Жыныстар арасындағы гендерлік айырмашылықтарды зерттеу

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
I Бөлім. Психология ғылымында гендерлік айырмашылықтарды зерттеудің
теориялық негіздері.

1.1. Гендерлік проблемалар және оның шешу жолдары

1.2. Гендерлік айырмашылықтар психологиясы мен физиологиялық негіз
ІІ Бөлім. Жыныстар арасындағы гендерлік айырмашылықтарды зерттеу.
2.1. Зерттеу әдістеріне жалпы сипаттама
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.

Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде қоғамдағы әйел мен ердің орны
туралы түсініктер мен құндылықтар, осымен байланысты стереотиптер мен
әлеуметтік үрдістер ерекше өзекті мәселеге айналып отыр. Себебі, қазіргі
дүниеде бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін зорлықсыз өмір
сүрудің идеалдарын, барлық адамзатқа ортақ құндылықтың негіздерін іздеу
қажеттігі туып отыр. Осындай жағдайда гендер мәселесін дәстүрлі дүниетаным
шеңберінде қарастырудың мәні зор. Өйткені жыныстардың қоғамдық рөлі туралы
процесстер мен стереотиптер ұрпақтан -ұрпаққа дәстүр бойынша жалғасып келе
жатқан, тамыры тереңге кеткен түсініктер негізінде қалыптасады. Бұл
түсініктер қоғам дамуының ұзақ тарихы бойында дамып отырады және оның
әртүрлі қырлары болады: тарихи, экономикалық, саяси, психологиялық және
діни. Қазақстанда қазіргі кезде жүріп жатқан әлеуметтік – экономикалық,
мәдени, саяси өзгерістер көптеген қоғамдық мәселелерді қайта қарауды қажет
етеді. Солардың ішінде ең өзектісі Гендер мәселесі. Қазақстанның нарықтық
экономикалық қатынасқа өтуі еңбектің гендерлік бөлісіндегі қайшылықты
шиеленістіріп жіберді. Осыдан барып, қазіргі әлем бейнесіне әйел факторы
белсенді кірісіп, қазіргі өркениет негіздерін қайта қарауды талап етуде.
Қазақстанның Еуропа мен Азияның ортасындағы географиялық – саяси
жағдайына байланысты осы екі жақтың да ықпалына басқа Орталық Азия
елдерінен гөрі қаттырақ ұшырайтыны анық. Осындай жағдайда өзіндігіңді,
өзгешелігіңді сақтау үшін де, көптеген мәселелерге, соның ішінде, гендер
мәселесіне байланысты қазақ халқының дәстүрлі құндылықтар жүйесін, еркек
пен әйелдің қоғамдағы орны мен рөлі туралы түсініктер жүйесінің
эволюциясын, гендерлік қатынастарға қатысты халықтың ұлттық ерекшеліктерін
ескере отырып зерттеу қажет. Алдыменен, гендер дегеніміз не соны анықтап
алайық.Жаңа ХХI ғасырда біз өзіміздің және балаларымыздың болашағын қандай
күйде көргіміз келеді? Осыны айқындап алатын кез жетті. Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаев өзінің Қазақстан – 2030 бағдарламасында осыған жол ашып беріп,
салауатты өмір сүруге шақырып отыр.
Ғалым Маханова гендер дегеніміз не? деген сұраққа мынадай жауап айтады:
Гендер ұғымы жыныстың әлеуметтік құрылымы деген мағынаны береді. Гендер
қоғамның әйел және еркекке бөлінуінің өзі әлеуметтік өмірдің, жемісі екенін
көрсетеді. Сонымен қатар, гендер дегеніміз – жеке адамның белгілі бір
шектердегі мінез-құлқын белгілейтін және шектейтін әлеуметтік ұстындардың
жиынтығы,- деп гендерді әлеуметтік тұрғыдан қарастырады.
Болмысты танып- білудің гендерлік келісінде психикалық құбылыстарға
деген жыныссыз көзқарас жойылады, алайда мұнда ер және әйел
иерархиясы мен поляризациясы қатал ұстанбайды. Ер және әйел адамдардың
биологиялық айырмашылығынан бас тартатын жыныстық- жастық талдаумен
салыстырғанда, гендерлік талдау жеткіншек ұл және қыз балалар арасындағы
агрессивтіліктің айырмашылық бастауын олардың әлеуметтенуі мен өздерінің
нақты бір гендерлік рөлдерді ойнау спецификасында көруге мүмкіндік береді.
