Географиялық ақпараттар жүйесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3
1 ГАЖ даму тарихы 4
1.1ГАЖ-дың айтылу баламалары және шыққан көзі 4
1.2Геоақпараттар жүйесінің (ГАЖ) құрамы 8
2 Геоақпараттық жүйелерді классификациялау әдістері 12
2.1ГАЖ классификациясының мәні 12
2.2ГАЖ классификация әдiстерiнiң ортақ мiнездемесi 13
2.3ГАЖ-дың карта құрастырудағы рөлі 22
3 Қорытынды 24
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 25

Кіріспе

Өткен ғасырдың соңында ақпараттық жүйелердің жаңа класы — географиялы
ақпаратты жүйелер (ГАЖ) пайда болды. Олар табиғи ресурстарды басқару мен
өндірістің көптеген түрлерін ұйымдастырудың негізгі құралына айналып отыр.
Біздің елде ГАЖ түсінігі 1992 жылдан бастап кеңейе түсті. Бүгінгі
таңда әр түрлі деңгейдегі геоақпататтық жобаларды ұйымдастыруда құрамында
жүздеген мың маманы бар ондаған мың ұйым еңбек етуде. Олар шешетін сұрақтар
адамзат іс-әрекетінің барлық салаларымен байланысты:өнеркәсіпті, көлік және
табиғи ресурстарды пайдалануды жоспарлау, экологиялық жағдайдың
мониторингі, құрылыс және архитектура, табиғи және қалалық кадастр, бизнес
және қаржы географиясы, жер реформасы және тағы басқалар.
Геоақпараттық жүйелер атрибуттық деректер қорынан сұлбалары мен
байланыс процедураларын көрсететін графикалық құралды тиімді түрде
қолданылатын жобаларды автоматтандырылған жүйелерінде дамыған
технологиялардан пайда болады. Геоақпаратты жүйелердің анықтамалары көп,
нақты айтқанда-бұл аймақтық деректерді жинау, сақтау, өңдеу, сараптау және
шығаруға арналған компьютерлік жүйелер.
ГАЖ туралы деректер 50 жылдың аяғы 60 басында пайда болды.
ГАЖ-дың шығуы және жылдам таралуы бірнеше себеп болды:
- топографиялық жұмыстардың мол тәжірибесі, әсіресе тематикалық
картографияның;
- картографиялық процесстерді автоматтандыру;
- компьютерлі технологиялық мол жетістіктері мен информатика және
компьютерлік графиканың дамуы.
Әртүрлі сипаттамасы бар тематикалық карталарды немесе деректерді
жүйелі және кешенді түрде қолдана отырып, географиялық объектілердің жаңа
мәліметтер алу, ГАЖ технологиясын қолданушыларға өте қолайлы болды.
Енді, ақпаратты, ГАЖ-де қалай түсінеміз? Бұл әріп, сан немесе
бейнелеу түрінде ұсынылатын деректер. Сонда, ал енді, амал, техника, тәсіл,
жүйелер, теориялар және бағыттар т.б. жинауға, өңдеуге және ақпараттарды
қолдануға арналса, мұны ақпараттық технология деп атайды.

