Кәсіпорынның ішкі аудиті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 4
1-тарау. Кәсіпорынның ішкі аудиті 5
1.1 Ішкі аудиттің мәні, принциптері және түрлері 5
1.2 Ішкі аудиттің кәсіпорынды басқару жүйесіндегі орны мен рөлі 15
1.3 Ішкі аудитте қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жіктелуі 19
2-тарау. Кәсіпорын ішкі аудиттің ұйымдастырылуы 24
және стандарттау мәселелері 24
2.1 Ішкі аудитті жүргізу кезіндегі циклдік қағида 24
2.2 Аудиторлық процесті ұйымдастырудың кезекті сатылары 26
2.3 Стандарт ішкі аудиттің нормативтік және 28
әдістемелік реттеу құралы ретінде 28
Қорытынды 30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 31

Кіріспе

Ішкі аудитін жүргізудің нормативті-құқықтық негіздемесі үшін
кәсіпорынның ішкі аудиті туралы Ережемен бірге оны жүргізетін критерийлері
мен концепциясын қамтамасыз ететін ішкі аудит стандарттарын құру қажет.
Ішкі аудитінің мақсаты салықтық есептіліктің оған деген барЛ
талаптарға сәйкес дайындалғанына аудитордың өз көзқрасын білдіру
мүмкіндігімен сипатталады.
Сапа менеджментінің ішкі аудитін жургізудің критерийлерін нақты
анықтау үшін 4 негізгі стандартты ұсынамыз:
1) Сапа менеджменті жүйесінің ішкі аудитінің жауапкершілігі;
2) Сапа менеджменті жүйесінің ішкі аудитін жоспарлау;
3)Сапа менеджменті жүйесінің ішкі аудитін жүргізудегі аудиторлық
дәлелдемелер;
4) Сапа менеджменті жүйесінің ішкі аудитын аяқтау.
Осы стандарттар сапа менеджменті жүйесінің ішкі аудитін жүргізудің
критерийлері мен концепцияларын қамтамасыз етеді.
Сапа менеджменті жүйесінің ішкі аудитінің негізгі принциптері:
• тәуелсіздік принципі;
• объективтілік принципі;
• кәсіби сәйкестілік принципі;
• құпиялылық принципі.
Жоғарыда аталған принциптердің әрқайсысы сапа менеджменті жүйесінің
ішкі аудиті сипатын анықтайды. Ішкі және сыртқы аудит принциптерінде
ұқсастық болғанымен бірқатар ерекшеліктері де бар. Ішкі аудит үшін
тәуелсіздік принципі негізін қалаушы болса, сыртқы аудит үшін тәуелсіздік
түсінігі салыстырмалы түрде болады.
Курстық жобаны орындаудағы мақсат: осы сапа менджмент жүйесінде ішкі
аудит тақырыбы бойынша зерттеген отандық және шет елдік ғалымдардың
еңбектерінен алған теориялық білімім мен тәжірибемді жинақтап, қорытқан
ойымды сабақтап жеткізу.
Курстық жобаның міндеттері- жоғарыда аталған мақсатқа қол жеткізу үшін
келесі міндеттер орындалуы тиіс:
-ішкі аудитті өткізу мақсаттары мен талаптарын анықтау;
- ішкі аудитті жоспарлау, ішкі аудиттер бағдарламасын зерттеу;
-ішкі аудит стандарттары мен жүйесіне баға.
-ішкі аудит жүйесінің қарайтындарын анықтау осы жобаның міндеттері
болып саналады.
Курстық жобаны орындау барысында осы бағытта зерттеген шетелдік және
қазіргі отандық ғалымдардың еңбектері негізге алынды.

1-тарау. Кәсіпорынның ішкі аудиті

1.1 Ішкі аудиттің мәні, принциптері және түрлері

Ішкі аудиттің тиімділігі сыртқы аудитпен салыстырғанда шығындарының
төмендігінде (ішкі аудиторлық қызметінің құны 35-50 пайызға арзан); ішкі
аудиторлардың кәсіпорын жағдайын, жұмыс ырғағын және басқару жүйесін терең
білуінде; аудиторлардың тексеруге құрылымдық бөлімдердің жоғары білікті
мамандарын тарту мүмкіндігінде; заң талаптарын сақтау кепілдігінде болып
отыр.
Ішкі аудит мәні мен принциптерін анықтау, сыртқы аудит түсінігі мен
принциптеріне негізделеді. Осыған байланысты сыртқы аудит мәнін қарастырып
өтеміз.
