Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

1. Әкімшілік жаза қолдану ұғымы
2. Әкімшілік жазалардың түрлері
3. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері
4. Әкімшілік жаза қолдану мерзімдері және әкімшілік жазаға
тарту мерзімінің өтуі
5. Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босатудың
түсінігі
6. Әкімшілік теріс қылықтардың көптігі үшін әкімшілік жаза
қолдану
Пайдаланған әдебиеттер

ӘКІМШІЛІК ЖАЗАЛАР

1. Әкімшілік жаза қолдану ұғымы
Әкімшілік құқық нормасы қандай да бір әрекетке (әрекетсіздікке)
әкімшілік-құқықтық тыйым белгілейді және әкімшілік-құқықтық санкцияның
болуын көздейді, сол арқылы ереженің сақталуын қамтамасыз етеді, ал ол
бұзылған жағдайда кінәліге қандай да бір жаза қолданылады.
Әкімшілік ықпал ету шаралары құқық бұзушыға қатысты қылмыстық
құқықтағы жазалауды емес, әкімшілік құқықтағы жазаны қолдануды көздейді.
Бұл әкімшілік жаза қолдануда өзіндік мән бар екендігімен және іс-әрекеттің
жазаланатындығы әкімшілік теріс әрекеттің міндетті белгісі ретінде
қаралмайтындығымен байланысты.
Әкімшілік құқықта жаза қолдану уәкілетті мемлекеттік органның немесе
лауазымды адамның әкімшілік теріс әрекет жасаған адамға заң негізінде
қолданатын мемлекеттік ықпал ету шарасы. Өз кезегінде, әкімшілік заңда іс-
әрекеттің жазаланатындығын заң шығарушының құқық бұзудың қажетті салдары
ретінде тікелей көрсетпеуі оны әкімшілік теріс әрекеттерге мүлде тән емес
деп айтуға негіздеме бола алмайды. Заң шығарушьі іс-әрекеттің
жазаланатындығын әкімшілік құқық бұзушылық ұғымның міндетті белгілерінің
бірі ретінде бөліп алмаса да, әкімшілік жаза қолдануды әкімшіліктер іс-
әрекетке қатысты жауаптылық шаралары деп қарастырған жөн: Осыған байланысты
әкімшілік жауапкершілік шаралары ретінде қолданылатын әкімшілік жазаның
мына мақсаттарын анықтауға болады:
— құқық бұзушының өзінің де, басқа адамдардың да қайтадан құқық
бұзуының алдын алу;
— іс-әрекет үшін әкімшілік заң, нормаларында көзделген тиісті
жауапкершілік шаралары;
— құқық бұзушыны әкімшілік заң нормаларына сәйкес тәрбиелеу (қайта
тәрбиелеу);
— әкімшілік құқық бұзушылық жасаудан сақтандыру жұмыстары.
Сонымен, әкімшілік жаза, көрсетілген мақсаттарға арналып, Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіпте берілуге тиіс.
Жаза қолдаиу шараларын қолданудың мәніне баға бергенде (әңгіме,
әдетте, мәжбүрлеудің мәні жайында), құқық нормалары, уәкілетті адамдардың
құқықтық мүмкіндіктері мен нақты нәтижеге жетудегі мақсаттар арасындағы
байланыстың бар екендігіне назар аудару керек.
Осы құбылыстар ғана жаза қолдану қызметінің мазмұнын көрсетеді. және
оған тән екінші бір ерекшелік сол — құқық қолданушы тарап субъективтік
құқықты құқық қолдану актісі арқылы іске асырады.
Әдебиетте жекелеген авторлар іс жүргізу нормаларын материалдық
нормалармен бірге құқық қолдану көзі деп санауға болар ма екен деген пікір
айтады.
Құқық қолданудың әкімшілік құқықтағы өзіндік ерекшелігі сонда,
материалдық нормалар іс жүргізу нормаларында көзделген шекте (жағдайларда,
мерзімдерде) және белгілі бір субъектілердің қатысуымен жүзеге асырылады.
Мұндай жүйелік жағдай материалдық-іс жүргізу режимінің көмегімен құрылады,
мысалы, әлеуметтік ауытқудың (құқық бұзудың) классикалық формасының өзі
өндіріс барысында анықталуы мүмкін.
ӘҚтК-де және басқа әкімшілік-құқықтық актілерде көзделген әкімшілік
жазалар әртүрлі негіздемелер бойынша топтастырылуы мүмкін:
I. Түрлері бойынша: 1) ескерту жасау; 2) айыппұл салу; 3) әкімшілік
құқық бұзушылық жасаудың құралы немесе тікелей объектісі болып затты өтемін
төлеп алу; 4) әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы немесе тікелей
объектісі болған затты тәркілеу; 5) сол азаматқа берілген арнаулы
құқықтардан (көлік құралын басқару құқығынан, аң аулау құқығынан) айыру; б)
лицензиядан, арнаулы рұқсаттан, біиіктілік аттестатынан (куәліктен) айыру
немесе белгілі бір қызмет түріне, не белгілі бір әрекет жасауға оның күшін
тоқтату; 7) жеке кәсіпкерлік қызметін тоқтата тұру немесе оған тыйым салу;
8) өз бетімен тұрғызып жатқан немесе тұрғызған құрылысты мәжбүрлеп бұзып
тастау; 9) әкімшілік қамауға алу; 10) шетелдікті немесе азаматтғы жоқ
адамды ҚР аумағынан әкімшілік жолмен аластату.
