Байқоңыр ғарыш айлағының елімізге әкелген пайдасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
I Әдебиетке шолу . Байқоңыр және ғарыштық ұшырылымдарының экологиялық
зардаптары
1.1 Бүгінгі Байқонырдың
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .18
1.2 Космодром Байқонырдың табиғатқа
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22

2- Тарау Байқоңыр және ғарыштық ұшырылымдарының экологиялық зардаптары
2.1 Бүгінгі Байқонырдың
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .29
2.2Байқоңыр ғарышайлағындағы экологиялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 35

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Пайдаланған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...44

Кіріспе

Қазіргі кезеңде адам мен оны қоршаған ортаның қарым-қатынасы күрделене
түскені мәлім.Жиырма бірінші ғасырда адамзаттың алдында тұрған ғаламдық
проблемалардың бірі экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемасы
екені әртүрлі деңгейдегі мінбелерден жиі мойындала бастады. Адамзат өзі
мекен сүруге жарамсыз етуге бейім күшке айналған жағдай қалыптасты.
Бәріміз де тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде еліміздегі нарықтық
реформалар мен экономикалық тоқыраулардың қоршаған ортаны қорғау
саласындағы басқару және бақылау жүйесіндегі ұйлесімсіздікке әкеп
соққанының, экономикалық мүдде мен экологиялық мүдденің бір-біріне қарсы
қойылуының куәсі болдық. Қаржы тапшылығының мәселесін шешкен кезде
экологиялық және қорғау проблемаларынан гөрі экономикалық мүдде басым болып
келді.
Көздің қарашығындай қорғауды қажет ететін табиғат байлығына көңіл бөлу
әлсіреп кетті. Осы мәселелердің ішінде үлкен мәселелердің бірі – Байқоныр.
Байқоныр төңірегіндегі экологиялық жағдайдың қаншалықты күрделі екенін
биліктің онша ескере бермейтіні өкінішті.Мәселен, осыншама жыл бойына ғарыш
айлағынан гептилмен жұмыс істейтін 2000 –нан аса замыран тасығыштар
ұшырылыпты.
Байқоңыр – 1955 жылы негізі қаланған Қазақстан Республикасының ғарыш
айлағы. Қызылорда облысының жерінде орналасқан. Байқоңырдан кезінде
Восток, Восход, Союз, Прогресс сияқты Кеңес Одағының ғарыштық
корабльдері мен Салют орбитальды станциялары, сонымен қатар басқа да
көптеген ғарыштық аппараттары ұшырылды. Тек осы жерден ғана ұшуы
басқарылатын корабльдер ғарышқа шығарылады.
Байқоңыр космодромының көлемі 6717 шаршы шақырым. Ол солтүстікке қарай
75 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 90 шақырым қашықтыққа созылып
жатыр. Байқоңыр космодромын салуға байланысты 20000 гектар жер шаруашылық
айналымынан шығып қалған. Ол жерлер не егін егуге, не бау-бақша өсіруге, не
мал жаюға жарамай, рәсуі болып қалған. Мұнда бұрынгы кезде малдар қысы-жазы
өз аяғымен жайылып жата беретін еді, ұшы-қиыры жоқ сол малдардан, бір бас
малды осы күндерде кездестіре алмайсыз. Зымыраңдардың қатты дыбысы
малдардың, адамдардың зәресін алады. Сондықтан да малдар бұл жақта қайдан
өссін. Шу – экологиялық факторлардың ішіндегі ең бастысы. Адам ағзасына,
малдарға айрықша әсер етеді.
Қазіргі заманда ғарышкерлік-ғылыми-техникалық прогрестің болашағы зор
болып саналады және ол ғылымның тез алға басуына көп үлес қосып, оны жаңа
зерттеу құралдарымен, әдістерімен қаруландыратыны белгілі.
Ғарышты игеру адамзат дамуының жаңа техникалық деңгейіне шығуын
ғана емес, оның дүние танымдық мүмкіндігінің кеңістік және уақыттық
шектелуін де ұлғайтып, біздің қоршаған дүние туралы түсінігіміздің
өзгертуіне жағдай жасайды.
Біз атмосфералық ауаға Байқоңыр ғарыш айлағынан ұшырылатын
зымырандардың жаңармай қалдықтары мен Арал теңізінен көтерілетін тұздың
қоршаған ортаға әсері туралы толық тмәліметтерді зерттеу қажет екендігін
баса айтқымыз келеді.Сондықтан жалға берілген Қазақстан территориясындағы
ғарыш айлағыг бақылау, болжау, зерттеу жұмыстарын қарқынды жүргізу қажет.
Байқоңыр ғарыш айлағы Қазақстан Республикасының оңтүстік-батыс
бөлігінде, Қызылорда облысының территориясында орналасқан, жалпы көлемі 6,7
мың км2 жерді алып жатыр.
Аймақтың рельефі – тұзды-топырақты, жылжымалы құмды төмпешіктерден
тұрады. Өсімдік түрлері көп, бірақ сирек орналасқан, негізінен эфермелерден
тұрады, шілде айының ортасына дейін сақталып, сонан соң күйіп кетеді. Бір
жылдың үш жүз күнінде жел соғып, оның 17-38 күнінде шаңды борандар тұрады.
Көптеген ғылыми зерттеулер ауа ылғалдылығының төмендеуін, жылдың әр
мезгілінде температураның күрт өзгеруін ғарыш ұшу аппараттарының жұмысымен
байланыстырады.
Байқоңыр ғарыш айлағы өткен ғасырдың еншісіне жазылған
адамзат баласының ең бір теңдесі жоқ жетістігінің бірегейі десек артық
болмас. Сол арқылы адам табиғат құпиялары мен ерекшеліктерін игеру
үрдісіндегі өзінің алар биігі мен жетер асуын нақты істермен дәлелдеп
берді.
Байқоңырдың қызмет ете бастағанына 40 жылдай уақыт болса, осы уақыт
ішінде ол Қазақстанды әлемге танытты. Алғашқы жер серіктері осында
ұшырылды. Соңғы мәліметтерге қарағанда, мұнда тұрған ғимараттар мен басқа
да жарақтардың құны 25-30 млрд долларға бағаланады екен. Ол бұрынғы Кеңес
Одағынан қалған мұра. Ол Қазақстанның ғылыми дәрежесінің өсуіне де үлкен
әсер етті.
Байқоңыр космодромы қазақ жеріндегі ең үлкен және өте күрделі
инженерлік құрылыс. Мұндай инженерлік кешенді адамзат баласы бұрын- соңды
жасаған емес. Бұл ғажап құрылыста космос корабльдерін, космос станцияларын,
зымырандарды, зымыран- тасымалдаушыларды сынау, космос кеңістігін зерттеу
үшін кең көлемде ғылыми- зерттеу жұмыстары жүргізіледі.