Экономикалық әдебиетте ішкі аудиттің мәні, мақсаты және бағыты жөнінде
біріңғай көзқарас жоқ. В.В. Нитецкий, Ф.В. Зайнетдинов сияқты авторлар
аудит пен бақылау бірдей ұғым деп түсінеді. Біздің пікірімізше, аудит
бақылау түрлерінің бірі болып табылады, яғни аудитке қарағанда неғұрлым кең
ұғым.
Профессор К.Ш. Дюйсембаев аудиті сипаттайтын өте терең анықама берген:
Аудит – шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық есебі мен оның
шынайлығын анықтау мақсатында тәуелсіз тексеру және талдау, сондай-ақ
клиентті қызықтыратын мәселелер бойынша кеңес беру және басқа да аудиторлық
қызметтер көрсету.
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы Заңында
(18.12.2000) келесі анықтама берілген: Аудит – бұл қаржылық есепті оның
шынайлылығын, толықтығын, заң талаптары мен белгіленген нормативтерге
сәйкестігін анықтау мақсатында тексеру.
Біздің пікіріміз бойынша Аудит – бұл экономикалық іс-әрекеттер
бойынша берілген дәлелдердің шынайлылығын бағалау, олардың сәйкестік
дәрежесін анықтау,-деген Ж. Леворштың көзқарасы неғұрлым дұрыстау сияқты.
Барлық дәлелдер экономикалық ақпаратқа жатқызылмайды, сондықтан сандық
тұрғыдан бағалануы тиіс, дегенмен сапалық бағалауға әсер етеді.
Ғылыми әдебиеттерде ішкі аудит түсінігіне өте аз көңіл бөлінеді
немесе ол бақылаудың басқа түрлерінің құрамында көрсетіледі. Осы уақытқа
дейін ішкі аудитті жіктеу белгілері және оның кәсіпорын басқару жүйесіндегі
алатын орны анықталған. Ішкі аудиттің дамуындағы ең үлкен кемшілік – оның
теориялық және әдістемелік негіздерінде біріңғай көзқарастың жоқтығында.
Орталықандырылған жоспарлық экономика кезеңінде өзінің экономикалық
құрылымына сәйкес келмеуі себепті ішкі аудит кең дами алмады. Орталықтан
басқарылатын және жалпы мемлекет мүддесін жүзеге асырылатын шаруашылықтағы
ішкі бақылау, алға қойылған міндеттерді орындай алмады. Нарықтық
қатынастарға өтумен байланысты жағдай өзгереді, яғни ішкі аудит пайда болды
және оның көмегімен өнімнің сапасын арттыру, оның бағасын төмендету,
тұтынушылардың қажеттілігін түсіну арқылы нарықта еркін бәсекеге түсу.
Ішкі аудиттің мәнін түсіну үшін оның объектілерін анықтау қажет.
Олардың ішіндегі маңыздыларының бірі есептік, жоспарлық және нормативтік-
анықтамалық мәліметтерден тұратын ақпараттық объект болуы тиіс. Келесі –
қабылданған басқарушылық шешімдердің деңгейін бағалау. Сонымен қатар ең
соңғысы технологиялық объект болуы тиіс, себебі жоғарыда аталған объектілер
есеп жүргізу қажеттілігінен туындайды.
Осылайша, ішкі аудит дегеніміз – кеңес беру, аудит көрсеткіштерін
талдау жолымен оның белгіленген параметрлерге сәйкестігін сандық-сапалық
бағалау процесі.
Ішкі және сыртқы аудит тәсілдерінің бір объектілерге байланысты
болуына, ұқсастығына қарамастан, олардың арасында айтарлықтай
айырмашылықтар бар (1-кесте). Ең басты айырмашылығы – ішкі аудит қызметі
кәсіпорынның, басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болуында және әкімшіліктің
тікелей нұсқауы және бақылауы бойынша қызмет атқаруында.