Сонымен қатар ӘҚтК-нің 45-бабының 2-бөлігі занды тұлғаларға да қатысты
осы шаралардың қолданылуын көздейді (ескерту жасау, әкімшілік айыппұл салу,
әкімшілік құқық бұзушылықты жасау құралы немесе оның тікелей объектісі
болған затты өтемін төлеп алып қою немесе ол затты тәркілеу, арнаулы
құқықтан айыру, лицензиядан, арнаулы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан
(қуәліктен) айыру немесе қызметтің белгілі бір түріне не белгілі бір іс-
әрекеттер жасауға оның қолданылуын тоқтату, сондай-ақ занды тұлғаның
қызметін тоқтата тұру немесе оған тыйым салу).
II. Іс жүргізуді қамтамасыз етудің (немесе жаза беру тәртібінің)
сипаты (түрлері) бойынша: сот және әкімшілік тәртібінде жаза беру.
III. Жаза берілген жер бойынша: 1) құқық бұзушылық жасалған жер
бойынша; 2) оқу (жұмыс) орны бойынша; 3) тұрған жері бойынша; 4) көлік
құралы тіркелген жер бойынша;
IV. Ықпал етудің сипаты бойынша: негізгі және қосымша жазалар;
V. Күшінде болу уақыты бойынша: бір реттік, бір жолғы (ескерту жасау,
айыппұл салу), ұзақ уақытты (қамауға алу, арнаулы құқықтардан айыру).
VI. Құқық бұзушылықтан сақтандырудың функциялары бойынша жазалар
жалпы, жеке, арнаулы болып топтасады.
Жалпы - тек әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамның ғана емес, басқа
адамдардың да жаңа құқық бұзушылығының алдын алуға бағытталған жаза;
Жеке - әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамның жаңа құқық
бұзушылығының алдын алуға бағытталған жаза;
Арнаулы - жеке жазаның бір түрі, онда кінәлі адамның жаңа әкімшілік
құқық бұзушылық жасауына кедергі болатын жағдайлар туындайды.
Бұл ретте әкімшілік жаза қолдану мәжбүрлеудің (жауап беру, міндетті
және басқа да талаптарды орындау) тек мазмұндық жағын (немесе мәнін) ғана
көрсетеді. Сондықтан да заң шығарушы, әкімшілік теріс әрекет ұғымын
анықтағанда, бұл ұғымды тікелей аша отырып жаза жайында емес, әкімшілік заң
теріс әрекет деп таныйтын іс-әрекет үшін қарастырылған әкімшілік
жауапкершілік жайында айтады.
Барлық жазалар бірыңғай жүйе құрайды, ол Қазақстан Республикасының
зандарымен регламенттеледі. Заңда жазалардың тізбесі мен олардың орналасу
тәртібі қатаң белгіленген: жұмсақтаудан қатаңдауға қарай орналасқан, ол заң
шығарушының өзі үшін де, оны қолданушы адамдар үшін де қажет.
Сондықтан да, мәжбүрлеп ықпал етудің осы жазаларға ұқсас болуы мүмкін
басқа құралдарын заңда көрсетілген жазалар тобына жатқызуға болмайды.

2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
ӘҚтК-нің 46-бабында әкімшілік теріс әрекет жасағандық үшін жаза
ретінде қолданылатын әкімшілік жазалардың тізбесі келтірілген. Бұл жерде
заң шығарушы жазалаудың негізгі және қосымша шараларын бөліп қарайды.
Негізгілер — ескерту жасау, әкімшілік жолмен айыппұл салу және әкімшілік
қамауға алу. Ал, әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның тікелей
объектісі болған затты өтемін төлеп алып қою, тәркілеу, салынған құрылысты
мәжбүрлеп бұзып тастау тек қосымша түрге жатады. Басқа шаралар (ӘҚтК-нің 46-
бабы-ның 2-бөлігін қараңыз) негізгі де, қосымша да шаралар ретінде
қолданыла алады.
Республика заңнамасында, сонымен қатар, әкімшілік құқық бұзушылық не
құқық тәртібін бұзушылық жасаған шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды
Қазақстан Республикасы аумағынан әкімшілік жолмен кетіру жағы да көзделген,
сондай-ақ басқа да әкімшілік жазалар түрі белгіленген.
Ескерту жасау елеусіз әкімшілік теріс әрекет жасағандық үшін көзделген
әкімшілік жауапксршіліктің өзінше дербес шарасы ретінде қолданылады.
Ескерту жасау тәрбиелік ықпалдың мәжбүрлеу шараларының бірі болып
табылады, онда — теріс әрекет жасаған адам азаматтарға, басқа адамдарға,
қоғамдық және мемлекеттік институттарға залал (зиян) келтіретін әрекетті
(әрекетсіздікті) алдағы уақытта қайталап жасамауы жөнінде ескертіледі.
ӘҚтК-нің 47-бабына сәйкес ескерту, әкімшілік жазалау шарасы ретінде,
жазбаша формада жасалады. Жаза қолданудың бұл шарасын заңға қайшы әрекеттің
(өз бетімен құрылыс жүргізу, т.б.) жалғасуына тыйым салу шараларынан
ажыратып қарау керек. Осыған байланысты Д.Н.Бахрах мынадай алаңдаушылық
білдіреді: құқық қолдану барысында бұл шараны жаза қолдану және бұлтартпау
деп санауда түсініспеушілік туындауы мүмкін. Ескерту жасауды бұлтартпау
шарасы ретінде қарау жөніндегі ұсынысты "сақтандыру" ұғымын пайдалана
отырып сындарлы деп тану керек.
Сонымен қатар, заң шығарушының ескерту жасаудың жазбаша түрде емес,
белгіленген басқа тәсілмен бекітілуін қарастыруға құқылы екендігін ескерген
жөн (ӘҚтК-нің 47 бабы).