Техникалық прогрестің кез келген саласының коршаған ортаға
тигізетін экологиялық әсерлері туралы соңғы кезде көп айтылып та жүр.
Міне, осыған сәйкес ғарыштық ұшырылымдардың экологиясы комплексті
түрде зерттелініп, оның нәтижелері ақпарат құралдары мен баспасөз арқылы
халыққа хабарланып тұрғаны жөн. Онда аймақтың экологиясын жақсартуға
бағытталған шаралар, экологиялық зяинды әсерлерден, түрді ауру түрлерінен
сақтану жолдары, ғарыш айлағын жалға бергені үшін ауру түрлерінен сақтану
жолдары, ғарыш айлағын жалға бергені үшін түсетін жыл сайынғы төлемнің
қалай пайдаланың жатқаны, оның жергілікті аймақтың экономикасына және
халқының денсаулық сақтау жұмыстарына бөлінген мөлшері (егер ол жасалынып
жатса) туралы мәліметтер болғаны дұрыс.
Сонымен бірге ғарышты игерудегі бүгінгі күннің жетістіктері мен
келешек, оның ішінде Қазақстан ғылымының қосқан үлесі баяндалуы керек.Бұл
аймақтың ауа-райы өте құбылмалы келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын-
шашын аз түседі. Небәрі 90-150 мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып
келеді де, құрғақшылық жиі-жиі болып тұрады.
Бұл курстық жұмыс Байқонырдың күрделі мәселелерін қарастырады.

I.Әдебиетке шолу. Байқоңыр және ғарыштық ұшырылымдардың экологиялық
зардаптары
1.1 Бүгінгі Байқоңырдың мәселесі

Р.Сарпеков,У.Сыбанбай,Г.Жайсанбаевт ар өз шығармашылықтарында тек қана
Жер планетасы емес, ыңғайлы деген ғарыштағы табиғат атаулыға жаны ашитын
қаламгерлер мұны ашу үстінде ашына айтқаны бесенеден белгілі болып тұр ғой.
Қазіргі цивилизация, өркениет, прогресс жаратылысқа жасап жатқан
қиянаттарына түңілгендіктен жазғаны деп қабылдауға тиістіміз... Барлық
қолымызда бар қиянат жасалып біткеннен кейін соның келеңсіз, тек қана
залалды салдарына куә болып отырған адамның қалауы деп білуге тиіспіз.
Бүгінгі таңда Қазақстан жұртшылығы да сол ұлы қиялгерлердің халін
кешіп отырған жоқ па? Барлық қолдағы құндылығымыз құрып-жойылып біткеннен
кейін ғана, сан соғып қалатынымыз қалай? Мысалы: семей ядролық полигоны,
18,5 мың шаршы километр аймақта 1949-1989 жылдар арасында ашық аспанда, жер
бетінде, келе-келе жер қойнауында жарты мыңға жуық жарылыс жасаған. Сондай
қорқынышты мәлімет жарты ғасырдан кейін тиіп-қашып қана жария болатыны
несі?
Ал, қазақтың жарым-жартылай маңдайына жазған Арал теңізі ше? Оған Әмі
мен Сырдан бұрындары сарқырап жататын су доғарылып, оның есесіне теңізден
кері, дарияға құйыла бастаған сұмдықты да, баяғы шалқар теңіздің о шеті мен
бұ шетіне енді адам жаяу кешіп өтетін заманың келгенін де ел қазір ғана
көріп отыр.
Жазушы Энгельс Ғаббасов Батыс Қазақстаннның Азғыр, Қапы ар маңындағы
өздерін оқымысты-зерттеушілер етіп жарыиялап, әртүрлі тірі жанды қырып-
жоятын қару-амалдарды сынап жатқан жасырын әскерилер жөнінде депутат
кезінде Парламент мінберінен шыр-пыр боп, сөз сөйлеген болады. Сөз
сөйлеген болады деп отырғанымыз, еліне деген жаны адал қаламгердің
жанайқайын билік басындағылардың құлағына іліп жатқаны байқалған жоқ.
Жазушылардың осы Батыстағы былықтар хақында айтқандары, өзінің
баспасөзде жазғандары, яғни билік адамдарын да, қарапайым халықты да
сақтандырғандары күні ертең бұлтартпас дерек есебінде алдымыздан шығатыны
анық. Сонда ғана тағы да сол баяғы Семей полигоны, Арал ақыреті түрінде,
болары болып, бояуы тозғаннан кейін өкінгеннен не пайда?
Байқоныр космодромының айналаны қоршаған ортаға ерекше әсер ететіні
кейінгі кезде ғана байқала бастады. Кейінгі уақытта космодром орналасқан
жердің ауа райын, табиғи биологиялық ресурстарын жан-жақты зерттегенде,
космодром айналаны қоршаған ортаға айрықша әсер ететіні байқалады. Ол
туралы қолымызда бірнеше ғылыми деректер бар.
Оған бір мысал:
Қарағанды облысының экологиясын зерттейтін ғалым-экологтардың
жүргізген жұмыстарының қорытындыларына қарағанда, космос корабльдері,
космос зымырандары космос кеңістігіне ұшып кеткеннен кейін, жаз айларында 5-
8 күн бойы күшті жел тұрып, қара боран соғатыны байқалады. Мұндай құбылысты
Жезді ауданының жергілікті тұрғындары да растайды. Ал қыста зымырандар
космосқа ұшып кеткеннен кейін 2-3 күн бойы қарлы боран соғатыны белгілі
болды. Бұл аймақта жылына 40-50 күн бойы күшті жел тұратыны анықталды.
Мұндай құбылыстар, бұл аймақта бұрынғы кезде, космодром орнамай тұрған
уақытта болмағанын жергілікті тұрғындар жіпке тізгендей етіп айтып береді.
Қандай болмасын, ұшырылған космос корабльдері мен оларды космос
кеңістігіне шығарушы зымырандар айналаны қоршаған табиғи ортаға елеулі
өзгерістср енгізетіні кейінгі кезде айқындала тусті. Ол өзгерістсрді
арнаулы түрде жүргізілген зерттеулер анықтап берді. Ол өзгерістер
төмендегідей:
1. Ұшырылған космос корабльдері және басқадай космостық аппараттар табиғи
жолмен ғасырлар бойы қалыптасқан ауа режімін төтенше түрде бұып жіберетіні
белгілі болды;
2. Космос корабльдерін тасымалдайтын зымырандардың пай-даланатын отындары
улы (радиоактивті) қосылыстардан тұратын болғандықтан, айналаны қоршаған
ортаның мөлшерден тыс улануына әкеп соғады;
3. Космос кеңістігіне ұшырылған зымырандар өсімдік әлеміне, жануарлар
дүниесіне айрықша әсер ететінін арнаулы түрде жүрзігілген ғылыми-зерттеу
жұмыстары толығымен дәлелдейді. Биосферадағы тірі ағзалардьщ тіршілік
ететін табиғи ортасы кенет бұзылып кеткендіктен, олардың биологиялық
жүйелері мүлдем бұзылып кетіп, бірнеше өзгерістер, олардың ішінде өте
қауіпті мутациялық (секірмелі) өзгеріс туатыны байқалды;
4. Жер бетінде зымырандардың жұмыстан шыққан бөлшектері құлап түсіп, оны
ластайды (ол бөлшектерде де радиоактивті қосылыстар бар). Ол жер не егін
егуге, не болмаса мал жаюға жарамай қалады.
Қазіргі кездегі қоғамның дамуы айналадағы қоршаған ортаны
пайдаланумен тікелей байланысты, яғни адамзат тіршілігіне қадетінің
барлығын табиғаттан алады. Бұл жағынан алғанда табиғат – табиғи
қажеттілікті қамтамасыз ететін таңғажайып құбылыс. Ғылым мен техниканың
жетілуі, өндірістің қарқындап дамуы, жерасты қазба байлықтарын кеңінен
пайдалану, транспорт түрлерінің көбеюі қоршаған ортаны түрлі химиялық
қосылыстармен ластауда.
Мұндай химиялық қосылыстардың көбінің токсиндік және концерогендік
қасиеттері биосфералық тепе-теңдіктің бұзылуына, климаттың өзгеруіне,
ауылшаруашылық өнімдер өнімділігінің төмендеуіне және халықтың
денсаулығының нашарлауына әсерін тигізеді.
Токсиндік және концерогендік қосылыстар клетка құрамына еніп, ДНК
молекуласына әсер етеді, хромосомаларын бұзып, нәтижесінде ағзалардың
тіршілік ету қабілеттігін төмендетеді.
Адамзат баласы қазіргі кезде шамамен 70 мыңға жуық химиялық
қосылыстарды пайдалануда, осы көрсеткішке жылына 500-1000-ға жуық химиялық
қосылыстар қосылып отырады.
Әрине, бұл қосылыстар атмосфералық ауа, топырақ, су, өсімдік арқылы
адам ағзасына қайта жинақталып, белгілі бір мөлшерде әсер ететіні белгілі.
Табиғи ортаны зиянды заттармен ластайтын орындардың бірі – ғарышқа
зымырандар ұшыратын әскери-өндіріс кешендерінің жұмысы.
Қорғаныс министрлігінің негізгі экологиялық мәселелер жөніндегі тізімі
бойынша табиғаттың ғарыш зымырандарынан ластануы әскери техникалар мен қару-
жарақтарды жою және радиоактивті ластанудан кейін үшінші орын алады.