1ГАЖ даму тарихы

1.1 ГАЖ-дың айтылу баламалары және шыққан көзі

ГАЖ технологиясының даму тарихын төрт кезеңге бөлуге болады. Бірінші
кезең 50 жылдарда компьютерлік технологияның жетістіктерімен 60 жылдары
пайда болған графикалық дисплейлер және де ЭЕМ басқа сыртқы құжаттарының
дамуына байланысты болды. Бұл кезеңнің тағыда бір ерекшелігі грамматикалық
алгоритмдер және де графикалық мәліметтреді дисплейде бейнелеу
мүмкіншілігімен кеңістік сараптама әдістері және деректер қорын басқару
жүйесіне байланысты программалардың шығуы.
Бұл кезеңде, география пайда болған теориялық жұмыстар және
кеңістіктегі қарым қатынас, әсіресе географиядағы сандық әдістерінің дамуы
өз ықпалын тигізді.
Геоинформатика мен ГАЖ-дың шартты дамуына және жетістігіне ықпал
жасаған, әрине бұл Канаданың географияның ақпараттық жүйесінің шығуы мен
оның жасалуы. 60 жылдың басында жасалып, бұл ГАЖ осы уақытқа дейін қызмет
жасап келе жатыр.
Канаданың ГАЖ-ның “атасы” болып Роджер Томплинсон болып табылады, және
де осы кісінің жетекшілігімен көптеген концепциялық жетістіктерге
технологиялық шешімдер жасалып, іске асырылды.
Сонда, Канаданың ГАЖ-лері ГАЖ технологиясына дамуына және өркендеуіне
қосқан үлесі қандай деген заңды сұрақ туады.
1)Геодеректерді енгізу процессін автоматтандыру процессінде
сканерлерді қолдану.
2) Картографиялық ақпараттарды тематикалық қатпарларға бөлу және олар
үшін “деректер атрибуттік (өзіндік қасиеті) таблицасын құру. Бұл жетістік
(пландық) геометриялық геоақпараттарды бірнеше файлдарға бөлу мүмкіншілігі
пайда болды. Осы файлдан объектілердің тұрған орны (жері) туралы геоақпарат
және сол объектілер туралы ақпараттар орналасқан.
ГАЖ технологиясының дамуына және өркендеуіне Гарвардтың компьютерлік
графика және Масачусец технологиялық университетінің кеңістікті сараптау
лабораториялары өз үлестерін қосты.
Гарвард лабораториясының программалары кең түрде таралып көптеген ГАЖ
қосымшаларына деректер қорын жасауға мүмкіншілік берді.
Қазіргі кездегі Гарвард лабораториясының белгілі программалары:
- SYMAP (көпбағытты картографиялық жүйе).
-CALFORM (картографиялық бейнелерді плоттерге шығару программасы.
- SYMVU (үшөлшемді бейнелерді көрсету)
- ODYSSEY (белгілі ARKINFO-ның негізін салушы)
Мемлекеттік кезең. 1930 алғашы, 1980 алғашы. Ірі геоақпараттық
жүйелерді мемлекет тарапынан үлкен қолдаулар көрсету кезеңі деп айтсақ та
болады. Себебі осы кезде жеке дара ізденушілердің және де шағын топтардың
ГАЖ-ға қосқан үлесі саябырсыды. Соның салдарынан ГАЖ саласында мемлекет
тарапынан ірі институттар құрылды.
Бұған себеп болған жәйт, АҚШ 60 жылдың басында ГАЖ-технологиясын халық
санағын жүргізуге пайдалану еді. Оны жасау үшін халық санағын деректерін
географиялық бекіту әдістемесін ойлап шығару қажет болды. Осы мәселені
жүзеге асыру үшін АҚШтың Ұлттық әлеуметтік санақ бюросы құрылды (ҰСБ), және
де санақ географиясы атты кешенді жоба жасалды. Картографиялық деректерді
көрсету үшін арнайы формат DIME жасалды. Мұнда бүкіл АҚШтың тұрған мекен
жайлары тік бұрышты координаттар мен жекеленген сегменттермен анықталды.
Картографиялық деректерді көрсету және өңдеу алгоритмдерін программа
ретінде POLYVRT (керекті координаттарда тұратын мекен жайларды және
көшелердің сегменттерін сипаттайтын) Канада ГАЖынсы және Гарвард
лабораториясынан алынды.
Сонымен, бұл кезеңде бірінші рет кең түрде географиялық ақпараттарды
басқаруда топологиялық тәсілде пайдаланылды және де бұл тәсілде
объектілердің кеңістікте бірімен бірінің байланысын математикалық амалмен
көрсетілді.
Осындай ГАЖ-ды мемлекеттік қолдау ГАЖ-дың ары қарай дамуына
мүмкіншілік берді де, DIME – файлын қолданып экспериментальдық
(тәжірибелік) жұмыстар ГАЖ аумағында, әсіресе көшелердің торабынан
дерекетер қорын жасауда үлкен әсерін тигізді.
ГАЖ аумағында, әсіресе көшелердің торабының көрсеткіші 1-суретке
сәйкес көрсетілген.