Құқық бұзушыға әкімшілік жазаның осы шарасын қолданғанда істің барлық
мән-жайлары міндетті түрде ескеріледі, оның жеке басы зерттеледі, оған
жасаған іс-әрекетінің заңға қайшы екендігі және оны ұғынбаған немесе
қайталаған жағдайда қатаңырақ жазалау шарасы қолданылуы мүмкін екендігі
түсіндіріледі. Ескерту жасау кінәлі адамға қандай да бір құқықтық салдарлар
әкеледі: біріншіден, ол әкімшілік жазаға ұшыраған болып саналады,
екіншіден, ескерту жасауды қолдану қайтара жасалған теріс әрекет үшін
жазалау мәселесін шешкенде жазаның басқа түрлерімен қоса есепке алынады.
Айыппұл салу — ақшалай жаза қолдану, белгілі бір әкімшілік-құқықтық
нормаларды бұзған кінәлі адамға (азаматқа, занды тұлғаға) мүліктік ықпал
жасау шарасы, ол заңда регламенттелген жағдайда және тәртіпте, дәл
мөлшердегі ақша сомасы арқылы салынады.
Әкімшілік тәртіпте салынған айыппұл әкімшілік жазалау шараларының
ішіндегі ең көп таралғаны. Айыппұл түрінде жаза қолдану практикасында
едәуір тәжірибе жинақталған, бұл жерде қандай да бір түсініксіздік немесе
проблема туындауы мүмкін емес. Бірақ мәселенің басын мұқият зерттеу
айыппұлдың мәнін ғана емес, сонымен қатар оның мөлшерін де, салу
жағдайларын да қайта ойластыру керек екендігін көрсетіп отыр. Мынадай мысал
алайық: теріс әрекет үшін онға дейінгі немесе жиырмаға дейінгі айлық
есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салу белгіленген. Жазалау шарасын
қалай дәл анықтауға болады, қажетті критерийлерді табу мүмкін бе?
Айыппұл салу, әкімшілік құқықта, мемлекеттің әкімшілік құқық
бұзушылыққа ақшалай жазалау шарасы ретіндегі іс-қимылы деп қаралып келді.
Бұл жазалау шарасының кең таралуы одақтық, сондай-ақ республикалық деңгейде
(1961 ж.) тиісті актіні -"Әкімшілік тәртіпте салынатын айыппұлдарды
қолдануды ары қарай шектеу туралы" заң нормасын қабылдауға әкелді. Бұл
актіге бірқатар түбегейлі өзгерістер енгізді (айып-пұлды кім және қандай
мәселелер бойынша салуға құқылы; әкімшілік жауапқа тартуға болатын жас
мөлшері он алты деп белгіленді). Бірақ уақыт өз түзетуін енгізді, айыппұл
салуға құқылы әкімшілік органдары мен лауазымды адамдардың саны азаймақ
түгіл, қайта көбейіп барады.
Айыппұл заңда белгіленген жағдайларда және шектерде салынатын, айлық
есептік көрсеткіштердің санына сәйкес келетін ақшалай жаза ретінде
анықталады. Бұл ретте заң шығарушы айлық есептік көрсеткіштің мөлшері
әкімшілік құқық бұзушылық жасалған кезге қарай анықталады деген тұжырым
жасады.
Айыппұл мөлшері салықтық міндеттемелердің орындалмаған немесе тиісті
дәрежеде орындалмаған сомасының, сондай-ақ зандар бұзыла отырып жүргізілген
операциялар сомасының пайызымен көрсетіледі.
Әкімшілік айыппұл салудың мәнін талдай келе, бірнеше негізгі
кезендерді атап өтуге болады.
1) қоғамның әлеуметтік жікке бөлінуінің және басқа экономикалық
себептердің салдарынан әкімшілік айыппұл салу әкімшілік-фискалдық
“бақылаушы" сипатында өзінің классикалық белгілерін “жоғалта” бастады.
Мысалы, Т.М.Дәубеков "Әкімшілік жазалар: Қазақстан Республикасында құқықтық
реформаны жүзеге асыру барысында оларды даралаудың құқықтық тетігін
жетілдіру” (1995 ж.) атты заң ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін
дайындаған диссертациясында Қарағанды аумағында халықтың төлем қабілетінің
төмен екендігін атап өткен ал бұл жағдай айыппұлды өндіруде қиындық тудырып
қана қоймайды, ол шараның тиімділігін төмендетеді;
2) кәсіпкерліктің әртүрлі, оның ішінде мемлекеттік формасын дамыту
әкімшілік тәртіпте салынатын айыппұл бойынша нақты сомадан (ақшалай
жазадан) бас тартып ғана қоймады, ол "жалақының ең төменгі айлық
мөлшерінен" "айлық есептік көрсеткішке" көшті, ал соңғының мөлшері
әкімшілік құқық бұзылған кездегі көрсеткіш бойынша анықталады. Бірақ, бұл
көрсстілген жағдайда да, егер бұл жазалау шарасын ақылы мүдделі ықпал
шарасы ретінде анықтамаса, ондай азаматтық құқықта бар, онда әкімшілік
органдарында, лауазымды адамдарда қазынаны толтыру дәмесі ғана емес, келген
залалдың орнын толтырудың нақты мүмкіндігі де сақталады. Әкімшілік айыппұл
салу мен азаматтық құқық бойынша зиянның орнын толтыруда елеулі айырмашылық
бар екендігі даусыз, ол:
1) тараптардың құқықтық жағдайының теңсіздігінде (теңдігінде);
2) билікті органдар анықтаған міндеттерде, және әкімшілік акті
жағдайларының императивтігінде (шарттардан туыңдайтың міндеттемелерде)
және т.б.