Балалық шақтан есею фазасының дағдарыстық сиаптымен шартталатын
жеткіншектік кезеңнің көптеген қиыншылықтарына бүгінде орындалатын
гендерлік рөлдерге деген талаптардың айқындалмауы келіп қосылады. Мысалы,
қыз балалардан үйде ұқыптылықты, салмақтылықты, қарапайымдылықты және
мейірімділікті талап етсе, мектепте – ұлдардың жетістіктеріне тең ақыл-ой
және физикалық іс- әрекеттегі жетістіктерді күтеді, бұқаралық ақпарат
құралдарынан (БАҚ) ола тәккаппар, қатал, өзіне сенімді болу керектігін
біледі. Гендерлік рөлдердің мұндай теңдесуі және еркектік пен әйелдік
стереотиптерінің ұштасуы жетеіншекті өзін жыныссыз және оған қауіпті
қоршаған әлемде жалғыз пенде сезінуіне әкеліп соғады. Мұндай жағдайдағы
агрессивтілік, түрлі девиациялар қазіргі замандағы гендерлік
идентификацияның қиындауымен байланысты қысымға жауап ретіндегі қорғаныс
механизмі болып келеді.
Зерттеу мақсаты: Ерлер мен әйелдердің гендерлік айырмашылықтары мен
физиологиялық негізін зерттеу.
Зерттеу мақсатына сәйкес, келесі міндеттер алдыға қойылды:
1. Гендерлік айырмашылықтарға қатысты психологиялық әдебиеттерге
талдау жасау;
2. Гендерлік айырмашылықтарды эксперименталды зерттеудің
әдістерін, процедурасын, зерттеу базасын негіздеу;
3. Педагогтарға, ата- аналарға ұсынылатын психологиялық
нұсқауларды белгілеу.
Зерттеу пәні: Гендерлік психологияның дамуындағы жыныстық айырмашылықтар
парадигмасы.
Зерттеу болжамы: Ер адам мен әйел адам арасындағы гендерлік
айырмашылықтарды маскулиндік деңгейі анықтайды.
Психологиядағы гендерлік талдаудың әдіснамалық негіздерін шетел (Ш.Берн,
Х.Джин, Д.Кандиоти, Г.Коои, Д.Фаррингтон, Д.Зиммерман, т.б.), сонымен бірге
ресей (Н.И.Абубакирова, О.А.Воронина, Т.А.Гурко, И.СКлецина, Л.П.Репина,
Н.А.Челышева, т.б.) ғалымдары да өңдеуде. Қазақстандық ғалымдардың да осы
мәселеге аса ден қойып, зерттеу жүргізулері өте қуантар жайт. Олардың
ішінен Г.Е. Аимбетова, Ш.Е.Джаманбалаева, Д.А. Дуйсенгалиева, Т.А.
Заритовская, Д. Казымбетова, А. Канагатов, К.Д. Калиев, А.Ш. Шөпшекпаева,
т.б. атамауға болмайды
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге теориялық талдау жасау, жыныстық
идентификацияны анықтауға арналған проективті әдістеме.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Бөлім. Психология ғылымында гендерлік айырмашылықтарды зерттеудің
теориялық негіздері.

1.1. Гендерлік проблемалар және оның шешу жолдары

Гендер (gender ағылшын тілінен ауд. род, тек деген мағ. білд.) – бұл,
биологиялық емес, әлеуметтік жағдайларға (қоғамдық еңбектің бөлінуі,
спецификалық әлеуметтік функциялар, мәдени стереотиптер) тәуелді әлеуметтік
жыныс, әйелдер мен еркектер арасындағы айырмашылықтар. Гендерлік теория
отыз жылдай бұрын әлеуметтік ғылымдарда пайда болған. Оның негізгі
тұжырымдамасы – гендер мен жыныс ұғымдары арасындағы айырмашылық. Жыныс
адамның биологиялық, физиологиялық құрылымына жатады. Гендер ұғымы қоғамның
әйелдер мен еркектердің биологиялық жынысына байланысты таңатын әлеуметтік
рөлдері арасындағы, әрекет–қылықтарындағы және эмоционалдық
сипаттамаларындағы айырмашылықтарды білдіреді.
ХХ ғ. 60-70жж. әлеуметтік ғылымдарда құрылымдық функционализмге
сүйенген жыныстық- рөлдік келіс кеңінен тарады. Бұл келістің мәні –
жыныстық рөлдер әлеуметтену үрдісінде игеріледі. Жыныстық рөлді игеру мінез-
құлықтың нақты бір типінің ғана емес, сонымен қатар, нақты тұлғалық
ерекшеліктердің, әуелі бүкіл өмір салтының бар болуын да білдіреді. Осының
барлығына әлеуметтенудің агенттері (институттары) әсері арқасында қол
жеткізіледі. Олар маскулинді және феминді мінез- құлықтың басымды мәдени
нормаларына, құндылықтарына, үлгілеріне сәйкес тұлғаны қалыптастырады.