1-сурет–ГАЖ торабы

Яғни, ГАЖ технологиясын мемлекеттік қолдау барысында жеткен жетістік:
- навигацияның (бағытты анықтау) автоматтық жүйесі жасалды;
- қала қоқыстарын шығару жүйесі жасалды;
- төтенше жағдайда қаладағы көліктердің жүру бағыттары анықталды тағы
басқалар.
Осы кезеңде шоғырында айналып өткен пунктерге байланысты үлкен
қалалардың атлас карталары жасалды. Ол атластарда 1970 санақ нәтижелері
көрсетіліп тұрды.
Коммерциялық өркендеу кезеңі, 1980 басымен осы уақытқа дейін.
Осы кезеңде көптеген программа құжаттары столға қоятын ГАЖ
технологиясы. Осы технологияны кеңістікте жатпайтын деректер қорымен
интеграциялап, оны кеңейту, кәсіби емес көптеген қолданушылардың пайда
болуы , деректер қорын қолдау жүйелері пайда болды. Жоғарыда жетістіктер
арқасында геодеректер қорын үлестіруші және корпоративтік қолданушы
жүйелеріне жол ашылды.
Осы кезеңдегі Джек Дендтермонд экология жүйесін зерттейтін институт
ұйымдастырды (ESRI). Бұл институттың негізгі бағыты Гарвард лабораториясы
және де басқа мекемелердің ГАЖ-технологиясының әдістемелеріне,
технологиясына және алдыңғы қатарлы ой сансарына негізделген.
1980-ші жылдардың басында атақты ArcINFO TUС – технологиясы іске
асырылды және осы ArcINFO осы уақытқа дейін алдыңғы қатарлы технология
болып есептелінеді. Бұл ГАЖ технологиясында Канадаға ГАЖ-дағы идеялар яғни
ақпараттарды екі түрде графикалық (геометриялық) және интрузивтік түрде екі
бөліп сақтау, және көрсету жүзеге асырылды.
Демек, интрузивті ақпаратты сақтау және онымен жұмыс істеу (INFO) үшін
стандартты реакциялық басқару жүйесі жүзеге асырылды, ал графикалық
білектілерді сақтау және олармен жұмыс істеу үшін (ARC) арнайы программа
жасалды. ArcINFO жекеменшік компьютерлер үшін жасалған бірінші программалық
пакет болды. Сонымен қатар, бұл пакет (ArcINFO) басқа техникалық
платформамен (тірек) көп операциялық жүйелермен жұмыс істей береді. ArcINFO
алғашқы жетістіктері орман-тоғай шаруашылығында қолдануы болады. Қазіргі
кезде бұл программалық құжат, ESRI.INK компаниясының жеке дара компьютерде
жұмыс станцияларда қолдануы дүние жүзіне белгілі.
Екінші коммерциялық кәсіп орын болып Intergraph Cozp болып табылады.
Бұл кәсіпорын ГАЖ-дің ақпаратты программалар жасауда алдыңғы қатарда келе
жатыр.Бұл 1969 жылы ,бастапқы аты M&S Computing атымен IBM ломпаниясының
бұрынғы қызметкері Д Мидлок құрған. Бұл компанияның алғашқы жетістігі
А.Қ.Ш соғыс кәсіпорын кешендерін (ВПН) ракеталарды бағытын басқаруға
арналған.Бұл фирманың активінде, бірінші болып жергілікті басқаруда
картографиялық деректерді интерактивті жүйесін жасап шығарады.
Қазіргі кезде фирма ГАЖ-ге арналған жұмыс станциялар,оларды
программалармен қамтамассыз етуде алғашқы қатарда келе жатыр.
Пайданушылар кезеңі.1980жылдардың аяғы мен қазіргі уақытқа дейін.
Геоақпарат технологиясын жасаушылар арасында бәсекелер көбейіп,соның
салдарынан ГАЖ технологиясын пайдаланушылар неғұрлым жетік программалармен
қамтамассыз етіліп, тіпті бірімен бірі байланыс топтар құрып, геодеректерге
үлкен сұраныстар жасалып және де бүкіл дүние жүзілік геоақпараттар
инфроқұрылымы пайда болды.
Бұл шақта тұтынушыларға жаңа қарым – қатынасты, геоақпаратты
программалар құрастырушы және иесі нәтижелі жұмыс істей білді. Бұлардың
жасаған жұмысшы станциясы, осы жоғарыда көрсетілген программалармен
жасақталып, табиғи байлықтарды және жерді пайдалануға бағытталған .
Қазіргі шақта GRASS программалары интернет арқылы ашық таратылуда.
Бәсекелердің арқасында ESRI.INS 1994 жылы (ArcView for Windows)
интернетте ашық таратуға мәжбүр болды. Нарықтық экономика барысында және
фирмалардың бәсекелесуінің кезінде дара компьютерлерге арналған
программалар өте көбейді. Бұл жағдай кәзіргі кезеңде ГАЖ технологиясына
бағытталған мамандарды оқытып дайындау фирмалар мәжбүр болды.
Ілгері дамыған елдерде бұл мәселе ұлттық немесе
халықаралық.Геокеңістік деректер программаларын мамандар дайындауға
бағытталады.
ГАЖ технологиясы басқа информациялы технологияларға қарағанда жеке
дара тұрғандықтан және бұл технологияның жедел дамуы ғылым мен өндіріс
салаларын кең түрде қамтуын , ГАЖ-ға қысқа да түсінікті анықтама беру өту
қиынға соқты.
Жалпы түрде, ГАЖ – бұл жер бетінің бір бөлігіне бекітілген кеңістік
информациясын өңдеуге және басқаруға арналған құрал.Ал термин болса
интелектуалдық, мәдениеттік , экономикалық және саясаттық мақсатта өзгеріп
тұрады. Бұл терминология өте өзгермелі, тіпті шым-шытырық, біріне – бірі
қарама-қарсы анықтамалар пайда болды.
Егер біз ГАЖ-ға анықтама бермей, тек баяндама жасасақ , бұл деректер
қорымен жұмыс істейтін қарапайым операциаларды сауал және статистикалық
және географиялық талдау жасайтын және біріктіретін технология.

