Техникалық құжаттың метрологиялық сараптамасы
Мазмұны
Кіріспе
1 Метрологиялық сараптаманың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Конструкторлық құжаттардың
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3Конструкторлық және техникалық құжаттар үшін стандарттаудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12 1.4Техникалық құжаттың
метрологиялық сараптамасы ... ... ... ... ... ... ...15
2Отанымызда конструкторлық құрастыру мен өндіріс бұйым кәсіпорындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 17
2.1Метрологиялық сараптамаға гидробаспақтың төлкесін механикалық өңдеу
технологиялық үрдісінің операциялық картасын сараптаудан
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Пайдаланған
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .24
Кіріспе
Бідің заманымызға ең қажетті ғылым – метрология , ол арқылы физикалық әлем
танудың фундаменталдық негізі құрылады, халықтың әл ауқатынның жетілуі де,
оған байланысты.
Қазіргі таңда өндірісті метрологиялық тұрғыда қамтамасыз етіп қана қоймай
сонымен қатар бұйымдарға немесе өлшенетін өнімдерге метрологиялық сараптама
бақылау жасайды. Бірақ, өндірісті метрологиялық тұрғыда қамтамасыз етудің
басты мәселеселелерінің бірі ол – метрологиялық сараптама . Әр өндіріс
орнында немес кәсіпорында метрологиясыз ешқандай үрдіс жүрмейтіні анық.
Метрология өндіріс тиімділігін, техникалық деңгейді және өнім сапасын
жетілдіруде үлкен ие болуда. Ғылым мен техниканың дамуы өлшеу дәдігінің
тұрақты түрде жоғарлауын талап етуде. Қазірдің өзінде адам нанотехнологияны
жасап шығаруды, яғни молекулалар деңгейінде жұмыстар жүргізілуде , бұл
дегеніміз – микропроцессерлы техниканы жасап шығару. Сол себепті
метрологияны дамыту, метрологиялық ұйымдар мен қызметтердің жұмысын
жетілдіру сұрақтарына ғылыми – зерттеу институттарының,ғылыми өндіріс
бірлестіктердің, өндірістік өнеркәсіптердің жетекшілері өте жоғары деңгейде
мән беру керек. Жаңа өнімді жасап шығарудың , технологиялық үрдістерді
дайындау мен үйренудің , өндірісті ұйымдастырудың бастапқы кезеңдерінде
метрологиялық қамтамасыздандырудың мәселелері шешілсе, шығын азайып,
тиімділік жоғарылайды.
Біздің еліміз үшінде өндірісті метрологиялық сараптау қазіргі таңда басты
бағыттардың бірі болмақ . Инновацияны дамытудың бірден – бір жолы осы
мәселеге келіп тірелетіні анық, өйткені жаңа технологиясыз, халықаралық
талаптар мен стандарттарға сай болу тікелей метрология саласына қатысты.
Метрологиялық сараптаманы бастамастан бұрын, әрине өндірісті метрологиялық
тұрғыда қамтамасыз ету бізді басты фундаментімізті болмақ. Өндірісті немесе
кәсіпорынды метрологиялық тұрғыда қамтамасыз және оған метрологиялық
сараптама жүргізу оның ішінде констурторлық және техникалық құжаттар
тексеріледі. Бұл үдерістер бір – бірімен өте тығыз байланысты, яғни шынжыр
үдерісі деп атасақта болады.
Метрологияның негізгі даму бағыттарын анықтау және бұл саладағы ғылыми –
техникалық жетістіктерді ұтымды пайдалану;
Физикалық өлшем бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүйесін құру.
Мемлекеттік этаондар – барлық өлшемдердің негізі болыып табылады;
Қазақстан Республикасында қолданысқа рұқсат етілген өлшеу құралдарын
жоспарлау және мемлекеттік сынақтарды өткізу;
✓ Өлшем құралдарына мемлекеттік тексеру, өндірісті, құралдардың күйін,
қолданылуын және жөнделуін бақылау және метрологиялық ережелерді
сақтау;
✓ Өндірісті метологиялық сараптау кезінде стандарттарды дамыту мен
жетілдіру;
✓ Метрология саласында халықаралық қызметтестік жұмыстарын
ұйымдастыру.
Өндірісті метологиялық тұрғыда қамтамасыз етуде бақылаудан басқа
конструкторлық және техникалық құжаттар тексеріледі.
Сараптама және меторлогиялық бақылау :
✓ Дәлдік нормаларын құру;
✓ Параметрлерді таңдауда техникалық шешімдерді талдау және бақылау;
✓ Параметрлерді таңдауда техникалық шешімдерді дайындау мен сынақтан
өткізу;
✓ Қолдану мен жөндеу үрдістеріннің өлшеу құралдары мен әдістерімен
қамтамасыз ету.
Меторлогиялық сараптама өңдеу, дайындау, қолданыс және жөндеу үдерісінде
өнімді бақылауда өлшеулер нәтижелігін қамтамасыз ету мақсатында
жүргізіледі.
Метрологиялық сараптаманың негізгі мақсаттары:
1. Өшенетін параметрлердің оптималды номенклатурасын анықтау;
2. Бұйым конструкциясынның тексеруге жарамдылығын бғалау;
3. Өзара ауыстырымдылық және бақылаудың нәтижелігі талаптарына өлшеу
дәлдігінің көрсеткіш сәйкестігін жасау;
4. Технологиялық үдерістің оптималды режимін қамтамасыз ету талаптарын
өлшеу дәлдігінің көрсеткіш сәйкестеу;
5. Өлшеу операциясының дәлдәгән, автоматтандырылуын сақтай отыра, оның
еңбек сыйымдылығын азайту және өзіндік құнын арзандату мүмкіндіктерін
қарасыру;
6. Өлшеу процесінде компьтерлер қолдану, мүмкіндігін анықтау.