Гендерлік психологияның дамуын келесі бағыт контекстінде қарастырып
өтейік – жыныстық айырмашылықтар парадигмасы. Ер және әйел адамдардың
ерекшеліктерін анықтауға арналған көптеген зерттеулердің нәтижелері ер
және әйел жынысының өкілдері арасындағы айырмашылықтар ойлағаннан гөрі аз
болып шыққандығын көрсетіп отыр. Ер адамдарда кеңістіктік және
математикалық қабілеттер болса, ал әйел адамдарда – вербалды қабілеттер
көбірек дамыған. Әлеуметтік мінез- құлқында ер адамдар агрессивтілік және
доминанттылық, ал әйел адамдар мейірімділік және контакттілік сияқты
қасиеттердің дамуының жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Ер және әйел
адамдардың әлеуметтік рөлдеріне келетін болсақ, әйелдерге жанұялық
рөлдер, аса мәнді болады. Ал, ер адамдарға – кәсіби рөлдер.Жанұядағы
әйелдік рөл жанұя мүшелеріне қамқорлық көрсету және күтумен көбірек
байланысты; кәсіби статус ер адамдардың өзіндік идентификациясында негізгі
рөл ойнайды.

Елімізде қазақ әйелдерінің құқықтарын қорғайтын құжаттарға тоқталсақ,
Қазақстан Республикасының Конституциясы жыныс мотиві бойынша
дискриминацияға тиым салады. Қазақстан 1981 жылы ЮНЕСКО-ның Әйелдерге
қатысты дискриминацияның барлық формаларына жол бермеу жайлы конвенциясына
қол қойды, ал 1998 жылы Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының әйелдерге
қатысты дикриминацияның барлық формаларын тоқтату жайлы конвенциясына
қосылған болатын.
Дәл қазіргідей ашық қоғамда заман талабына сәйкес қоғамдағы ер азаматтар
мен арулар әлемі гендерлік саяси көзқараспен қарасақ, теңескендей. Бұрынғы
даналардың жазғандарына көз жүгіртсек, көбі әйел адамды тек шаңырақтың
сақтаушысы, бала күтушісі ретінде ғана қарап, қоғамдық жұмыстарға
араластырмаған. Қазіргі заманда әйел адам қоғамдық жұмыстардың барлық
түрінде, билік басында да, жеке кәсіпкерлікке де, әскери іске де, ғылымға
да араласып жүр. Дегенмен, Егемен Қазақстанның тәуелсіз қыздары әлемдік
деңгейде дамып, өркениеттік мәдениеттен тиесілі өз орындарын тауып,
саясатты да, бизнесті де, ғылымды да жан-жақты меңгеріп, қоғамның барлық
саласына ер азаматтардан қалыспай, белгілі дәрежеде ірі қайраткерлер
есебінде қызметтер атқаруда. Нарық заманы тек қыздарымызға ғана емес, жалпы
қоғамымызға қиыншылық әкелді. Бірақ өмірдегі келеңсіздіктердің бәріне осы
өтпелі кезеңді айыптай бермей, бір сәт сана мен сезімге рухани сілкініс
қажет екендігін да ескерген жөн болар. Осындай күрделі заманда қазақ
қыздары өздерінің ұлттық ерекшеліктерін, табиғи нәзіктіктерін,
ибалылықтарын сақтай отырып, адам іс- әрекеттерінің барлық түрлеріне
араласып жетістікке жетсе, нұр үстіне нұр болар еді.

Қазақстандағы гендерлік айырмашылықтарды талдау гендерлік себепкер
шарттарды ескере отырып қарастыруға негізделген. Гендер термині жыныс -
деген мағынаны білдіреді. Аталмыш терминді әлеуметтануға енгізген Энн Оукли
болатын. Демек жыныс ретіндегі гендер ұғымы ерлер мен әйелдер арасындағы
айырмашылықтардың әлеуметтік аспектілерін қозғайды. Бірақ гендер термині
қазіргі уақытта кең мағынада қолданыла бастады. Ол жеке бастың бірегей
дарылығын айқындау үшін ғана емес, сонымен бірге бейнелік деңгейде еркек
және әйел жынысының мәдени мұраттары мен стерелтиптерін анықтау үшін
қолданылады. 1970 жылдары әлеуметтанушылар мен психологтардың негізгі
назары жыныс гендер бар деген мәселені дәлелдеуге бағытталды.

Яғни олар ерлер мен әйелдердің арасындағы жіктелу мен айырмашылықты
биологиялық әртүрлілікпен түсіндіруге болмайтынын, мәдени ауанда босым боо
отырған еркектік пен әйелдік идеялары шын мәнінде жаттандылық екенін,
олардың ақиқат шындыққа салыстырмалы ғана қатысты барын дәлелдеуге тырысты.
Жыныс – гендерге, сондай-ақ еркектер мен әйелдердің рөліне қатысты астасып
жататын көп мәдени нұсқалар бар екені дәлелденді. Ұлдар мен қыздардың
әлеуматтану үрдістерінің нәтижесінде – жастарды тәрбиелеу білім беру,
мәдени дамыту, өндірістік қатынастар мен отбасы идеологиясы арқылы ересек
ерлер мен әйелдерге айналуы саласында зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Құрылымдық деңгейде үй шаруасындағы еңбектің тіпті еркек пен әйелдің екеуі
де үйден тыс жұмыста болса да, олардың арасында тең бөлінбейтіні зерттелді.
