі артықшылық болды. Индустриализациялау кезеңінде түсті және қара
металлургия, машина жасау, мұнай өңдеу, көмір, химия өнеркәсіптері
қалыптасты. Осы салалар ұзақ жылдар бойы республиканың индустриалды бет-
бейнесін айқындап келді. Қазақстанға сол кездері көптеген қаржы салымдары
бағытталып, Шымкент қорғасын, Балқаш мыс балқыту, Ақтөбе химия
комбинаттары, Рудный Алтай түсті металлургия зауыты, Қарағанды электр
стансасы, көмір шахталары, тамақ өнеркәсібі сияқты ірі индустрия ошақтары
қалыптаса бастады. Кейіннен Алматыда аяқ киім және тігін фабрикалары,
Шымкентте, Семейде, Ақтөбеде, Павлодарда ет комбинаттары, ал Жамбылда,
Меркеде, Талдықорғанда қант зауыттары іске қосылды.
Қазақстанның КСРО құрамында болған кездерінде елдің өнеркәсібін
қалыптастыруға бөлінген капитал салымдары негізінен ауыр өнеркәсіпті
дамытуға бағытталды.
Бұл салаға капитал салымы – 83,6%-ды, соның ішінде түсті металлургия –
44,5%, мұнай – 20%, көмір – 15,3%, химия – 4,8%, электроэнергетика – 8,5%-
ды құраған. Сонымен бірге азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары да
іске қосылып, елдің экономикасы өндіргіш күштерді, ресурстарды
орталықтандыру негізінде жоспарлы шаруашылық арқылы дамуға мүмкіндік алды.
Қазақстан индустриясының 93% орталықтан басқарылып, жұмсалынған
капиталдың 70% өнеркәсіптің өндіруші салаларын дамытуға бағытталды.
Өнеркәсіпті дамытуға жұмсалған күш-қуаттың ауыр индустрияда шамадан тыс
шоғырлануы өнекәсіптің өңдеуші салаларын дамытуда кері әсерін тигізді.
Елдің өнеркәсібі негізінен КСРО кезіндегі бүкіл одақтас
республикалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы себебінен бір
жақты, негізінен шикізатпен жабдықтаушы ретінде қарастырылды. Осылайша,
Қазақстан КСРО-ның халық шаруашылығы кешенінің құрамдас бөлігіне айналды.
Бірақ Қазақстанның тау-кен, металлургия, химия өнеркәсіптік индустриалды
кәсіпорындары одақтың билігінде болғандықтан, ҒЗТКЖ бойынша жұмыстардың
негізгі үлесі республикадан тыс Ресейде, Украинада, Белоруссияда орналасқан
ғылыми орталықтарда жүргізілді. Себебі ірi ғылыми зерттеулер, әзiрлемелер
және ғылыми мектептер Ресей Федерациясында, Украинада және Беларуссияда
басымдықпен шоғырланды. Ал қазақстандық ғылыми орталықтарда капитал
сыйымдылығы да, ғылыми сыйымдылығы да аса маңызды емес жұмыстар жүргізіліп
отырды. Дегенмен, республикада катализ, органикалық синтез, микробиология,
металлургия саласында әлемдiк деңгейдегі күшті ғылыми мектептер қалыптасты.
Қазақстанның Ресеймен салыстырғанда төртінші және бесінші технологиялық
укладты (ТУ) сипаттайтын қорғаныс, азаматтық машина жасау салаларындағы
үлесі өте төмен, керісінше үшінші және одан да бұрынғы технологиялық
укладты сипаттайтын агроөнеркәсіп кешенінің үлесі жоғары. Қазақстан
экономикасы ТУ-дың арақатынасын келесідей бағалауға болады: бесінші уклад
кейбір жекелеген салаларда ғана, бірақ оның жиынтық өнімдегі статистикалық
мәні өте аз, төртінші уклад-13; үшінші уклад және одан да бұрынғы укладтар-
23 (1990–1991 жылдарға қатысты) [53, 75 б.].
Қазіргі таңда өңдеуші салалардың құрылымы көп укладты, соның ішінде
үшінші технологиялық уклад басым (болат, электр қуаты, органикалық емес
химия, ауыр машина жасау). Елде төртінші ТУ қалыптастыру және нығайту
шаралары қолданылуда. Оның ядросын келесідей салалар құрайды: автокөлік
жасау, трактор жасау, түсті металлургия, ұзақ мерзімді тұтыну тауарлары,
синтетикалық материалдар, органикалық химия, мұнайхимия, мұнай өндіру және
өңдеу. Ал бесінші ТУ тек қалыптасу үстінде. Оның ядросына: электронды
өнеркәсіп, есептегіш, оптикалық-талшықты техника, бағдарламалық қамтамасыз
ету, телекоммуникация, робот жасау, авиаөнеркәсіп, газ өндіру және өңдеу,
ақпараттық қызмет жатады [54, 87 б.].
Дамыған елдер бесінші ТУ-мен қатар алтыншы ТУ (биотехнология, ғарыштық
технология, қазіргі химия) салаларын дамытуға бет бұруда. Ал Қазақстанның
өңдеуші салалары әлі күнге дейін ел халқының қажеттіліктерін тұтыну
заттарымен толық қамтамасыз ете алмай отыр. Сондықтан да ішкі рынокты
отандық өндірушілердің тауарларымен салыстырғанда сапасы жоғары импорт
тауарлары жаулап алуы жалғасуда.
Қазіргі таңда Қазақстанның барлық өңірлерінде өндіріске халықаралық
стандарттарды енгізу жөнінде жұмыстар белсенді жүргізілуде. Мысалы, Ақмола
облысында 5 машина жасау кәсіпорындары, 4 ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу,
2 тау-кен рудасы өндірісінде, Жамбыл облысында
37 шаруашылық субъектілерінде, Маңғыстау облысында 62 кәсіпорында сапаның
ИСО сериясының 9000 және 14000 халықаралық стандарттары енгізілген .
2004 жылы ҚР Статистика бойынша агенттігі аймақтық органдармен бірге
өндірістің инновациялық дамуы жөнінде екі конъюнктуралық зерттеу жүргізді.
Осы зерттеу нәтижесі бойынша 2005 жылдың І жартысында сұрақ жүргізілген 269
ұйымның 56% ғана инновациялық қызметпен шұғылданған. Олар инновациялық
қызметпен шұғылданудағы негізгі мақсаттарын келесідей атады:
– ұйым мәртебесін өсіру (44%);
– инновациялық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру (36%);
– қоғамға және ұйымға қатысты әлеуметтік жауапкершілік (34%);
– пайданы өсіру (20%);
– сұранысты арттыру, инновациялық өнім айналымын және өткізуді арттыру
(18%);
– төтеп беруді қамтамасыз ету (13%) [55, 85б].
Зерттеу кезінде ұйымдардың ғылыми-техникалық күш-қуатына, олардың
зерттеу базасына, қызметкерлердің біліктілігіне, қаржылық ресурстармен
қамтамасыз етілуіне, инновациялық цикл бағыттарына, қазіргі жағдайына баға
беру негіз болады. Сұрақ жүргізілген ұйымның 34% қазіргі инновациялық
циклдың ғылыми-техникалық дайындық фазасын құраса, 27% – жаңа өнімді
(жаңа технологияны) игеру сатысында, ал 39% – іргелі зерттеулер
жүргізумен айналысады.
Жаһандық техникалық-экономикалық даму үрдістеріне қосылу бірқатар
алғышарттардың болуын талап етеді. Мәселен, адамдардың білім деңгейінің
жоғары болуы, дамыған өнеркәсіптік кешенмен қамтамасыз етілуі, сыртқы
капиталға, ақпарат көздеріне және басқа да ресурстарға қолжетімді болуы
сияқты алғышарттар. Қазақстанда осы аталғандың барлығы да бар.
Кесте 2 – Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыруға кері әсер
етуші факторлар
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыруға кері әсер етуші
№ факторлар
1 2
әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi және отандық өндірушілердің
шетелдік өндірушілермен салыстырғанда бәсекелік қабілеттілігінің төмен
болуы;
біржақты шикізат өндірісіне бағыттылығы;
өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi, өндіріс салаларының
шығындық сипаттылығының басымдылығы;
кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы,
негiзгi қорлардың табиғи және сапалық тозуы;
ғылым мен өндіріс салалары арасындағы тығыз байланыстың жоқтығы,
зиялылардың кетуі, мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен
қайта даярлаудың қазiргi заманғы жүйесiнiң болмауы;
жаңа технологияларды лицензиялау деңгейінің төмен болуы,
интеллектуалды меншік құқығын қорғаудың дамымауы;
экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;
2 – кестенің жалғасы
1 2
инфрақұрылымға қарсы саясаттың монетарлы құралдарына көп көңіл бөлу,
нақты және қаржы секторлары арасындағы теңгерімсіздік;
банктердің экономикаға инвестиция салу белсенділігінің төмендігі;
бизнестің іскерлік белсенділігінің төмендігі
Ескерту – Зерттеушілердің еңбектерінің негізінде автормен құрастырылған.