Өндірісте технологиялық , құрылымдық, конструкторлық және нормативті
құжаттардың метологиялық сараптамасының маңыздылығын көрсету басты үрдіс
болып табылады. Сараптама нәтижесі ГОСТ 3.114 – 81 мемлекетаралық
стандарты арқылы рәсімделеді.
Машинаның және прибордың бөлшектерін өндіруде оны техникалық дайындаудың
негізін конструкторлық және технологиялық дайындау құрайды. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен қосыла отырып, бұлар бөлшекті өндіру және оның сапасын
қалыптастыру сатысын құрайды. Бұл деңгейде өтініш берушінің, жобалаушының,
дайындаушының және тұтынушының мүдделері тоғысады. Осыған байланысты
қарастырылып отырған сатыдағы басты мақсат - жоғары техникалық деңгейдегі
бұйым жасау, жобалаудың және жаңа техниканы игерудің мерзімі мен еңбек
сыйымдылығын азайту болып табылады. Тиімділігі жоғары өнім шығаруға мына
салааралық стандарттар жинағы бағытталған:
− жобалау және өнімді өндіріске енгізу жүйесі;
− конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
− технологиялық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
− автоматтық түрде жобалау жүйесі.
Метрологиялық сараптама жүргізуде бұйымның конструкциясы, өзінің
бойындағы түгелдей параметрлерін қажетті, сенімді дәлдік деңгейінде оның
өмірлік циклінің барлық сатысында анықтауға мүмкіндік туғызуы қажет. Атап
айтсақ, бұйымды жасау, сынау, пайдалану және жөндеу.
Меторлогиялық сараптама кезінде дәлдік нормасының алар орыны ерекше. Дәлдік
нормасын анықтаусыз өлшеу құраладрының типін анықтау мүмкін емес. Дәлдік
нормасы бұйымды өлшеу барысында ауытқулар мен сапасын айғақтауға қажетті
параметрлардің мәнін айқындайтын жағдайларды ескеру қажет.
1. Метрологиялық сараптаманың маңыздылығы
Метрологиялық сараптама – стандарттау мен метрология жағынан алғанда,
конструкторлық және технологиялық құжаттардың сапасын қамтамасыз ету үшін
қажет. Конструкторлы құжаттардың сапасы өңделетін бұйымның сапасын
анықтайды. Конструктор мәселенің нәтижесін минималды шығынмен шешуді
ойлайды. Қазіргі кезде конструкторлы құжаттарды құрудың оңтайлы жолдары
қалыптасқан. Бұл жолдар мемлекеттік стандартпен бекітілген.
Онда жаңа бұйымның қажеттілігі мен пайдалылығы, оны өңдеу, өндіру
және пайдалану мезеттері анықталады немесе тексеру, құрылымы бойынша
принципиалды және нақты техникалық шешімдер құрылады. Осы кезеңдегі жұмыс
көлемі мен өңделуге арналған конструкторлық құжаттар мемлекеттік
стандарттармен бекітіледі.
Бұйым жасау, оның жұмыс сызбаларын құрудан басталады. Одан ары қарай
бұйымның тәжірибелі үлгісін жасайды, онда туатын келістіктерді түзейді
сөйтіп техникалық құжаттарға қажетті туындаған өзгерістерді енгізеді.Кейде
бұйымның сызбалары өзгертілген стандарттарға қарай түзетіліп
отырады.Конструкторлы құжаттаманың сапасы өндірістік үрдіс және бұйымды
қолдану кезінде тексеріледі. Құрастыру сапалылығы көбіне, бұйымның
технологиясымен анықталады, яғни оны талап етілген параметрлермен материал
және уақыт үнемділігі мүмкіндігіне қарай жетілдіріп отырады.
Құжаттарды метрологиялық сараптау
ҚазМетрИн РМК метрологиялық сараптау жүргізеді:
− пестицидтер пен микотоксиннің аттестатталған қоспаларына техникалық
құжаттамаларды;
− таңбаға конструкторлық құжаттаманы;
− стандарттық үлгі типін бекіту мақсатында құжаттар жиынын;
− стандарттық үлгі типінің жарамдылық мерзімін ұзарту мақсатында
құжаттар жиынын;
− шет елдік өндірістегі стандарттық үлгіні қолданысқа жіберу
процедурасын жүргізу үшін құжаттар жиынын;
− шет елдік өндірістегі стандарттық үлгі типін бекітумен қолданысқа
жіберу процедурасын жүргізу үшін құжаттар жиынын;
− ТМД елдерінде әзірленген және аттестатталған ӨОӘ есептік тіркеу
мақсатында құжаттар жиынын;
− Бақылау (сынау, талдау, өлшеу) әдістерін белгілейтін мемлекеттік
стандарттардың жобалары
Метрология сараптама шығарылатын бұйымның сенімділігі мен беріктілігін
жүргізу мақсатында жүргізіледі. Ол жобалау кезеңінде өткізіледі. Бұл
қателерді және ақауларды жөндеген кезде анықталмайтын шығындарды болдырмау
үшін өткізілетін үрдіс.
Метрологиялық сараптаманы, метрологялық тұрғыда қамтамасыз ету МИ
1325− 86 стандартымен реттеледі, оның ішінде реттеу, шығару, зерттеу және
өнімді пайдалану кезеңдерінде бақылау− өлшеу операциялар нәтижелігін
қамтамасыз ететін бірқатар жағдайлар қарастырылған.