Лауазымды адамдарға салынатын әкімшілік айыппұлдың мөлшері құқық
бұзушылықтың сипатына қарай өзгеретіндігін жоққа шығаруға болмайды. Мысалы,
ӘҚтК әкімшілік айып-пұлдың мөлшерін құқық бұзушылықтың сипатына және құқық
бұзушының мәртебесіне қарай белгілейді. Сонымен, жеке тұлғаға салынатын
айылпұлдың мөлшері айлық есептік көрсеткіштің оннан бірінсн аз емес,
лауазымды адамдарға салынатын айыппұл мөлшері бес айлық есептік
көрсеткіштен кем емес, заңды тұлғаларға екі мың айлық есептік көрсеткіштен
кем емес мөлшерде болады.
48-бапқа сәйкес айыппұл:
1) ақшалай жаза ретінде;
2) ӘҚтК-де көзделген жағдайларда және шектерде;
3) айлық есептік көрсеткіш санына сәйкес келетін сома түрінде
салынады деп қаралады;
4) азаматтарға салынатын айыппұл, әдетте, айлық есептік көрсеткіштің
жиырма мөлшерінен, лауазымды адамдарға — елу мөлшерінен аспауға тиіс.
Сонымен қатар, заң шығарушы заңдарда белгіленген салықтық
міндеттемелердің орындалмаған немесе тиісті дәрежеде орындалмаған
сомасының, сондай-ақ заң нормалары бұзыла отырып жүргізілген операция
сомасының пайызымен көрсетілген айыппұл 48-баптың 3-бөлігінде аталған
айыппұлдар мөлшерінен асатын мөлшердс белгіленуі мүмкін (48-балтың 4-
бөлігі).
Айыппұл, әдетте, азаматтарға, лауазымды адамдарға, занды тұлғаларға
әкімшілік және басқа құқық бұзушылық үшін салынады. Құқық бұзушылық
жасағанда, мысалы, кәсіпкерлік қызметтің тыйым салынған түрімен
айналысқанда немесе лауазымды адам кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласса,
өкілеттігі бар лауазымды адам әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама
жасайды. Бірақ, ескерту жасауға немесс бір айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінен аспайтын айыппұл салуға әкеп соғатын әкімшілік құқық бұзушылық
жасалғанда әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалынбайды.
Әкімшілік жаза қолдану практикасы кәсіпкерлсрдің өз қызметінің
ерекшеліктеріне қарай бір іс-әрекет үшін негізгі де, қосымша да ықпал ету
шараларын қолдануға болатындай құқық бұзушылық жасайтындығын көрсетіп отыр.
Оған мынадай мысал келтіруге болады: ең жоғарғы деңгейден асатын бағамен
және тарифпен тауар сату және қызмет көрсету (тауары мен түсірген пайдасы
тәркіленіп айыппұл салынуы мүмкін), не кедендік ресімделуі аяқталмаған
тауарларға, көлік құралдарына қатысты заңсыз операциялар жүргізу, олардың
жағдайын өзгерту, пайдалану және билік жасау (тәркілеп айыппұл салу).
Айыппұлды құқық бұзушы өзіне айыппұл салу туралы қаулы тапсырылғаннан
кейін oн бес күннен кешіктірмей төлейді. Бұл ретте азаматтың, лауазымды
адамныц шағымдану құқығы сақталады және, егер шағым беріліп қаралғаннан
кейін немесе прокурордың наразылығынан кейін шағым қанағаттандырусыз
қалдырылса, онда жоғарыдағы мерзім шағымның қанағаттандырусыз
қалдырылғандығы жайында хабар берілген күннен бастап саналады.
Заң шығарушы айыппұл өндіру туралы қаулының ерікті және мәжбүрлі түрде
орындалуын қарастырған.
Қорытындысында облыстық, аудандық, қалалық мәслихаттар — депутаттар
жинасы қабылдауға өкілетті, әкімшілік жауапкершілікті көздейтін міндетті
ережелерді қолданудың көп таралған практикасына назар аударайық. Әрине,
әкімшілік жауапкершілік әкімшілік айыппұл салумен ғана шектеліп қалмайды.
Бірақ міндетті ережелерді: жерді, орманды, су ресурстарын және т.б. қорғау
және сақтау; көпшілік орындарда сауда жасау; қоғамдық тәртіп, өрт және жол
қауіпсіздігі; судағы қауіпсіздік; жұқпалы аурулар мен эпизотийлердің алдын
алу шаралары; инженерлік қатынас жүйелерін қорғау; аумақты санитарлық
қорғау; қоғамдық көлікті пайдалану; автокөлікті тұраққа қою және т.б.
мәселелер бойынша құқық бұзылғанда ("Қазақстан Рсспубликасының жергілікті
өкілді және атқарушы органдары туралы" ҚР Заңының 41-бабы) айыппұл салынуы
мүмкін.
Мұндай ережелердің қолданылуына қатысты көптеген сыни пікірлер бар
(мысалы, әрбір аймақтың өз "әкімшілік кодексі" бар деген). Бірақ аталған
Заңның 41-бабына берілген доктриналық түсініктеме маслихаттар міндетті
ережелер шығаруға ғана құқылы емес, олар ӘҚтК-тің 3-бабының 2-бөлігі, басқа
да баптардың негізінде әкімшілік жауапкершілік, белгілей де алады деп
тұжырым жасауға негіздеме бермейді. Жауапкершілік Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодексте көзделген (жаза түрлері, айыппұл мөлшері), мысалы, сауда
ережесін бұзғандық үшін, т.б. Сонымен, мәслихаттар, егер заңда
анықталмаған болса, жауапкершілік белгілеуге құқылы емес, ол ҚР
Конституциясының 61-бабынан туындайды, немесе заңда белгіленген шектен
асыра алмайды.