Сондай-ақ жұмысқа орналасқанда да жеке бастың қабілеті мен біліктіліктен
гөрі жыныстық нышан басып кетіп, әйел затына қалған қызметі тимей немесе
жұмыс бабымен өсе алмайды. Кейінгі кезде мәдени деңгейде гендердің
құрылымдық өзгерістеріне ынта-ықылас білдіріле бастады. Кейде кәсіпктік
жұмыспен қамту құрылымында ерлер мен әйелдерге жұмысты тең бөлмеуге қатысты
проблемалар да туындап жатады.

Гендерлік теңдіктің дамыған жері бұл Скандинавия мемлекеті болып табылады.
Атап айтқанда Дания, Финляндия, Норвегия және Швецияда 1905-1920 жылдарынан
бастап әйелдерге сайлауларға қатысып және өздері де таңдаулы болуына
мүмкіндік жасалды. Барлық скандинавилық мемлекеттерде әйелдер мен еркектер
өздерінің құқықтары, саясатқа араласу, кез-келген жұмыс істеу мүмкіндігі
жағынан тең құқылы болды. Ұлттық әркелкілікке қарамастан гендерлік теңдік
бұл елдерде бірдейболды. Бұл елдер басқа елдерден айырмашылығы олардың
өкімет басқарушыларына үй шаруашылығы және отбасы жайындағы проблемаларды
шешуге жол берілген. Швецияда 1960 жылдары әйелдердің саясат жағында
мемлекетке қызмет етуі 29% жеткен ал 1998 жылдары бұл жағдай 48% -ке өсті.
Гендерлік теңсіздігіне қарамастан қыз балада, ұл балада орта оқуды бірдей
тең дәрежеде білім алуға тиіс, өйткені ол білімін одан әрі жалғастыруға
мүмкіндік алады. 1992 жылғы Швецияда қабылданған заң қызмет бабындағы
теңдікті одан әрі күшейте түсті. Мемлекет осылайша одан әрі дами түсті. Ал
енді Ботсвенде, Чилиде.
Тұңғыш рет гендер (тек) ұғымын ғылыми тіркеске американдық психоаналитик
Роберт Столлер 1968 жылы енгізді, бұл сөзді өзінің “Жыныс жəне гендер”
кітабының атына қолданды. Ол былай жазады: “Сөздіктер “жыныс” сөзінің
негізгі мағынасы биологиялық деп айтады, мəселен, “жыныстық қатынастар”
немесе “еркек жынысы” сөз тіркестеріндегі сияқты. Осы мағына бойынша
“жыныс” сөзі осы жұмыста еркек немесе əйел дегенді жəне адамның еркек
немесе əйел болып табылатынын анықтайтын тиісті биологиялық органдарды
білдіреді. Алайда бұлардың тікелей биологиялық мағынасы жоқ. Осы
психологиялық құбылыстардың кейбіреулері үшін біз “гендер” терминін
пайдаланатын боламыз: еркек немесе əйел жынысы туралы айтуға болады, бұл
ретте анатомия мен физиологияға жататын ештеңе ескерілмейді”.
Əйелдердің білімділік деңгейінің еркектерден гөрі едəуір асып түсетініне
(халық санағының нəтижелері көрсеткендей) қарамастан, экономика салалары
бойынша жалданып жұмыс істейтін адамдардың жалпы санында əйелдердің
анағұрлым төмен үлесі байқалады. Мəселен, 1995-1999 жж. əйелдер жалданып
жұмыс істейтіндердің 45,6-дан 47,0-ге дейінгі; 2000 жылы 42,2 % құрады.
Жалданып жұмыс істейтін əйелдердің 2000 жылғы ең көп саны анағұрлым төмен
жалақылы салаларда шоғырланды – білімде (75,3 %), денсаулық сақтау мен
əлеуметтік қызмет көрсетулер саласында (79,2 %), қонақүйлер мен
ресторандарда (68,8 %). Салыстыру үшін, жалданып жұмыс істейтін еркектердің
көпшілігі мемлекеттік басқаруда (77,4 %), құрылыста – 82,7 %, өнеркəсіпте –
69,1 %, өндіріс пен электр энергиясын, газ, су бөлуде – 72,3 %, жылжымайтын
мүлікпен жасалатын операцияларда, жалға беру мен қызмет көрсетулерде – 60,8
% шоғырланған. Жалпы əйелдер жалақысының еркектер жалақысына ара салмағы
1999 жылы 67,6 %-ды, 2000 жылы 61,5 %-ды құрады. Бұл ара салмақ
(арақатынас) жалданып жұмыс істейтін əйелдердің анағұрлым төмен жалақылы
салаларға шоғырлануларымен ғана емес, сонымен бірге олардың жалақыларының
еркектердің жалақыларымен салыстырғанда экономикалық əрекеттің барлық
түрлері бойынша анағұрлым төмен екендігімен анықталады. Мəселен,
өнеркəсіптегі осы ара салмақ 2000 жылы 70,6 %-ға, қаржы қызметінде – 60,4 %-
ға, мемлекеттік басқаруда – 78,4 %-ға, білімде – 89,2 %-ға тең болды.