Қазіргі таңда әлемдік экономиканың жаһандануы барысында Қазақстан
экономикасы бірнеше түбегейлі қиыншылықтарға тап болып отыр. Олардың
негізгілерін көрсетелік.
2-кестеде сипатталынған ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне
кері әсер беретін факторлармен қатар басқа да кемшіліктерді атауға болады.
Олар: технологиялық жаңа ұсыныстарды енгiзудiң және оларды рынокқа
шығарудың қазіргі заманғы тетiгiнiң болмауы; инновациялық жобаларға
жәрдемдесетiн, технологиялық парктер және мамандандырылған бизнес-
инкубаторлар, тәуекелдi қаржыландыру қорлар желісінің (венчурлiк қорлар),
олардың жедел өсу кезiндегi фирмаларды қолдаудың арнайы қаржылық
тетіктерінің, дамыған инфрақұрылымдық элементтердiң болмауы; ішкі рынокта
озық технологияларға және өнеркәсіптік жаңа ұсыныстарға төлем қабілетті
тапсырыстың болмауы; ғылым және ғылыми-техникалық жетістіктерді
қажетсiнетiн өнiмдердiң отандық рыногының әлсіздігі.
Қазақстанда ғылыми сыйымды технологияларды халықаралық рынокқа шығаруда
да кездесетін мәселелер жеткілікті. Мәселен, маркетинг және жарнама
саласында тәжірибенің жеткіліксіздігі. Ол үшін халықаралық рынокта өз орнын
тауып, сенімді орнығу үшін өндірісті ұйымдастырып, маркетингтік зерттеулер
жүргізіп, мемлекет тарапынан қаржылық және сыртқы экономикалық қолдауды
пайдалану қажет.
Кесте 3 – Дүниежүзілік бәсекеге қабілеттілік және оның ТМД елдеріне
арналған құрауыштары жөніндегі деректер
Елдер
М. Портердің пікірінше елдің әл-ауқат жағдайы мирас болып мұраға
қалмайды, ол жасалады. Ол елдің табиғи байлығынан немесе пайыздық
қойылымынан және валюта құнынан өсіп-өнбейді [48, 8 б.]. Оның
дәлелдеуінше, елдің әл-ауқат жағдайын салыстырмалық емес, бәсекелестік
артықшылығы жасайды. Портер теориясына негіз болған идея ол бағалық емес
бәсекеге қабілеттілік, яғни экономиканың өз өнімін бағадан басқа
факторларды пайдалана отырып өткізе білу қабілеті.
Портер моделінде бәсекелік артықшылықтары қатарындағы Қазақстан үшін
қазіргі таңда ең басымдысы ол табиғи байлық қоры болып отыр. Табиғи
байлықтың экономикалық даму үшін маңызды факторларының бірі болғанымен де
ол адам дамуына, яғни оның өмір сүру сапасын, тұрмыс деңгейін сапалы
дәрежеге шығара алмайды.
Ал сапалы өмір суру деңгейі материалдық және материалдық емес
игіліктердің, оның ішінде жеке басының қауіпсіздігі, адам құқықтарының
қорғалуы, сапалы білім алу, медициналық қызмет көрсету, мәдени дамуы, еңбек
шарттарының орындалуы және басқалардың болуымен анықталады.
Сурет 7 – Бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторлары жүйесіндегі
инновациялық даму үлгісі
Портердің бәсекелік ромб үлгісін пайдалана отырып, бәсекеге
қабілеттілікті арттыру факторларын елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері
1.1Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің маңызы мен рөлі 6
1.2Экономиканың бәсекеге қабілеттілік ерекшеліктері 9
1.3Шетел экономикасының бәсекеге қабілеттілік тәжірибесі 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ БАСЫМ
БАҒЫТТАРЫН
ТАЛДАУ
2.1Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайы 19
2.2Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік 25
өндірісін басқару жағдайын талдау
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1Мемлекеттің бәсекеге қабілетті өнім өндірудегі механизмдерін 26
жетілдіру
3.2Экономиканың бәсекелестік басымдықтарын қамтамасыз етудегі 32
мемлекеттік шаралар
ҚОРЫТЫНДЫ 39
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Ғылыми жұмыстың өзектілігі. Мемлекеттің экономикалық жетістігін анықтау
үрдісінде еліміздің бәсекеге қабілетті болуы мен оны әріқарай дамыту
механизмдерін жетілдіру ісіне баса назар аударылады. Өйткені ұлттық
шаруашылықтың экономикалық тиімділігін басқару жолдарын жетілдіру
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі жоспарының негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады. Ең бастысы – экономиканың бәсекеге қабілетті моделін таңдау,
басым салаларды анықтау, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыратын қолда
бар экономикалық мүмкіншіліктерді анықтау, сондай-ақ сыртқы экономикалық
бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан бәсекелестік байланыстарды дамытуға әсер
ететін механизмдер мен факторларды анықтау жөніндегі мәселелер туралы сөз
қозғалады. Осы және басқа да мәселелердің шешімін табу Қазақстанда
толыққанды зерттелмеуі экономиканың тұрақты дамуына қиындықтар туғызып
отыр.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай
бағытта дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, бұрын
социалистік даму үрдісінде болып келген Қазақстан үшін АҚШ немесе Жапония
сияқты дамыған ел экономикасы үлгісін көшіру мүмкін емес еді. Ол кезде
Малайзия сияқты дамушы елдің мысалын зерттеу біздің экономика үшін
анағұрлым қолайлы болатын. Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың
екінші сатысынан үшінші сатысына – инновациялық даму бағытына бет бұруда.
Бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету де осы инновация мәселесімен тығыз
байланысты. Осыған орай, елімізде қабылданып, іске асырылып жатқан
индустриалды-инновациялық дамуды жеделдету стратегиясын айтуға болады. Ал
инновациялық дамуда біз үшін аса пайдалы болатын үлгі - әлемнің ең озық
елдерінің экономикалық даму үлгілері. Өйткені дәл осы елдер - әлем бойынша
ғылым мен технологияны дамытуға өкімет тарапынан аса мән беретін
мемлекеттер. Әлемнің жетекші елдері дәл осы ғылыми-техникалық дамуға зор
мән берудің арқасында қысқа мерзім ішінде әлемдегі ірі экономикалық
державаға айналды. Олай болса, қазіргі таңда, яғни, ХХІ ғасырдың басында
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарынан орын алуды көздеген
Қазақстан үшін экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету
мәселесін зерттеу қажеттілігі туындайды. Осындай күн тәртібіне қойылған
маңызды мәселелер зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Қазақстан экономикасын барынша бәсекеге қабілетті етудегі мемлекеттің
рөлін ғылыми негіздеу мен жалпы Қазақстанға қатысты салалық, аймақтық және
ұлттық деңгейде бәсекелестік мәнін анықтау, экономиканың бәсекеге қабілетті
болу ерекшеліктерін зерделеу отандық және шетелдік ғалымдардың теориялары
мен көзқарастарын кешенді әрі жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді.
Бәсекелестік пен бәсекеге қабілеттілік, экономиканың тұрақты дамуы сияқты
мәселелер көптеген ғалымдардың еңбектерінде жарық көрген.
Отандық экономика әдебиеттерінде мемлекеттің немесе аймақтың бәсекеге
қабілеттілік түсінігі біржолата анықталып, қалыптаспаған. Өтпелі экономика
жағдайындағы бәсекеге қабілеттілік және ондағы басқару мәселесінің кейбір
аспектілері көптеген қазақстандық экономист-ғалымдармен зерттелген.
Ғылыми жұмыстың мақсаты - Қазақстан экономикасының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру және оны шешудегі мемлекеттің рөлін айқындау,
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында мемлекет тарапынан
жүргізілетін шараларды ұсыну және оны әрі қарай дамыту мәселелерін зерттеу
болып табылады.
Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:
- бәсекеге қабілеттілік және экономиканың бәсекеге қабілеттілігі
түсініктерінің ара жігін ажырату, оларға берілген анықтамаларды жүйелеу;
- экономиканың бәсекеге қабілеттілігін көтерудің мәні мен мазмұнын
анықтау;
- ұлттық бәсекелестік басымдықтарын қамтамасыз етудегі мемлекеттің
ролін айқындау;
- экономиканың бәсекеқабілеттілігін көтеру шараларының ерекшеліктерін
анықтау;
- мемлекеттің бәсекеге қабілетті өнім өндірудегі механизмдерін жетілдіру
бойынша ұсыныстар әзірлеу;
- Қазақстан экономикасын бәсекеге барынша қабілетті етудің жолдарын
ұсыну.
Зерттеу пәні: Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы мемлекеттік шараларды қалыптастырудың ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан экономикасының анағұрлым бәсекеге
қабілетті салалары алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасындағы экономиканың
бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайына бағалау жүргізіліп, оған әсер
ететін үдерістерге талдау жасалынды. Жасалынған талдау барысында келесі
нәтижелерге қол жеткізілді:
- бәсекеге қабілетті өнім өндірудің механизмдері көрсетіліп, оларды
жетілдіруге қатысты тұжырымдар жасалынды;
- бәсекелестік қабілеті бар аграрлық өндіріс қалыптастыру бойынша
мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістері анықталған;
- экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жолдары айқындалды.
- өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында және экономикалық
қауіпсіздікті нығайту үшін аграрлық өндірістегі салық салудың тәжірибесі
және оның шет елдердегі үлгілері жинақталған;
- агроөнеркәсіптік кешенінің даму стратегиясының негізгі бағыттары;
Арттыру жолдарын айқындау барысында экономиканы әртараптандыруды және
оның бәсекеге қабілеттігінің өсуін қамтамасыз ететін басым секторларын
дамыту және экономиканың басым секторларын дамытудың әлеуметтік тиімділігін
күшейту және инвестициялық жобаларды іске асыру ұсынылды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері ретінде бәсекеге
қабілеттілік деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер проблемасын қарастырған
отандық және шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Ғылыми жұмыс
тақырыбы бойынша мәселелерді зерттеу барысында ҚР-ның заңдары, Үкімет
қаулылары, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы, ҚР Президенті
Н.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдаулары, жыл сайынғы
бәсекеге қабілеттілік туралы анықтама мен басқадай материалдар негізге
алынды.
Ғылыми жұмыста ресми статистикалық мәліметтер, мерзімдік баспа
мәліметтері пайдаланылды.
Экономикалық зерттеулердің жалпы-ғылыми әдістері мен тәсілдері
қолданылды: монографиялық, экономико-статистикалық, есепті- конструктивтік,
эксперттік және басқалар.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Ғылыми жұмыс 40 бет көлемінде баяндалған,
соның ішінде 5 кесте және 9 сурет бар. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімі экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің
теориялық негіздеріне арналған. Бұл бөлімде Экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің маңызы мен рөлі, экономиканың бәсекеге қабілеттілік
ерекшеліктері, шет ел экономикасының бәсекеге қабілеттілік тәжірибесі
қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің қазіргі жағдайына бағалау жүргізіліп, оған әсер ететін
үдерістерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлім экономиканың бәсекеге қабілетті өнімдерін мемлекеттік
реттеу жолдарын жетілдіру мәселесіне арналған. Осы бөлімде мемлекеттің
бәсекеге қабілетті өнім өндірудегі механизмдерін жетілдіру және бәсекеге
қабілеттілікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік шаралар қарастырылған.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде қарастырылып отырған мәселеге қатысты
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
1 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері
1.1 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің маңызы мен рөлі
Нарықтық экономикада әрбір тауар өндіруші өзінің шығаратын
өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды көздейді. Өйткені бәсекеге
ортаның дамуы шығарылатын өнімнің сапасын арттыруға, бағаны төмендетуге
ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға
итермелейді. Ғылыми әдебиеттерде және үйреншікті қарым-қатынаста мұндай
қақтығысу бәсекелестік деген атқа ие болды [2]. Бәсеке ұғымы бәсекелестік
деп аталатын экономикалық категория негізінде жатыр.
Қазақстан Республикасы Бәсекелестік туралы Заңында: бәсекелестік –
дербес жасаған іс - әрекеттері тиісті тауар нарығындағы тауарлар
айналысының жалпы жағдайына олардың әрқайсысының бір жақты ықпал ету
мүмкіндігін тиімді шектейтін нарық субъектілерінің жарыспалылығы деп
көрсетілген [3].
Ең алдымен, обьекттің және субъекттің бәсекеге қабілеттілігі ұғымын
айыра білу қажет. Обьекттің бәсекеге қабілеттілігі (өнім мен қызмет)
ұйымдастырушылық, басқарушылық, өндіру функцияларын орындау арқылы жүзеге
асатын нақты шаруашылықтың экономикалық субъектісінің қызметі үрдісінде
қалыптасады. Шаруашылықтың экономикалық субъектісінің бәсекелесу, бәсеке
күресінде жеңіске жету, оның бәсекелесу ерекшелігінде көрінетін, субъектіге
өз тұтынушыларын сақтауға, жаңа тұтынушыларды тартуға және өтімнің жаңа
нарығын жаулап алуға мүмкіндік туғызуы – субъекттің (фирманың) бәсекеге
қабілеттілігін сипаттайды [4]. Бәсекеге қабілеттілік экономикалық
категория ретінде нарықтың әр түрлі деңгейінде және сегментінде бәсеке
әрекетінің көптеген факторларын пайдаланудың функционалды нәтижесін
білдіреді. Бәсекеге қабілеттілік термині көптеген отандық және шет ел
зерттеушілерінің еңбектерінде қарастырылған. Өз атауы көрсетіп тұрғандай,
бәсекеге қабілеттілік – бұл, ең бірінші бәсекелесу немесе бақталасу
қабілеті.
Бәсекеге қабілеттілікті түсіндіру ерекшелігін бірнеше деңгейде
қарастырайық:
─ мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі
─ аймақтың бәсекеге қабілеттілігі
─ өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі
─ өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
Әр түрлі деңгейдегі бәсекеге қабілеттілік түсінігінің арасында ішкі
және сыртқы тығыз тәуелділік бар. Бір жағынан, мемлекеттік және салалық
бәсекеге қабілеттілік нақты бір өнім өндірушілердің бәсекеге қабілетті өнім
өндіру қабілетіне байланысты. Екінші жағынан, бәсекеге қабілетті өнім
өндіру мемлекет пен аймақтағы өнім өндірушілерге жасалған жағдайда ғана
жүзеге асуы мүмкін.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі көп жағдайда кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін, оның қаржылық-экономикалық күйі мен атағын анықтайды.
Бірақ, бұл мына жағдайда ғана мүмкін, егер өткізілген өнімнің құрылымында
бәсекеге қабілетті өнімнің еншісіне түскен түсімнің көп бөлігі және
кірістің едәуір бөлігі келсе.
Фатхутдинов Р.А. өзінің еңбегінде барлық деңгейдегі бәсекеге
қабілеттілікті өнімнің бәсекелік артықшылығының ішкі факторы ретінде
анықтаған. Оның пайымдауынша, мемлекет, салалық, аймақтық, ұйымның
деңгейінде бәсекенің артуымен өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралды
және жеке көрсеткіштері жақсарады [5].
Біздің көзқарасымыз бойынша, бәсекеге қабілеттіліктің барлық
деңгейінің екіжақты байланысы бар (сурет 1). Яғни, төмен тұрған деңгейдің
обьектісінің бәсекеге қабілеттілігі жоғары деңгейдегі обьектінің бәсекеге
қабілеттілігінің факторы болып табылады. Өз кезегінде, жоғары деңгейдегі
обьекттер төменгі деңгейдегі обьекттердің бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ететін жағдай жасайды.
Бірақ, бір деңгейдің обьектісінің бәсекеге қабілеттілігі басқа
деңгейдің обьектісінің бәсекеге қабілеттілігіне әр кезде де әсер ете
бермейді. Мысалға, бәсекеге қабілетті өнім өндіру көп шикізатты қажет етуі
мүмкін және үлкен шығынға әкелуі мүмкін, бұл нарық жағдайында тиімділіктің
төмендеуіне, кірістің азюына, кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауына
әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайда қосымша қаржыландыру қажет, бұл
нәтижесінде өндірушінің бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.