Әкімшілік теріс әрекет үшін салынатын айыппұлдарды талдағанда ӘҚтК
және басқа нормативтік құқықтық актілермен қоса облыстық, аудандық, қалалық
мәслихаттарға қарайтын аумақтарда ережелер қабылданатындығын, оларды
бұзғандық үшін де жауаптылық көзделгендігін ескеру керек. Және де, мәртебе
ескеріліп, мысалы, Алматы қаласының, мұндай ережелерде әкімшілік айыппұл
мөлшерінің көтеріңкі шегі болуы мүмкін.
Бұл міндетті ережелер тиісті аумақта қажетті тәртіпті қамтамасыз етуді
көздейді және олар жарияланған кезден бастап ары кетсе екі апта ішінде, ал
табиғи апатпен, жұқпалы аурулармен және эпизоотиямен күрес жөніндегі
ережелер тез арада занды күшіне енеді.
Әкімшілік құқық бұзушылық қаруы болған немесе тікелей объектісі болған
затты өтемін төлеп алып қою - ӘҚтК-тің 49-бабына сәйкес жүзеге асырылатын
әкімшілік жаза, ол бапқа сәйкес зат алынып сатылады, ал сатуға байланысты
шығын шегеріліп, қалған сома заттың бұрынғы иесіне тапсырылады.
Заттар адамды ұстағанда, оның үсті-басын қарағанда, заттарын қарағанда
тиісті лауазымды адам арқылы алынуы мүмкін. Өтемін төлеп алуға жататьш
заттардың түрлері республика заңнамасында белгіленген.
Алынған заттар затты алуға құқық берілген органдар (лауазымды адамдар)
анықтаған жерге сақтауға өткізіледі, ол онда әкімшілік құқық бұзушылық
туралы іс қаралғанға дейін сақталады. Оның нәтижесіне қарай заттар заңда
белгіленген тәртіпте сатылады. Мысалы, өтемін төлеп алып қоюға қоғамдық
тәртіпті ұдайы бұзатын, ішімдікке салынған, жүйке ауруына ұшыраған адамға
тиесілі аңшы мылтығы жатады. Мұндай мылтықтарды полиция қызметкері
комиссиялық негізде сатуы үшін сауда органдарына өткізеді.
Аңшылық қаруды, атыс оқ-дәрілерін және аңшылықтың басқа да қаруларын
өтемін төлеп алып қоюды аң аулау өмір сүруінің негізгі занды көзі болып
табылатын адамдарға қолдануға болмайды (ӘҚтК-тің 49-бабының 2-бөлігі).
Затты өтемін төлеп алып қою әкімшілік жазалау шарасы ретінде негізгі
және қосымша жаза түрінде қолданылуы мүмкін.
Сонымен қатар заттарды алып қою мен тәркілеу бірдей қолданылмайды.
Тәркілеу - мүліктік сипаттағы әкімшілік жаза, ол құқық бұзушылық жасау
құралдары немесе оның тікелей объектілері болған заттарды мемлекет
меншігіне тегін алудан тұрады. (ӘҚтК-тің 50-бабы).
Тәркілеу, әдетте, мүлікті қазынаға алып қою деген ұғым береді, ол
социалистік революция кезінде кең қолданылды. Әкімшілік жазалау шарасы
ретінде тәркілеугс қызығушылық өткен күндердің әлеуметтік контексімен
байланысты емес. Бүгіндері бұл шараға жүгінудің себептері аз емес, ол
негізгі де, қосымша да әкімшілік жаза ретінде қолданылады. Сонымен қатар,
затты мәжбүрлеп тегін алып қою, егер тйісті бір ережелер сақталмаса, меншік
құқығына қауіп төндіруі мүмкін, сол себепті осы тақырыпты қарастырып
көрейік.
Біріншіден, тәркілеудің мәні затты мемлекет меншігіне мәжбүрлеп тегін
қаратуда ғана емес, бұл жерде Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің
талаптарына сәйкес құқық, бұзушының жеке меншігіндегі зат тәркіленеді (А.
Т.). Екіншіден, тәркілеу, былай қарағанда, арнаулы әкімшілік-құқықтық шара
болмағаны мен (ол негізгі де, қосымша да түрде қолданылады), практикада,
көбіне, құқық бұзушылық жасаудың қарауына немесе объектісіне қатысы бар
адамдарға қолданылады (контрабанда және басқа жағдайларда).
Қазақстан Республикасыңда мемлекеттік және жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады. Бұл жағдайда "жеке меншік" ұғымы өткендегі әлеуметтік-
саяси этикетке бас ұру болып табылады, тіптен ол кездерде де меншікті
пайдалануға, иемденуге жене оған билік жасауға деген нақты құқықтар болған.
Сондықтан да меншік формалары, олардың жұмыс атқаруының құқықтық режимі
ғана өзгеріп қойған жоқ. Азаматтық кодекстің тәркілеуді мүлікті меншік
иесінен сот тәртібінде, жасалған құқық бұзушы-лық үшін санкция түрінде
тегін алып қою деп анықтауы занды. Меншіктің институциялық белгілерінде
"еркін" интерпретация болуы мүмкін емес, егер бұл ықпал етудің әкімшілік
шараларын қолданумен, санкциямен байланысты болса.
Заң шығарушының болжауы бойынша тәркілеу әкімшілік құқық бұзушылықты
жасаудың құралы немесе тікелей объектісі болған затқа қатысты қолданылады.