Географиялық ақпараттық жүйесінің көрсеткішін 1-кестеге сәйкес
көрсетілген.

1-кесте – Географиялық ақпараттық жүйе көрсеткіші

Термин Шыққан көзі
Географиялық ақпараттар жүйесі Американдық терминология
Геоматика Еуропалық терминология
Табиғи қорлар ақпараттық жүйе Пәндік терминология
Жер ғылыми мен геологиялық
ақпараттық жүйе
Кеңістік ақпараттық жүйе Географиялық емес терминология
Кеңістік талдау ақпараттық жүйе

Сонымен , географиялық ақпараттық жүйе деп – кеңістңкте координатты
түрде таралған немесе белгіленген және бейнеленген деректерді жинақтап,
сақтап өңдейтін сараптауды қамтамасыз ететін информациялық жүйені айтады.
ГАЖ территориялық қамыту бойынша, глобалдық планеталық, континенттік,
националдық немесе мемлекеттік, регионгалдық, локалдық және жергілікті
болып бөлінеді.
Ақпаратты моделдеу және қолдану аумағында – қалалық, функционалдық
табиғатты қорғау жәен т.б. болып бөлінеді.
Енді, ақпаратты, ГАЖ-де қалай түсінеміз? Бұл әріп, сан немесе
бейнелеу түрінде ұсынылатын деректер. Сонда, ал енді, амал, техника, тәсіл,
жүйелер, теориялар және бағыттар т.б. жинауға, өңдеуге және ақпараттарды
қолдануға арналса, мұны ақпараттық технология деп атайды.
ГАЖ-дың істелінетін ГАЖ өзіне бес түрлі құрамнан тұрады. Бұл
ақпараттық құрал, программамен қамтамасыздандыру, деректер, орындаушылармен
(жұмысты) және әдістемелер.

ГАЖ-дың көрсеткішін 2-суретке сәйкес көрсетілген.

2-сурет–ГАЖ торабы

1.2 Геоақпараттар жүйесінің (ГАЖ) құрамы.