Сол жағдайлардың бәрі− өлшенетін параметрлердің оңтайлы
номенклатураларын анықтау. Зерттеу үрдісінде өлшенетін және бақыланатын
параметрлер номенклатурасының жеткіліктілі мен негіздемесін орнату қажет,
сонымен қатар олардың қысқаруы немесе олардың өзгеруі, бақылау шығындарын
азайтады. Техникалық талаптарды сипаттау үшін стандартталған терминдер
қолданылады. Ерекше терминдерді қолданғанда, олардың мағынасы түсіндірілуі
тиіс.
Дайын бұйымның техникалық шарттарға сәйкестігін, оның технологиялық
параметрлерін анықтайтын зерттелетін параметрлер толық номенклатурасын
анықтау талап етіледі. Еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ауаның ластануы,
материалды құндылықтар есебіне, шарттарына бақылау талаптарының
жеткіліктілігіне айрықша мән беріледі. Басқарылатын немесе қиын бақыланатын
параметрлер номенклатурасының қысқаруы есептік немесе эксперименталды
зерттеулер негізінде орындалуы мүмкін. Параметрлер номенклатурасы, оның
толықтығы және дұрыстығының негіздемесі, олардың жеткіліктілігі, әдістеме
және олардың байланысы эксперименталды зерттеу нәтижесінде негізделуі
керек.
Метрологиялық сараптама жүргізуде бұйымның конструкциясы, өзінің
бойындағы түгелдей параметрлерін қажетті, сенімді дәлдік деңгейінде оның
өмірлік циклінің барлық сатысында анықтауға мүмкіндік туғызуы қажет. Атап
айтсақ, бұйымды жасау, сынау, пайдалану және жөндеу.Бұйым тетіктерінің
бетінің сапасын тексеруде, оларға тексеру құралдарының ұштары жетіп тұруы
қажет. Егер мұндай мүмкіндіктер болмаса, онда бұйымның конструкциясын
өзгертуге мәжбүр болуымыз мүмкін.
Бұйымның өлшеу қажеттігіне әсер ететін қасиетіне талаптар орнатылғанын
тексеру қажет. Мысалы, сызықтық өлшемдері өзгергенде, беттің кедір−
бұдырлығы мен өнімнің материалына талаптар қойылады (алғашқы өлшеу
құралдары және өнім бетінің байланыстылығы, өлшеу қателігін анықтайды, ал
екіншісі температуралық қателікпен байланысу қателігін анықтайды).
Бақылау дұрыстығы және нәтижелігі талаптарына өлшеу дәлдігі
көрсеткіштерінің сәйкестігін орнату, сонымен қатар технологиялық
үрдістердің оңтайлы режимдерін қамтамасыз ету метрологиялық сараптаманың
негізі болып табылады. Осыған байланысты өлшеудің әрбір нәтижесі, алынған
негізінде, өлшеу қателігінің мәндерін көрсетумен жалғастырылады. Өлшеу
қателігі 2 топқа бөлінеді. Олар қолдану аймағы мен көрсетілу тәсілдерімен
ерекшеленетін 1 топты талаптарға немесе конструкторлық немесе технологиялық
құжаттардағы рұқсат етілген мәндерге, ӨӘ немесе басқа ҒТҚ− да берілетін
сипаттарға жатады. Бұл топтың сипаты кездейсоқ мәннің қосылу, болжам
қасиетін білдіретін− өлшеу қателігі. Сипаттар мәні – орнатылған талаптарда
рұқсат ету мәнінің шегіне немесе максималды мүмкін мәндер− өлшеу
нәтижелерінің қосындысына жазылады. Осы топтың сипаттар аймағы− өндіру және
бұйымды пайдалану үрдістеріне, өндірісті технологиялық дайындау кезінде
орындалатын ортақ техникалық өлшеу.
Екінші топқа өлшеу кезінде бағаланатын сипаттар және олардың
нәтижелер өңделуі жатады. Бұл сипаттар бірінші топтың қателер сипаттарының
статистикалық бағасы болып табылады және бөлек өлшеу нәтижелерінің
жақындығын көрсетеді.
Олардың қолдану аймағы− ғылыми -зерттеулер мен метрологиялық
жұмыстарды өткізгенде орындалатын өлшеулер. Мысалы, өлшеу құралдарын
аттестациялау кезінде, физикалық константаны анықтағанда кездеседі.