Сондықтан да, бұл шарада мүліктік сипат бар. Мысалы, кеден бақылауына
Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы өтетін тауарларды жасыру,
ал егер тауар құпия орын пайдаланылып немесе басқадай тәсілмен өткізілсе,
құқық бұзушылықтың тікелей объектісі болған тауар тәркіленеді немесе оның
құны өндіріледі.
Тәркілегенде әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы болған немесс
тікелей объектісі болып табылатын зат төлемсіз алынады. Тәркіленгенде
құзыретті орган немесе лауазымды адам тәркілеу туралы тиісті қаулы
шығарады, ал тікелей алынған күні — қаулының орындалғандығы туралы акт
жасайды. Бұл іс жүргізу құжаттарында ерекше мән бар. Оларда тәркілеудің
негіздемелері, тәркілеу жүргізген адамдар туралы мәліметтер, мүліктің толық
тізбесі болады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес азаматтар
заңды жолмен тапқан кез-келген мүлікті иемденуге құқылы, одан тек сот
шешімі бойынша ғана айыруға болады. Қазақстан Республикасының
Конституциясында заңда көзделген ерекше жағдайларда мүлікті мемлекет
пайдасы үшін мәжбүрлеп алғанда оның құнының толық қайтарылатындығы
айтылған. ӘҚтК-нің 50-бабының 4-бөлігіне сәйкес тәркілеуді судья қолдана
алады.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы немесе тікелей объектісі
болған затты тәркілсу туралы қаулыны орындау тәркіленетін затты алу жөне
оны мәжбүрлеп тегін мемлекет меншігіне айналдыру жолымен жүзеге асырылады.
Шекара арқылы алып өту көзделген контрабанда тауарларын тәркілеу кеден
ережелері бойынша жүзеге асырылады деп заң шығарушы атап көрсеткен.
Кеден заңнамасына сәйкес кеден ережелерін бұзғандық үшін жазаның
ескерту, айыппұл, лицензияны немесе біліктілік аттестатын қайтарып алу және
күшін тоқтата тұру сияқты түрлері қолданылып ғана қоймайды, кеден
ережелерін бұзудың тікелей объектісі болған тауарлар мен көлік құралдарын,
кеден ережелерін бұзудың тікелей объектілері болған заттарды шекара арқылы
алып ету үшін арнайы жасырын қуыстар жасалған тауарлар мен көлік құралдарын
тәркілеу көзделген. Сонымен қатар, кеден ережелерін бұзудың тікелей
объектісі болып табылатын тауарларды тасымалдаған көлік құралдарын тәркілеу
өзінше бөлек түрге жатқызылған.
Мемлекеттің экономикалық мүдделерін қамтамасыз етуде маңызды рөл
атқарып отырған кеден заңдарында ықпал етудің бұл шарасын қолдануға
әкімшілік және сот тәртібі тұрғысынан тәркілеу ұғымына кең түсініктеме
берілген. Кеден ережелерін бұзудың тікелей объектісі болған тауарлар мен
көлік құралдардың, кеден ережелерін бұзудың тікелей объектілері болған
заттарды шекара арқылы алып өту үшін арнайы жасырын қуыстар жасалған
тауарлар мен көлік құралдарының құнын өндіріп алу мұндай тауарлар мен көлік
құралдарының құқық бұзушылық ашылған күнгі еркін (нарықтық) бағасын беретін
ақша сомасын мәжбүрлеп алу болып табылады, ол негізгі немесе қосымша жаза
ретінде қолданылады.
Тәркілеу туралы қаулының контрабандалық заттарға қатысты бөлігін
орындау тәртібіне ешқандай күдік келтіругс болмайды, бірақ ӘҚтК-нің
кодификацияланған акт ретіндегі міндеті — әкімшілік жазалау шараларының
институционалдық белгілерін мүмкіндігінше толығырақ анықтау, әсіресе, егер
ол әкімшілік-мүліктік сипаттағы шараларға қатысты болса.
Әкімшілік ықпал етудің қаралып отырған тәртібін анықтай келе, заң
шығарушы, атылатын қару мен оқ-дәрінің тәркіленуі де, өтемі төленіп алынуы
да аңшылық күн көрудің негізгі көзі болып табылатын адамға қатысты
қолданылмайтындығын атап өтеді.
Белгілі бір тарихи кезеңдерде бұл ережелердің, әрине құндылығы болды.
Бірақ экономикалық проблемалар өмір сүрудің әртүрлі көздері арқылы күн
көрудің мүмкіндігіне ғана түзету енгізіп қоймайды, ережедегі бұл
"'ерекшелікті" қайта қарауды талап етеді, себебі "өмір сүрудың негізгі
көзі" ұғымы, көбіне, өз міндетін атқармайды. Яғни, аңшылықпен өмір сүру
үшін атып алу нормаларын, аң аулау мерзімін бұзу қажет. Аңшылық тек күн
көру тұрғысынан, тап қазіргі мүдде үшін емес, аңдарды өсіру, көбейту,
болашақ ұрпақ үшін қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету тұрғысынан да
қаралуы тиіс.
Жаңа ӘҚтК (50-баптың 3-бөлігі) толықтыру енгізді, онда проблеманы
шешуге талпыныс бар, өмір сүру көзін тек негізгі ғана емес, сонымен қатар
заңды деп те атайды.
Биологиялық көптүрлілік туралы Конвенцияға сәйкес биологиялық
ресурстар экономикалық және әлеуметтік даму үшін өмірлік қажеттілік ғана
емес, қазіргі және келешек ұрпақ үшін әлемдік байлық, Қазақстан
Республикасының тұрақты дамуының шарты.