Ақпараттық құрал. ГАЖ – бағдарламасымен жабдықталған компьютер.
Қазіргі кезде ГАЖ әртүрлі компьютерлі платформада жұмыс істейді –
ортақтандырылған серверлермен, торапталған жекеленген компьютерлер, стол
үстіне орналасқан жекеменшік компьютерлерге дейін.
ГАЖ – технологиясы әртүрлі фуекциялармен құжатармен қамтамасыз
етілген. Бұлар, географиялық ақпаратты сақтауға, өңдеуге және бейнелеуге
арналған.
Негізгі бағдарламалық компонент болып деректер қорын басқаратын жүйе
(ДҚБЖ) кеңістікте сұранысты қолдайтын және өңдейтін, бейнелейтін құралдар
мен функцияларға оңай жету үшін географиялық қолданушы интерфейс.
Деректер – бұл ГАЖ технологиясының ең маңызды компоненті болып
табылады.
Кеңістікте таралған географиялық деректер, олармен байланысты кестелік
деректер пайдаланушының өзі жасауға мүмкіншіліг бар, немесе қамтамасыз
етуші мекемеден, интернеттен т.б. алынады.
ГАЖ технологиясын кең түрде қолдану адамның қатысымен болады. Адамдар
(мамандар) бағдарламалық өнімдермен жұмыс жасайды, жобалар құрастырады,
оларды жүзеге асырады. ГАЖ технологиясын пайдаланушы болып техникалық
мамндармен жәй қарапайым қызметкерлерде істейді. Оларға ГАЖ күнделікті
немесе проблемалы мәселелерді шешіп береді.
ГАЖ-ді қолдануда оның табыстылығы және нәтижелілігі дұрыс жоба жасау
және жұмыс шартына байланысты. Ал мұның бәрі әрбір өндірістің алғы қойған
мақсатына байланысты. Бұл кезде ГАЖ-ді қолданушы осы ГАЖ-дің бір бөлшегі
болады. Кеңістіктік сараптама және үлгілеу кезінде ГАЖ-ді қолданушы өзінен-
өзі осы ГАЖ-дің бір бөлшегі болып кетеді. Әрине, мұндай жұмыс барысында
үлкен тәжірибе қажет.
ГАЖ-дің басты артықшылығы бұл картадағы объектілерді кеңістікте
бірімен бірінің байланысын табу. Жалпы айтқанда, ГАЖ картаны өзінде
сақтамайды, ол осы карталар туралы деректерді сақтайды. Ал осы деректер
арқылы қолданушы алдына қойған керекті мақсатты орындайды.
ГАЖ кеңістіктегі деректерді, әрбір ерекшелеген (жекеленген)
объектілермен географиялық ақпараттармен байланыстырады. Ал бұл
ақпарат объектінің сипаттама түрінде ( графикалық) немесе атрибуттар
ретінде сақталады. Мысалы, жол торабы жолдың осьтік сызығымен
көрсетілсе, біз жол туралы көп мәліметтер ала алмаймыз. Ал осы жол
туралы көбірек мәлімет алғымыз келсе (ұзындығы, ені т.б.) біз
деректер қорына жүгінуіміз керек.
Демек біз деректер қорындағы мәліметтерді пайдаланып оны
шартты белгілер деп жолды бейнелеп көрсете аламыз. Тіпті ГАЖ-ді
сақталған атрибуттарды қолдана отырып , картадағы объектілер туралы
жаңа мәліметтер алуға болады, мысалы; жолдың ұзындығын немесе
көлдің, тау жыныстардың жалпы ауданын табуға мүмкінщілік береді.
Егер қысқаша айтсақ , ГАЖ өзінде карта немесе оның бейнесін
сақтамайды, ол деректер қорын сақтайды. Сондықтан ГАЖ да деректер
қоры, технологияның кіндігі болып табылады.
Қазіргі кезде алдыңғы қатарлы геоақпараттық жүйелерде
деректер қорын басқаратын жүйелер.
Бұл осы жүйенің басқа жүйелерге (қарапайым сызба немесе
компьютерлік картографиялық жүйе ) басты өзгешелігі. Сондықтан
осы қазіргі замандағы ГАЖ технологияның құрамына деректер қорын
басқару жүйесі қосылған.
Яғни, демек біз объектілер туралы үш мәлімет білуіміз керек,
бұл не: бұл қай жерде орналасқан және бұл басқа объектілермен
қандай байланыста .
Шын мәнінде ГАЖда мәліметтер сипаттамасын картадағы
объектілермен байланыстыра отырып, жаңа байланыстар құруға болады,
мысалы: үй салуға берілген участоктің жарамдылығын, егіннің
шығуын, мекеме салатын жайдың.
Яғни, демек біз объекттер туралы үш мәлімет білуіміз керек, ол не, ол
қай жерде орналасқан, және ол басқа объектілермен қандай байланыста.