1. Ішкі аудит пен сыртқы аудиттің айырмашылығы

Ерекше сипаты Сыртқы аудит Ішкі аудит
1 2 3
Субъектілері және қызмет Жасалған келісімшарттар Ішкі бақылау
сипаты негізінде аудиторлық жүйесінің құрамдас
фирмалармен немесе жеке бөлімі болып
тұлғалармен кәсіпкерлік табылатын және басқа
қызмет ретінде жүзеге құрылымдық
асырылады бөлімдерден тәуелсіз
қызметкерлерімен
жүзеге асырылады
Мақсаты Негізгі міндеті қаржылық Басты міндеті –
есептің шынайлығын меншік иелерінің
куәландыру, ақпараттық мүддесін қорғау
тәуекелдік деңгейін мақсатында дербес
төмендету және иелері менбөлімшелер жұмысының
үшінші тұлғалардың сапасын бақылау,
(инвесторлар: үкімет дамудың неғұрлым
органдары, әріптестер тиімді жолдарын
т.б.) қажеттілігі үшін анықтау және
қаржылық есеп жөнінде негізделген ұсыныстар
пікір білдіру мен кеңестер беру
Құқықтық қамтамасыз ету Заңдар, Азаматтық кодекс,Мемлекеттік және
Президент Жарлықтары жоғарыдағы
негізінде құқықтық органдардың бұйрығы
реттеу. және әкімшілік құқық
негізге алынды
Басқарушылық байланыстарыКөлденең байланыстар, Тік байланыстар, яғни
яғни жасалған әкімшілікке бағына
келісімшарттар негізінде отырып, жоспар
ерікті, тең құқылы негізінде үздіксіз
қарым-қатынас жүзеге асырылады
Бақылау әрекеттерін Аудиторлық тексеру Тексерудің
жүзеге асыру тәртібі жүргізу процедуралары менәдістемесі, реті,
принциптері аудиторлық тәртібі оларды жүзеге
қызмет ережелерімен асыру жөніндегі
(сандарттарымен) нұсқаулармен
анықталады анықталады
Атқаратын қызметі Негізгі қызметтері Негізгі қызметтері,
аудиторлық фирманың орны және өзара
жарғысымен анықталады байланыстары ішкі
құжаттарымен және
әкімшілік бекіткен
ішкі аудит қызметі
жөніндегі ережелермен
анықталады
Аудит түрлері Ішкі аудит нәтижелеріне, Растаушы аудитқа,
шаруашылық жүргізуші бастапқы құжаттар мен
субъектілердің қызметін есеп регистрлерін
жүйелі-бағытталған толық немесе ішінара
тұрғыдан тексеруге немесетексеруге,
тәуекелге неізделеді бухгалтерлік есеп
жүйесін жалпы
мәліметтен жекеге
қарай зерттеуге
негізделеді
Есеп беру Аудиторлық есеп тапсырыс Тексеру актісі және
берушісі, ал қорытынды бұйрық жобасы (қаулы)
барлық қызығушылық қорытындылары және
танытушы тұлғаларға міндетті
ұсынылады нұсқауларымен бірге
тексеруді
тағайындаған органға
ұсынылады

Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылығы, ең алдымен, оларды жүзеге
асырудың құқықық, ұйымдастырушылық және әдістемелік үлгісінде. Ішкі аудит
ауқымында активтердің сақталуын қатаң бақылау, меншік иесінің мүддесін
қорғау ғана емес, менеджмент сапасы мен саясатын бақылау да жүзеге
асырылады.
Қаржылық-шаруашылық қызметті жетілдіру қажеттігі ішкі аудиттің
көптеген бағыттарын анықтайды, бұл оның бірнеше түрлерге жіктелуіне әсер
етеді.
Ішкі және сыртқы аудитті салыстыра отырып, көптеген авторлар олардың
арасындағы айырмашылықты табуға тырысады. Мысалы, Ю.М. Иткин келесідей
айырмашылықтарды айтады: объектілігі, біліктілігі, жүргізу шеңбері, әдісі,
мақсаты және есеп беру үлгісі. Ал, К.Ш. Дүйсембаев объектілігін, мақсатын,
міндетін, біліктілігін, өзара қарым-қатынастар түрін, әдісін, есеп беру
үлгісін, төлемақысын, жауапкершілігін бөліп көрсетеді.
В.В. Бурцев та жоғарыдағы авторлар сияқты сол ерекше белгілерді
атайды, бірақ оған тәуекелсіздік принципін, регламент және өкілеттік
мерзімімен толықтырады. И.П. Ульянов объектілігін, міндетін, біліктілігін,
мақсатын, тәуекелсіздік принципін, өкілеттік мерзімін және нәтижелердің
пайдалануын атап отыр.
Ішкі аудит экономикалық субъектіде меншік иелерінің мүддесін қорғау
мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізудің белгіленген тәртібін сақтау,
меншікті қорғау, ішкі бақылау жүйесінің сенімділігін арттыру бойынша ішкі
құжаттармен бекітіліп, ұйымдастырылған сыртқы аудиттің құрамдас бөлігі.