Өлшеу нәтижелеріне мәселелерді қолданып есептелетін жауапкершілігіне
сүйене отырып, өлшеу қателігі таңдалатын сипаттар номенклатурасы әртүрлі
болуы мүмкін. Бағалау кезінде өлшеу нәтижелерін өңдеу статистикалық
тәсілдерін кеңінен қолданып жүргізіледі. Мысалы:
Өлшем құралдарын шығару және жөндеу жөнiндегi қызмет ететін субъектілерді
тексеру кезіндегі
ТЕКСЕРУ ПАРАҒЫ
Тексеріс тағайындау туралы акт ___________________________________ _____
(№, күні)
Аты-жөні немесе сауда қызметі субъектісінің атауы______________________
___________________________________ ______________________________
СТН ___________________________________ ___________________________
ИИНБИН (бар болса) ___________________________________ ____________
№
Талаптар тізбесі
1 Өлшем құралдарын өндiруге және жөндеудге лицензияның болуы
2 Өлшем құралдарын өндiруге (жөндеуге) нормативтiк, сондай-ақ
белгiленген тәртiппен бекiтiлген және келiсiлген техникалық құжаттаманың
(техникалық тапсырманың, техникалық шарттардың, конструкторлық-
технологиялық құжаттаманың) болуы
3 Талап етiлетiн дәлдiкпен өлшеу және сынау әдiстерiн регламенттейтiн
нормативтiк құжаттардың болуы
4 Санитарлық нормалар мен ережелерге, еңбек қауiпсiздiгi және қоршаған
ортаны қорғау талаптарына сәйкес келетiн өлшем құралдарын өндiруге
(жөндеуге, оның iшiнде қабылдауға және сақтауға) арналған жеке меншiк
құқығындағы не мүлiктiк жалдаудағы өндiрiстiк үй-жайлардың болуы
5 Жинақтаушы бұйымдар және өнiмдер шикiзатының сапасын толық көлемде
бақылауды, шығарылатын өлшем құралдарын шығару және сынау кезiнде әсер
ететiн шамаларды бақылауды (өндiрiс үшiн) және жөндеу жұмыстарының сапасын
бақылауды (жөндеу үшiн) қамтамасыз ететiн белгiленген тәртiппен
метрологиялық аттестатталған не салыстырып тексерiлген қажеттi
технологиялық, өлшеуiш және сынау жабдықтарының және оларды пайдалану
жөнiндегi басшылықтың болуы
6 Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк жүйесiнiң тiзiлiмiнде
шығарылатын өлшем құралдарының типiн тiркеудiң (өндiрiс үшiн) болуы
7 Шығарылатын, жөнделетiн және қолданылатын өлшем құралдарын салыстырып
тексерудi қамтамасыз етiлу
8 Бiлiктiлiк деңгейiн анықтау мақсатында iшкi аттестаттаудан өткен,
орта арнайыдан төмен емес техникалық бiлiмi, өлшем құралдарын жөндеу,
юстирлеу және реттеу бойынша практикалық жұмыс тәжiрибесi (жөндеу үшiн) бар
мамандар штатының болуы
9 Өлшем құралдарын шығару және сынау сапасына iшкi бақылаудың
құжатталған жүйесiнiң (өндiрiс үшiн) болуы
10 Өлшем құралдарын жөндеудi және белгiленген талаптарға сәйкес жөндеу
жұмыстарының сапасын бақылауды жүргiзу үшiн жағдайлардың (жөндеу үшiн)болуы
11 Өтiнiш берушiнiң санитарлық нормалар талаптарына сәйкестiгiн
растайтын санитарлық қадағалау органдары қорытындыларының болуы
Метрологиялық сараптамада дәлдік нормасы
Метрологиялық сараптамада дәлдік нормасы да анықталады. Дәлдік нормасын
анықтаусыз өлшеу құралдарының типін таңдау мүмкін емес. Құжаттамады дәлдік
нормасының негіздемесі келтіріледі.
Бақылаудың анықтылығын айқындайтын негізгі принцип болып оның
нәтижелерін аз қателікпен табу болады. Осыдан шығатыны, құжаттамада−
конструкторлы параметрлерге рұқсат етілген қателіктері, технологиялық
қызметте қажет дәлдікпен өлшеуді жүзеге асыру қамтамасыз етілетін
ауытқулар бақылауы төмендегілерге негізделеді:
1. Нәтижелер дәлдігі мен анықтылығына қойылған талаптар экономикалық және
техникалық тұрғыда негізделген болуы керек;
2. Өлшеу қателігі, шақтама мен тепе-тең және әдістемелік, құралдық
құрылымымен байланысқан болуы керек;
3. Қателіктің кездейсоқ және көзделген құрамдастары тепе− тең болуы
қажет;
4. НТҚ− ы дәлдік сипаттамаларының талаптары мен қызметтерін және оларды
бақылауды мекеменің әртүрлі бөлімдері немесе қызметкерлер жүргізе
береді;
5. Өлшеу дәлдігінің нормаларын тұрақтандыру арқылы іс− жүзінде кездесетін
өндірістік ауытқуларды болдырмауға жол ашылады;
6. Өлшеу ауытқуларының жалғасу функциялары болмаған жағдайда өлшем
қателігін кепілдікпен алады;
Өлшеу дәлдігі нормаларын бекіткенде оның деңгейін айқындайтын жағдайларды
ескеру керек, оларға:
1. Бұйымның сапасын айғақтауға қажетті параметрлердің мәні;
2. Өлшеу деңгейінің мәлімділігі;
3. Белгілі параметрлерге қойылған өлшем шақтамасының өрісі;
4. Өлшеу ауытқуларының жалғасу заңдылығы жатады.
Мысалы, өндіріс жағдайларында қалыптасып жүріп жатқан технологиялық
прогрестердегі дәлдік нормасы, әрбір өлшемнің шақтама ауытқуының ортасына
орналасуы қажет. Егер технологиялық процестің келтірілуі өлшем шақтамасының
бір жиегіне қарай ығысса, онда өлшем дәлдігінің шеті азайады. НТҚ−қа өлшеу
дәлдігі нормаларын орнатуда өлшеуді өткізуге және олардың нәтижесі туралы
ақпарат беретін құжаттарда мазмұндайтын ақпаратарға талаптар нақты
тұжырымдалуы қажет.
Метрологиялық сараптаманың негізгі ұстанымы
Метрологиялық негізгі ұстанымына:
1) Өлшеу құралдары мен өлшеу әдістерін жүргізуге толық және дұрыс
талаптар қою, оларды таңдап алуды мұқият жасау;
2) Өлшеу үрдісінің дәлдігін және өнімділігін арттыру үшін
біріңғайландырылған, стандартты өлшеу құралдарын қолдану;
3) Тексеру операцияларының өзіндік құны мен еңбек сиымдылығы
технологиялық процестің сондай параметрлерімен үйлесімді болуы;
4) Өлшеуді жүргізу әдістерін тиімді пайдалану;
5) Физикалық мәндер мен олардың өлшем бірліктерінің атауын және
белгіленуін дұрыс қою;
6) Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өлшеу үрдісін мұқият
істеу және өткізу бойынша бұйрықтардың дұрыстығын анықтау;
7) Өлшеу нәтижелерін компьютерлік өңдеу арқылы өткізу;
Өлшеу құралдарына талаптар құрудың негізгі принциптері:
1) Таңдап алынған талаптардың ұтымдылығы мен жеткілігі;
2) Өлшем құралдарының конструктивті ерекшеліктері мен жұмыс істеу
принциптерінің метрологиялық мақсатқа сәйкестігі;
3) Өлшеу құралдарының өлшеу жағдайларына сәйкестілігі;
4) Технологиялық процестерді өлшеу құралдарымен қамту мүмкіндігі;
5) Өлшеу құралдарының өнімділігінің процесс өнімділігіне сәйкестігі
кіреді.