Жалпы бағыттағы ГАЖ деректермен (маліметтер) бес мәселені шешеді.
Енгізу. ГАЖ-де маліметтер (деректер) басқа түрде қажетті цифрлы
фарматқа өзгертілу қажет. Мәліметтерді карта түрінен цифрлы түрге
өзгертуді –одифровка немесе цифрлау дейді. Қазіргі кезде жоғарыда аталған
процесті іске асыру үшін дигитайзерлер (цифрлаушы) және сканерлер
қолданады.
Кейбір ГАЖдарда, қәзір бәрінде, расторлық бейнені автоматты түрде
векторлық түрге ауыстыратын векторизанторлар қойылған.
Манипуляциялау. (айла, әрекет,амал). Нақты проект жасаған кезде алға
қойылған мақсатты шешу үшін, кейбір кездерде мәліметтерге толықтыру
(қосымша) енгізу қажеттілігі туады. Мысалы енгізілген географиялық мәлімет
(карта) 1:200000 масштапта, ал магн.карта 1:1000000масштапта. Екі мәліметті
біріктіріп өңдеу үшін, бір масштабта және бір картографиялық проекцияда
болган жөн. ГАЖ технологиясын кеңістікте таралган мәліметтермен жұмыс істеу
үшін әртүрлі амалдар қолданады. Бұл әрекет , әрине алға қойылған мақсатты
шешуге бағытталған.
Басқару. Шағын жобаларда географиялық мәліметтер қарапайым фаилдарда
сақталады.Бірақта, геомәліметтер көбейген сайын және оны пайдаланушылар
көбейген сайын, оларды сақтау құрылымын анықтау үшін деректер қорын басқару
жүйесін қолдану қажет. Геоақпараттық жүйеде әрине деректер қорын
реляциялық жүйе ретінде көрсету өте ыңғайлы болар еді. , себебі деректер
таблица түрінде сақталады. Яғни таблицаларды бірімен-бірін байланыстыру
үшін жалпы өріс (поля) тағайындалады. Бұл қарапайым және икемді амал
көптеген ГАЖ технологисында қолданады.
Сұрау және сараптау. Қолыңызда ГАЖ технологисы және географиялық
мәліметтеріңіз болса, онда төменгідей қарапайым сұрақтарға жауап бере
аласыз. Мынау не? Егер бұл обьект болса, олар бірі-мен-бірі қандай
қашықтықта орналасқан ? Бұл қай ауданға жатады ? (Одан басқа күрделі
сұрақтарға талаптар қоя аламыз) Тіпті күрделі сұрақтармен сараптамалаларға
жауап беруге болады. (Үй салуға орын барма? Жаңа пол салынса, ол
көліктердің жүру қабілеттілігіне қалай әсер етеді?) .
ГАЖ-ді пайдаланып әртүрлі жағдайларды ойын ретінде көрсетуге болады,
мысалы қалай болады, егерде.... Қәзіргі кездегі ГАЖ-дерде көптеген күшті
де қолайлы сараптау жүйелері бар, әсіресе, оның ішінде екеуі ерекше бөлек
тұрады : біріне-бірі жақындау (қатарлау) жүйесі және бірінің үстіне бірін
қабаттастыру(наложение). Обектілердің біріне-бірін жақындығының қатынасын
анықтайтын жүйені - будиризация дейді. Мысалы, көлдің жағасындағы 100м
қашықтықтағы үйлердің санын анықтау немесе ауыл төңірегінде 500м қашықтықта
қанша бұлақ бар немесе орталықтан 10км қашықтықта қанша мұнай береді т.б.
Әртүрлі (мысалы гидрография мен топография) тематикалық қабаттарды
қабаттастыру үшін деректерді жинақтау (интеграция) процесі қолданылады. Бұл
қабаттастыру және кеңістікте біріне-бірін қосу, топырақ туралы, жердің
еңістігін , өсімдіктер, жердің бағасы туралы деректер алуға мүмкіншілік
береді.
Визуализация (көрсету). ГАЖдың соңғы нәтижесі , бұл деректерді карта
немесе график түрінде көрсету . Географиялық мәліметтерді сақтау және
көрсету өнімді әдістерінің бірі –карта . Бұрынғы уақытта картаны жүздеген
жылға жасайтын.