Ішкі аудит институттарына экономикалық субъектінің меншік иелерімен
тағайындалған ревизорлар, ревизиялық комиссиялар, ішкі аудиторлар жатады.
Ішкі аудит кәсіпорын басшылығына тікелей бағынатын арнайы қызмет
мамандарымен жүзеге асырылады. Дұрыс ұйымдастырылған жағдайда ішкі аудит
кәсіпорынның құрылымдық бөлімдерінің басшылары мен материалды-жауапты
тұлғалардың өз міндеттерін жауапты атқаруына ықпал етеді. Сонымен қатар,
ішкі аудит заң талаптарына сәйкес міндетті түрде жүзеге асырылатын сыртқы
аудиттің ақпараттық базасы болып табылады.
Ішкі аудит жүргізу қажеттілігі кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілер
арасындағы экономикалық қарым-қатынастар және басқару механизмдерін
реттейтін заң актілерінің күрделуіне байланысты орта және ірі
кәсіпорындарда жиі пайда болады. Сондай-ақ, аудит тиімсіз шығындарға жол
бермеу, материалдық және ақшалай ресурстардың жоғалуының алдын алу,
қаржылық қиындықтан шығу бойынша дер кезінде ұсыныстар өндеу үшін қажет.
Басқаша айтқанда, ішкі – ұйымның және оның құрылымдық бөлімдерінің қызметін
басқарудың тиімді жүзеге асыруда бақылау құралы.
Халықаралық тәжірибеде аудитті бірнеше түрге бөлетіні белгілі:
операциялық аудит, сәйкестік аудит, қаржылық есеп аудиті.
Қазіргі кезде операциялық аудит кеңінен тараған, алайда ол жөнінде
ғалымдар арасында біріңғай пікір жоқ.
Көптеген мамандар шаруашылық қызмет аудиті немесе нәтижелер аудиті
терминін қолдануды ұсынады. Біздің пікірімізше, операциялық аудит ұғымын
пайдаланған дұрыс, себебі оның қызметінің бағыты негізінен ресурстарды
үнемді және тиімді пайдалану, өндіріс көлемі мен табыстылықты артыру,
бағдарламалар мақсатына қол жеткізу бойынша ұсыныстар өңдеу мақсатында ұйым
қызметін кешенді түрде жүйелі зерттеу болып табылады. Сонымен қатар,
басқарушы органдардың тапсырысы бойынша ішкі аудиторлардың орындайтын
жұмысының мақсаты мен көлемінің алуан түрлі болуына байланысты, біздің
пікірімізше, операциялық аудитті үш санатқа бөлуге болады:
- функционалдық шаруашылық жүйесінің бір немесе бірнеше қызметін
зерттейді;
- ұйымдастырушылық-кәсіпорынның (саланың, бөлімінің, бөлімшенің) бүкіл
жұмысын тексеруді мақсат етеді;
- арнайы-әкімшіліктің ағымдағы қажеттіліктерімен анықталады.
Ішкі аудиттің маңызды бөлімі – басқарушылық аудит. Басқарушылық аудит
шеңберінде келесі бағыттар бойынша басқару технологиялары зерттеледі:
стратегиялық жоспарлау (стратегиялық даму критерийлерін анықтау, ішкі және
сыртқы жағдайларды жоспарлау және кешенді талдау, бәсекелестік күрес
стратегиясын өңдеу т.б.); жедел жоспарлау (функционалдық бағыттар және
басқару жұмысы бойынша); қызметкерлерді басқару жүйесі (соның ішінде
жұмыстың тиімділігін ынталандыру); жұмыстардың тиімділігін бақылау жүйесі.
Бірқатар Еуропалық елдерде еңбек саласындағы Әлеуметтік аудит кең
тараған. Ол аудит әдістерін адам ресурстарын және қызметкерлерді басқару
жүйесінің тиімділігі жөнінде жалпы пікір қалыптастыру үшін пайдалануға
мүмкіндік береді. Әлеуметтік аудитке кәсіпорынның кәсіби барысында пайда
болатын әлеуметтік мәселелері басқару және реттеу қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін, қаржылық және бухгалтерлік ревизия сияқты басқару және
қадағалау құралы деп анықтама беріледі. Т.В. Никонова.
Алайда, аудиторлық қызметтің қатаң ұйымдастыру үшін аудитті жүзеге
асыру үлгілері мен бағыттары бойынша ғана емес, басқа да сипаты бойынша
топтастыру қажет, ол үшін 2-кестені қарастырайық.