Метрологиялық сараптаманың нәтижелерін метрологиялық тұжырымды 2 данамен
бекітеді. Бір данасы НТҚ жасаушыда, ал кіншісі сараптама жүргізген мекемеде
қалады.
1.2Конструкторлық құжаттардың теориясы
Графикалық және мәтіндік құжаттар, ол бұйымды жасауға, дайындауға,
қадағалауға, қабылдауға, пайдалануға және жөндеуге қажетті мәліметтерден
тұрады. Конструкторлық құжатқа сызбалар, жинақтау бұйымдарының тізімі,
сұлбалар, есептеулер, түсіндірме жазбалар, техникалық шарттар жөне т.б.
жатады. Конструкторлық құжаттың түрлері және жинақтаулары стандартен
қадағаланған, ал орындау (рәсімдеу) — ережелері Конструкторлық құжаттардың
бірыңғай жүйесіне келтірілген;
Бұйымдарды жасап дайындауға, бақылау және пайдалануға қажетті ақпараттары
бар мәтінді және графикалық құжаттар.
Графикалық конструкторлық құжат (Графический конструкторский документ) —
конструкторлық құжаттардың бір бөлігі, ол сызбалардан, сұлбалардан,
аксонометриялардан және т.б. тұрады.
Жобалау конструкторлық құжат (Проектный конструкторский документ) —
конструкторлық қүжаттардың жиынтығы, ол негізгі өндіріс бұйымдарын жасап
шығару және олардың құрылымы жайында қажетті мәліметтер береді, сондай-ақ
келесі кезендегі жұмыстык, конструкторлық құжат жасау үшін қолданылады.
Жұмыстық конструкторлық құжат (Рабочий конструкторский документ) — бұл
құжат бойынша бұйымдардың үлгісі жасалады немесе өндіріледі.
Мәтіндік конструкторлық құжат (Текстовый конструкторский документ) —
конструкторлық құжаттардың бір бөлігі, сипат-тізімдерден, есептеулерден,
сипаттамалардан, кестелерден, түсіндірме жазбалардан және т.б. түрады.
Заводтар мен фабрикаларда алуан түрлі машиналар, механизмдер және олардың
бөлшектері, күнделікті өмірде пайдаанып жүрген заттар, материалдар жасалып
шығарылады. Осындай өндірісте жасалуға тиісті нәрселерді немесе тобын
бұйымдар деп атайды.
Бұйымдарды, олардың атқаратын міндеттеріне қарай, негізгі өндіріс бұйымдары
және көмекші өндіріс бұйымдары деп екіге бөледі.
Негізгі өндіріс бұйымдарына өнеркәсіп орындарында жасалатын және таратуға
(сатуға) арналған нәрселер жатады. Мысалы, Павлодардағы трактор заводының
негізгі өндіріс бұйымы – трактоор болса , Алматыдағы Октябрьдың ХХ жылдығы
атындағы станок жасау заводының негізгі өнідіріс бұйымы – темір жонатын
станоктар мен автоматтар.
Көмекші өндіріс бұйымдарына өнеркәсіп орындарының өз қажетіне керекті және
негізгі бұйымдарды жасауда қолданылатын нәрселер жатады. Мысалы, штаптар,
өлшеуіш аспаптар және т.б. осы мекемеде жасалған заттар.
Бұйымдарды негізінен 4 түрге бөледі. Олар: детальдар, құрастырылған
бұйымдар, комплектілер және комплекстер.
Деталь деп біртекті материалдан құрастыру операциясыз жасалған бұйымдарды
айтады. Мысалы, иінді білік, ось, болт және т.б.
Құрастырылған бұйымадар деп оның құрамына енетін бөліктері оларды жасайтын
өндіріс орнында құрастыру операциясымен біріктірілген және белгілі бір
қажетке жарайтын бұйымдарды айтады. Құрастырылған бұйымның мысалы ретінде
өздеріңізге белгілі шеңбер сызу үшін қолданылатын цикульді келтіруге
болады. Циркуль бірнеше детальдарды біріктіру нәтижесінде алынады және
оның қарындаш өзекшесін қыстыратын сирағын жекеқұрастырылған бұйым деп
қарастыруға болады. Осы сирақта циркульдің негізгі бөлігімен винт пен гайка
арқылы біріктіріледі.
Комлект деп көмекші ортақ міндеттерді атқаратын бұйымдардың жиынтығын
айтады. Оның мысалына , қорамсақты (готовальняны) немесе автомашинаны
эксплутациялауда керкті құрал – саймандар компплестісін атауға болды.
Комплект детальдардан, құрастырылған бұйымдардан және шағын комплектілерден
тұрады. Комплектінің өзі күрделірек құрастырыллған бұйым құрамына еніп
кететін жағдайлар да кездеседі.
Комплекс өзара байланысы бар қызметтерді орындауға керекті әр түрлі
бұйымдардың жиынтығы. Мысалға сызба (чертеж) салуға керекті бұйымдар
комплекссін алуға болады. Оның құрамына қағаз, сызба тақта, қорамсақ
(готовальян), қарындаш , сызғыш, өшіргіш және басқада ббұйымдар енеді.