Алғашқы (1981 – 85 жж.) эксперименттік бақылаулар қуатты ғарыштық ұшу
аппаратының Спейс - Шаттл немесе зымыран жеткізгіш Сатурн - 5
аппаратының ғарышқа ұшыру кезінде Канаверал – Европа жағалауымен Солтүстік
Атлантаға дейінгі аралықтың ауа ағынының (циклон) өзгеруін, ал жылдың жылы
уақытында (жаздық) Плесецк ғарыш айлағынан ұшырылатын қуатты ұшу
аппаратының әсері бұрынғы Одақ территориясының Орталық Европалық бөлігіне
және солтүстік-батыс облыстардың атмосфералық ауа ағынының активтілігінің
жоғарылауына әсерін тигізетінін дәлелдейді.
Қуатты ғарыш ұшу аппараттары ұшырылатын Байқоңыр ғарыш айлағына
жақын орналасқан аймақтарда ауа райы күрт бұзылып, 3-5 тәулікке дейін
боранды құм суырып, жел болып, температураның (0-60С) төмендеу процесі жиі
байқалатыны белгілі.
Бұл процесс суы тартылып, табаны кеуіп, тұзға айналған Арал аймағы
үшін қаншалықты кері әсері барын айтпасқа болмайды.
Байқоңыр ғарыш айлағы орналасқан аймақтың басты экологиялық мәселесі
– Арал теңізі деңгейінің төмендеуі және жердің тұзданып құрғақшылыққа
айналу процесі. Сондықтан ғарыш айлағының жұмысы қоршаған ортаға қосымша
кері әсерін тигізуде.
Ғарыш ұшу аппаратының қоршаған ортаға басты зиянды әсері ауа ағынын
(циклон) күшейтумен шектеліп қоймайды, түріне қарай салмағы 3,2 тоннадан –
16,2 тоннаға дейін болатын зымырандардың жағар және жанармай қалдықтары
құрамында химиялық токсинді қосылыстардың болуында.
Соңғы 30 жылдың көлемінде осы салаға қатысты мамандар химиялық
жанармай мен жұмыс істейтін зымыран двигательдерінен бөлінетін қалдықтардың
атмосфераның төменгі қабатына ауқымды масштабта зиянды әсерінің жоқтығын
дәлелдесе, 40 жылдан бері жинақталған мәліметтерге қарағанда олардың зиянды
әсерлерін анық көруге болады.
Ғарыш айлағынан ұшырылатын зымыран жеткізгіштердің двигателіне
пайдаланылатын жанармайына нақтырақ тоқталсақ:
1. Азоттетраоксиді (АТ) және азот қышқылы тотықтырғыштарымен
симметриясыз диметилгидрозин (СДМГ);
2. Сутегі асқын тотығы мен сұйық оттегі тотықтырғыштарымен
көміртегі (РТ-1, РГ, Т-1) жанармай, бұл қосылыс жұмысын
аяқтаған бөлшектің жерге құлауы кезінде буланып оттегі және
сутегіне айналып кетеді. РТ-1 және осы тектес басқа қосылыстар
қоршаған ортаға керосин және бензин тәрізді әсер етеді, ал
симметриясыз диметилгидрозин (гептил) қауіптілігі жағынан
бірінші класқа жататын химиялық токсинді қосылыс.
Толығырақ тоқталар болсақ, зымыранның сұйық жанармай компонентіне
кіретін гептил азотты органикалық қосылысы гидрозин туындыларына жатады.
Химиялық құрамына сәйкес симметриясыз диметилгидрозин активті
тотықсызданғыш, әртүрлі тотықтырғыштарда оңай тотығып, тетраметилтеразен
(ТМТ), нитрозодиметиламин (НДМА), диметилметиленгидрозин (ДММГ),
диметиламин (ДМА), формальдегид (ФА), су, азот,аммиак және басқа өнімдерге
айнала бастады.
Симмтриясыз диметилгидрозин және оның алкилгомологтарының тез тотығуы
тотықтырғыштардың түріне және концентрациясына байланысты. Мұндай
тотықтырғыштардың қатарына (су, ауа, топырақ, температура) активті металдар
Cu, Fe, Cr, Mn және олардың оксидтері, пассивті металдар Al, Ni, Mg және
олардың оксидтері жатады.
Бұл металдарға аймақтың топырағы бай екенін ескеруіміз қажет.
Ғарыш айлағының жұмысы қоршаған ортаға мынадай кері әсерін тигізеді:
- ұшу процесінен кейін, атмосфераның табиғи режимі бұзылады;
- атмосфераны және жер беті қабаттарын токсинді зымыран жанармайының
қалдықтарыман ластайды;
- атмосфераның озон қабатын бұзады;
- территорияларды ұшу аппараттарының қалдықтарымен, сынықтарымен
зақымдайды;
- қышқылды жаңбырдың жаууына себепші болады;
- ауқымды масштабта температураның жоғарлауына әсерін тигізеді.
Қауіптілігі жағынан бірінші класқа жататын симметриясыз
диметилгидрозиннің биологиялық объектілерге әсері жөніндегі қазіргі
түсініктер толық мәліметтер бере алмайды.
Зымыран жанармай компоненттеріне кіретін токсинді қосылыстардың табиғи
жағдайдағы микробтар мен өсімдіктерге әсері туралы түсініктер мүлдем жоқ.
Сондықтан осы бағыттағы зерттеулер қазіргі кезде аса өзекті мәселелерге
жатады.
Лабораториялық жағдайда жүргізілген зерттеулердің нәтижесі
өсімдіктердің бойының қысқа болып, кейбір морфологиялық өзгерістер
байқалып, ауылшаруашылық өсімдіктерінің сапасы нашарлап және өнімділігінің
төмендейтінін көрсетеді.
Мысалы, сандық мәліметтерге тоқталсақ, 50 км биіктікте зымыран Спейс
- Шаттл 150 тонна көмір оксидін, 500 тонна су және сутегін бөледі, осындай
биіктіктегі энергия ұшу аппараты 740 тонна көміртегі оксидін, 750 тонна
су және сутегін бөледі. Қысқа қашықтықта (1 км) мұндай қалдықтар жасанды
бұлт түзіп, қышқылды жаңбырға айналады және ұшыру аймағынан 200 км2
қашықтыққа дейінгі аймақтың ауа райын өзгертеді. Байқоңыр ғарыш айлағынан
ұшырылатын Протон зымыран жеткізгішінің бір рет ұшырылуына 180 тонна
гептил құйылады. Ғарыш айлағы жұмыс жүргізгеннен (1956 ж) бастап мұндай
Протон зымыран жеткізгішінің 260-тан астамы ұшырылған.
Көп сатылы Протон зымыран жеткізгішінің алғашқы блогы (алты бакты
блок болады) жұмысын аяқтап, жерге құлағанда 1,5 тоннадан – 3,5 тоннаға
дейін гептил қалдығы жерге төгіледі. Сонда бір рет ұшырылғанда, орта
есеппен 2 тонна гептил жерге төгілгенде, 44 жылда 520000 тонна гептил
төгіледі. Экологиялық қауіпсіздікті сақтадық дегеннің өзінде, Қазақстан
Республикасының ұлттық аэрокосмостық агенттігінің мәлімдеуінше, қазіргі
кезде зымыран жеткізгішінің жерді зақымдайтын гептил мөлшері 150-200 литр
шамасын құрайтыны анықталған.
Қоршаған ортаның және халықтың экологиялық қауіпсіздігін нығайтып,
қазіргі кездегі өзекті мәселелерді шешу көптеген жұмыстардың атқарылуын
талап етеді. Ал бұл мақсатқа жету үшін мынадай шараларды орындау қажет:
- қуатты зымырандардың ұшырылуын сирету;
- егінді жинау және бау-бақшалардың гүлдеуі кезінде токсинді химиялық
қосылыстарды бөлетін зымырандарды ұшырмау;
- токсинді зымыран жанармайларын сақтауда және тасымалдауда
қауіпсіздік шараларын сақтау;
- аймақтың суы, топырағы, өсімдіктеріне жан-жақты зерттеу жұмыстарын
жүргізу;
- зымыран бөлшектері құлайтын аймақтардағы халықтың денсаулығын
медициналық тексерулерден өткізу т.б. жұмыстар атқарылуы қажет.
Қорыта айтқанда, біз атмосфералық ауаға Байқоңыр ғарыш аймағынан
ұшырылатын зымырандардың жанармай қалдықтары мен Арал теңізінен
көтерілетін тұздың қоршаған ортаға әсері туралы толық мәліметтерді зерттеу
қажет екендігін баса айтқымыз келеді.
Сондықтан жалға берілген Қазақстан территориясындағы ғарыш айлағын
бақылау, болжау, зерттеу жұмыстарын қарқынды жүргізу қажет.