Сурет 1 - Әр түрлі деңгейдегі бәсекеге қабілеттіліктің өзара байланысы
Өнімнің, өнім өндірушінің бәсекеге қабілеттілігін және салалық
бәсекеге қабілеттілікті біріктіретін, әлемдік нарықта мемлекеттің жағдайын
сипаттайтын синтетикалық көрсеткіш болып мемлекеттің бәсекеге қабілеттілік
көрсеткіші табылады.
Жалпы түрде, мемлекеттік бәсекеге қабілеттілікті еркін бәсеке
жағдайында мемлекеттің әлемдік нарықтың талаптарын қанағаттандыратын өнім
мен қызмет өндіру қабілеттілігі ретінде анықтауға болады.
Жалпы алғанда, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі бірнеше маңызды
қасиеттерге ие:
1) бәсекеге қабілеттілік – салыстырмалы шама, яғни ол ұқсас өнімдермен
теңестіру арқылы анықталады;
2) ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді, тауардың
өмірлік цикліне және басқа да жағдайларға тәуелді;
3) әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне
өздігінше әсер етеді. Сондықтан, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
құбылмалы сипатқа ие;
4) бәсекеге қабілеттілік нақты, яғни ол өнімнің белгілі бір түріне,
нарыққа, ҒТП даму деңгейіне, қоғамдық еңбек жүйесіне және т.с.с.
байланысты;
5) бәсекеге қабілеттілікке әсер етуге болады, ол оның құндылығын арттыру
үшін маңызды .
Осы жағдайларға байланысты бәсекеге қабілеттілік жүйелі түрде, уақытқа
және қоғамдық талаптарға сай тұтынушы үшін де, өндіруші үшін де зерттеу
қажет.
М. Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегінде қалыптасқан теориялық
ұстанымға сәйкес жекелеген уақыт аралығындағы дамуын анықтайтын негізгі
төрт қозғалыс күшіне немесе ынтаға сәйкестендірілген ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігінің ерекше төрт сатысы бөліп көрсетіледі (2 – сурет).
Сурет 2 –Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің даму сатылары
Өндіріс факторлары негізіндегі бәсеке.
Аталған сатыда іс жүзінде барлық ұлттық салалар әлемдік нарықта
ойдағыдай әрекет етуде, бәсеке күресіндегі өзінің артықшылықтарына негізгі
өндіріс факторларының арқасында жетуде: табиғи ресурстар, ауыл шаруашылығы
мәдениетіндегі өнімді өсіруге қолайлы жағдай, жартылай білікті арзан жұмыс
күші.
Осындай экономикада ел ішіндегі фирмалар арасындағы бәсеке қарапайым
және қол жетімді технологияны талап ететін салаларда өнімнің бағасын
төмендету негізінде айрықша жүреді. Өндіріс факторына сүйемелденген
экономикада ішкі нарыққа бағдарланған салалар ауқымы импорттық тауарларды
алмастыратын отандық алмастырушыларды құру арқылы кеңейтіледі.
1.2 Экономиканың бәсекеге қабілеттілік ерекшеліктері
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі әр текті және әр бағытта
көптеген факторларға байланысты. Өнімнің нарықта нәтижелі сатылуына әсер
ететін факторлар объективті емес, тұтынушылардың субъективті қабылдауына
байланысты. Мұндай факторлар экономикалық әдебиетте табыстың стратегиялық
факторлары немесе табыстың негізгі факторлары деген атауға ие болған.
Табыстың стратегиялық факторлары өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтайды.
Әдебиеттердің талдауы көрсетіп отырғандай, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
факторларын жіктеудің бірнеше түрлері қалыптасқан.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын факторларды екі негізгі топқа
бөледі. Олар: субъективті және объективті. Көптеген ғалымдардың пікірлері
бойынша, субъективті факторлар өндірушіге байланысты емес, оларға
психологиялық және жеке тұлғалық факторлар жатады, мәселен, тұтынушылардың
ұстанымдары, әдеті, салты және т.б.
Объективті факторлар өндірушіге тікелей (сапа деңгейі) немесе жанама
(сатылған өнімге техникалық қызмет көрсету, делдал ұйымдардың қызметі және
т.с.с.) түрде байланысты болады.
Осы жіктеуге ұқсас, өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін
факторларды эндрогендік және экзогендік деп бөледі.
Эндрогендік факторлар өндірістік кәсіпорынның мүмкіндіктерін сипаттайды
және өнімнің техникалық – экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Экзогендік факторлар - әлемдік нарықтың немесе импорттаушы мемлекеттің
өнеркәсіптік тауарлар нарығының қажеттіліктерін және тауарға деген
сұранысты анықтайды. Мұндай жіктеу дұрыс, алайда, біріншіден, ол бағаның
өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін фактор екендігін ескермейді,
екіншіден, өндіруші тарапынан әсер ететін факторларды нақтылауды қажет
етеді, өйткені өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету өндірушіге
байланысты.
Тауардың өмірлік цикліне байланысты бәсекеге қабілеттіліктің факторлары
екі топқа бөлінеді :
- өнімді дайындау мен өндіру барысында пайда болатын факторлар –
техникалық деңгейі мен дайындау сапасы;
- өнімді нарықта өткізу үдерісіне әсер ететін факторлар –
тұтынушының сатып алу шығындары мен тұтынушының талабын
қанағаттандыру (жеткізу, сатудан кейінгі техникалық қызмет
көрсету және т.б.).
А. Трубилин бәсекеге қабілеттіліктің факторларын сыртқы, сапалық және
экономикалық деп бөледі. Оның пікірінше, сыртқы факторларға экономика мен
нарықтың даму үрдістері, ғылыми – техникалық ілгерілеу, тұтыну
құрылымындағы өзгерістер, нарық құрылымы және бәсекелестер құрамы жатады.
Сонымен қатар, мұнда кәсіпорынның имиджі мен танымалдылығы, өндіруші
мемлекеттің беделі де үлкен мәнге ие.
Екінші топ факторларын қазіргі қолданыстағы стандарттар, мөлшерлер,
ұсыныстар анықтайтын өнімнің қауіпсіздігі, ұзақ мерзімге сақталынуы да осы
топқа кіреді. Өнімнің сапасын анықтау халықаралық стандарттау ұйымының
(ИСО) талабымен жүргізіледі.
Бәсекеге қабілеттілікке әсер ететін үшінші топтағы факторларға өнімнің
өзіндік құны мен бағасын қалыптастыратын экономикалық көрсеткіштер жатады.
Әлемдік тәжірибеде өнімнің бәсекеге қабілеттілігі келесі факторлармен
анықталады:
- өнім сапасының нарықтың және нақты тұтынушының талабына сай
болуымен;
- сатып алуға, жеткізуге кеткен шығындармен;
- тұтынушыға тиімді уақытта жеткізу жағдайымен;
- кәсіпорынның нарықтағы беделімен және сенімді әріптес
болатындығы туралы дәлелімен.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі 3 – суретте көрсетілген негізгі кешенді үш
факторға тәуелді:
1) міндет - өнімді қандай мақсатқа пайдаланатынын, оның функционалдық
мүмкіндіктерін, сол арқылы осы өнімді тұтынушылар тобын анықтайды;
2) жоғары сапа – бағалық емес бәсекеде үлкен мәнге ие. Сондықтан, сапаны
өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің кешенді көрсеткіштері ретінде
қарастыруға болады;
3) баға – тауар құнының ақшалай көрінісі. Өнімге деген сұраныс пен ұсыныс
тең болғанда баға мен құн да теңеседі. Ұсыныстың сұраныстан артуы
бағаны төмендетеді, ал керісінше, нарықтағы сұраныс артса, онда
өнімнің бағасы құнынан әлдеқайда жоғары болады. Нарықтық экономика
жағдайында баға объективті экономикалық заңдылықтарға, ең алдымен құн
заңына сай қалыптасады. Бағалық бәсеке кезінде төмен баға өнімнің
бәсекеге қабілеттілігінің кепілі болады.
Төменде аталған үш факторды кешенді түрде қарастырған жөн. Көп
функционалды міндеті, жоғары сапасы және тиімді бағасы бар өнім бәсекеге
қабілетті бола алады. Бұл факторлар үнемі бір – бірін толықтырып отырулары
қажет.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторларды техникалық,
экономикалық және әлеуметтік – ұйымдастырушылық деп те бөлуге болады.