Сондай – ақ ас пісіретін бөлмедегі құралдар мен үй жиһардары компелсін
қарастыруға болады. Демек компекс: комплектілерден, құрастырылған
бұйымдардан және детальдардан тұратынын байқаймыз.
Жоба — жасалуға, қайта құрылуға, қалпына келтірілуге, салынуға тиісті
кәсіпорындар мен ғимараттардың, қондырғылар мен жабдықтардың,
аппараттардың, т.б. макеттері, есептеулері және принципті дәлелдері
көрсетілген техникалық құжаттар жиынтығы. Жобаны ғылыми тұрғыда дайындау
үшін жобалық тапсырма беріледі де, сол бойынша есептеу жүргізіліп, Жоба
қамтитын мәселелер тұтас шешім табады. Кәсіпорындарды жобалауға тапсырма
берілгенде нарықтық экономика жағдайына сәйкес жаңа құрылыстың немесе қайта
құрудың тиімділігі ескеріле отырып, техникалық-экономикалық дәлелдерге
сүйенеді. Жобалық тапсырмада мынадай негізгі сипаттамалар: үкіметтің тиісті
қаулысы, құрылыс салынатын аудан, шығарылатын өнім мен кәсіпорынның
өндірістік қуаты, шикізатпен, отынмен, газбен, электр энергиясымен, сумен,
т.б. қамтамасыз ететін көздер мен әдістер, өндірісті белгілі бір өнім
түрлерін шығаруға ыңғайлау, құрылыстың аяқталу мезгілі және оның кейбір
жеке бөліктерінің іске қосылуы, жұмсалатын қаражат мөлшері, өзіндік құн
көрсеткіштері, болашақта ұлғайту мүмкіндіктері, т.б. мәліметтер түгел
көрсетілуге тиіс.
Конструкторлық документтерді олардың мазмұнына қарай графикалық және
тестілік деп екі топқа бөледі.Бірінші графикалық документтерге тоқталайық.
Конструкциялық документтерді дайындау кезеңдеріне байлансыты жобалау және
жұмыс документтері деп ажыратылады. Жобалау документтеріне техникалық
ұсыныстар , эскиздер, техникалық проектілер, ал жұмыс документтеріне деталь
сызбалары, құрастыру сызбалары және т.б. жатады.
Оригиналдар деп олардың түпнұсқаларын жас уға арналған документтерді
айтады.
Түпнұсқаларға тиісті қолдары қойылған және көшірмесін бірнеше рет қайталап
түсіріп алуға жарайтын документтер жатады. Мысалы, калькаға (жылтыр
қағазға) орндалған сызбалар.
Көшірмелер – түпнұсқамен барабарлығын қамтамасыз ететін әдіспен орындалған,
өндірісте тікелей бұйымды жасау, пайдалану және өңдеу кезінде қолданылатын
документтер. Мысалы, түпнұсқаның фотосы, сызбаның синькасы (сәуле сезгіш
қағаздардын көмегімен түпнұсқадан көшіріп алынған сызбалар) .
Бұйымдар жасауда көптеген материалдарды пайдаланады. Материалдарды таңдауда
олардың негізгі қасиеттерін ескереді. Материалдардың негізгі қасиеттеріне
мыналар жатады:
− Беріктігі, қатаңдығы, ауа мен судың әсеріне төзімділіг;
− Ыстыққа, жануға төзімділігі, электр тогын өткізу немес өткізбеу
қабілеттіліг, салмағы;
− Бұйымдарды жасау және өңдеу технологиясы (пісіру , құю, станоктарды
жону, штампылау және т.б.);
− Оның құны.
Мысалы, автомобильдің құнының 65 – 70 % оған жасалған материалдардың
құнымен анықталады. Детальдарды шойын құю арқылы жасайды.
1.3Конструкторлық және техникалық құжаттар үшін стандарттаудың маңыздылығы
Өнімнің (көрсетілетін қызметтің) сапасын қамтамасыз ететін стандарттар
ретінде мыналарды келтіруге болады:
− өндірісті техникалық дайындау стандарттары;
− өнімнің сапасын оны пайдалану кезінде қамтамасыз ететін стандарттар;
− сапа жүйелерінің стандарттары;
− өнімнің кейбір қасиеттеріне қойылатын талаптарды айқындайтын
стандарттар;
− сертификаттау жүйесінің стандарттары;
− аккредиттеу жүйесінің стандарттары.
Машинаның және прибордың бөлшектерін өндіруде оны техникалық
дайындаудың негізін конструкторлық және технологиялық дайындау құрайды.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қосыла отырып, бұлар бөлшекті өндіру және оның
сапасын қалыптастыру сатысын құрайды. Бұл деңгейде өтініш берушінің,
жобалаушының, дайындаушының және тұтынушының мүдделері тоғысады. Осыған
байланысты қарастырылып отырған сатыдағы басты мақсат - жоғары техникалық
деңгейдегі бұйым жасау, жобалаудың және жаңа техниканы игерудің мерзімі мен
еңбек сыйымдылығын азайту болып табылады.
Тиімділігі жоғары өнім шығаруға мына салааралық стандарттар жинағы
бағытталған:
-жобалау және өнімді өндіріске енгізу жүйесі;
-конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
-технологиялық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
-автоматтық түрде жобалау жүйесі.
Аталған стандарттар жинақтарының ішінде техникалық құжаттарды стандарттауға
көп көңіл бөлінеді. Стандарттаудың тиімділігі құжаттарды басқа мекемелерге
бергенде, оларды қайтадан жасаудың қажет еместігінде, құжаттардың мазмұны
оңтайландырылғандықтан құжаттың мәтіні мен сызбасын дайындау және жасау
шығыны азаяды, жобалауда үйлестіруді кеңінен қолдануға болады. Мысалы,
конструкторлық құжаттардың бірыңғай жинағын қолдана отырып, жобалау
жұмысының еңбек сыйымдылығын 25-30% кемітуге болатындығы анықталған.