2. Ішкі аудитті жіктеу

Жіктелу сипаты Жіктелу тобы
1. Аудит субъектілеріне байланысты 1.1. Кәсіпорынның ішкі аудит қызметі
(бөлім)
1.2. Кәсіпорынның ревизиялық
комиссиялары
1.3. Ішкі аудит мақсатында
тартылатын сыртқы ұйымдар мен
аудиторлар
1.4. Министрліктердегі ішкі аудит
бөлімдері
2. Тексерілетін қызмет саласына 2.1. Қаржылық (бухгалтерлік) аудит
байланысты ішкі аудит түрлері 2.2. Басқарушылық аудит
2.3. Өндірістік аудит
2.4. Шаруашылық аудит
2.5. Әлеуметтік аудит
3. Бақылау объектісіне байланысты 3.1. Бухгалтерлік есеп жүйесін
тексеру
3.2. Ішкі бақылау механизмінің
тиімділігін бағалау және тексеру
3.3. Заң талаптары мен нормативтік
актілердің, есеп саясатының,
қаулылары мен нұсқаулардың сақталуын
тексеру.
3.4. Басқарудың түрлі буындарының
қызметін тексеру.
3.5. Кәсіпорын мүлкінің жағдайын,
сақталуын тексеру.
3.6. Ішкі бақылау құрылымының
жекелеген элементтерін және арнайы
мәселелерді тексеру.
4. Тексеру қажеттілігінің дәрежесіне4.1. Жоспарды (міндетті) аудит
байланысты 4.2. Жоспардан тыс (бастамашылық)
аудит
5. Аудиттің бағыттары бойынша 5.1. Ұйымдастырушылық-құқықтық
5.2. Қаржылық-талдамалық
5.3. Операциялық-өндірістік
5.4. Компьютерлік
5.5. Маркетингтік
6. меншік иесінің мүддесін тексеруді6.1. Қаржылық-шаруашылық қызметті
ұйымдастыру үлгісіне байланысы толық (кешенді) тексеру
6.2. Арнайы (тақырыптық) аудит
6.3. Балансты есептік-талдамалық
тексеру
6.4. Растаушы аудит
7. Құжаттарды тексеруді ұйымдастыру 7.1. Жаппай (толық) аудит
әдісіне байланысты 7.2. Ішінара тексеру
7.3. Аралық аудит
7.4. Шектеулі аудит
7.5. Жүйелендірілген аудит
8. Уақыт кезеңдері бойынша 8.1. Алдын ала тексеру
8.2. Кезекті аудит
8.3. Болжамдық (стратегиялық)
9. Аудитті жүзеге асыру кезінде 9.1. Бастапқы құжаттар мен есептік
ақпарат алу әдісіне байланысты регистрлерді құжаттық тексеру
9.2. Нақы тексеру (түгендеу)
9.3. Процедуралық аудиті (зерттеу
және визуалдық бақылау)
10. Бастама көрсетушілерге 10.1. Меншік иелері мен акционерлік
(инициаторларға) байланысты бастамасы бойынша аудит
10.2. Ұйым басшылығының бастамасы
бойынша аудит
10.3. Құқықтық қорғау органдарының
талабы бойынша аудит
11. Тексерілетін циклдерге 11.1. Жабдықтау қызметінің аудиті
байланысты 11.2. Өндірістік цикл аудиті
11.3. Өткізу және қаржылық нәтижелер
циклінің аудиті
11.4. Қаржылық-инвестициялық цикл
аудиті
12. Аудитті ұйымдастыру әдістемесіне12.1. Сәйкестік тексеру
байланысты 12.2. Маңыздылығы бойынша тексеру
12.3. Талдамалық тексеру
13. Тексеру жиілігіне байланысты 13.1. Үздіксіз аудит
14. Жүзеге асыру орнына байланысты 14.1. Камералдық тексеру
14.2. Жылжымалы тексеру
15. Өткізілген тексерулердің санына 15.1. Бастапқы аудит
байланысты 15.2. Кезекті аудит
16. Аудит нәтижелерін ресімдеу 16.1. Ревизия актісімен ресімделетін
үлгісіне байланысты тексеру
16.2. Аралық актімен ресімделетін
тексеру
16.3. Қорытындымен ресімделетін
тексеру
16.4. Арнайы қорытындымен
ресімделетін тексеру
17. Аудитті жүзеге асыру деңгейіне 17.1. Министрліктердің бақылау
байланысты қызметтерімен жүзеге асырылатын
аудит
17.2. Кәсіпорынның арнайы бақылау
қызметтерімен жүзеге асырылатын
аудит
17.3. Кәсіпорын бөлімшелерінің
қызметкерлерімен жүзеге асырылатын
аудит