Техникалық факторлар тауардың техникалық – конструкторлық сипатын,
оның міндеті мен белгілі бір топқа қатысын, адам ағзасы мен психикасына
сәйкестігін бейнелейтін эргономикалық көрсеткіштерін сипаттайды.
Сурет 3 – Бәсекеге қабілеттіліктің кешенді үш факторы
Экономикалық факторлар өнімді өндіруге кеткен шығындармен, оның
бағасымен, тауарды сату кезіндегі шығындармен және басқаларымен анықталады.
Әлеуметтік – ұйымдастырушылық факторлар тұтынушылардың әлеуметтік
құрылымын, олардың ұлттық ерекшеліктерін, өндірістің, өткізудің және
тауарды жарнамалаудың ерекшеліктерін көрсетеді.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторларды бір топ
авторлар бағалық және бағалық емес факторларға бөледі.
Бағалық факторларға тауарды сатып алу бағасын (жеңілдіктерді, төлеу
мерзімін ескере отырып) жатқызуға болады. Тауардың сатылу бағасы өнімді
өндіруге және өткізуге кеткен шығындардан, өндірушінің табысынан, түрлі
салықтар мен алымдардан құралады. Сондықтан да, бағалық бәсеке кезінде
өндірушілер шығындылықты төмендетуге үлкен мән береді. Бұл бағаны өнімнің
бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін негізгі фактор ретінде қалыптастырады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін бағалық емес факторларға:
өнімнің сапасын, ұйымдастырушылық – коммерциялық жағдайларды, сауда
маркасының имиджін және өндірушінің беделін жатқызуға болады. Бұл жерде
өнімнің сапасы оның тұтынушылық қасиетін анықтайды және сол үшін маңызды
болып есептеледі. Ұсынылып отырған өнім тұтынушы тарапынан сыналып, басқа
ұқсас өнімдермен салыстырылады. Өнімнің қасиеті тек оның сапасына ғана
емес, сол өнімнің құрамына кіретін заттардың жоғары сапасына да байланысты.
Алайда, тұтынушыға өзі үнатқан өнімнің сапасымен қатар, ол өнімді сату
жағдайлары да үлкен әсер береді. Өнімді жеткізіп беру, белгілі бір
жеңілдіктер көрсету, өнімнің бұзылмауына кепілдік беру, несиеге беру және
т.с.с. тұтынушының бір өнімнен екінші өнімді таңдауына ықпал етуі мүмкін.
Бағалық емес фактор нарыққа ұзақ уақыт өнім шығарып жүрген,
тұтынушылардың талғамынан шыққан өндірушілер үшін өте маңызды болып келеді.
Өйткені, біркелкі өнімдердің ішінен тұтынушы өзіне жақын, таныс, сауда
маркасы сенім білдіретін өндірушінің өніміне басқа өнімдерге қарағанда
жоғары баға беруге де дайын. Осы жағдайлардың өзі – ақ өндіруші үшін
бағалық емес факторлардың қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
Сурет 4 – Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын факторлар
Бұл факторлардың әрбірі, тиісті дәрежеде өнімнің бәсекеге
қабілеттілігінің қалыптасуына әсер етіп отырады. Кейбір жағдайларда сыртқы
факторлар ішкі факторларға қарағанда өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне
көбірек ықпал етеді. Өйткені, мемлекеттің әлемдік нарыққа шығуда және ішкі
нарықты қорғауда ұстанып отырған саясаты, халықтың әл – ауқатына байланысты
тұтынатын тауарларының мәзітін өзгертуі, пайдаланылатын шикізат сапасының
өзгеруі, ішкі нарықтағы бәсекелі ортаның сақталуы, теріс пиғылды бәсекені
шектеу жұмыстары, нарыққа жаңа өнімдердің шығуы, тұтынушының белгілі бір
өнімге деген тұрақты ұстанымы және тағы басқалар өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін ішкі факторларға қатыссыз өзгертуі мүмкін.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін ішкі факторлар кәсіпорынның
қызметіне тікелей байланысты, сондықтан да олар кәсіпорын тарапынан
қадағаланып, реттеліп отырады. Мұндай факторларға келесілерді жатқызуға
болады [19]:
- өндірістің техникалық деңгейі;
- өндірісті ұйымдастыру деңгейі;
- өндірістік шығындар;
- шикізаттың, материалдардың және басқа да өнімге қажет заттардың
сапасы мен бағасы;
- әлеуметтік – психологиялық жағдайлар;
- кәсіпорынның жарнамалық және ұйымдастырушылық қызметі (өнімді
сату кезіндегі қызмет көрсету жағдайлары);
- өнімнің патентті – құқықтық қорғалу дәрежесі мен халықаралық
сапа стандарттарына сәйкестігі.
Кедергінің биіктігі мынадай факторлармен анықталады:
Жаңа бәсекелестер
Жеткізушілердің
қаупі кезеңі
саудаласу қабілеті
Клиенттердің
саудаласу қабілеті
Тауар
ауыстырғыштар
қаупі
Сурет 5 – Бәсекелестік тұжырымдамасы .
1. Экономикалық ауқымы. Әдетте нарыққа алғаш шыққан ұйымдар жаңа
өнімді сату жөніндегі қызметін ондай өнімді дәстүрлі өндірушілерге
қарағанда айтарлықтай аз ауқымда сатудан бастайды. Сондықтан олардың
өндірістік - өткізу шығындары артығырақ болады, бұл нарықтық бағаның
шамамен тең болуы жағдайында азырақ пайда алуға, тіпті шығынға әкеліп
соқтыруы да мүмкін.
2. Тауар маркасының танымалдылығы. Нақты тауарды тұтынушылар тауарлардың
белгілі бір маркаларын сатып алуға бағдар ұстанған. Жаңа өндірушілер өз
маркасын жаңа тұтынушылар арасында танымал етуі қажет. Көп жағдайларда бұл
өте күрделі міндет. Айтар болсақ, мысалы, джинсы киімдер өндірісі
саласындағы дүние жүзіне танымал әлемдік көшбасшы Ливайс фирмасы бұдан
бірнеше жыл бұрын фирма үшін дәстүрлі емес өнім – ерлердің қонымды тройка
костюмін шығаруды игеруді қолға алды. Технологиялық және өндірістік
тұрғыдан алғанда Ливайске мұндай жаңа міндетті шешу айтарлықтай қиындық
келтірмейтіні түсінікті. Ливайстың жаңа өнімді ілгері жылжыту жөніндегі
зор күш жігеріне қарамастан, тұтынушылар бұл фирманы тек қана джинсы
маталардан тігілген киімдермен байланыстыратын қалыптасқан көзқарасты
жеңудің сәті түспеді. Ол уақытта ерлерге арналған осындай костюмдер
шығаратын дәстүрлі өндірушілер болды. Ливайс өзінің жаңа жобасымен
коммерциялық табысқа жете алмады.
3. Жаңа салаға шығумен байланысты тіркелген шығындар (жаңа
стандарттарға, дизайн талаптарына ілесіп отыру және басқалар).
4. Жаңа негізгі қорларға арналған шығындар, көптеген жағдайларда
оларды жаңа өнім шығару үшін құруға тура келеді.
5. Тауар қозғалысы жүйесіне кіру. Осы саладағы дәстүрлі өндірушілер
жаңа өндірушілер үшін олардың жұмыс істеп тұрған өткізу жүйесіне кіруі
жолында кедергілер жасауы мүмкін. Бұл жағдайда жаңа тауар өндірушілерге
тауар өткізудің өз арналарын құруға тура келеді, бұл жоғары шығындарды
талап етеді.
6. Жабдықтаудың салалық жүйесіне кіру. Бұл салада тауарды жылжыту
жүйесіндегі сияқты кедергілер кезігеді.
7. Өнімнің осы түрін өндіру тәжірибесінің жоқтығы, осының салдарынан
өнімнің өзіндік құны осы саладағы дәстүрлі өндірушілердікіне қарағанда
жоғары болады.
8. Саладағы кәсіпорындардың өздерінің мүдделерін қорғауға бағытталған
мүмкін болатын жауап әрекеттері. Мысалы, қажетті патенттерді сатудан бас
тарту, үкіметке жаңа жергілікті билік құрылымдарында өз мүдделерін
қорғаштау, осылардың нәтижесінде дәстүрлі өндірушілер салықтық және басқа
да жеңілдіктерге ие болуы мүмкін, ал жаңа тауар өндірушілерге нарыққа кіру
қиын болады.