Сондықтан да, әкімшілік ықпал ету шаралары да жаңа өмір шындығына
сәйкес болуы тиіс, ескі құқықтық "тұсаулармен" маталмауы керек.
Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру дегеніміз — осы құқықты
пайдалану тәртібін өрескел немесе үнемі бұзғаны үшін оны сол құқықтан айыру
(ӘҚтК-нің 51-бабы). Бұл жазаның қолданылуымен байланысты азаматтық құқық
субъектілігі шектеледі, себебі ол қызметтің белгілі бір түрімен (аң аулау,
көлік құралын басқару) айналысу мүмкіндігінен ажырайды.
ӘҚтК-нің 51-бабының негізінде белгілі бір қызметпен айналысудың немесе
жұмыстың белгілі бір түрін орындаудың арнаулы құқығынан айыру мынадай екі
жағдайда ғана пайдаланылады:
а) көлік құралын масаңдау күйде басқарғанда, жол қозғалысы ережесін
басқадай бұзған жағдайда; б) аң аулар ережесін бұзғанда.
Көлік құралын масаңдау күйде басқарпш жағдайлардан басқа реттерде
көлікті мүгедектігіне байланысты пайдаланатын адамдарга көлік құралын
басқару құқығынан айыру жазасы қолданылуға тиіс емес. Бұл жағдайда бөлімше
бастығы немесе оның орынбасары, ал бөлімше болмаған кезде бөлім бастыгы
немесе оның орынбасары көлік құралын басқару құқығынан айыру туралы қаулы
шығарады.
Басқару құқығынан айырумсн қатар, күшіндегі заң, көлік құралын басқару
құқығының күшін тоқтатудың басқа да негіздсмслерін белгілейді:
— жүргізуші куәлігі күшінің белгіленген мерзімінің өтуі;
— көлік құралын қауіпсіз басқаруға кедергі келтіретіндсй жүргізушінің
денсаулығының медициналық қорытындымен расталып нашарлауы.
Қаулының орындалуы жүргізуші куәлігі мен оның талонын алу арқылы
жүзеге асырылады, егер жүргізуші көліктің кейбір түрлерін басқару құқығынан
айырылса, онда талонда көлік құралының қай түрін басқару құқығынан
айырылғандығы жазылады.
Арнаулы құқықтан айыру — ұзаққа созылатын разрядқа жататын негізгі
әкімшілік жаза, ол құқық бұзушыға бір айдан екі жылға дейінгі мерзімге
қолданылуы мүмкін.
Тиісті органдар (лауазымды адамдар) азаматты құқықты өрескел бұзғаны
үшін аң аулау құқығынан айыруы мүмкін (рұқсат етілмеген, тыйым салынған
жерде не тыйым сальшған кезде аң аулау).
ӘҚтК-нің 51 бабының 5 бөлігіне сәйкес аң аулау құқығынан айыру өмір
сүруінің негізгі квзі аң аулау болып табылатын адамдарға қатысты
қолданылмайды.
Әкімшілік жазалардың бір түрі лицензиядан, арнаулы рұқсаттан,
біліктілік аттестатынан(куәліктен) айыру не белгілі бір қызмет түріне не
белгілі бір іс-әрекеттер жасауға оның қолданылуын (оны) тоқтата тұру. Жеке
тұлғаларды, дара кәсіпкерлерді, жеке нотариустарды, адвокаттарды және
заңды тұлғаларды осы құжаттарда көзделген қызметті жүзеге асыруға
байланысты белгілі бір іс-әрекеттерді жасауы кезіндегі әкімшілік құқық
бұзушылығы үшін судья олардан айыруды қолдануы мүмкін. Мысалы, көлікте
лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыруға берілген рұқсатты, атылатын
қаруды сақтауға және алып жүруге берілген рұқсатты жою және т.б. Белгілі
бір қызмет түріне не белгілі бір іс-әрекеттер жасауға лицензияның
қолданылуын тоқтата тұру немесе арнаулы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан
(куәліктен) уақытша айыру алты айға дейінгі мерзімге белгіленеді.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 52-бабының 3-тармақшасы
бойынша белгілі бір қызмет түріне не белгілі бір іс-әрекеттер жасауға
лицензиядан айыру лицензиялау туралы заңдарда белгіленген негізде
қолданылады.
Жеке кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру не оған
тыйым салу әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органның (лауазымды адамның) өтініші бойынша тек сот тәртібімен ғана
жүргізіледі. Жеке кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру
немесе оған тыйым салу туралы талап қою өтініші Қазақстан Республикасының
заң актілерінде белгіленген тәртіппен және негіздерде сотқа жіберіледі.
Өтінішті сот он күн мерзімде қарайды. Жеке кәсіпкердің немесе заңды
тұлғаның қызметін тоқтата тұру түріндегі әкімшілік жазалау шарасы
бұзушылықты жою үшін сот белгіленген мерзімде қажетті іс-әрекеттер (іс-
шаралар) жүргізу арқылы оны жоюға болатын жағдайларда қолданылады. Жеке
кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұруға немесе оған тыйым
салуға, сот шешімінсіз ерекше жағдайларда, талап қою өтінішін сотқа
белгіленген мерзімде міндетті түрде табыс ету арқылы үш күннен аспайтын
мерзімге жол беріледі. Бұл орайда қызметке тыйым салу немесе оны тоқтата
тұру актісі сот шешімі шығарылғанға дейін қолданылады. Қоғамдық бірлестің
қызметі өздерінің жарғысына (ережесіне) немесе заңдарға қайшы келетін
жағдайларда сот олрдың қызметін тоқтата тұруы немесе оған тыйым салуы
(тоқтатуы) мүмкін.