18. Аудиторлық тексерудің мақсаты 18.1. Ұйымдастырушылық
мен көлеміне байланысты 18.2. Функционалдық
18.3. Арнайы
19. Ішкі аудиторлар жүзеге асыратын 19.1. Аудиторлық тексеру
қызмет түрлеріне байланысты 19.2. Аудитке сәйкес қызмет
20. Құрылымдық деңгейлеріне 20.1. Кәсіпорын қызметін жалпы
байланысты ішкі аудит тексеру
20.2. Кәсіпорын бөлімдерінің
қызметін тексеру
20.3. Жауапкершілік орталықтары
бойынша тексеру
21. Мәліметтерді өңдеу жағдайында 21.1. Есепті
байланысты жүргізілетін аудит 21.2. Мәліметтерді электрондық өңдеу
жағдайындағы аудит
22. Қателерді анықтау кезеңіне 22.1. Бастапқы аудит
байланысты 22.2. Кезекті аудит

Қазақсан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы Заңында сыртқы
аудиттің төрт негізгі принципі бекітілген: тәуелсіздік, кәсіби біліктілік,
объективтілік, құпиялылық. Ішкі аудит үшін принциптерді дұрыс таңдау өте
маңызды, себебі әр кәсіпорында өз ережелері бекітілген, сондықтан қандай да
бір принциптің тиімділігін әр кәсіпорында әр алуан. Оған көптеген
объективтік және субъективтік факторлар, сондай-ақ ұжымдағы қарым-
қатынастардың материалдық және моральдық тұтастары әсер етеді.
Сондықтан Қазақстандағы аудиторлық қызметтің маңызды міндеттерінің
бірі аудиттің принциптері мен міндеттерін терең ұғынатын және аудиттің
шетелдік тәжірибесін тиімді қолдана білетін аудиторлар даярлау,-деп жазады
өзінің монографиясында Ф.С. Сейдахметов.
Ішкі аудиттің тәуелсіздік принципіне байланысты аудиторлардың өз
пікірін білдіруге үшінші тұлғалардың ықпал етпеуін атап өтуге болады.
Аудиторлардың жоғары кәсіби біліктілігі, біріншіден, көп жылдық жұмыс
тәжірибесімен (мамандық бойынша 5 жылдан кем емес), экономика, бухгалтерлік
есеп, юриспруденция саласындағы жоғары білімнің болуымен; екіншіден,
біліктіліктің жоғары деңгейін растайтын бағдарламалар мен емтихандардың
тапсырылуы жөніндегі лицензиямен негізделеді.
Экономикалық жағдайы бағалаудағы объективтілік бір жағынан
аудиторлардың кәсіби біліктілігіне байланысты болса, екінші жағынан оның
тәуелсіздігіне байланысты, себебі аудиттің нәтижелеріне түрлі факторлар
әсер етуі мүмкін.
Ішкі аудиттегі құпиялылық принципі – кәсіпорынның коммерциялық
құпиясын сақтаудағы ең маңыздысы. Кәсіпорын жағдайының артықшылығы мен
кемшіліктері, бухгалтерлік және қаржылық ақпаратты біле отырып, аудитор
құпия мәліметтінің жариялануына септігін тигізуі мүмкін. Сондықтан, деп
жазады С.А. Стуков, Германияда клиент құпиясын жарияланғаны үшін
аудиторларға үлкен мөлшерде айыппұл салу, қамауға алу шаралары
қарастырылған. Кейбір елдерде кәсіби принциптерді сақтау жөнінде ант
қабылдау рәсімдері жүргізіледі. Біздің пікірімізше, осы шаралар аудитті
ұйымдастыруда бүгінгі таңда да өзекті болып табылады.
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет жөнінде Заңымен
бекітілген принциптердің ішіндегі ең әлсіз буыны ішкі аудиторлардың
тәуелсіздігі деуге болады. Сыртқы аудиторлар өз қызметінде тәуелсіздікті
сақтау үшін алдын ала шаралар қолдана алады. Мысалы, аудиторлық тексеру
жөнінде келісімшарт жасау алдында кәсіпорындағы іскерлік, туыстық,
әріптестік және т.б. байланыстар жөнінде анықтама жинайды. Егер қандай да
бір жағдай аудиторлардың көңілінен шықпаса, келісімшарт жасаудан бас тарта
алады.