1.3 Шетел экономикасының бәсекеге қабілеттілік
тәжірибесі
Нақты ұлттың бәсекеге қабілеттілігі өнеркәсіптің жаңалықтарды
өндіріске енгізу қабілеттілігі мен модернизациялауына тәуелді. Көріп
отырған нарық қысымы мен талабының нәтижесінде компаниялар әлемдік
нарықтағы ең күшті бәсекелестерімен күресте өздерінің артықшылықтарын
ұлғайтып отырады. Олар нарықта ішкі күшті бақталастардың, агрессивті
жеткізушілер мен жергілікті талапшыл тұтынушылардың болуынан пайда алады.
Қазіргі әлемдік ауқымдағы бәсеке өсіп отырған экономикалық жағдайда
мемлекеттің рөлі маңызды бола түсуде. Бәсекелестік күрестің негізі білімді
қалыптастыру мен меңгеруге қарай ығысқан сайын мемлекеттің рөлі өсе түседі.
Бәсекелестік артықшылық күшті жасақталған үдерістер арқылы қалыптасады және
қолдау табады.
Ұйымдардың ұлттық құндылықтарындағы, мәдениетіндегі, экономика
құрылымындағы және тарихи дамуындағы ерекшеліктер – бұлардың бәрі табысты
бәсеке қабілетіне жетуге өз үлесін қосады. Әр елдің бәсекеге қабілеттілік
құрылымында күшті айырмашылықтар болады, себебі, бірде – бір мемлекет
барлық салаларда немесе ең болмағанда көпшілігінде бәсекеге қабілетті бола
алмайды.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі М. Портердің пікірінше Бәсекеге
қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана
негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану
өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурстарын пайдаланудағы өнімділік
олардың жалақасымен анықталады, ал капитал пайдаланудағы өнімділікті
анықтайтын табыс. -Оның көзқарасынша, егер ел бәсекеге қабілеттіліктің
артықшылықтарына ие болса, онда фирма бәсеке қабілеттілігінің
артықшылықтарын барлық түрде алады, яғни экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі фирмалар мен салалардың халықаралық тұжырымдамасындағы
сұрақтың анықтаушысы болады.
Сонымен, бәсекеге қабілетті экономика бірқатар айрықша сипаттамаларды
иеленеді (шамамен 100). Оның шамамен 13 жалпы, яғни оларсыз бәсекеге
қабілетті экономика дұрыс құрылмас еді, немесе жалпы кестеде көрсетілген
сипаттамалардың 29 – ы жүйелі – функционалды жүктемелер мен бәсекеге
қабілеттіліктің детерминанттары бойынша топтастырылған. Жалпы айрықша
сипаттамалар АҚШ экономикасында – 64, Германияда – 52, Жапонияда – 54.
Халықаралық нарықта мемлекеттің бәсекелік басымдықтары детерминант
жиынтығын анықтайды, ол ұлттық ромб деп аталады (6 сурет). Ол 4
компоненттен тұрады:
1. Факторларға жағдайлар. Білікті күш немесе инфрақұрылымның болуы сияқты
өндіріс факторларындағы елдің ұстанымы белгілі бір салада бәсекелік
күресін жүргізуге қажетті.
2. Сұраныс жағдайы. Салалық өнім немесе қызметке арналған ішкі нарықтағы
сұраныс мінезі.
3. Ұқсас және қолдаушы салалар. Аталған елде халықаралық деңгейдегі
бәсекеге қабілетті жеткізуші салалар немесе ілеспе салалардың болуы
немесе болмауы.
4. Орнықты стратегия, құрылым және бақталасу. Елде компанияларды құру,
ұйымдастыру және басқару жағдайларының болуы, сондай – ақ, ішкі
бәсекенің мінезі [22].
Бұл факторлар компаниялардың пайда болатын және бәсекелесуді үйренетін
ұлттық ортаның пайда болуын анықтайды. Ромб суретінде көрсетілген әрбір шың
және ол тұтастай – халықаралық масштабтағы бәсекеде жетістікке жетуге
маңызды болатындығын көрсетеді: ресурстар мен білікті жұмыс күшіне қол
жетімділік саладағы бәсекелік артықшылығын қамтамасыз етуде қажетті;
компанияға сезілетіндей қолайлы мүмкіндіктерді қалыптастыратын ақпараттар
және олар өздерінің ресурстары мен қызметкерлерінің біліктілігін қолданатын
бағыттар; компания иегерлері, менеджерлер және жекелей қызметкерлердің
мақсаттары және өте маңыздысы, компанияны салымдар жасау мен жаңартпаларды
енгізуге мәжбүрлейтін қысымның болуы.
Сурет 6 – Елдердің бәсекелік артықшылықтар детерминанттары
Егер елдің ішінде қалыптасқан жағдай жақсы ақпараттар ағымымен және
белгілі бір өнім мен өндіріс процесіне қажеттіліктерін түсінуді қамтамасыз
етсе, компаниялар бәсеке артықшылығын алады. Соңында, егер елдің ішіндегі
қалыптасқан жағдай компанияларды ұдайы жаңартпалар енгізу мен
инвестициялауға мәжбүрлесе, онда компаниялар тек бәсеке артықшылығын ғана
алып қоймайды, сонымен қатар уақыт ағымымен қолда бар артықшылықтарды
жетілдіреді.
Бәсекеге қабілеттілікті көтеру үшін индустриялық негізді құру,
экономиканы диверсификациялау және кластерді дамыту мәселелері Қазақстан
басшыларының көңілінде жүрген мәслелер. 2005 жылы аналитикалық зерттеу
толығымен аяқталған болатын. Зерттеу кезінде ұлттық экономиканың 150-ден
астам саласы зерттелді. Зерттеу Қазақстан экономикасының алдыңғы қатарлы
секторларының бәсекеге қабілеттілігін бағалау және оларды дамыту бойынша
ұсыныстарды жасау жобасыынң шеңберінде жүргізілді. Талдау Қазақстанның
потенциалды халықаралық бәсекеге қабілеттілігін, өткізу нарықтарының бар
болуы және қол жетімдігін, негізгі және қолдаушы кәсіпорындар арасындағы
байланыс деңгейін, сонымен қатар еңбек өнімділігі мен капиталды бағалауды
зерттеу мақсатымен жүргізілген. Зерттеу нәтижесінде бірнеше перспективалы
бағыттар анықталды – бұл құрылыс материалдарын, мата, металл, тамақ
өнімдерін шығару.
Аймақтағы өндірілетін өнім мен қызметтің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру мәселесіне ТМД елдері де едәуір көңіл бөлуде. Бәсекеге қабілетті
өнім мен қызмет лезде пайда болмайды, оларды өндіру түбегейлі күшті қажет
етеді. Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болу үшін ең алдымен өнім
өндіруші өзінің ауқаттылығын өз мемлекетінде, содан соң аймақ масштабында,
ең соңында глобальді масштабта дәлелдеуі қажет. Өнім өндірушілердің
бәсекеге қабілеттілігін арттыру ТМД елдерінде еркін сауда аймағын құру
мақсатының бірі болатын. Тең шарттар озат және шебер өндірушілерге
әлсіздерді ығыстыру есебінен өз өндірісін кеңейтуге мүмкіндік берер еді.
ДСҰ-ға кіруде, Қазақстанда өндірілетін тауарлар мідетті түрде
халықаралық стандарттарға сай болуы керек. Мысалға, дамыған мемлекеттер
сауда режимдерінің либерализациясына, олардың өндірген тауарлары мен
қызметтері жоғары бәсекелестікке қарсы тұра алған жағдайда ғана барады.
Біз өкінішке орай, бүгінгі таңда ол деңгейден алыстамыз. Қолда бардың
барлығын пайдалана отырып БСҰ-ның мүшелігіне қабылдануға немесе тек ДСҰ -ға
мүше болу үшін ғана оған кіруге болмайды. Мүше болуға жұмсалған қаржы-
қаражат, осы ұйымға қатысудан алынған табыспен жабылып отыруы қажет. ДСҰ
-ға мүше болу, отандық өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің
бәсекелестігі ішкі нарықта да сыртқы нарықта да аса маңызды мәселе болып
қалады.