Байқоңыр ғарыш кешенінің мәселесімен айналысып жатқан жоғары оқу
орындары мен ғылыми-зерттеу институттары, олардың бағдарламалары

Өткен жылы (1999 ж) Протон екі рет құлағанда, біздің мұндай төтенше
жағдайға дайын емес екендігіміз белгілі болды. Қазір бірталай тәжірибе
жинадық. Бірінші жағдай бойынша ғылыми зерттеуді Қазақстан ғалымдары
жүргізе бастады. Байқоңыр кешенінің қызметіне байланысты халық денсаулығы
жағдайының мониторингі бағдарламасы боынша облыстық денсаулық сақтау
басқармасының бастығы Қанат Ермекбаевтың басшылығымен облыс дәрігерлері де
жұмыс істеуде. Солардың ішінде ҚР ҰҒА-ның корреспондент – мүшесі, ҚММА-ның
ректоры, медицина ғылымдарының докторы, профессор Мақаш Әлиакпаровтың
басшылығымен Байқоңыр кешенінің адам денсаулығына әсері туралы
тереңдетілген ғылыми зерттеу бірінші рет жүргізіліп отыр. Бұған қоса
зымырантасығыштың бөлінген бөлшектері түсетін Ұлытау, Қарқаралы және
Жаңаарқа аудандарындағы жерлерде ҚазМУ мен Қазмехонобр ғалымдары да
экологиялық зерттеулер жүргізілуде. Ал Е.А. Бөкетов атындағы Қар МУ-дың
ғалымдары жүргізіп жатқан жұмыстар өте ерекше. Онда экологиялық зерттеу
орталығы құрылып, университет ректоры, техника ғылымдарының докторы,
профессор Жамбыл Ақылбаевтың басшылығымен зымыран отының құрамын анықтайтын
жаңа аспап және оның жұмыс істеу әдістемесі жасалып жатыр.
Байқоңыр ғарыш айлағының елімізге әкелген пайдасы