Ал осы кәсіпорынның штаттық қызметкері болып есептелетін ішкі аудитор
басшылардан және қызметтестерінен тәуелсіз бола алмайды, сондықтан осы
құрылымды бекіткен кезде, алғашқы кезекте, оның статусын анықтау қажет.
Ішкі аудиторды тікелей меншік иесіне ғана есеп беретін ету керек, себебі
ақпаратты тұтынушылар арасында аудит нәтижесіне ең терең қызығушылық
танытушылар меншік иелері болып табылады.
Ішкі аудитор өзінің барлық нұсқаулары мен ұсыныстарының орындалуын
талап ете алмайды, сондықтан олардың енгізілуі дәрежесіне және нәтижесіне
жауапты болмайды. Сондай-ақ, ол өзі анықталған ауытқуларды түзетуге
қатыспауы тиіс. Ішкі аудит нәтижесіне ең алдымен кәсіпорынның жоғары
басшылығы мүдделі болғандықтан, ішкі аудиторлардың бақылау үшін қажеті кез
келген ақпаратты алуға мүмкіндігі болуы керек.
Аудиттің келесідей ерекше үлгілері бар: сараптама, технологияның
сақталуын тексеру, тауарлы-материалдық қорлардың босатылуы негізділігін
тексеру, ресурстардың сақталуын тексеру, бекіттелген стандарттарға
сәйкестікті тексеру, шолу жасау, зерттеу, рейдтер ұйымдастыру және т.б.
Оларды жүзеге асыру тәсілдерін қарастырайық. Заң талаптарын бұзу мен
ауытқуларды объектісімен алғаш танысу кезінде территорияны, қойма
бөлмелерін, цехтарды, бөлімдерді, филиалдарды т.б. бақылау барысында
анықтауға болады.
Объектімен танысуда алға қойылған мақсатқа байланысты барлау, рейдтер
ұйымдастыру жолымен және инспекциялық тексеру арқылы жүзеге асыруға болады.
Тексеру аудиторлық қызметінің бір бөлігі болып табылады және пәндік немесе
құжаттық болуы мүмкін. Пәндік тексеру кезінде кәсіпорынның бүкіл активтері,
олардың физикалық жағдайы, сақталуы қарастырылса, құжаттық тексеру кезінде
құжаттар активтер негізінде анықталады, олардың пайдалану тиімділігі,
есептен шығарылуы, қайта бағалануы, амортизациясы, капитал жағдайы және
т.б. қарастырылады, басқаша айтқанда, құжаттардағы ауытқулар мен заң
талаптарының бұзылуы анықталады.
Пәндік және құжаттық тексеру нәтижелерін анықтауда ішкі аудиттің
салыстыру, ұқсату сияқты формалары қолданылады. Құжаттық және пәндік
тексеру, сондай-ақ ішкі аудит объектінің ерекшеліктеріне байланысты
зерттелетін объектінің нақты жағдайын анықтау үшін лабораториялық талдау,
сараптама қолданылады. Тексерудің арнайы кәсіби білімі мен тәжірибені талап
ететін формаларына есептік тексеру, баланстық тексеру, қайта бағалау
нәтижелерін тексеруді жатқызуға болады.
Осылайша, танысу мен тексеру бастапқы ішкі аудит болып табылады:
олардың зерттеу пәні – объектімен танысу, заң талаптарын бұзу мен
ауытқуларды анықтау және оларды арнайы журналда тіркеу.
Келесі кезеңде кезекті ішкі аудит жүзеге асырылады, мұнда анықталған
ауытқулар бойынша жұмыстар жалғастырылады. Оның нәтижесінде жіберілген
қателіктердің себептері, кінәлілер, келтірілген зиян мөлшері және т.б.
анықталады. Сондай-ақ басқарушы жүйе үшін іс-шаралар, ұсыныстар мен
нұсқаулар өңделеді.
Аудиттің жоғарыда аталған формаларын жүзеге асыруда арнайы әдістер –
түгендеу, бағалау, баланстық байланыстары және т.б. қолданылады.

1.2 Ішкі аудиттің кәсіпорынды басқару жүйесіндегі орны мен рөлі

Осылайша, теория мен тәжірибе негізінде ішкі аудитті шаруашылық
жүргізуші субъектіде оның меншік иелерінің мүддесін қорғау үшін
ұйымдастырылатын және ішкі құжаттармен белгіленетін бақылау жүйесі ретінде
қарастыруға болады. Ішкі аудитті экономикалық субъект буындары қызметінің
тиімділігін бақылау тәсілдерінің бірі, бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау
жүйесінің сенімділігін бағалау құралы,-деп есептеуге болады. Ішкі аудит
ұйым қызметінің барлық негізгі функционалдық бағыттарын тексеруді қамтиды.