Жалпылай таңылған көзқарас бойынша ішкі бәсеке – бұл артық болып
көрінуі мүмкін: ол көшірмелердің өсуін күшейтеді және компанияларға үлкен
көлемді өндіріске жетуге кедергі келтіреді
Кесте 1 – Жапониядағы кейбір өнеркәсіп салаларындағы бәсекелес
компанияларды бағалау саны
Техника атаулары Компаниялар Техника атаулары Компаниялар
саны саны
Ауа кондиционерлері 13 Мотоциклдер 4
Дыбыс жазу құралдары 25 Музыкалық 4
инструменттер
Автомобильдер 9 Персоналды 16
компьютерлер
Фотоаппараттар 15 Жартылай өткізбелер 34
Автомагнитофондар 12 Тігін машиналары 20
Көміртегі жіптері 7 Кеме құрастыру 33
Құрылыс құралдары 15 Болат 5
Көшірмелер 14 Синтетикалық жіптер 8
Факс – аппараттар 10 Теледидарлар 15
Үлкен компьютерлер 6 Жүк машиналары мен 5
автобустарға резеңке
доңғалақтар
Автожүктемелер 8 Жүк машиналары 11
Станоктар 5 Жазу машинкалары 14
Микротолқынды құралдар5 Видео магнитофондар 10
Соңғы қорытындыдан шығатыны нақты елдер белгілі бір салалардағы
жетістікке ішкі жағдайларда қолайлырақ, серпіндірек және келешегі айқын
боуына байланысты жетеді.
Бәсекелестік қабілетті анықтайтын факторлар: экономикалық әлеует пен
экономиканың өсу қарқыны; өндіріс тиімділігі; халықаралық еңбек бөлінісінде
қатынасу; ішүкі рыноктың серпінділігі және сиымдылығы;ғылым мен техниканың
даму деңгейі; техникалық жетістіктерді игеру қарқыны; қаржылық жұйенің
анықтылығы, икемділігі; экономиканы мемлекеттік реттеудің ықпалы; еңбек
рыноктарының біліктілік деңгейі және олармен қамтамасыз етілгендігі;
әлеуметтік-экономикалық және ішкі саяси ахуал.
Бәсекеге жоғары қабілеттілік мына жағдайлармен сипатталады: жоғары
экономикалық бизнеспен, экономиканың құрылымымен және әлемдік сұраныстың
өзгеруіне бейімделумен; ұлттық мамандануды дәл таңдау; алғыр және ақылға
сыймайтын бәсекеден бас тарта білу; жаңа тауарлар шығаруға көше білу; жаңа
рыноктарды игеру; әлемдік сұраныстың ғаламдық құрылымын білу және қажетті
бағытта белсенді қалыптастырумен.
Дүниежүзілік рынокта сыртқы экономикалық байланыстар мемлекеттердің
саясатымен анықталады, және бірқатар тауарлар рынокқа түспейді: әлемдік
бағалармен, бәсекелестердің көп болуынан салыстырмалы төмен мамандандырумен
шарттасылады. Бұл рынокта нарықтық экономикасы дамыған елдер маңызды рөл
атқарады, олар ұлттық рынокта қолдампаздық саясатымен қорғайды, өз
тауарларын экспорттау саясатын жүргізеді, әлемдік рынокты реттеуде
мемлекеттік –монополиялық формаларын қолданады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ БАСЫМ
БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайы
Әлеуметтік-экономикалық дамуды, отандық технологияларға негізделген
Қазақстанның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету міндеттерін
елдің технологиялық даму стартегиясы мен басымдықтарын әзірлеусіз шешу
мүмкін емес.
Тиімді ғылыми-технологиялық дамуды қамтамасыз ету үшін алдымен ғылыми,
қаржылық және материалдық ресурстарды тиімді пайдаланып, шоғырландыру
қажет. Қазақстанның индустриалды дамыған елдер қатарына қосылуына қол
жеткізудегі ғылыми-техникалық, өндірістік жағдайына тоқталмас бұрын, оның
Кеңес одағы кезіндегі индустриализациялау кезеңіне қысқаша шолу жасағанды
жөн көрдік.
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан экономикасына көшпелі мал
шаруашылығы мен әлсіз дамыған жер өңдеуге негізделген дәстүрлі экономика
тән болатын. Ол кездері жергілікті шикізатты өңдеуші өнеркәсіптің негізі
енді қаланып келе жатты.
Қазақстан өнеркәсібінің дамуындағы маңызды кезең ХХ ғ. 20–40 жылдарын
қамтиды. Қазақстанда индустриализациялау үдерісі ел аумағын жаппай
геологиялық зерттеуден және темір жолдарды салудан басталды десе де болады.
Елдің табиғи байлықтарын зерттеудің арқасында көптеген пайдалы қазбалардың
кен орындары ашылып, елдің КСРО-ғы экономикалық орны мен рөлі айтарлықтай
өзгерді. Пайдалы қазба кен орындары Қазақстанда ауыр индустрияны дамытудағы
негізгі артықшылық болды. Индустриализациялау кезеңінде түсті және қара
металлургия, машина жасау, мұнай өңдеу, көмір, химия өнеркәсіптері
қалыптасты. Осы салалар ұзақ жылдар бойы республиканың индустриалды бет-
бейнесін айқындап келді. Қазақстанға сол кездері көптеген қаржы салымдары
бағытталып, Шымкент қорғасын, Балқаш мыс балқыту, Ақтөбе химия
комбинаттары, Рудный Алтай түсті металлургия зауыты, Қарағанды электр
стансасы, көмір шахталары, тамақ өнеркәсібі сияқты ірі индустрия ошақтары
қалыптаса бастады. Кейіннен Алматыда аяқ киім және тігін фабрикалары,
Шымкентте, Семейде, Ақтөбеде, Павлодарда ет комбинаттары, ал Жамбылда,
Меркеде, Талдықорғанда қант зауыттары іске қосылды.
Қазақстанның КСРО құрамында болған кездерінде елдің өнеркәсібін
қалыптастыруға бөлінген капитал салымдары негізінен ауыр өнеркәсіпті
дамытуға бағытталды.
Бұл салаға капитал салымы – 83,6%-ды, соның ішінде түсті металлургия –
44,5%, мұнай – 20%, көмір – 15,3%, химия – 4,8%, электроэнергетика – 8,5%-
ды құраған. Сонымен бірге азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары да
іске қосылып, елдің экономикасы өндіргіш күштерді, ресурстарды
орталықтандыру негізінде жоспарлы шаруашылық арқылы дамуға мүмкіндік алды.
Қазақстан индустриясының 93% орталықтан басқарылып, жұмсалынған
капиталдың 70% өнеркәсіптің өндіруші салаларын дамытуға бағытталды.
Өнеркәсіпті дамытуға жұмсалған күш-қуаттың ауыр индустрияда шамадан тыс
шоғырлануы өнекәсіптің өңдеуші салаларын дамытуда кері әсерін тигізді.
Елдің өнеркәсібі негізінен КСРО кезіндегі бүкіл одақтас
республикалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы себебінен бір
жақты, негізінен шикізатпен жабдықтаушы ретінде қарастырылды. Осылайша,
Қазақстан КСРО-ның халық шаруашылығы кешенінің құрамдас бөлігіне айналды.
Бірақ Қазақстанның тау-кен, металлургия, химия өнеркәсіптік индустриалды
кәсіпорындары одақтың билігінде болғандықтан, ҒЗТКЖ бойынша жұмыстардың
негізгі үлесі республикадан тыс Ресейде, Украинада, Белоруссияда орналасқан
ғылыми орталықтарда жүргізілді. Себебі ірi ғылыми зерттеулер, әзiрлемелер
және ғылыми мектептер Ресей Федерациясында, Украинада және Беларуссияда
басымдықпен шоғырланды. Ал қазақстандық ғылыми орталықтарда капитал
сыйымдылығы да, ғылыми сыйымдылығы да аса маңызды емес жұмыстар жүргізіліп
отырды. Дегенмен, республикада катализ, органикалық синтез, микробиология,
металлургия саласында әлемдiк деңгейдегі күшті ғылыми мектептер қалыптасты.
Қазақстанның Ресеймен салыстырғанда төртінші және бесінші технологиялық
укладты (ТУ) сипаттайтын қорғаныс, азаматтық машина жасау салаларындағы
үлесі өте төмен, керісінше үшінші және одан да бұрынғы технологиялық
укладты сипаттайтын агроөнеркәсіп кешенінің үлесі жоғары. Қазақстан
экономикасы ТУ-дың арақатынасын келесідей бағалауға болады: бесінші уклад
кейбір жекелеген салаларда ғана, бірақ оның жиынтық өнімдегі статистикалық
мәні өте аз, төртінші уклад-13; үшінші уклад және одан да бұрынғы укладтар-
23 (1990–1991 жылдарға қатысты) [53, 75 б.].