Байқоңырдан ғарышқа бірінші адам аттанғаннан бері қаншама жер
серіктері, ғылыми зерттеу станциялары, ғарыш корабльдері ұшырылды. Соның
нәтижесінде ғылымымыз өркендеп, табиғаттың талай тылсым құпиялары ашылды.
Демек, Байқоңыр ғарыш айлағының адамзат баласы үшін де, еліміз үшін де
алар орны ерекше.

Байқоңыр космодромындай құрылыс жер шарында жоқ. Сондықтан
Байқоңыр космодромы дүниежүзі халықтарының назарын аударып, алаңдатып отыр.
Ол тек космос корабльдері мен зымырандарды космос кеңістігіне ұшыру
мақсатына жасалған емес. Сонымен қатар, әскери қару- жарақтардың жаңа
түрлерін сынау мақсатын да көздейді. Байқоңыр космодромы әскери ғылыми-
техникалық орталық болып есептеледі.
Космодромда өнеркәсіп және шаруашылық орындары шоғырланған. Олар да космос
кеңістігін зерттеуге атсалысады. Мұнда космосқа ұшырылатын космос
корабльдерінің, зымырандардың, зымыран- тасымалдаушылардың бөлшектері
жиналып, космосқа ұшырылып отырады. Космосқа ұшқан космос корабльдерінің
ұшатын бағыты белгіленіп, ұшу жылдамдығы анықталады. Онда зымырандардың
бағытын және жылдамдығын анықтайтын электронды есептеу орталығы бар.
Космодром 1957 жылы Байқоңыр қаласында салынған. Бұл қалада
қазіргі кезде 6 мың халық тұрады. Космодромда 9 зымыран ұшыру кешені, 15
зымыран ұшыратын қондырғылар бар. Ресейдің барлық космосқа ұшқан
корабльдері мен зымырдандары осы Байқоңыр космодромынан ұшырылған.
Зымырандарды отынмен қамтамасыз ететін 3 станция, космонавттардың
денсаулығын бақылайтын медициналық орталық, 1- классқа жататын 2 аэродром,
сұйық оттек, сұйық озот өндіретін завод, электр жылу жүйесі, газ құбырлы
электр станциясы, 470 шақырым темір жол, 1280 шақырым автокөлік жүретін
магистраль, электр, жылу, сумен қамтамасыз ететін жүйелері бар.
Космодромның құрылысы алғашқы кезде тым құпия болған. Салынған жүйелер мен
құрылыстар объектілерді жасырын түрде жүргізілген. Қазақ елінің жерге деген
билігі жоқ болатын.
Ал, әзірше Арзамас-16 арнайы эскпедициясының 1966 жылы 300 бас
жанұясы тіршілік ететін Азғыр ауылынан бір жарым-ақ, қол созым қашықтықта,
165 метр шұнқырда тұңғыш жарылыс жасағанын біреу біліп, біреу біле қоймас.
Содан бері Азғыр аймағының он нүктесінде 17 жарылыс жасалған. Солардың
біреуінің орнында қазірде диаметрі 600 метр көл пайда болған. Әрине,
радий активті көл. Ол кімнің кәдісіне асар дейсің! Қайта, керісінше, сол
көлдің ыстықтан буланған улы ауасын жұтып жүрген жоқ па тұрғын қазақтар!
Сондықтан да, күллі Қазақстан бойынша балалар өлісі ең көп ұшырасатыны да –
осы өңір! Міне, еліміздің келешегі - осы Азғыр, Капустин Яр ғой. Оны да
кейін білеміз!.
Байқоңыр ғарыш айлағы Адамзат ғылымының аса үлкен жетістігі екендігі
мəлім. Бірақ сол тұрып жатқан халық үшін оның тигізер пайдасы көп болды ма,
зияны көп болды ма?
Байқоңырдан ғарышқа бірінші адам аттанғаннан бері қаншама жер
серіктері, ғылыми-зерттеу станциялары, ғарыш корабльдері ұшырылды. Соның
нəтижесінде ғылымымыз өркендеп, табиғаттың талай тылсым құпиялары ашылды.
Демек, Байқоңыр ғарыш айлағының адамзат баласы үшін де, еліміз үшін де
алар орны ерекше.
Бұл ғарыш айлағының басқа да полигондармен қатар айналадағы орта мен
табиғатқа орасан зиян келтіріп отырғандығы жасырын емес. Оның қауіпті
аймағы бір миллион шаршы метр жерді қамтиды. Аспаннан жауған ғарыш
аппараттарының сынықтары мен қалдықтары, бұлаодың құрамындағы зиянды заттар
топыраққа да, ауаға да, өсімдікке де аз залалын тигізбейтіндігі нақты
зерттеулер арқылы дəлелденген.
1986 жылы Бетпақдалада миллиондаған киіктің қырылып қалуы осы
зымырандардың кесірі. Əсіресе, Протон зымырантастағышының тіршілік
атаулыға тигізер кері əсері шаш етектен. Өйткені ол ұшырылғаннан кейін
аспанда отынының біраз бөлігін жандырған соң, бірінші жəне екінші сатылары
бөлініп, жерге түседі. Бұл отынның құрамында улы отын- гептил бар.
Ресейдің адасқан зымырандары Атырау облысының Махамбет, Қызылқоға
жəне басқа аудандарының жеріне жиі құлады. Ал Байқоңыр ғарыш айлағынан
ұшырылған Протон зымырантасығышының 1999 жылы екі рет құлап, Қарағандының
Қарқаралы, Жаңаарқа аудандарының жері мен ауасын гептил отынымен ластады.
Құлаған зымыран сапарға аттанғанда оған 466 тонна қышқылдатқыш, 181 тонна
отын толтырылған. Ал зымыран отынының компененттері (КРТ) сан алуан.
Солардың ішінде аса улы жəне өте жылдам тұтанғыш несмметричный
диметилгидразин (НДМГ) немесе гептил. Бұдан соң басты айналдырып, жүректі
айнытатын нитродиметиламин (НДМА) жəне тетрамитилтетразин (ТМТ), сол сияқты
жүректі айнытуы біршама төмен, қауіптілігі 4-ші сыныпқа жататын
формальдегид деген бар.
Бұл заттар ағзаға тыныс жолдары, тері жəне асқазан арқылы түскенде
адамды уландырады. НДМГ тыныс жолдарын, қан құрамын бұзады. Қимыл-
əрекеттерге, аяқ-қолдың сіңірінің тартылуына əсерін тигізеді. Тағы бір
ғалымдардың айтуына қарағанда гептил адамның табиғи клеткаларының түзілісін
бұзады. Демек бұл ұрпақ үшін қауіпті. Екінші буында дене бітімі, іш құрлысы
жəне ақыл-ойы кеміс балалардың тууына себепкер. Байқоңыр ғарыш айлағы мен
Сарышаған зымыран полигоны 40 жылдан бері айналадағы ортаға кері əсерін
тигізіп, сынағын тоқтатқан Семей полигоны мен Байқоңыр космодромы,
Сарышаған зымыран полигоны облыстың экологиялық жағдайын қиындатып,
нашарлатып келеді.
Сарышаған ядролық, ракеталық сынақтарды жүзеге асыру үшін салынған
полигон. Бұл ерекше кешен. Онда ракетаға қарсы қорғаныс жұмыстары (ПВР)
жүргізілді. Соған орай Ресейдің Капустин Яр, Жаңа Жер, Плесецк