2 Геоақпараттық жүйелерді классификациялау әдістері

2.1 ГАЖ классификациясының мәні

ГАЖ түрлерінің алуантүрлігінде оларды бірнеше негіздеу бойынша
классификациялау болады: кеңістіктік қамту, ақпараттық модельдеудің
объектісі мен пәндік облысы, мәселелік бағдары, функционалды мүмкіндіктер,
басқару деңгейі және басқа бірнеше белгі бойынша.
Кеңiстiктiң қамтуы бойынша глобалдi, немесе планетарлық, ГАЖ,
субконтинент, ұлттық (көбiнесе мемлекеттiк мәртебелі болатын), ұлтаралық,
аймақтық, субаймақтық және локальды (жергiлiктi), соның iшiнде муниципальды
және ультралокальды ГАЖ-дарды танып бiледi.
ГАЖ құрғақта (аумақта) ғана емес, теңiздер, мұхиттер және iшкi
суаттардың айдындарында да ағатын немесе шектелген объекттер мен
процестерді пiшiндеуге қабiлеттi. Гис құралдар теңiздегi навигацияларында
әлдеқашан және ойдағыдай қолданылады.
Белгiлi жүйеден кем, Әуе кеңiстiгiне (аэроторияға) өз ықпалын таратушы
жүйелер анағұрлым кем белгілі; бұл әуе навигациялық жүйелер, жоспарлау және
аэротүсiрулердi орындау, әуеде ұшуға қатысты және басқа есесптердің шешімін
табу жүйелері.
Әйтеуiр, ғарыштық кеңістікте қызметт қамтамасыз ету үшiн ГАЖ
баллистиканың және ұшулар мен басқа орын ауыстырулар, ғарыштық
аппараттардың әрекеттері, жер сыртындағы объекттердiң зерттеу басқаруының
есептерін шешуге қабiлеттi.
ГАЖ мәліметтерінің құрамы (объект құрамы) және құрылымы нақтылықтың
феномендерi (орман, жер, су, халық, шаруашылық) шындығында болған, сол
сияқты процестер (тасқын, қоршаған ортаның ластануы, миграциялы процестер),
сонымен бiрге материалдық емес объекттер, немесе идеялар ақпараттық
пiшiндеудiң объекттерi болып саналады.
ГАЖ ақпараттық пiшiндеудiң пәндiк облыстарымен өзгешеленедi; пәндiк-
бағдарлылардың мекемелiк гистердің арасында табиғат қорғау ГАЖдары болады,
жер ақпараттық жүйелерi (ЖАЖ), қалалық, немесе муниципальдік, ГАЖ (МГАЖ),
төтенше жағдайлар зардаптарын алдын алу және оқшау мақсаттары үшiн ГАЖ
(ТЖдың мақсаттары үшiн ГАЖ) және тағы басқалар.
ГАЖдың мәселелік бағыты ішінде шешілетін ғылыми және қолданбалы
есептермен анықталады. Олар модельдеу объекттер және процестер басқару
мүмкіндіктерін күрделену және ұзартуын бойынша қатарға қойылу мүмкін:
объекттер және қорлардың (кадастр, төлқұжат беру) түгендеуi, талдау,
бағалау, барлау, басқару және жоспарлау, шешiм қабылдауды қолдау.
Олардың функционалдығы бойынша ГАЖ классификациясы ГАЖдың
бағдарламалық қамтусымен байланысты және бұдан әрi толық қарастырылады.
Қазір оның жоғарыдағы анықтауына шығарылған ГАЖдың ортақ
функцияларының ерекшелеуге лайықты: мәліметтерді алу, оларды компьютерлік
(дәлірек цифрлік) ортаға енгізу, сақтау (оның ішінде жаңарту, немесе
актуализация), өңдеу, шығару (мысалы карта түрінде), мәлiметтерді тарату
және қолдану, олардың негiзiнде шешiмдер қабылдауды қоса.
Канадалық және әлемдік геоақпарат патриархы Р.Томлинсон ұсынған және
әлденеше отандық және шетелдік монографиялар мен оқулықтарда жаңадан
өндiрiлген ГАЖ функцияларының классикалық көрсеткішін 3-суретке сәйкес
көрсетілген.

3-сурет–Географиялық ақпараттық жүйенiң функциялары

Сәйкесiнше бұл қорытылған функцияларға ГАЖдың құрылымдық бiрлiктері
беріледі: оның iшкi жүйесi (блоктер, модулдар), енгiзу iшкi жүйенi және
тағы басқаларды қоса.
Басқару деңгейі бойынша ГАЖ классификациясы да бар. Мысалы, геоақпарат
жүйесiнiң қорын қолданушы мемлекеттiк құрылымдар органдары деңгейiне
байланысты федералды, аймақтық және арнайы мәндегi ГАЖдарды танып бiледi,
соңғылардың ретінде халық шаруашылығы салаларының ақпараттық
қажеттiлiктердi қызмет көрсету үшiн қолданылатын жүйелер ұғылады.