Өнім сапасын қамтамасыз етудегі автоматты түрде жобалаудың рөлін еуропалық
сапа мекемесінің деректерінен көруге болады: техника жұмысында болып
тұратын тоқтап қалу себептерін бағалағанда 70-20-10 ережесі анықталған,
яғни тоқтап қалу 70% деңгейінде жобалау жұмыстарындағы жіберілген
кемістіктерге, ал 20% деңгейінде жасау кезінде жіберілген кемістіктерге,
10% деңгейінде пайдалану кезінде жіберілген кемістіктерге байланысты.
Өнімнің сапасын оны пайдалану кезінде қамтамасыз ететін стандарттар -
пайдалану құжаттарына қатысты стандарттар жинағы, пайдалануда басшылыққа
алынатын стандарттар, паспорттар, этикеткалар (тауарға жабыстырылатын
қағаз), т.б. Сапалы жасалған пайдалану құжаттары техниканы, әсіресе күрделі
техниканы, дұрыс пайдаланудың, яғни пайдалану ережелерін бұзбаудың кепілі.
Конструкторлық құжаттардың метрологиялық сарптамасы
Сараптама сұраным бойынша жүргізіледі. Конструкторлы құжаттардың
метрологиялық сараптамасын өткізу үшін нақты метрологиялық талаптарды
тұжырыммен қамтамасыз ету үшін сұраным да сараптамадан өтеді.
1. Техникалық тапсырыс− бұйым шығаруадағы бастапқы құжат. Оған
бұйымның негізгі қызметі, салмағы мен қызметіне қойылатын
талаптар, қызметтік параметрлерінің дәлдіктері, сенімділігі мен
төзімділігі, механикалық ауа− райының және басқалай жағдайлар
әсерлеріне жарамдылығы, тасмалдау шарттары, сақтау және жөндеу
сияқты әрекеттер кіреді.
2. Техникалық ұсыныс (ГОСТ 2. 103− 68) конструкторлы құжаттар.
Оған бұйымның техникалық және техника− экономикалық
негіздемелеріне кіреді. Бұлар бұйымның техникалық тапсырыстарын
сараптау және түрлі конструктивті және пайдалану ерекшеліктерін
ескеру, жобаланатын және қолданыста жүрген бұйымдарды
салыстыру, потенттік және басқалай материалдарды зерттеу
негізінде құрылады.
Сөйтіп техникалық ұсыныстың негізгі мақсаты ретінде – бұйымға қажетті
қосымша және нақтылау талаптарды анықтау, бұйымның сапалық көрсеткіштерін
зерделей түсу сияқты конструкторлық әрекеттер жатады.
3. Эскизді жоба(ГОСТ 2.103− 68) − конструкторлы құжат. Бұған
бұйымның құрылымдық жұмыс істеу принциптері, негізгі қызметтік
параметрлері енген техникалық шешімдер жатады.
Эскизге өндірісте бір жолы ғана пайдалануға арналған сызбалар жатады.
Нәрсенің эскиздегі кескіні тік бұрыштап проекциялау ережесі бойынша,
кескінделетін нәрсе бөліктерінің арасындағы пропорцияны көз мөлшерімен
сақтай отырып қолдан орындалады.
Конструктурлар проект жасағанда, мысалы, жаңа машиналарды, эскиздерді
пайдаланады. Эскиздер сондай- ақ жабдықтарды жөндегенде, яғни істен
шыққан детальдың орнына жаңа деталь жасау қажет болғанда қолданылады.
Ондай эскизді детальдің нақты өзіне қарап жасайды.
Өндіріс орындарында көбінесе детальды тікелей эскиз бойынша жасауға тура
келеді, сондықтан оны маңызды техникалық документ деп түсіну керек.
Эскизде де сызбада қолданып жүрген ЕСКД стандарттарына сәйкес орындалуы
тиіс. Эскиздегі сызықтар біркелкі әрі ақын болуы керек. Барлық жазулар
сызба шрифтісімен жазылады.
Эскиз әдетте тор көзді қағазға орындалады. Эскизді осылай орындау қолайлы
әрі шапшаң. Нәрсені кескіндегенде оның бөліктерінің пропорционалдығын
сақтау үшін. Тор көз бойынша перпендикуляр және паралель сызықтар
жүргізеді. Шеңбер доғаларын циркульмен жүргізуге болады, кейін олар қолмен
бастыра жүргізіледі. Эскиз жұисақ қарындашпен орындалады.
Эскизді детальдің нақты өзіне қарап түсіргенде, оны айналдыра өлшеу үшін
әр түрлі өлшеуіш аспаптар пайдаланылады.
Эскиздік жоба метрологиялық сараптама түсіріп, оның техникалық ұсынысқа
сәйкестігін, дәлдік нормаларын, бақылау мүмкіндіктерін анықтайды.
4. Техникалық жоба− бұйым туралы толық мағұлмат беретін ақырғы
техникалық шешімді құрайтын конструкторлы құжат.
Техникалық жоба бұйымның тапсырмасы мен конструкциясына сәйкестігін,
жоғарғы технологиялық деңгейін, жөндеуге жарамдылығы, жинау және бөлшектеу
жеңілдігі, өлшеу және бақылау жеңілдігі мен қарапайымдылығын қамтамасыз ету
керек.Техникалық жоба метрологиялық сараптамадан өткеннен кейін өндіріске
түсетін жұмыс жобасына негіз болып табылады.
1.4 Техникалық құжаттың метрологиялық сараптамасы
Технологиялық құжаттардың сараптамасы дәлдік нормалары, әдістері,
құралдары, шарттар мен өлшеуді орындау тәртібі, өлшеудің дәлдік
көрсеткіштері және т.б. сәйкестігін құру мақсатында жүргізіледі.