полигондарынан оқу-жаттығу мақсатында ұшырылған зымырандарын Сарышағаннан
жіберілген зымыранмен Сарыарқа жерінде атып түсірген. Осы туралы кезінде
нақты деректер берілген жоқ.
Сарышағанда адам өміріне кері əсер ететін зымыран отыны мен оның
құрамды қоспалары өте көп мөлшерде сақталады. Зымыран ұшырылған кезде оның
ұшыру аппараттары жерге жанып құлайды. Сарышаған зымыран сынау полигоны
бойынша табиғат қорғау заңнамасын орындау жөнінде келісім жоқ болғандықтан
зымыран полигонының қоршаған ортаға ықпалы қаншалықты екендігін зерттеу
мүмкін емес. Осы Сарышаған туралы əлі күнге дейін жабық тақырып болып
келеді,оның қаншалықты зиян əкелетіні айтылмай жүр. Өйткені, бұл өте аз
зерттелген объекті. Ол үшін Қазақстан-Ресей үкіметаралық келісім қажет.
Ендігі бір келешек - БАЙҚОНЫР. Сонау бағзы заманда Қорқыт ата
көңілінен шыққан өңірді ресейлік мамандар қойнауын үңгіл, қарапайым кісі
ойына келіп болмайтын қыруар күрделі құрылыстардың тұңғышын 1955 жылғы 5
мамырда салып үлгірген-ді. Бұл қасіреттің басы еді. Тіпті, керек десеңіз,
қазіргі қасірет одан да бұрынырақта, 1955 жылғы 12 қаңтарда Жосалы темір
жол бекетіне инженер Н.Дежкин бастаған құрылысшылардың Мәскеуден екі жарым
мың кезінде құба далаға келіп жетуімен басталғанды. Оны да өөз кезінде
біліп жатқан қазақ жоқ. Кеңес Одағы ыдырап, Байқоныр өз республикасының
билігіне 1991 жылы көкенде, ондағы дүние-мүлік, объетілердің жалпы құны 23
миллиард долларға бағаланған-ды!
Ғарыш айлағының қанщалықты зор екендігін осындай-ақ байқай аларсыз!
Алайда, егеменді алғанның аз уақытқа созылған қуаныш буы бірте-бірте
тарай бастағанына бүгінде жұртшылықтың да көзі жетіп келеді. Соның күні
Байқоңыр ғарыш айлағында да түсті. Соншама күрделі шаруашылықты ойдағыдай
сақтап қалу проблемасы туды.
Сол тұстағы жағдай тұрғысында Ұлттық әуе-ғарыш агенттігі бас
директорының орынбасары, Байқоңыр ғарыш айлағы басқармасының бастығы, ҚР
ҒА-ның корреспондент-мүшесі М.Молдабеков: Қаржы мен мамандардың жоқтығы
ғарыш айлағын Ресейге халықаралық нарықтан 4-5 есеге арзанға жалға беруге
мәжбүр етті, - деп ақталды.
Ал, Кеңес өкіметі дәуірінде лазерлік қаруды зерттеу саласындағы
еңбегі үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығын иеленген, техника ғылымының докторы
Ғалым Әбілсейітов:
1993 жылы Премьер-Министрдің орынбасары қызметін атқарып жүргенімде
Президентке, басқа да басшыларға Байқоңырды сақтап қалу мақсатымен оны
жалға беруді ұсыныс жасадым, - деп мақтанғандай емеурін білдірді-дағы –
не себептен екенін білмеймін, тұңғыш ғарышкеріміз Тоқтар Әубәкіров бұл
пікіріме қарсылық білдірді, - деп мойындаған-ды. Осы ұсынысқа
Т.Әубәкіровтің тегіннен-тегін қарсы болмағанына қазір көзіміз жетіп отыр.
4 бөлек немесе орталықтан құралатын Байқоныр ғарыш айлағында Ресей
мамандары қайтадан еркіндік алып, сайран сала бастады. Жыл сайын 115
миллион долларды шытырлатып санап салам, - деген жалдап алушы ресейліктер
күні кешеге дейін, қазақ жері бетін күйдіріп-жандырып, бірінен соң бірін
тоғытып ұшыратын жатса да, қарызын толық қайтару ресейліктердің кәперлеріне
де келмейді.
Оның есесіне ғарыш айлағының сол қанатындағы орталықтан Протон
мен Циклон зымыран жеткізгіштер ұшып жатты. Және де бірі болмаса, бірінің
жолы болмай, асып кетсе, Алтайға дейін ғана жетіп үлгіріп, жарылып құлап
жатты. Олар турасында біздің мемлекет тарапынан не жалға алушыларды жұбану,
не өз аспанымызға төніп тұрған қауіптен сақтандырып, реніш білдіру сияқты
нақты әрекеттер атымен байқалмады.
Соның ақыр-соңы, мінекей, 1999 жылғы 5 шілденің 20 сағат 32-ші
минутіне әкеп тіреді. Тап осы жұртшылық қауіптене тосқан болуы тиісті
жаманат болды да тынды. Жүк тасымалдайтын Радуга жер серігінің бөлшектері
өзін тиіс орбитаға шығарып салуға тиіс Протон зымыран-жеткізгішінің
жарылу салдарынан қиқым-сиқым, темір-терсек түрінде Қарағанды облысының Шет
ауданы аспанына жаңбырдай жауды. Хруничев атындағы орталық жасаған жаңа
11 С824М Бриз жылдамдық үдеткіш блок салынған тұңғыш экспериментті
Протон зымыран-жеткізгіштің екінші сатысы 112 километр биіктікте сыр
берген. Ал, шатақтың бәрі үшінші двигателінде болған. Соның кесірінен
газ жүретін түтіктің тетігі бұзылып, оның ішіндегі оталғыш сұйық тұтанып
кетеді.
Ақырында ғарыш аппараты тұтастай жарылып, бөлшек-бөлшекке айналып,
балықты көл аймағына шашыла бастайды. Байқоңырдан көтерілген 1050
километр ғана аспандан үлгірген зымыран-жеткізгіш Протон-М мен жүк тасушы
Радуга ғарыш кемесі осылай опат болған-ды. Оларға құйылған 165,79 тонна
тотықтырғыш пен 180,69 тонна ұшармай да осылай ысырап болған-ды.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі “Байқоңыр” ғарыш айлағындағы
жағдайды тұрақты бақылауда ұстап отырады. 2009 жылдан бастап ғарыш
айлағынан кейбір зымырандардың ұшырылуына қарсылық білдірілуде. Сонымен
қатар, Қазақстанның талап етуі бойынша Ресей барлық зымыран тасығыштың
бөліктері құлаған аумақтарда экологиялық зерттеулер жүргізеді. Ресей және
Қазақстан ғалымдары бірлесіп жұмыс жасайды. Осы жылдың 25 тамызында
Байқоңыр ғарыш айлағының бірқатар мәселелерін талқылау мақсатында еліміздің
мемлекеттік органдарының және Роскосмостың өкілдері кездескен болатын. Осы
кездесуде Қазақстан тарапы үкіметаралық келісімдердің жеке жобалары, соның
ішінде нормативтік-құқықтық келісімдермен жұмыс істеу және жоғары уытты
отынды (гептил) қолданатын зымырандарды экологиялық қауіпсіз ұшыру жөнінде
өз ұстанымын жеткізді.