2. ГАЖ классификация әдiстерiнiң ортақ мiнездемесi

Классификацияның әдiстерiнiң барлық түрлерiн түрлі негіздеу бойынша
кейбiр топтарға бөлшектеуге болады. Экология және географиядағы
классификациялар әдiстерiнiң жүйелеулерi үшiн негiздері ретінде жиiрек
классификацияның мақсаты болады, класты анықтау, үйрету іріктеуінің болуы,
географиялық кеңiстiктi қолдану, кластардың статистикалық қасиеттері туралы
априорлық ақпараттың болуы, классификатор кіруіне ОТЕ жіберу тәсілі.
Мақсат бойынша бағалау және типологиялық классификацияларын жиiрек
ерекшелейдi. Бағалау классификациялар жақсы-жаман және жақсырақ-жаманырақ
терминдердегi ОТЕ-ні талдау және салыстыруы үшiн, ал типологиялық – ОТЕ-
нің кейбiр орнықты түрлерiң ерекшелеуi үшiн қажет.
Географиялық кеңістікті есепке алудың дәрежелерi бойынша
классификацияның әдiстерi математикалық процедураларда қолданушыларға және
қолданбайтындарға бөлшектенедi.
Классты анықтау бойынша классификациялардың әдiстерi кәдімгі және
айқын емес болады. Айқын емес классификациялау әдістері ОТЕ класстардың
әрқайсыларына тиiстiлiктiң ықтималдығын анықтайды, ОТЕ-ні бұлардың біріне
бірмәнді жатқызбайды.
Үйретуші іріктеуі бойынша классификация әдістері бақыланатын және
бақыланбайтын классификация әдістеріне бөлшектенедi, олар мұғаліммен және
мұғалімсіз (автоматтық классификация) классификация деп аталады.
Кластардың статистикалық қасиеттерi туралы апроирлық ақпараттың
болуынан классификацияның параметрлiк және параметрлiк емес әдiстерi болуы
мүмкiн. Параметрлiк әдiстердiң мақсаты әрбiр сынып шектерiндегi ОТЕ-ні
үлестiрiлудiң белгiлi функцияларының белгiсiз параметрлерiнiң және бұл
класстардың пайда болуың ықтималдықтарын iздеп табуы болып табылады.
Параметрлiк емес әдiстерді әдетте иерархиялыққа және иерархиялық емеске
бөледi, соңғыларын эвристикалық және ұтымдылықтыққа. Иерархиялық әдiстер
жеке ОТЕлердің бiртiндеп бiрiктiруiнiң немесе барлық ОТЕ болатын жалғыз
кластың бөлiктеу жолымен керек кластар санын қалыптастырады. Эвристикалық
процедуралар классификацияның негiзгi мақсаттары туралы зерттеушiнiң
интуициялық ұсынысында негiзделген. Ұтымдылық алгоритмдар бөлiктеуді
сапаның таңдаулы функционалын максимумға аудару үшiн өндiрiп алады. ОТЕ-ні
талдауға кiруге беру әдiсі бойынша классификацияның ретті және параллельді
әдiстерiн танып бiледi.
Ретті әдiстер барлық ОТЕ-ні бiр рет кезекпен қарап шығады, О1-ден
бастап ОN-ге дейін параллельді процедуралар бiрден барлық ОТЕ-лерге
классификатор кіруіне беруді талап етедi.
Бағалау және типологиялық классификациялары. Бағалау
классификацияларды S1, ..., Sk, бiрнеше класстарды алу үшiн қолданады, олар
үшiн бiр кластың өкiлдерi басқа өкiлдерден жақсы немесе жаман деп айтуға
болады (кейде қаншалықты жақсы немесе жаман). Отяға Бағалау
классификациясын өткiзудiң нәтижесiнде алған ОТЕ кластары арнайы түрмен
реттеген деп әрдайым есептеледi, яғни,

S{ S2 ... SK немесе
(1)
Sx S2 ... SK.

мұндағы S1, ..., Sk– бағалау классификациялар бірнеше класстарды алу
үшін.
SI SJ белгiлермен І клас ОТЕ-сі J класының ОТЕ-сінен көрсеткiштердiң
кешенi бойынша жақсырақ деп ұғылады. Сонымен бiрге, әрбiр клас шектерiнде
ОТЕ шамамен бiрдей жақсаратынын немесе (көрсеткiштермен суреттелетін мәселе
тұрғысында) бiрдей жаман болады деп есептеледi.
Бағалау классификациялардағы міндетті кезеңi жалғыз белгiге өту болып
табылады. Қорытынды көрсеткiшті ОТЕ класын оның минималды мәндерімен
жаман деп түсіндіріледі, ал максималдылармен жақсы, немесе керісінше
болатындай алады. Мысалы, ОТЕ ретінде жер телiмдерi алынады, ал
көрсеткiштер ретiнде – топырақтардың түрлерi, су қорларынан алшақтығы,
көлiк желiге жақындығы және тағы басқалар. Сонда мақсаттық белгiмен тұрғын
үйдiң құрылымы орындылығының дәрежесi бола алады.
Мақсаттық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.