Еңбекақыдағы гендерлік теңсіздікке себепші болатын факторлар: - əйелдердің
жұмыспен қамтылудағы салалық құрылымдардың сəйкессіздіктері мен
деформациясы, соның нəтижесінде əйелдер көбіне төмен жалақылы салаларда
жұмыс істейді; - кəсіптік сегрегация – бір салада жұмыс істейтін əйелдер
мен еркектердің еңбекақыларындағы айырмашылық, олардың басшылық жұмысқа
нақты мүмкіндіктерінің шектеулілігі; - Қазақстанда қос секторлы үлгіні
қалыптастыру жəне əйелдерді қосалқы секторға ығыстыру. Сонымен,
жаңғыртылған елдерге тəн жұмыспен қамтуды феминизациялау (əйелдердің
экономикада өсуі) үдерісі əйелдерді экономиканың төмен ақы төленетін,
елеусіз жəне тұрақсыз сегменттеріне ығыстырумен қатар жүргізіледі. Арзан
жəне жылжымалы əйел жұмыс күші табиғи жəне ресурсты ұлғайтатын құбылыс
ретінде қабылданады.
Әйелдердің қызметте өсу жолындағы көзге көрінбейтін тосқауылдар.
“Шыны меже” термині ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында пайда болды жəне ол
көзқарастар мен ұйымдық практикада сіңген қате түсініктердің “көзге
көрінбейтін” кешенін білдіреді, ол жоғары басшылық орындарға əйелдердің
көтерілулеріне кедергі жасайды. 1990-шы жылдары осы ұғымға “шыны дуалдар
(қабырғалар)” термині қосылды, ол əйелдерге қатысты қызмет саласын
шектейтін алдын ала пішілген гендерлік теріс ұғымды білдіреді, əйелдер
сонда да болса стратегиялық мəні шамалы, демек, маңызы азырақ салалардың
басшылары болады. Осы терминдер мына фактіні дұрыс көрсетеді, директивті
деңгейдегі жауапты қызмет орындарын алу үшін əйелдерге жасалатын кедергілер
көбіне айқын емес болады да, сол себепті оған қарсы ресми түрде де,
бейресми түрде де күрес жүргізу қиын болады. Осындай кедергілер
қызметкерлер арасында еркектер санының жай көпшілік басымдығы, жазылмаған
қағидалар, дəстүрлер мен мінез-құлық нормалары, көп жылдар бойы қалыптасқан
байланыстар мен қарым-қатынастардың жиынтық нəтижесі, сондай-ақ қоғамдағы
еркектер мен əйелдердің ролі туралы ежелгі жəне терең тамырлары бар
түсініктер болса керек.
Əйелдерге қатысты кемсітушіліктің бүкіл əлемде орын алатын көріністері
қабылданатын шешімдерді іске асыруда өмірдің барлық салаларына гендерлік
тəсілді енгізу қажеттілігінің маңызын арттырады (мэйнстриминг). Соңғы
кездерде халықаралық ұйымдардыңарнайы бөлімшелерінде осы ұғым өзекті ұғымға
айналып келеді. Мэйнстриминг (ағылшынша mainstreaming – main – басты
(негізгі), streaming – бағыт, бағдар) дегенде гендерлік теңдік проблемасын
саясаттың барлық салаларына барлық – жергілікті, муниципалды жəне ұлттық
деңгейлерде инкорпорациялау жəне оны шешуге арналған шаралар əзірлеу
ұғынылады. Осы ұғымға мэйлстриминг (ағылшынша malestreaming – male – еркек,
еркекке тəн, streaming – бағыт, бағдар) ұғымы қарсы тұрады, ол қазіргі
заманғы өркениет жетістіктерін бағалаудағы еркектердің үстем дискурсын жəне
экономика құрудың еркекке тəн тəсілін білдіреді. Гендерлік балансталған
саясат қоғамдық басқарудың еркекке қатысты (“male”) бағдарларын ығыстыру
арқылы негізгі (“main”) бағдарға айналуы тиіс.
Гендерлік факторларды есепке алу жəне жыныстардың тең құқықтылығын қолдау
тəсілінің пайдасына шешілетін дəлелдер (аргументтер) гендер мен адам
дамуының өзара байланысын көрсетеді.
1. Əділдік жəне теңдік:
• демократиялық принциптер мен адамның негіз қалаушы құқықтары жыныстар
теңдігін талап етеді;
2. Сенім білдіру жəне жауапкершілік:
• халықтың тең жарымы еркектерден жəне тең жарымы əйелдерден тұрады, жəне
қос жынысқа лайықты түрде назар аудармаған кез келген саясат немесе
деректер, түпкі нəтижеде залалды болады жəне сенімін жоғалтады.