1.2 Космодром Байқонырдың табиғатқа әсері

Тағдырдың тәлкегі ме, қайдам, қазақтың тұңғыш ғарышкрінің кіндік қаны
тамған жерге тек қана Протон зымыран-жеткізгіштер сериясы пайдаланатын
аса улы гептил газының 43 тоннасы бей-берекет төгілсе керек. Алдын ала
есептеуге қарағанда, оысншама мөлшерде тек топырқаққа сіңірген сұйық
тыңайтқыш Арқа өңірінің шұрайлы 6 мың шаршы км аумағы 3 мың жылға дейін
кәдеге аспайтын көрінеді. Оны елге жария етіп жатқан тірі жан жоқ.
Ал төтенше жағдай бойынша аудандық штабтың мәліметіне жүгінсек, 950
гектарға жуық жерді өрт шалған. Оның ішінде 500 гектар шабындық бар.
Төтенше жағдайдың аудандық қызметінің бағалауынша, мапаттың салған лаңын
жою үшін алғашқы кезекте 3198000 теңге қажет екен. Жалпы материалдық шығын
15 миллион 798 мың теңгеге бағаланыпты.
Әрине, мұндай санадарды кейінірек осы апатқа қатысы барлар –
Ресей жағынан да, өзіміздің билік басындағылар да - әр саққа жүрігтіп,
жұмсартып, кейбір тұстарды тіпті елемей кетуі әбден мүмкні. Оған бір мысал:
Н.Балғымбаев Ресей әуе-ғарыш агенттігі делегациясын қабылдады деген
тақырыппен Қаз ТАГ берген хабарда мынандай жолдар бар: Ресей ғарыш
агенттігі басшысының хабарлауы бойынша, мұнда Қазақстан жағымен бірлесе
отырып, ауа, су және топырақ үлгілері алынып, құлаған зымыранның сынақтары
тексерілген. Бұл заттарға шұғыл талдау жұмыстары жүргізілді, бірақ олардың
қорытындысы бойынша, зымыран отынының неғұрлым улы бөлігі болып табылатын
гептил байқала қоймаған.