Қазіргі таңда өңдеуші салалардың құрылымы көп укладты, соның ішінде
үшінші технологиялық уклад басым (болат, электр қуаты, органикалық емес
химия, ауыр машина жасау). Елде төртінші ТУ қалыптастыру және нығайту
шаралары қолданылуда. Оның ядросын келесідей салалар құрайды: автокөлік
жасау, трактор жасау, түсті металлургия, ұзақ мерзімді тұтыну тауарлары,
синтетикалық материалдар, органикалық химия, мұнайхимия, мұнай өндіру және
өңдеу. Ал бесінші ТУ тек қалыптасу үстінде. Оның ядросына: электронды
өнеркәсіп, есептегіш, оптикалық-талшықты техника, бағдарламалық қамтамасыз
ету, телекоммуникация, робот жасау, авиаөнеркәсіп, газ өндіру және өңдеу,
ақпараттық қызмет жатады [54, 87 б.].
Дамыған елдер бесінші ТУ-мен қатар алтыншы ТУ (биотехнология, ғарыштық
технология, қазіргі химия) салаларын дамытуға бет бұруда. Ал Қазақстанның
өңдеуші салалары әлі күнге дейін ел халқының қажеттіліктерін тұтыну
заттарымен толық қамтамасыз ете алмай отыр. Сондықтан да ішкі рынокты
отандық өндірушілердің тауарларымен салыстырғанда сапасы жоғары импорт
тауарлары жаулап алуы жалғасуда.
Қазіргі таңда Қазақстанның барлық өңірлерінде өндіріске халықаралық
стандарттарды енгізу жөнінде жұмыстар белсенді жүргізілуде. Мысалы, Ақмола
облысында 5 машина жасау кәсіпорындары, 4 ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу,
2 тау-кен рудасы өндірісінде, Жамбыл облысында
37 шаруашылық субъектілерінде, Маңғыстау облысында 62 кәсіпорында сапаның
ИСО сериясының 9000 және 14000 халықаралық стандарттары енгізілген .
2004 жылы ҚР Статистика бойынша агенттігі аймақтық органдармен бірге
өндірістің инновациялық дамуы жөнінде екі конъюнктуралық зерттеу жүргізді.
Осы зерттеу нәтижесі бойынша 2005 жылдың І жартысында сұрақ жүргізілген 269
ұйымның 56% ғана инновациялық қызметпен шұғылданған. Олар инновациялық
қызметпен шұғылданудағы негізгі мақсаттарын келесідей атады:
– ұйым мәртебесін өсіру (44%);
– инновациялық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру (36%);
– қоғамға және ұйымға қатысты әлеуметтік жауапкершілік (34%);
– пайданы өсіру (20%);
– сұранысты арттыру, инновациялық өнім айналымын және өткізуді арттыру
(18%);
– төтеп беруді қамтамасыз ету (13%) [55, 85б].
Зерттеу кезінде ұйымдардың ғылыми-техникалық күш-қуатына, олардың
зерттеу базасына, қызметкерлердің біліктілігіне, қаржылық ресурстармен
қамтамасыз етілуіне, инновациялық цикл бағыттарына, қазіргі жағдайына баға
беру негіз болады. Сұрақ жүргізілген ұйымның 34% қазіргі инновациялық
циклдың ғылыми-техникалық дайындық фазасын құраса, 27% – жаңа өнімді
(жаңа технологияны) игеру сатысында, ал 39% – іргелі зерттеулер
жүргізумен айналысады.
Жаһандық техникалық-экономикалық даму үрдістеріне қосылу бірқатар
алғышарттардың болуын талап етеді. Мәселен, адамдардың білім деңгейінің
жоғары болуы, дамыған өнеркәсіптік кешенмен қамтамасыз етілуі, сыртқы
капиталға, ақпарат көздеріне және басқа да ресурстарға қолжетімді болуы
сияқты алғышарттар. Қазақстанда осы аталғандың барлығы да бар.
Кесте 2 – Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыруға кері әсер
етуші факторлар
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыруға кері әсер етуші
№ факторлар
1 2
әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi және отандық өндірушілердің
шетелдік өндірушілермен салыстырғанда бәсекелік қабілеттілігінің төмен
болуы;
біржақты шикізат өндірісіне бағыттылығы;
өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi, өндіріс салаларының
шығындық сипаттылығының басымдылығы;
кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы,
негiзгi қорлардың табиғи және сапалық тозуы;
ғылым мен өндіріс салалары арасындағы тығыз байланыстың жоқтығы,
зиялылардың кетуі, мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен
қайта даярлаудың қазiргi заманғы жүйесiнiң болмауы;
жаңа технологияларды лицензиялау деңгейінің төмен болуы,
интеллектуалды меншік құқығын қорғаудың дамымауы;
экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;
2 – кестенің жалғасы
1 2
инфрақұрылымға қарсы саясаттың монетарлы құралдарына көп көңіл бөлу,
нақты және қаржы секторлары арасындағы теңгерімсіздік;
банктердің экономикаға инвестиция салу белсенділігінің төмендігі;
бизнестің іскерлік белсенділігінің төмендігі
Ескерту – Зерттеушілердің еңбектерінің негізінде автормен құрастырылған.
Қазіргі таңда әлемдік экономиканың жаһандануы барысында Қазақстан
экономикасы бірнеше түбегейлі қиыншылықтарға тап болып отыр. Олардың
негізгілерін көрсетелік.
2-кестеде сипатталынған ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне
кері әсер беретін факторлармен қатар басқа да кемшіліктерді атауға болады.
Олар: технологиялық жаңа ұсыныстарды енгiзудiң және оларды рынокқа
шығарудың қазіргі заманғы тетiгiнiң болмауы; инновациялық жобаларға
жәрдемдесетiн, технологиялық парктер және мамандандырылған бизнес-
инкубаторлар, тәуекелдi қаржыландыру қорлар желісінің (венчурлiк қорлар),
олардың жедел өсу кезiндегi фирмаларды қолдаудың арнайы қаржылық
тетіктерінің, дамыған инфрақұрылымдық элементтердiң болмауы; ішкі рынокта
озық технологияларға және өнеркәсіптік жаңа ұсыныстарға төлем қабілетті
тапсырыстың болмауы; ғылым және ғылыми-техникалық жетістіктерді
қажетсiнетiн өнiмдердiң отандық рыногының әлсіздігі.
Қазақстанда ғылыми сыйымды технологияларды халықаралық рынокқа шығаруда
да кездесетін мәселелер жеткілікті. Мәселен, маркетинг және жарнама
саласында тәжірибенің жеткіліксіздігі. Ол үшін халықаралық рынокта өз орнын
тауып, сенімді орнығу үшін өндірісті ұйымдастырып, маркетингтік зерттеулер
жүргізіп, мемлекет тарапынан қаржылық және сыртқы экономикалық қолдауды
пайдалану қажет.
Кесте 3 – Дүниежүзілік бәсекеге қабілеттілік және оның ТМД елдеріне
арналған құрауыштары жөніндегі деректер
Елдер
М. Портердің пікірінше елдің әл-ауқат жағдайы мирас болып мұраға
қалмайды, ол жасалады. Ол елдің табиғи байлығынан немесе пайыздық
қойылымынан және валюта құнынан өсіп-өнбейді [48, 8 б.]. Оның
дәлелдеуінше, елдің әл-ауқат жағдайын салыстырмалық емес, бәсекелестік
артықшылығы жасайды. Портер теориясына негіз болған идея ол бағалық емес
бәсекеге қабілеттілік, яғни экономиканың өз өнімін бағадан басқа
факторларды пайдалана отырып өткізе білу қабілеті.
Портер моделінде бәсекелік артықшылықтары қатарындағы Қазақстан үшін
қазіргі таңда ең басымдысы ол табиғи байлық қоры болып отыр. Табиғи
байлықтың экономикалық даму үшін маңызды факторларының бірі болғанымен де
ол адам дамуына, яғни оның өмір сүру сапасын, тұрмыс деңгейін сапалы
дәрежеге шығара алмайды.
Ал сапалы өмір суру деңгейі материалдық және материалдық емес
игіліктердің, оның ішінде жеке басының қауіпсіздігі, адам құқықтарының
қорғалуы, сапалы білім алу, медициналық қызмет көрсету, мәдени дамуы, еңбек
шарттарының орындалуы және басқалардың болуымен анықталады.
Сурет 7 – Бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторлары жүйесіндегі
инновациялық даму үлгісі
Портердің бәсекелік ромб үлгісін пайдалана отырып, бәсекеге
қабілеттілікті арттыру факторларын елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz