Эмоция және дене

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 3
І. ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ МОТИВАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
7
1.1 Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын феномен ретінде 7
1.2Эмоция және тұлға мәселелерін теориялық тұрғыдан қарау 13
1.3 Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам іс-
әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде 15
1.4 Мотивация теориясын дамытқан ғалымдардың негізгі
теориялары ... ... ... ..22

ІІ. ЭМОЦИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР ЖӘНЕ МОТИВАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ диагностикалауды
психологиялық-шарттары 28
2.1 Эмоциялық жағдайлар психологиялық шарттардың ерекшеліктері 28
2.2 Мотвациялық процесс және еңбек мотивациясын қалыптастырудың
психологиялық қағидалары 32
Қорытынды 37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 38

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Эмоция (латын тілінен аударғанда,
emovere - уайымдау, қозу) – индивидтің өзіне әсер ететін факторларды
бағалаумен тығыз байланысты қалып. Ол, әдетте, өзінің қажеттілігіне деген
қанағаттанарлық немесе қанағаттанарлықсыз немесе уайымдаулар түрінде
байқалуы мүмкін. Адам өміріндегі эмоциялардың орны аса маңызды. Адамның
эмоционалды өмірінің мәні әр алуан түрлі. Эмоциялар әр түрлі жағдайларда,
іс-әрекет үрдісінде, ондағы нақты жетістіктерге бағалаушы қатынасты
анықтайды. Өнер туындыларын қабылдауда, басқа адамдармен қарым-қатынаста
пайда болатын ойлардың нәтижесінде тұлғаның даму үрдісінде адамның
эмоционалды тәжірибесі өзгеріп, толықтырылып отырады. Эмоциялар бұған қоса
адамдардың қарым-қатынастары реттеуші рөлінде көрінгендіктен, психологияда
эмоцияларға психологтар көп көңіл бөліп, кеңінен қарастыруда. Бүкіл әлем
психологтары адамның эмоционалды аймағының дамуына көңіл аударуда.
Эмоцияның әсерінен адам өзінің ішкі сезімдерін немесе оның сезімдерінің
мәнін түсіне бастайды. Күшті, бірақ аз уақыттық эмоцияны аффект деп атайды.
Ал терең әрі тұрақтыны сезім деп атайды. Эмоция – бұл психикалық процесс,
әрекетті импульсивті қалыптастыратын негізгі сезім бейнесінің
қажеттілігінің сыртқы әрекетінің мәні. Индивидке сыртқы жағдайлардың
жағымды және жағымсыз әсер етуі.
И. П. Павлов, эмоция ми қыртысында болатын жасушалардың күш-қуаты.
Сондықтан да эмоцияның белгілі түрде биологиялық және әлеуметтік мәні бар.
Эмоция организмнің эволюцияда жақсы адаптациялану нәтижесінде пайда
болды. Эмоция - әр уақытта қосвалентті (екі полюсі бар). Олар: жағымды және
жағымсыз. Жеке заттар құрылымы және жағдайлардың маңыздылығы эмоцияны
тудыра отырып, организмге сай келетін әректтерге бағыттайды.
Эмоция түйсік сияқты психиканың негізгі құрылысы. Егер түйсікті
материалды жағынан бейнелесе, ал эмоцияда әртүрлі жағдайларда субъективті
қарым-қатынаста болады.
Эмоциялар ішкі белгілердің функциясын атқарады, ал олар заттық іс-
әрекеттің тікелей психикалық бейнесі болып табылмайды. Мотивтер және
жетістіктер арасындағы қатынастарды бейнелеу эмоциялардың ерекшелігінен
тұрады. Сонымен қатар бұл жерде осы қатынастардың рефлекциясы жайлы емес,
олардың тікелей сезімдік бейнеленуі, күйзелістері жайлы сөз болып тұр.
Сөйтіп, олар мотивтің актуалдануынан есебін және субьектінің өзінің іс-
әрекетін бағалауына дейін пайда болды.
Сыртқы жағдайлардың әсерінен импульстер миға екі ағынмен әсер етеді.
Оның бірі ми қыртысының өзіне сай зонасына бағытталып, осы импульстер
қабылданып, оны түйсіну мен қабылдау ретінде қабылданады. Екінші ағын
оларды мидың қыртысастылық қабатына (гипоталамус) алып барып, артынша
оларды субъективті эмоция түрінде орындауға мүмкіндік береді.
Мотивация отандық және шет елдік психологиясындағы іргелі
проблемалардың бірі болып табылады.Қазіргі күнгі психологиядағы зерттеме
үшін оның маңыздылығы адамның белсенділігінің көзін, оның іс-әрекетін ,
мінез-құлқын қозғаушы күшін талдаумен байланысты. Адамды іс-әрекетке не
итермелейді, оның түрткісі қандай, ол оны не үшін жүзеге асырады деген
сұрақтарға жауап оның сәйкес түсіндірмесінің негізі болып табылады.
Адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасаған кезде, ең алдымен оларды осындай
байланысқа итермелеген, түрткілер жайлы және де олар алдына азды көпті
мөдшердесаналы түрде қойған мақсаттары жайлы сұрақ туындайды Ең жалпы
түрде түрткі-бұл адамды осы түрткімен анықталатын іс-әрекетке енген қандай
да бір әрекеткеитермелеуші, ынталандырушы , анықтаушы.
Мотивация проблемасының күрделігі мен көп аспектілі оның мәнін,
табиғатын, құрылымын түсінуде және де оны әр тұрғыдан зертеу әдістерінің
көп болуымен шарталады(Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, М.Аргайл, В.Г.Асеев,
Дж. Аткинсон, Л.И. Божовивич, К.Левин, А. Мослау, Ж.Нюттен, З.Фрейд ,
П.Фресс, П.М.Якбсон және т.б) Отандық психологияда мотивациялық аясын
зерттеуді анықтаушы негізгі әдіснамалық принцип мотивацияның динамикалық
пен мазмұндық-мағыналық жақтарының бірлігі жайлы ереже болып табылады. Осы
принцпті белсенді жетілдіру адамның қатынастар жүйесі мән мен мағына
арақатынасы, түрткілер ықпалдасуы жәнеолардың мәндік контексі, тұлға
бағыттылығы мен мінез –құлық динамикасы, іс-әрекеттегі бағдар сияқты т.б.
проблемаларды зерттеумен байланысты.
Баланың оқуына күшті әсер ететін себептердің бірі – мотивтер. Олар
дидактикалық процестің басты қозғаушы күштері болады. Әсер етіп тұрған
мотивтерді зерттеу және дұрыс қолдану, жеке адамның дамуын бағыттайтын
мотивтерді қалыптастыру – педагогикалық еңбектің өзегі болып табылады.
Мотивтер (латынша қозғалтамын) – оқушыларды білім мазмұнын белсенді
меігертетін, өнімді танымдық іс-әрекетке ұмтылдыратын процестердің,
әдістердің және құралдардың жалпы аты. Егер де оқушылардың іс-әрекетінде
мотив болмаса, онда ол бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив – адамның
объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талаптануы.
Демек, мұқтаждық пен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар білімге
мұқтаждығын сезуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын көтереді.

Мотивтерді қалыптастыру педагог-ғалымдарды, мұғалімдерді ойландырып,
оны зерттеуге талпындыруға. Бұл мәселені А. К. Маркова, Г. И. Шукина, В. И.
Ильин, Т. А. Матис т. б. психологиялық-педагогикалық зерттеуде. Шет елдерде
де мотивті қалыптастыруға көп мән беріледі. Американ психологы Д. Мак
Клелланд осы салада жемісті еңбек етуде. Қазақстанда Т. Сабыров, А.
Бейсенбаева т. б. осы мәселемен айналысуда.
Арнайы зерттеулер мектеп мұғалімдерінің мотивтерді зерттеуді және
қалыптастырудың жолдарын , әдіс-тәсілдерін біле бермейтінін көрсетті.
Бүгінгі таңда мектепте мотивтерді қалыптастыру әдіс-тәсілдерін
жетілдіру, осы мақсатта озық технологияларды қолдану өзекті проблемаға
айналып отыр. Мұғалімдерді мотивтерді қалыптастыруға үйрету мәселесі де
бар.
Зерттеудің мақсаты: Эмоциялар және мотивациялық процестерін
қалыптастырудың жолдарын ашу.
Зертеудің міндеттері:
-эмоцияны – мінез – құлық негізіне жататын феномен ретінде қарастыру
-эмоция және тұлға мәселелерін теориялық тұрғыдан талдау
-мотивация және мотив мәселелерін ғылыми зерттеу пәні және адам іс-
әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде айқындау
-мотивация теориясын дамытқан ғалымдардың негізгі теорияларына шолу жасау
-эмоциялық жағдайлар психологиялық шарттардың ерекшеліктері ретінде
қарастыру
-моивациялық процесс және еңбек мотивациясын қалыптастырудың
психологиялық жақтарын талдау

І ТАРАУ. ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ МОТИВАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗДЕРІ

1.1. Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын феномен ретінде

Эмоция қазіргі теорияларда білімнің маңызды түрі ретінде
қарастырылады. Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағы болып
табылады. Қазіргі эмоция психологиясында эмоция түсінігінің түрлі
анықтамалары кездеседі. Бірақ, барлық теоретик –психологтардың
тәжірибелі тұрғыдан сай келуі осы эмоция түсінігінің жалпы
қабылдаған анықтамасының жоқтығында. Сондықтан да эмоция категориясы
мамандар тарапынан үлкен қызығушылықты туғызып отыр. Осыған
байланысты Э. Роштың прототивтік ағым бойынша талдаған эмоция
категориясының ішкі құрылымын зеріттеуін қарастырамыз. П. Витгенштейн
пікіріне негізделген бұл ағым бойынша, табиғи категория прототип
бойынша анықталады. Эмоция категориясы келесі 4 өзгергіштік бойынша
суреттеледі.
1.Жиілік.
2. Прототиптілік.
3.Бейкатегориялық.
4.Доминанттылық.
А. Ортони, Дж. Клор және А. Коллинз өздерінің эмоцияның
конгетивті құрылымы, еңбегінде эмоцияға тек қана валенттілігі бар
психикалық пайда болулар ғана жатуы керек, яғни, жағымды немесе
жағымсыз сияқты уайымдар, таңқалу, қызығу, сенімсіздік және осы сияқты
феноменттер эмоция психологиясында қарастырылмауы керек дейді. Бірақ,
арнайы зерттеулердің нәтижесі бойынша, таңқалу эмоцияға кіргізіледі.
К. Изарды Адам мінез – құлқының фундаметальды принципі болып,
эмоцияның қабылдауды, ойлауды және әрекетті ұйымдастыруы және
күшберуі болып табылады, барлық эмоция эволюция барысында дамитын
адаптивті функцияларға ие деп, атап көрсетеді.
Эмоция – адамның негізгі мотивациялық жүйесін құрады. Мауер:
эмоция өз әсерімен мінез – құлықты өзгерте алады, сондықтан ол адам
өмірінде маңызды роль атқарады. Сонымен қатар, эмоция интелектінің
жоғары тәртібін көрсетеді деп, атап өтеді. Мінез – құлықтың негізгі
қозғаушы күші эмоция болып табылады. Осы эмоция субьектіге
түгелімен әсер етеді. Оны жекелеп қарастырайық.
Эмоция және дене. Бет бұлшық еттерінде эмоция кезінде
электрофизиологиялық өзгерістер жүреді. Сонымен қатар өзгеріс мидың
электрлік белсенділігінде, қан жүру және тыныс жолдарында да жүреді.
(Симонов, 1975) ; Қатты ашулану немесе қорқу нәтижесінде жүрек ритмі
минутына 40 – 60 дүрсілге көтеріледі. Күшті жүретін эмоция кезіндегі
соматикалық функциялардың бұлай бірден өзгеруі барлық
нейрофизиологиялық системалардың көп немесе аз дәрежеде бір –
біріне қосылуына әкеліп соқты. Мұндай өзгерістер қабылдауға, ойлауға,
субьектінің іс әрекетіне әсерін тигізеді. Өзгерулер психикалық
бұзылуға да әкеліп соғуы мүмкін.
Эмоция және қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Эмоция басқа
мотивациялық жағдайлар секілді қабылдауға әсер етеді. Нормадағы
субьект дүниені дұрыс қабылдаса, ал қайғырып немесе уайымдап жүрген
адамдарға басқалардың берген бағасына, белсене мән бермеу тән.
Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің басқада бөліктеріне
әсерін тигізеді. Осының әсерінен субьектінің мінез – құлқы өзгереді.
Томкинспен Изард эмоцияның пайда болуына қабылдаумен білім
үлкен роль ойнайды деп атап көсетеді. Жалпы эмоция фудаментальді
деп аталады. Өйткені ол 3 компанентен тұрады:
1. Арнайы ішкі детерминацияланған жүйкелі субстрат;
2. Мимикалық немесе жүйкелі бұлшықет тән комплекс;
3. Субьективті уайымдаумен ерекшеленетін немесе фенаменалогиялық
қасиет.
Осы 3 компонент бірігіп, эмоцияны көрсетеді. Ал осы пайда болған
эмоцияға түрлі сипат тән:
1.Қызығу – толқу – жиі уайымдалатын жағымды эмоция, ол оқуды,
дағды, үйрену және шығармашылық талпынуды мотивациялайды. Яғни, осы
қызығу нәтижесінде субьектінің белгілі нәрсеге деген процестері
артады.
2. Қуаныш – максималды қажет эмоция. Ол сенімділік сезімімен
сипатталады. Бұл Томкинс позициясы тұрғысынан қуаныш - жүйке
стимуляциясының градиентінің қатты төмендеуінің нәтижесінде пайда
болады.
3.Таңқалу эмоцияның бірнеше түрлерінен көрінеді, бірақ ол
эмоция емес. Басқаларға қарағанда таңғалудың ерекшелігі - ол барлық
уақытта өтпелі жағдаймен сипатталады. Ол жүйке стимуляциясының
бірден жоғарлауы нәтижесінде пайда болады.
4.Қайғы – қасірет - бұл эмоция нәтижесінде адам өзін тастап
жібереді. Жалғыздықты адамдармен қатынастың жоқтығын сезінеді, өзіне
жалынышпен қарайды.
5 .Ашу – бұл кезде бет қызарып, қан қайнап кетеді.
6.Жек көру – ашумен бірге пайда болады. Ол физикалық немесе
физиологиялық бұзылудың нәтижесінде пайда болады. Ол деструктивті мінез –
құлыққа алып келуі мүмкін;
7.Көргісі келмеу – жоғарыдағы екеуімен бірге пайда болады. Осы, яғни
эмоцоияның үш сипаты жаушылық триадасы деп аталады. Өзін күштімін яғни,
басқадан ақылдырақпын, білімдімін, т.с.с) сезіну осыған алып келеді. Мұның
бір қауіптілігі суық эмоцияға келіп тіреледі, ол индивид немесе топтың
деперсонизациялануына алып келеді. Бұл эмоция біреуді өлтіруде көмегін
тигізеді;
8.Қорқыныш – бұл эмоция адам психикасы үшін өте зиян: адам тіпті
өлуге дейін қорқуы мүмкін;
9.Ұят – бұл адамның тығылу немесе жоғалып кетуіне кепіл болады немесе
керісінше;
10.Күнә - моральды этикалық норманы бұзу нәтижесінде пайда болады.
Біз эмоцияны мінез - құлық бейнесі ретінде көреміз. Сонымен қатар, біз
эмоцияның компоненттерін, сипатын атап өттік, енді оның комплекстерін атап
өтеміз. Оның комплекстері:
1.Мазасыздану өмір ерекшелігімен байланысты, яғни субьект психикасының
белгілі бір нәрсеге мазасыздық көрсетуі;
2.Депрессия – депрессияның алғашқы психодинамикалық түсінігін Карл
Абрахан берген. Ол мазасыздық пен дипрессияны қорқыныш пен қайғы
аналогиясы ретінде қарастырды. Дефференциалды эмоция теориясында
депрессия мазасызданудан да күрделі синдром деп аталады. Депрессия
фундаменталды эмоциялармен қатар басқа да аффективті факторлармен
сипатталады, яғни, өзін физикалық нашар сезіну, жоғары уайымдаушылық.
Махаббат – аффектінің маңызды комплексі болып табылады;
4. Жаушылық – агрессияның негізі ретінде анықталады.
Жалпы осы сипаттамаларға сүйене отырып мынандай қорытындыға келеміз:
Адам мінез-құлқының әр түрлі жағын эмоциялар арқылы көреді екенбіз. Ал
эмоция дегеніміз не? Оған анықтама бермес бұрын бірнеше теорияларға
тоқталамыз.
Фрейдтің психоаналитикалық теориялары психология тарихында және мінез-
құлық ғылымында белгілі бір себептерге байланысты үлкен роль алып отыр.
Фрейд санасыздық, түс динамикалығын сақтау мезанизмдері санасының дамуы,
қысылу, көтерілу, тұрақтылық, өзгергіштік, балалар сексуалдығы сияқты
эвристикалық концепцияларды шығарды. Мұның барлығы аффект (эмоция)
концепциясы болып табылады.
Фрейдтің инстинктік қызығушылық теориясы мотивацияның классикалық
психоланалитикалық теориясының ядросы болып табылады. Сөйтіп Фрейд:
аффект немесе эмоция психикалық өмірде тек қана қозғаушы күш болып
табылады. Сонымен қатар, ол кейінгі еңбектерінде: аффект немесе эмоцияны
адам психикасына фантазияны және тілекті итеруші күш ретіндегі
интропсихикалық фактор деп атап көрсетеді.
Психоаналитикалық теорияларды анықтай отырып, Рапапорт - инстинктік
қызығуды немесе мотивті интропсихикалық күш ретінде анықтайды.
Түрлі теорияларға сүйене отырып, эмоция механизмі туралы келесі
түсініктерді береді: Сөйтіп, қабылданған обьект танылмаған инстинкті
энергияны мобилизациялау инициаторы болып табылады деп атап көрсетеді,
егерде осы энергияның шығуына ашық жолдар болмаса, (яғни, бұл
инстинктивті талаптың конфликті болу жағдайлары) онда ол басқа канал
арқылы жол тауып, түрлі әрекеттерге әкеліп соғады. Осының әсерінен
эмоционалды түр немесе эмоционалды сезім – симультанды немесе бірінен
кейін бірі немесе жалғыз иекті болуы мүмкін. Біздің қоғамда инстинктің
пайда болуының ашық жолдарының сирек болуына байланысты, түрлі интенсивті
эмоционалды разряд жиі болып тұрады. Сондықтан да біздің психикалық
өмірімізде инстинкті эмоциялардан басқа (бірден көтерілу, қорқыныш
және т.с.с.) түгелдей эмоционалдық пайда болу иерархиясы бар (яғни,
конвенционалдыққа, интелектуалдыққа негізделген).
Эмоция туралы, Рапапорт: Аффект сигналдар жиынтығы секілді шындықты
танудың ойлау механизмі:
Джон Боулби: Үйреніп қалғанннан басқа өте күшті сезіммен шығарылатын
мінез-құлық жоқ (нет поведения сопроваждающегося более сильным чувством
чем привязанность) - деп көрсеткен.
Сонымен, эмоцияның толық анықтамасын беру үшін біз үш аспектіге
тоқталып өтеміз:
а) Эмоцияны сезіну;
ә) Жүйке, эндокринді, тыныс және организмнің тағы басқа жүйелерінде
болып жатқан процестер;
б) Бақылауға берілетін эмоциялық комплекстер, дәлірек айтсақ, түс
арқылы белгіленетіндігі.
Сөйтіп, Шахер берген анықтама бойынша, эмоция дегеніміз, физиологияны
қоздыру функциясымен біріккен функция оның бағасы және субьектінің сол
жағдайға қатынасы. Бұл эмоцияның когнитивті теориясымен байланысты.
Ал Лазарус, Авериль оқиғаларға, өмір жағдайларына адамның берген
бағасын танымдық процестерден пайда болған құбылыс деп суреттейді, ал
Арнольд болса бағаны интуитивті автоматтандырыланған процесс ретінде
анықтайды. Томкинс бұл проблеманы неврологиялық дәрежеде қарастыра отырып,
эмоция нейронды стимуляцияның өзгеруімен бірге пайда болады деп көрсетеді.
Сонымен, мінез-құлық - психологиялық дәстүрлерде кеңінен қолданылатын
жалпы термин. Биховиористер бұл терминді бақыланып отырған реакцияның
мәнін ашуға қолданды., бірақ көптеген ғалымдар оны кез-келген организмдік
функциялар ретінде (аффективтік, когнитивтік немесе қозғалыс) анықтауда
қолданды.
Осыған байланысты, эмоция мінез-құлық ретінде қарастырылған жоқ, ол
мінез-құлық негізінде жататын феномен ретінде қарастырылды.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық еркшелігімен ерекшеленеді.
Ол даралық өзгешелік мінез болып табылады. Мінез деген психологиялық
қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан. Мәнісі – із
қалдыру. Сондықтан да, мінез дегеніміз әрбір адамның жеке басына тән
өзіндік психологиялық қасиеттерімен ерекшеліктерінің жиынтығы. Адам
мінезінің даралық еркшелік екендігін ғылым тарихында тұңғыш рет сипаттап
жазған – еретедегі грек философы Теофраст (б.э.д. ІҮ-ІІІ ғ.ғ.). Бірақ ол
мінезді адамның адамгершілік санасына тән қасиет дейді.
Лабюерде (ХҮІІІ ғ.) Теофраст мінездері деген еңбегінде мінезді осы
мағынада қолданған. ХІХ ғасырда француз ғалымы А.Бен мінезді тек
психологиялық ерекшелік, дара адамның ақыл-ойы мен сезімінің және ерік
ерекшеліктерінің қасиеті деп санады.
Т.Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс медигі, әрі
педагог П.Ф.Лесгафт ерік қасиеті дейді.
И.Кант (ХҮІІІ ғ.) мінезді темпераментпен салыстыра отырып, оны адамға
жүре пайда болатын қасиет деп анықтады. Сондай-ақ ол адамның даралық
қасиеттеріндегі туа пайда болатын ерекшеліктер мен жүре пайда болатын
ерекшеліктерді бөліп көрсетеді.
Т.Рибо мінезді адамда туа пайда болатын икемделу десе, ал Малапер,
Фулье және тағы басқалары мінездің туа пайда болуымен қатар жүре пайда
болатын ерекшеліктері де бар дейді.
К.Рубин айтуы бойынша баланың әлеуметтік-эмоционалды дамуы өзара
интроиндивидуалды және макрожүйелі күйі әрекетімен реттеледі.
Интроиндивидуалды күштер негізінде тума физиологиялық процесстерге жататаны
темперамент ерекшеліктері арқылы қарастырылады.
Полан мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік жағдайымен
байланысты деген пікір айтады. Сонымен, мінез жөніндегі мұндай екі түрлі
көзқарас қазірге дейін өзара талас-тартыс туғызып келеді, әйтседе мінез
адамның жүре пайда болатын фенотипті ерекшелігі.
Адамдар түрлі іс-әрекеттермен айналысады, осы іс-әрекеттермен айналысу
барысында оларды белгілі бір мінез-құлық пайда болады. Адамның мінез-
құлқын түрлі жағынан суреттеуге болады. Кез-келген мінез-құлықтың басы мен
аяғы болады. Адамның мінез-құлық детерминациясын түсіндіру үшін
мотивацияның көптеген психологиялық теориялары қолданылады. Мотивацияны
оқу - бұл адам белсенділігін арттырып отыратын себептер мен факторларды
талдау. Мотивациялық теориялардың көбінде мінез-құлық белсенділігінің 3
негізгі параметрі талданады. Сондай-ақ, себебі бар мінез-құлық жекелік
және ситуациялы деп аталатын екі фактор әрекетінің нәтижесі:
1. Жекелік фактор – жеке адамның мотивациялық диспозициясы
(қажеттілік, дағды, бағыттылық);
2. Ситуациялы фактор – сыртқы, яғни, адамның айналасындағы жағдайлар
(басқа адамның мінез-құлқы, бағасы, қатынасы, физикалық жағдайлары және
т.с.с.).
Адам мінез-құлқының себептері американ психологтары Эдвард, Лиси,
Ричард және Руян өзіндік детерминация және ішкі мотивация теорияларымен
түсіндіреді. Ол бойынша мотивацияның екі типі және оған сай мінез-құлықтың
да екі типі бар:
1. Сыртқы мотивация және оған сай мотиві немесе себебі бар мінез-
құлық;
2. Ішкі мотивация және оған сай мотиві бар немесе себебі бар мінез-
құлық.
Сыртқы мотивацияның әсері Ішкі мотивацияның әсері
Іс - әрекет ұзақтығына байланысты ағым.
Сыртқы себебі бар мінез-құлық Ішкі себебі бар мінез-құлық оған пайда
сыртқы күш кеткеннен кейін тоқтапболуына әсер ететін заттар жоқ болып
қалады. кетсе де, біраз уақыт созылуы мүмкін.
Зерттелушілер біршама жай Біршама қиын тапсырмаларды таңдайды.
тапсырмаларды тыңдайды, бірақ оны
тек қана керек кезде ғана
орындайды.
Іс - әрекет алгоритмизациясының дәрежелері
Канитивтілікке жағымсыз әсер Канитивтілікке жағымды әсер қалдырады.
қалдырады. Алгоритмдік әдістерді Эвристикалық әдістерді талар ететін іс
талап ететін іс - әрекеттердің - әрекеттердің орындалуын жеңілдетеді.
орындалуын жеңілдетеді.
Эвристикалық мәселелердің шешілу
жылдамдығының сапасын
төмендетеді.
Креативтілік
Креативтілікті күшейтеді. Креативтілікке мүмкіндік береді.
Спонталдылықты төмендетеді.
Эмоция
Басқалармен өзара әрекет кезінде Қызығу эмоциялары пайда болады,
жағымсыз эмоцияларда пайда қуанышты қозу туады т.с.с.
болады.
Мектептегі оқу
Ішкі мотивация кезінде мектеп
бағдарламаларын нәтижелі игереді және
теориялық мәліметтерді игеруде жоғары
дәрежеге ие болады, мемоникалық
процесстердің сапасының жақсаруы
байқалады.
Өзін сыйлау
Ішкі мотивацияның болуы өзіндік
бағалауын жоғарылатады.

Жоғары психикалық жағдай (қуаныш, мазасыздық, таңқалушылық) немесе
төменгі психикалық жағдай (өкіну, көңілсіздік т.б.) үйлесімсіз жағдайларға
жатады.
Сонымен үйлеспеушілік, эмоция және мінез-құлық бір-бірімен тығыз
байланысты екен. Өйткені, эмоцияның белгілі бір сипаттары үйлеспеушілікті
(тіпті эмоция болып табылатын эмоцияның өзі де) тудырса, пайда болған
үйлесімсіздік (немесе үйлесімділік) мінез-құлықтың белгілі бір
көріністерін береді, яғни теріс немесе оң мінез-құлықты көрсетеді екен.

1.2.Эмоция және тұлға мәселелерін теориялық тұрғыдан қарау

Психологтар, эмоциялар өндірісте, отбасында, өнерде, педагогика мен
клиникада, шығармашылықта және адамның рухани дағдарыстарында, яғни адамның
барлық іс-әрекетіне қатысады деп есептейді. Адамдардың эмоцияларының
негізінің зерттелуі психологиялық-педагогикалық тұрғыда маңызды, өйткені
өсіп келе жатқанұрпақтың тәрбиесі балаларға тек білімдердің, іскерліктер
мен дағдылардың нақты жүйесін оқытуды ғана емес, сонымен қатар, олардың
айналасындағы ақиқатқа және адамдарға нақты эмоционалды қатынасты
қалыптастыруды болжайды.
В.К.Вилюнас эмоцияларды жеке үрдістер ретінде емес, тұлғаның бүтіндей
қызмет етуінің көрінуі ретінде қарастырды. Автордың ойынша эмоционалды
құбылыстың құрылымы бір жағынан – қандай да бір бейнелеуші мазмұннан,
екінші жағынан – эмоционалды күйзелістердің өзінен тұрады деп есептеген.
Эмоцияларды теориялық мәселелеріне Л.С.Выгодский көп көңіл бөлген. Ол
эмоцияларды ойлаудың субъектінің сезімдік-заттық іс-әрекетімен байланысының
ішкі, психологиялық механизмі ретінде қарастырды. Олар ағзаның енжар күйі
емес оны белсендікке ынталандырып, оның қоршаған ортамен өзара қатынасын
оятады және реттейді. П.Я.Якобсон өз уақытында сезімдер, көңіл-күй,
аффектілер мен эмоциялар сияқты эмоционалды үрдістерді эмоционалды өмірмен
байланыстырды. Адамда нақты заттардың немесе құбылыстардың шеңберіне
арналған эмоционалды қатынас сезімі ең негізгі сыңары болып табылады.
А.Г.Ковалев сезімдерге жеке тұлғаның нақты заттық бағдарға ие тұрақты
қатынастарын, яғни махаббат және жек көруді, сыйластықты қарастырды. Сезім
– тұрақты құрылым немесе тұлға қасиеті, ал эмоция – сезімнің көрінетін
үрдісі. Сонымен, сезімдер – нақты жағдайлардың жалпылану нәтижесі ретінде
онтогенезде қалыптасатын эмоциялардың дамуының жоғары нәтижесі.
Өмір сүру барысында адамның эмоциялары мен сезімдері күрделеніп және
жіктеліп дамудың ұзақ жолынан өтеді. Адамның эмоционалды аймағында
төмендегідей негізгі жағымды өзгерістер болады:
1. Жақсы мен жаманға барабар эмоционалды реакциялардың пайда болуы;
2. Жаманға мойынсынбауы;
3. Қоршаған өмірдің құбылыстарының кең шеңберіне дауыс беру іскерлігі
сияқты эмоционалды қабілеттіліктің өсуі.
Эмоциялардың дамуы субъектінің іс-әрекетінің мазмұны мен құрылымы,
оның қоршаған адамдармен өзара қатынастарының сипатына, оның нақты қоғамдық
құндылықтар мен талаптарды меңгеруіне, мінез-құлықтың ережелерін меңгеруіне
байланысты.
А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович эмоциялардың дамуы мінез-құлық мотивтерінің
дамуымен, баланың жаңа қажеттіліктерімен қызығушылықтарың пайда болуымен
тығыз байланысты екендігін көрсетеді. Сонымен авторлар өздерінің
зерттеулерінде мінез-құлықтың жаңа мотивтерінің қалыптасуы барысында
баланың эмоционалды көріністерінің сипаты біршама өзгереді деген
қорытындыға келді.
Я.Рейковский эмоциялар адамның әрекеттерін реттейді деп есептейді,
яғни, эмоционалды үрдістердің дұрыс жүрмеуі – психикалық ауытқулардың
бастамасы болып табылады.
Эмоциялар психикалық үрдістермен, атап айтқанда, ойлаумен, еспен,
қабылдаумен, қиялмен т.б. тығыз байланысты. Адамның ойлауы эмоционалды
компоненттерді қамтиды. Алайда, психологтар интеллектуалды және эмоционалды
аймақты бөліп қарастыруда.
О.К.Тихомирова ойлау іс-әрекетін дәл эмоциялар реттейді деп есептеген.
Ол лабораториялық үлгілерде ойлау тапсырмаларын шешу барысында пайда
болатын эмоциялардың пайда болу жағдайларын және қызметтерін шешуді
ұсынған.
Соңғы жылдарда эмоциялардың саласына қатысты білімдер ұдайы өсуде. Бұл
білімдер әр түрлі мамандықтардан алынуда, өйткені эмоция пәнаралық
мәселелердің бірі болып табылады. Әлеуметтік психологияныңұдайы өсуде. Бұл
білімдер әр түрлі мамандықтардан алынуда, өйткені эмоция пәнаралық
мәселелердің бірі болып табылады. Әлеуметтік психологияның өкілдері
эмоцияларды вербальды емес қарым-қатынас ретінде зерттеді. Тұлға
психологиясы эмоциялардың басқа мотивациялы құрылымдармен байланыса алатын
жолдарын көрсетіп, аффектілі күйлердің тұлғаның қызмет етуімен байланысы
жайлы біздің білімдерімізді толықтыра түсті. Сонымен бұл мәселе
психологияда бүгінгі таңда кеңінен жан-жақты қаралып жатыр деуге болады,
бірақ қазіргі кезеңдегі біздің қоғамымызды әлеуметтік-саяси және
экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен байланысты эмоция мәселесін кең
тұрғыда зерттелудің қажеттілігі талап етілуде.
Әлеуметтік психологтар бәрінен де маңыздысы сезімді өз басьшан
өткізеді. Мен - тұжырымдамасын адам әлеуметтік матрица ішінде жасайды, ол
өзін өзіне басқалардың (яғни айналадағы жақьш адамдар) қалай қарағанына
қарай бағалайды.
Өз құндылығын сезіну адамның өзіне тең санайтын адамының
махаббаты мен құрметіне байланысты.Педагогикалық және психологиялық
практиканың көрсеткеніндей, кейбір ата-аналар өз балалары "жақсы" және
олардың талаптарына жауап бергенде ғана оларды сүйкімді.Кейбір ата-аналар
балаларьш өздері қол жеткізеалмаған ұмтылыстарын жүзеге асырушы деп таниды
да, бала кезден бастап баласы ешқандай қызықпаса да, мансапқа жетуге
дайындай бастайды.Мұндай балалар көптеген артықшылықтарға ие болады, бірақ
олар сәтсіздікке де ұшырап, ұжданы алдында азап шегіп өзін ешнәрсеге
қажетсіз деп санайды.
Адам өте жас болып және алда күтіп тұрған табыстар мен сәтсіздіктерге
байланысты өзгермесе, оның өзіндік адамгершілік сезімі қалыптасады. Өзін
сүйкімсіз деп санайтындардың басқаларды сүюі де қиын. Өзіндік адамгершілігі
төмен деңгейдегі адам құрметтеу мен махаббатқа мұқтаж, бірақ ол өзін-өзі
қорғау үшін пайда әкелетін нысаннан басқа біреуді сүюге қабілетсіздігін
ойлайды.

1.3 Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам
іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде

Адам іс-әрекетінің мотивациясы және мотиві, әсіресе оқу іс-әрекетінің
мотивтері мәселесі әрбір адамды, соның ішінде педагогтарды толғандыратын
өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу –тәрбие үрдісін нәтижелі
ұйымдастыруға тырысатын педагог ең алдымен оқушылардың оған деген
мотивациясын, яғни қызығушылығын арттыру мақсатында түрлі әдіс-тәсілдер
қолдануға тырысады , оның негізін, түп - тамырын іздеуге талпынады.
Адамның белгілі бір іс - әрекетті орындаудағы ерекшеліктері мен оның
өзіндік қасиеттері өзара біртұтас құрылымды құрайды және бұл құрылым
иерархиялық түрде көрінеді , яғни адамның барлық қасиеттері айналасына
жинақталатын орталығы болады. Л. И. Божовичтің пікірінше мұндай орталық
адамның мотивациялық - қажеттілік сферасы болып саналады 1,145б..Окрит
қажеттілікті негізгі қозғаушы күш және қажеттілік эмоционалды қайғыруларға
, адмның ойлауға , сөйлеуге, еңбекке дағдылануына әсерін тигізеді деп
түсіндірді. Яғни, оның пікірінше егер адмда қажеттілік болмаса, онда сол
жабайы күйінде қалар еді.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады. Мотивацияның
қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық білімдер туындаған
ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу кезінде адам мотивациясының
пайда болуы мен мәніне көзқарас үнемі өзгеріп, философиядағы рационализм
мен иррационализм ағымдарының арасында орналасты. Рационалистік позиция
бойынша адам жануарға еш ұқсастығы жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе
XIXғасырдың ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын
көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға , ақылға, ерік-
жігерге ие. Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл ойы , санасы және ерік-
жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады. Онда
жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз , биологиялық
күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі.
.
XVII-XVIII ғасырларда механика жетістіктерінің нәтижесінде кең өріс
алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі ағзаның түрлі әсерлерге
беретін механикалық , автоматтылық ретіндегі жауабы рефлекс идеясымен
байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі жануарлар үшін бөлек екі
мотивациялық теория философияны екі қарма-қарсы ағымға, идеализм мен
материализмге бөлу XIXғасырдың соңына дейін созылды.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан биоголизаторлық
көзқарас ұстанған инстинкт теориясын XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында
З. Фрейд пен У. Макдауголл ұсынды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары
теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч. Дарвиннің эволюциялық
теориясынан, яғни И. П. Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда
болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйе іс-
әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д. Уотсонның
идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды. Д. Уотсон мен Э. Толманнан
басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х. Холл мен Б. Скиннерді жатқызуға
болады.
XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның
арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың
алғашқысын К. Левин ұсынды. Содан кейін А. Маслоу, К. Роджерс сияқты
гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
XX ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп шықты.
Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл теориялардың
барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация феномендерінің кейбір
жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы
нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу әдістерінің әртүрлігінен
оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды, адамдардың
біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке жарамауы
мүмкін . Сонымен қоса ұйымның өзі де жеке бір адамға бейімделген мотивация
теориясы іс жүзіне асыруды күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі
, жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі
, технологияның жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі - осының
барлығы мотивацияны күрделендіре түседі .
П. Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің
қозғаушы факторы деп санап , сананың спонтанды белсенділігін , танымдық,
эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады .
Р. Вудвортс та адмның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің
ролін мойындай отырып , соның арқасында ағза бір стимулға сезімталболып,
басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының
сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені қабылдауға әсерін тигізеді
деп санайды. Бұл жерде Р. Вудвортс пен А. А. Ухтомскийдің көзқарастары
сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты ретінде қарастырады 24,10б..
XX ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты
мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа оқыту және теория
нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп көрсетіледі 35,60-
85б.. Оған жетістікке жету, тәуелсіздікке жету, аффиллиация, агрессия,
сыйластық және қорғаныс, басымдылық және көңіл аударту, зиянды әсерлер мен
сәтсіздіктерден қашу т. б. қажеттіліктер жатқызылады. Сонымен қатар А.
Маслоу да адам қажеттіліктерінің классификацияысн ұсынды 24,9-11. А.
Маслоу адамдардың бұрын тәжірибесі бар, әрі білмді деп қана қарамай, оларды
өзін-өзі меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде
қарастырды. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік
болғандығын мойындайды. А. Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (1-
сурет) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ,су,
баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне
қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық
қауіп-қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық
қажеттіліктің қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік-бұл бір нәрсеге немесе біреулерге
қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі,
әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.

Сурет 1

А. Маслоу бойынша қажеттілік пираммдасы

өзін-өзі жетілдіру

құрметтеу

әлеуметтік

қауіпсіздік және қорғану

физиологиялық қажеттіліктер

Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік
қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік
пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғарғы деңгейдегі қажеттілікті
қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар
өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы
қажеттіліктердің негізінде бала дамып,өсіп шығады. Өзін ортада еркін
ұстауын көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашан да толық қанағаттандырылмайды,
өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық
мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның
қажетсінуінде шек болмайды.
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру негізін
түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-әрекетіне ,
мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-
қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық хал-
ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан түрлі
пікірлер айтылды. Оның теориясында қате жақтары болуы, ұсыныстарының бәрі
бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айрықша
маңызы бар екені сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі- Мак – Келланд. Мак-Келланд
тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққажәне жеке басқа әсерін
зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік
және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға ықпал
ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз
пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз
пікірін өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше
көңіл бөлуін талап етеді. Адамның мадақтауға құштарлығы, сол адамның
жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен
қанағаттандырылады. Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше
ұнатады , өзіне тәуекел шешім қабылдайды , алдына қолайлы мақсат қояды,
басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.