Заңсыз салып жатқан немесе салынған құрылысты мәжбүрлеп бұзуды
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің Ерекше бөлігінің баптарында
көзделген жағдайларда судья тағайындайды.
Әкімшілік қамауға алу — әкімшілік жаза қолданудың негізгі тұрі,
әкімшілік құқық бұзудың кейбір түрлері үшін он бес тәулікке дейінгі
мерзімге ерекше жағдайда, ал төтенше жағдайда жасалған құқық бұзушылық үшін
отыз тәулікке дейінгі мерзімгс қолданылады. Аудандық (қалалық) соттың
судьясы жазаның бұл түрін пайдаланғанда әкімшілік қамауға алу туралы қаулы
шығарады, оны ішкі істер органдары тез орындауға тиіс. Қаулы шығар алдында
судья құқық бұзушының жеке басын, сондай-ақ істің барлық мән-жайын
зерттейді. Шешім қабылдағанда екі қабат әйелдердің, кәмелетке
толмағандардың, I, II топтағы мүгедектердіц, сондай-ақ 12-жасқа дейінгі
баласы бар әйелдердің әкімшілік қамауға алынбайтынын ескеру керек.
Осы әкімшілік жазаға тартылған адамдар ішкі істер органдары белгілеген
жерлерде ұсталады, олар қамаудағы адамдардың басқа санаттарынан бөлек
болады.
Әкімшілік қамауға алу туралы қаулы орындаларда қамауға алынатын адам
жеке тексеруден өтеді.
Әкімшілік ұстау мерзімі әкімшілік қамауға алу мерзіміне кіреді, сол
себепті қамауда ұстау мерзімі қысқарады. Қызметтің белгілі түріне
лицензиядан (патенттен) айыру — азаматтарға, шаруашылық жүргізуші
субъектілерге және лауазымды адамдарға арнайы өкілеттік берілген
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың Қазақстан Рсспубликасында
бслгіленген тәртіпте қолданатын әкімшілік жазасы.
Шетелдіктерді немесе азаматтығы жоқ адамдарды ҚР-ның шегінен әкімшілік
жолмен кетіру оларды мәжбүрлеп және бақылауға алып ҚР-ның Мемлекеттік
шекарасы арқылы ҚР-ның шегінен шығару, ал ҚР-ның заңдарында қаралған
жағдайларда, - ҚР-нан келтірілетіндердің өзінше шығып кетуін бақылай
отырып жүзеге асыру болып табылады.
Құқық бұзушылық жасаған үшін әкімшілік жаза шарасы ретіндегі әкімшілік
жолмен кетіруді әкімшілік жолын кесу шарасы ретінде шет ел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдарды әкімшілік жолмен кетіруден (жіберуден, беруден)
айыру керек. Бұл шара ҚР-ның аумағында заңды түрде тұрақты тұратын немесе
уақытша болатын адамдар мәртебесі жоқ және шет мемлекеттің аумағынан ҚР-на
келу үшін белгіленген құжаттарсыз Мемлекеттік шекараны басып өткен шет ел
азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қолданылады.
Мемлекеттік шекараны бұл көрсетілген бұзушылықтар бойынша қылмыстық іс
қозғау немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу үшін негіздер жоқ
және тиісті адамдар саяси баспана алу құқығымен пайдаланбайтын болған
жағдайда, шекара қызметінің органдары мен әскерлері оларды ұстап, олар қай
мемлекеттің аумағынан ҚР-ның Мемлекеттік шекарасынан өтіп келсе, соның
өкімет органдарына ресми тәртіппен береді.
3. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері
Әкімшілік жазаларды қолданудың негізгі ережелері ӘҚБтК-тің жеке
тарауында реттелінген. Оларға мыналар жатады: әкімшілік жазаларды
қолданудың жалпы ережелері; әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар; әкімшілік жаза мерзімдерін
есептеу және олардың ескіру мерзімдері; әкімшілік құқық бұзушылықпен
келтірілген мүліктік залалды өтеу және басқалар.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жаза нақты құқық бұзушылық
жасалған үшін ӘҚБтК-тің Ерекше бөлімінің бабында көзделген шекте, осы
Кодекстің ережелерінде дәл сәйкестікте қолданылады.
Әкімшілік жаза – осы адамның кінәлілігін анықталған өкілетті
органның (лауазымды адамның) заңдық күшіне енген қаулысын мойындаудың
нәтижесі. Бұған дейін кінәсіздік презумпциясы қолданылады. Кінәсіздіктен
келтірген залалы үшін әкімшілік жауаптылыққа жол берілмейді.
Әкімшілік жазаларды қолданудың жалпы ережелерін заңдылық,
адамгершілік (гуманизм), құқық бұзушылық пен бұзушының жеке басының сипаты
ескеріле отырып жауаптылықты жекелеу принциптері нақтылайды.
ӘҚБтК-те бекітілген Заңдылық принципі бойынша осы Кодексте
белгіленген негіздер мен тәртіптен басқа жағдайларда, ешкім де әкімшілік
жазаға, әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуді қамтамасыз ету
шараларына ұшыратылуға тиіс емес. Сондықтан әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істі қарайтын орган (лауазымды адам) кінәліге тек кодекспен
белгіленген жазаны ғана және тек әкімшілік құқық бұзушылық үшін нақты
құқықтық нормада қаралған санкцияның шегінде ғана қолдана алады. Сонымен
бірге әкімшілік жазаны қолданудың заңдылығы бірнеше құқықтық кепілдіктермен
қамтамасыз етіледі:
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.