3. Тиімділік жəне орнықтылық:
• қоғамның дамуы мен тыныс-тіршілігінің барлық аспекттеріне еркектерді де,
сондай-ақ əйелдерді де бірдей қатыстыру жалпы бүкіл елдің пайдасына
шешіледі;
• жыныстардың теңдігін қамтамасыз етуге жұмсалған салымдар өтеледі, ол
келешекте бүкіл елге пайда келтіріп, елді адамның орнықты даму жолымен
ілгері бастырады.
4. Тұрмыс сапасы:
• жыныстар теңдігін қамтамасыз ету еркектердің де, əйелдердің де тұрмыс
жағдайларын жақсартуға мүмкіндік жасайды.
6. Тізбекті реакция:
• жыныстар теңдігі артықшылықтардың “тізбекті реакциясына” жетелеуі мүмкін,
теңсіздіктің салдарлары да сондай-ақ жеке адамдардан отбасыларға жəне
қоғамға ауысуы (берілуі) мүмкін.

Білім беру жүйесіндегі гендерлік теңдіктің стандартты өлшемі ұл балалармен
салыстырғанда мектепке қабылданған жəне мектеп бітірген (барлық
деңгейлерде) қыздардың саны болып табылады. Білім жүйелеріндегі нақты
көріністі алу үшін бұл көрсеткіш жеткіліксіз болады. Көптеген елдер ұл
балалар мен қыздарды оқуға қабылдаудағы балансқа қол жеткізді, бірақ
гендерлік теңсіздік проблемасы осы уақытқа дейін шешілген жоқ.
Білім саласындағы гендерлік проблемалар:
- білім жүйесіндегі басқарушылық харекеттерін көбіне еркектер еншілейді;
- мұғалімдердің жыныстық сəйкессіздігі (əйелдер санының басымдығы жəне
еркек мұғалімдердің, əсіресе бастауыш мектеп деңгейінде жетіспеушілігі);
- мектеп бағдарла маларындағы, пəндеріндегі жыныстық сегрегация (бөлу), ол
алдағы уақытта еңбек ры но-
гындағы сегрегация ға ұшыратуы мүмкін;
- төмен сыйақы, соның сал-
дары ретінде беделді емес (лайықсыз) жұмыс;
- мектеп бағдарламаларында гендерлік стереотиптерді (таптаурындарды)
жаңғырту.
Білім саласындағы гендерлік теңдіктің стандарттық өлшемінен басқа (қыздар
мен ұл балаларды бастауыш жəне орта біліммен қамту) білімдегі гендерлік
теңдіктің жай-күйі туралы анағұрлым объективті ақпарат алу үшін өзге де
көрсеткіштерді талдау қажет.
• мектеп оқуының барлық деңгейлеріне қабылдау кезіндегі жыныстардың ара
салмағы (бастауыш, орта, кəсіптік, жоғары сыныптар), гендерлік
алшақтықтардың себептері, əлеуметтік мəртебенің ықпалы;
• бастауыш, орта жəне жоғары сыныптардағы барлық пəндерге қабылдау
кезіндегі жыныстардың ара салмағы (пəндерде жыныс бойынша сегрегация бар
ма);
• барлық деңгейлердегі оқуды бітіргеннен кейінгі жыныстардың ара салмағы
(жасөспірімдер мен бойжеткен қыздардың оқу бітірмеу себептері);
• оқытушылар құрамындағы еркектер мен əйелдердің ара салмағы;
• білім саласындағы жоғары басқарушылық орындардағы еркектер мен əйелдердің
ара салмағы (жалақымен, беделмен байланыс);
• мектеп басқармалары мен ата-аналар жиналыстарына қатынайтын ата-аналар
арасындағы еркектер мен əйелдердің ара салмағы.
Адам дамуы индексі де сондай-ақ өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық жөніндегі
БҰҰ БасАссамблеясы 2000 жылы мыңжылдық Декларациясын қабылдады, оған
Қазақстанды қосқанда, 191 ел қол қойды. Мыңжылдық Декларациясында бүкіл
адамзат баласының алдында тұрған 18 ортақ міндет белгіленді, олардың екеуі
білім проблемаларына арналған. 3-міндет: 2015 жылға қарай бүкіл əлемнің
балаларына, ұл балалар мен қыздарға тең дəрежеде, толық көлемдегі бастауыш
мектеп білімін алу мүмкіндігін қамтамасыз ету. 4-міндет: 2005 жылға қарай
қос жыныстағы балаларды бастауыш жəне орта біліммен, ал 2015 жылы – барлық
деңгейлердегі біліммен толық жəне тең құқықты қамтуға қол жеткізген абзал.