Осы тұрғыдан алғанда оның зерттеу пәні негізінен қаржылық есепті растау
қызметін атқаратын сыртқы аудит шеңберінен кең болып табылады.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынды басқарудың және оның құрамдас бөлігі –
ішкі аудиттің тиімді жүйесін құру қажет. Бұл үшін басқарудың әлемдік
теорияларының инегрияциялық әсері жағымды жағдай болып табылады. Шаруашылық
жүргізудің жаңа жүйесі ішкі аудиттің жаңа концепциясын ендіруді талап
етеді. 2002 жылдан бастап Қазақстан сыртқы аудиттің халықаралық
стандарттарына өтті. Осыған байланысты ішкі аудитті дамыту және оны әрбір
кәсіпорынның есеп жүргізу саясатына қарастыру өзекті мәселе болып табылады.
Басқару белгілі бір жүйеде жүргізілетін үздіксіз процесс. Ауытқулар
мөлшерін төмендету үшін басқарудың ғылыми деңгейін жоғарлату керек. Бұл
жағдайда есеп және ішкі аудит қызметі беретін ақпараттық қамсыздандыру
елеулі рөл атқарады. Есеп жүргізу мен талдау қызметінен ішкі аудиттің
айырмашылығы – оның заңсыз операцияларының, тиімсіз операцияларының,
жобалардың шешімдерін қабылдау кезеңінде алдын алу мүмкіндігінде.
Ю.М. Иткин, А.А. Шпит, В.И. Валуев, Н.Т.Белуха т.б. ішкі бақылауды
дербес жүйе, өз пәні, әдістері, объекті, субъектілері, зерттеу саласы бар
басқару жүйесінің элементі ретінде қарастырады.
Басқарудың дербес функциясы ретінде аудит басқарудың есеп жүргізу,
талдау, жоспарлау сияқты функцияларымен әрекеттесіп, олардың тиімділігіне
белсенді әсер етеді.
В.И. Валуев басқару қызметінің түрлерін қарастыра отырып, өндірістік
маркетингтік және қаржылық қызметтерді кәсіпорын қызмеімен бір қатарға
қояды.
Басқару тиімділігін жоғарылату үшін оның барлық функциялары қызметінің
тиімділігіне қол жеткізу керек: жоспарлау, ұйымдастыру, есеп жүргізу,
талдау және ішкі аудит.
Аудит функциясын бақылау мәселесінерекше атап өту қажет. Біздің
пікірімізше, ішкі аудитті басқару функциясы ретінде қарастыру керек. Ішкі
аудитті жоспарлау, бағдарлама жасау, тексеру жүргізу, нәтижелерді жинақтау
сияқты көптеген элементтер мен компоненттерден (құрауыштардан) тұратын
күрделі жүйе.
Өндірістік – шаруашылық, ұйымдастырушылық, маркетингтік т.б. қызметтер
кәсіпорынның көптеген бөлімдерінде бір мезгілде жүзеге асырылатындықтан,
басқарудың барлық функциялары мен элементтері үйлесім тауып отырады. Ішкі
аудит функциясын жүзеге асыру күрделілігі осында, себебі ол барлық
процестердің нақты шекарасы мен өзара байланысын анықтауға мүмкіндік бере
алмайды. Алайда, басқару жүйесінің бір функциясынан алынған ақпараттың
сипаты бойынша оның қай жүйеге жататындығын, сондай-ақ оның аудит кезіндегі
жағдайын анықтауға болады.
Ішкі аудит басқарушылық қызмет элементі ретінде бухгалтерлік есеп
беретін ақпараттық жүйені қажет етеді. Кейбір авторлардың ішкі аудитті
есептің құрамдас бөлігі ретінде қарастыратындығы осыған байланысты болса
керек. Мысалы, А.К. Макальская Бақылау – бұл есепті жүзеге асыру барысында
орындалатын есеп жүргізу процесінің құрамдас бөлігі,-деп жазады. Мұндай
көқарас ішкі аудиттің орны мен рөлін тек есеп деңгейіне дейін төмендетеді,
біздіңше оны неғұрлым кеңірек қарастыру қажет. Ішкі аудит қызметінің
қорытындысы әр түрлі болады: кей жағдайда нәтиже жылдам алынса, келесі бір
жағдайда белгілі бір уақыт өткенге дейін, ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.