Осыған қатысты республикалық ресми бір басылым – Казахстанская
правда газетінің үстіміздегі жылдың 10 шілдесіндегі мәлімдемесіне құлақ
түрген абзал шығар. 19 мамырдң өзінде Қазақстанның эконологиялық
веломствосы Ресей тарапынан заңдарын және Байқоңыр ғарыш айлағын жалдау
туралы келісім-шарттың негізгі баптарын бұзғандары ғарыш аппараттарын
ұшыруға байланысты қызметті тоқтата тұру жөнінде шешім қабілдаған-ды.
Алайда, не бұл құжат, не одан кейінгі ескертпелерді ресейліктер құлақтарына
да ілмеді, - деп жазады. Бұл фактіге нендей ақталу, сылтауды қосып-
аларсыз?
Ресей премьер-министрі қызметінде тұрғанда осы мәселе тұрғысында
Сергей Стапашин қара қылды қақ жарып, өзінің құдайы сөзін айтқан-ды.
Егер біз өзімізге және ТМД-дағы өз серіктестерімізге сыластықпен
қарағымызы келсе, қолдарымыз қойылған келісім-шарттар мен пәтуаластықты
орындауымыз керек, - дей келе, Байқоңырдың жалақысы хақында: - Жасырынбақ
ойнау жетер. Алдаусырату жетті! Егер біз үнемі, алдау мен серіктестерімізге
кемсіте қарауымызды тыймасақ, ешқандай ТМД болмайды! - деп кесіп айтқан-
ды. Ресей осы ақиқатты мойындаса ғой!
Ол қайда. Осы Ресей үкіметінің мінбесінен өздерінің сол кездегі Үкімет
төрағасының айтқан аталы сөзінен кейіе бір жарым ай өтпей жатып тағы бір
газеттен мынандай хабарды оқимыз: Ресей авиация-ғарыш агенттігінің бастығы
Юрий Коптев зымыранының бірінші ұшырылуы 6 қырқүйекке белгіленді. Ресей
өзіне жүктелген міндеттемелерді түгелдей атқарып шықты, ал Қазақстан, өз
кезегінде, Протондарды ұшыруға тыйым салған ұйғарымынан бас тарутға шешті
деп атап көрсетілді. Көрдіңіздер мен?!
Ол аздай-ақ, кез келген баспасөзде, теледидардар құлақтандырғандай,
өзіміздің үкіметіміздің арқасында, қазақ жерінде өз Протондарымен
сайрандағандары былай тұрсын, ресейліктер біздің есебемізден шет елдерге де
қол ұшын беруге қайтадан кірісе бастапты.
Байқоңырды билеп-төстеп алған жақын арада Индонезияның Гаруда-1
қодымен аталатын планета серігін ұшыруға жоспарлап отыр екен. Әрине, оларды
құр қол, бата үшін жарылқамаса керек. Және алатын ақылары да жарытымсыз
емес шығар. Ал сондай пайдадан сорлы қазаққа қанша тиын түсер?
Сөйте тұра, Байқоңыр өңірінің суын сарқып, ауасын улай отырып, 575
миллион доллардың ұзын санын қосқанда, бес жыл бойы 50 миллионын ғана
өтегенін ақпарат құралдары қайта-қайта айтып жатыр. Ал біздің үкіметке
келсек, одан түскен ақшаға не істемек ойы бар екен? Байқоңыр аймағындағы
экологиялық қапасқа іліккендерге жұмсаса ғой! Айналып келгенде ауруды
тілеп алып, оны Ресей берген ақшаға емдеуіміз керек қой. Сонда өйткені,
сол ғарыш шаруашылығының барлық ыстығына күйіп, суығына тоңып отырғандар
– тек солар
Сынақтан өткізілген зымырандардың бәрі әуедегі озон қабатын
бұзып жібереді. Өйткені зымырандардың отьшның қалдықтары озон қабатына
айрқыша әсер ететіні кейінгі кезде байқала бастады. Зымырандар пайдаланған
отындарынын өте улы қосылыс — көміртектің радиоактивті элементтердің қос
тотығы көп мөлшерде бөлініп шығады. Ол биосферада тіршілік ететін барлық
тірі ағзаларға өте улы әсер етеді. Ауадағы және жердің үстіңгі бетіндегі
радиациялық тепе-тендікті бұзып жібереді. Егер ауада көміртектің қос тотығы
молаятын болса, онда күн сәулесі жерге түспей, мәңгілік қараңғылық басады.
Көне заманда мұндай көріністер болғаннын ғалым-биологтар жақсы біледі Күн
сәулесі жерге түспегендіктен жердің үстіңгі қабаты жылынып, тау
шыңдарындағы мәңгі қар мен мұздар еріп кетіп, теңіз және мұхит суларының
деңгейін көтереді. Құрғақ жерлерді су басып, “топан суы” қаптауы сөзсіз деп
ғалымдар дәлелдейді.
Ақырзаман боларда топан суы қаптайды екен деген қағидалардың бар екенін
қазақ елі жақсы біледі. Ауа райының жылыныи келе жатқанын, халық сезеді.
Өйткені бұрынғы кездерде болатын аяздар осы уақытта аз болады. Бір ғана РН
– “Протон” зымыранын космос кеңістігіне ұшырғанда, ауаға 200 тонна
радиоактивті көміртектің қос тотығы, ал РН “Союз” зымыранын ұшырғанда,
атмосфералық ауаға 133 тонна көміртектің қос тотығы келіп қосылып отырады.

Озон қабатын тез арада бұзып жіберетін улы қосылыстардың бірі – хлор. Оның
бір молекуласы, озонның жүз мың молекуласын жойып жібереді. Хлор зымыран
отындарының басты компоненттерінің бірі. Әсіресе, “Спейс-Шатл” зымыранына
пайдаланатын отынның ішінде ол көп болады. Бұл зымыран Америка Құрама
Штаттарында жасалынады. Сол елде космос кеңістігіне ұшырылып отырады. Өте
қуатты зымырандардың қатарына жатады. Бұл зымыранды космос кеңістігіне
ұшырганда, ол 180 тонна хлор және хлорды сутекті атмосфералық ауаға бөліп
шығарады. Олар атмосферада неше түрлі реакцияға түсіп, аса қауіпті қосылыс
– метаболиттер түзеді. Бұл метаболиттер стратосфераға айрықша әсер етеді
де, тропосфсраға онша зиянды әрекет жасамайды. Хлор және хлорды сутектің
зиянды әрекеггеріне кейінгі уақытта кең көлемде зерттеу жұмыстарын
жүргізуді қажет етеді.

II тарау.Байқоңыр және ғарыштық ұшырылымдарының экологиялық зардаптары
2.1 Бүгінгі Байқонырдың мәселесі

Байқоңыр – 1955 жыллы негізі қаланған Қазақстан Республикасының ғарыш
айлағы. Қызылорда облысының жерінде орналасқан. Байқоңырдан кезінде
Восток, Восход, Союз, Прогресс сияқты Кеңес Одағының ғарыштық
корабльдері мен Салют орбитальды станциялары, сонымен қатар басқа да
көптеген ғарыштық аппараттары ұшырылды. Тек осы жерден ғана ұшуы
басқарылатын корабльдер ғарышқа шығарылады.
Бүгінгі күндері байқоңыр ғарыш айлағы Ресейге 2014 жылға дейін жалға
берілді оның спорттық комплекстерінің Протон, Союз, Циклон, Рокот
сияқты бес түрлі жеткізгіш ракеталарын ұшыруға мүмкіндігі бар. Осында
Альфа сияқты халықаралық ғарыштың станциясын құрастыру басталған. 45
жылдың ішінде Байқоңырдан мыңнан астам ғарыштық қызмет атқаратын ракеталар
старт алды.
Қазіргі заманда ғарышкерлік-ғылыми-техникалық прогрестің болашағы зор
болып саналады және ол ғылымның тез алға басуына көп үлес қосып, оны жаңа
зерттеу құралдарымен, әдістерімен қаруландыратыны белгілі.
Ғарышты игеру адамзат дамуының жаңа техникалық деңгейіне шығуын ғана емес,
оның дүние танымдық мүмкіндігінің кеңістік және уақыттық шектелуін де
ұлғайтып, біздің қоршаған дүние туралы түсінігіміздің өзгертуіне жағдай
жасайды.
Екінші жағынан, ғарышты қарқынды түрде игеру алдын ала болжап айтуы
қиын, кейін ғана білінетін және жер бетіне жақын орта мен биосфераға өте
елеулі экологиялық зардабын тигізуге әкеледі. Оған жеткізгіш ракеталардың
бөлініп шыққан бөлшектерінің құлайтын ауданының аумағына алынатын үлкен жер
көлемінің қажеттілігі; жерге жақын кеңістіктің ракеталық-ғарыштық
техникасының фрагменттерімен ластану проблемасы; ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.