көрсеткіштер арқылы есептеледі. Болжалды өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық
жөнінде гендерлік айырмашылықтар бар, осы айырмашылықтар əлеуметтік,
экономикалық, мəдени жəне өзге факторларға негізделеді. Солардың
кейбіреулері:
- бүкіл дүние жүзінде əйелдер еркектерден ұзақ өмір сүреді. Əйелдердің
болжалды өмір сүру ұзақтығы еркектерге қарағанда орта есеппен 7 жасқа артық
(бүкіл əлем бойынша шамамен алғанда биологиялық 5 жас айырмашылықпен
салыстырғанда);
- денсаулық сақтаудың осы заманғы жетістіктері (бала туудың жоғары
деңгейінің, аналар өлімінің азаюы, контрацептивтік мəдениетті дамыту)
əйелдердің мүмкіндіктерін едəуір ұлғайтты;
Экономикалық жəне саяси өмірдегі гендерлік теңсіздіктің көріністері:-
əйелдер үй шаруашылығына байланысты ақы төленбейтін қызмет түрлеріне
анағұрлым көп уақыт бөледі, еркектер қоғамдық өндірістегі ақы төленетін
қызметке көбірек уақыт жұмсайды;
- еңбек рыногында деңгейлес кəсіптік сегрегация орын алады (еркектер мен
əйелдерді экономика мен мамандық (кəсіп) бойынша əркелкі бөлу) – дəстүрлі
“əйел” мамандықтарына (кəсіптеріне) бір сатыға кем ақы төленеді жəне олар
қоғамдағы беделге ие емес;
- қаржы несиелеріне əйелдердің шектеулі мүмкіндігі;
- еркектермен салыстырғанда əйелдер арасындағы жұмыссыздықтың анағұрлым
жоғары деңгейі;
- “шыны меже (төбе)” феномені, соның салдарынан, мəселен, əйелдер саясатта
еркектерге қарағанда анағұрлым аз ұсынылған.

1.2. Гендерлік айырмашылықтар мен физиологиялық негіз.

Гендерлік зерттеулер аясында жыныс, гендер, гендерлік рөлдер
сияқты ұғымдар негізгі ұғымдар болып табылады. Осы ұғымдардың мәнін,
мағынасын ашуға тырысайық. Демек, жоғарыда атап өткеніміздей, жыныс –
әйелдер мен еркектердің арасындағы биологиялық айырмашылықтарға қатысты
қолданылатын ұғым. Жыныс табиғатпен беріліп туа бітеді, тұрақты және
өзгермейді.
Гендер ұғымына келетін болсақ,  ұғым  белгілі бір ұлтта, мәдениетте
әйел мен еркектің қоғаммен белгіленген рөлдері мен міндеттеріне қатысты
қолданылады.
Адам баласына жүктелетін рөлдер мен міндеттер қоғамдық, мәдени, саяси,
экологиялық, діни, экономикалық факторлардың әсерінен туындайтын
пайымдаулармен түсіндіріледі, мысалы, салт-дәстүр, заңдар және т.б.
Гендерлік қарым-қатынастар, мінез-құлықтар туа бітпейді, адам оларды өмір
үдерісінде меңгереді, үйренеді және олар өзгеріп отырады. Біз  гендерлік
айырмашылықтарды төмендегі қоғамдық жағдайлардан көре аламыз:
-Әлеуметтік: әйелдер мен еркектің әлеуметтік рөлдерінің әр түрлері:  ер
адам көбіне отағасы және отбасының басты асыраушысы; әйел негізінен бала
тәрбиелеуші, қамқоршы.
-Саяси: Әйелдер мен еркектер билік пен еңбекті бөлуіндегі
айырмашылықтар: ер адамдар ұлттық және жоғары деңгейдегі саясатқа белсене
араласады; әйелдер көбінесе жергілікті деңгейдегі жұмыстарға және өздерінің
отбасыдағы рөлдерімен байланысты іс-әрекетке белсене араласады.
-Білім беру саласында: Қыз балалар мен ұл балалардың білім алудағы
мүмкіндіктері мен қабілеттеріндегі айырмашылықтар: отбасы ресурстары
негізінен ұлдардың біліміне бағытталады; қыздар оншалықты қиын емес, жеңіл
академикалық бағытты таңдайды.
- Экономикалық: Әйелдер мен еркектер пайдасы мол салада және қаржы және
басқа продуктивті ресурстарды бақылап-басқаруындағы   айырмашылық тар: несие
мен қарыз, жер иелену сияқты салаларда [1,25].
    Гендерлік рөлдер жоғарыда атап өткеніміздей, меңгеріледі және уақыт
өте өзгереді.

Қазақстандағы гендерлік айырмашылықтарды талдау гендерлік себепкер
шарттарды ескере отырып қарастыруға негізделген. Республикада ер-
кектер мен əйелдердің білімге қол жеткізуіне баса назар аударылған.
Тұтастай алғанда білімге қол жеткізуде айқын гендерлік теңсіздік
бақыланбайды.2003 жылдың аяғында əйелдер үшін білімге қол жеткізу деңгейі
0,959 құрады, мұның өзі еркектер үшін тиісті көрсеткіштен– 0,942 сəл
жоғары. Əйелдер табыс деңгейі бойынша еркектерден 0,127 пунктке
қалатындығына қарамастан тұтастай алғанда əйелдер үшін есептелген АДИ
еркектердікінен 0.022 пунктке артық (№2-6,8 қосымшалар).
Елдегі еркектер мен əйелдер үшін ресми білімге қол жеткізу теңдігіне
қарамастан биресми білім, əсіресе, өмір бойы білім алу (LLL) саласында
жүкті болу, бала туу жəне тəрбиелеу сияқты бірқатар физиологиялық
себептерге байланысты əйелдер оқу процесінен жиірек тыс қалады. Нəтижесінде
бірдей мүмкіндікпен бастаған əйел мен еркек 30-40 жас шамасында кəсіби жəне
лауазымдық өсудің əртүрлі деңгейінде өте жиі орналасады.
Оның үстіне, барлық деңгейлерде ресми білімге қол жеткізудің бірдей дерлік
жағдайымен қатар ақпараттық-коммуникациялық технологияларға (АКТ)
қол жеткізу мен оларды тиімді пайдалануда əйелдер мен еркектердің
мүмкіндіктерінде айырмашылық бар.
Өнеркəсіптің құрылымдық қайта құрылуы жұмыскерлерге жаңа талаптар қояды –
АКТ-ды пайдалана білу. Еңбек рыногында жаңа дəстүрлі емес мамандықтарға
деген сұраныс пайда болды. Іс жүргізуші, секретарь-рефе-
рент, офис-менеджер сияқты дəстүрлі əйел кəсіптерінде
Баршаға білім беріу: жаңа мыңжылдықтың негізгі мақсаты қазіргі жағдайда кем
дегенде Microsoft Word жəне Excel офистік пакеттерімен жұмыс істей білу
қажет. Цифрлық теңсіздік мəселесіне назар аудару үшін құрылған Ақпараттық
жəне Коммуникациялық Технологиялардағы Орталық Азия Əйелдер Лигасының
бағалауы бойынша АКТ саласында əйелдер тек 10-20 % құрайды. АКТ-ға қол
жеткізуі бойынша əйелдер əсіресе 40 жастан кейін қатты қала бастайды, олар
еңбекке жарамды бола тұрса да жас əйелдерден гөрі АКТ-ға баяу икемделеді.
Сонымен, пайда бола бастаған цифрлық теңсіздік елдің дамуын шектейтін
себепкер шартқа айналып отыр.
Қазақстандағы гендерлік теңсіздік мəселелерін шешу үшін қатарына Гендерлік
зерттеулер орталығы (ГЗО), Қарағандыдағы Гендерлік ақпараттық-аналитикалық
орталық, Қыздар ПИ жанындағы əлеуметтік
жəне гендерлік мəселелердің ҒЗИ кіретін бірқатар гендерлік мəселелерді
зерттеу орталықтары бар.
Жоғарыда аталған орталықтармен қатар Қазақстанда Біріккен Ұлттар Ұйымының
Əйелдердің Даму Қоры Өкілдігі белсенді жұмыс істейді, ол Қазақстан
Республикасы Президентінің жанындағы Отбасы мен
əйелдер мəселесі бойынша Ұлттық комиссиямен, Қазақтанның іскер əйелдері
Ассоцияциясымен, Ақ жаулық қазақ əйелдер комитетімен, Ақ мешіт Қазақ-
түрік қыздар лицейімен, Асырауында баласы бар мүгедек
əйелдердің Бибі-Ана Республикалық қоғамдық бірлестігімен, Əйелдердің
Болашақ қоғамдық бірлестігімен, ЖАРиА əйелдер ассоциациясымен, Əйелдер
мен білім, Əйелдердің Қамқор ағарту-кеңес орталығымен жəне көптеген тағы
басқалармен ынтымақтастықта.
Осы ұйымдарды біріктіретін негізгі мақсат Қазақстанның əйелдер жартсының
жағдайын жақсарту – мемлекеттік жəне коммерциялық секторлармен байланыса
отырыпкəсіби дайындығын жоғарылату, əртүрлі треннингтер, кеңес қызметтерін
ұсыну.
Гендерлік даму мəселелері БҰҰ, Дүниежүзілік Банктің (ДБ), Азия Даму
Банкінің (АДБ), Сорос Қазақстан Қорының басқа да халықаралық жəне ұлттық
ұйымдардың əртүрлі зерттеулерінде өз көрінісін табады. Қазақстандағы
əйелдердің жағдайы туралы есептер, дайындалды, Қазақстандағы Еркектер мен
Əйелдер арнайы статистикалық жинақтар шығарылды, Қазақстандағы
кедейшіліктің гендерлік аспектілері
қарастырылды (2001), солай болғанмен де гендерлік ахуалды жақсарту үшін
нақты шараларды жүзеге асыру қажет. Қазақстанда алғаш рет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.