Бұл сараптаманың мақсаты:
− Өлшенетін параметрлердің оңтайлы номенклатурасын анықтау;
− Өлшеу дәлдігінің көрсеткіштерін технологиялық процестің оптимады
режимдеріне сәйкестеп құру;
− Құралдарды таңдау дұрыстығы мен өлшеу әдістемесін бағалау;
− Өлшеудің ерілген дәлдігі мен қажет жоғары нәтижелікті алуды
қамтамасыз ететін автоматтандырылған, жүйеленген ӨҚ қолдану
мүмкіндігін қарастыру;
− Өлшеу құралдарының – минималды еңбек сыйымдылық пен өзіндік құн
қамтамасыз ететінін бағалау;
− Стандартталған және біріңғайландырылған өлшеу әдістерін қолдану
мүмкіндігін пайдалану;
− Технологиялық құрылғылардың нәтижелігін ӨҚ нәтижелігімен сәйкестігін
бағалау;
− Өлшеуден алынған мәліметтерді автоматтандырылған өңдеулерге түсіріп
анықтау;
− Аттары мен физикалық өлшем атауларының , олардың бірліктерінің
дұрыстығын, мекеме бойынша нұсқаулар мен еңбек қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін өлшеу жүргізуді пайдалану.
Технологиялық құжаттар құрамына: эскиздер картасы, маршруттық,
технологиялық, операциялық үрдістер, типті операциялық, техникалық нұсқау,
техникалық құжаттардың өзгешеліктері кіреді.
Жобалау және жұмыс технологиялық құжаттарының сараптамасы оның ішіндегі
дәлдік нормалары мен бақылау әдістерін тексерумен қорытындыланады.
метрологиялық сараптама жүргізудегі дәлдік нормалары:
• өлшем шақтамасының өзара үйлесімі, пішін ауытқуы, беттердің өзара
орналасуы мен беттердің кедір- бұдырлығы;
• станоктан бөлшекті алып немесе алмай бақылау жарамдылығы;
Метрологиялық сараптама кезінде бақылау әдістерін олардың дұрыстығы
мен жеткіліктілігіне технологиялық құрылғының нәтижелігі мен әдістері,
сонымен қоса таңдалынған әдістің үнемділігі мен бақылау операциясының
сипаттау толықтығы мен таңдаулы бақылау әдісінің үнемділігі, мекеме бойынша
нұсқаулар болуы және еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өлшеу өткізу,
терминологияның, физикалық өлшемдер атауларының белгіленуінің дұрыстығы
сәйкестендіріледі.
Дайын бұйымның техникалық шарттарға сәйкестігін, оның технологиялық
параметрлерін анықтайтын зерттелетін параметрлер толық номенклатурасын
анықтау талап етіледі. Еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ауаның ластануы,
материалды құндылықтар есебіне, шарттарына бақылау талаптарының
жеткіліктілігіне айрықша мән беріледі. Басқарылатын немесе қиын бақыланатын
параметрлер номенклатурасының қысқаруы есептік немесе эксперименталды
зерттеулер негізінде орындалуы мүмкін. Параметрлер номенклатурасы, оның
толықтығы және дұрыстығының негіздемесі, олардың жеткіліктілігі, әдістеме
және олардың байланысы эксперименталды зерттеу нәтижесінде негізделуі
керек.
Сараптама кезінде бақылау әдістерін сипаттау анықтылығы тексерудің
маңызды мәні бар, ол терминдерді әр мағынада түсіндіруді болдырмауға тиіс.
Технологиялық құжаттардың кейбір түрлерін сараптауда:
− бағдарлау картасы- дәлдік нормаларының тексерілуге жарамдылығы және
жеткіліктігі, сипатталу толықтығы және таңдалған бақылау әдісінің
үнемділігі, өлшеуді жүргізу мен ұйымдастыру бойынша еңбек
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін нұсқаулардың болуы, терминологияның,
атаулардың және физикалық шамалардың белгілену дұрыстығы;
− эскиздер картасы- өлшемдер, шекті ауытқулар, кедір – бұдырлық
белгілену, өнімге қойылатын техникалық талаптар, шақтаманың өзара
үйлесуі, дәлдік нормаларының бақылауға жарамдылығы;
Мысалы, өлшемдердің маңыздылығына тоқталсақ: өлшем – заттың, нәрсенің
сапалық және сандық сипаттарының диалектикалық бірлігін көрсететін
философиялық категория. Диалектика теориясында өлшем оның негізгі
заңдарының бірі болып табылатын сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге
және керісінше, сапалық өзгерістердің сандық өзгерістерге өту заңының
құрамына енеді. Бұл заң бойынша, қандай да болмасын объектінің сапасы мен
сандық сипатының арасында терең байланыс бар. Өлшем берілген сапаның өзін
сақтай отырып, сандық өзгерістердің шегін білдіреді. Бұл шектен асқанда
объект сапалық өзгеріске ұшырайды, ал сапаның өзгеруі, жаңа сапаға өтуі өз
кезегінде сандық өзгерістерге жетелейді. Сондықтан Гегель өлшемді “сандық
сапа” немесе “сапалық сан”, яғни сапа мен санның бірлігі деп анықтаған.
- технологиялық нұсқаулар- сипаттаманың дұрыстығы мен жеткіліктігі,
толықтығы мен анықтығы, еңбек өнімділігінің сәйкестігі, таңдалған
бақылау әдісінің үнемділігі, өлшеуді жүргізу мен ұйымдастыру
бойынша еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуүшін нұсқаулардың болуы,
терминологияның, атаулардың және физикалық шамалардың белгілену
дұрыстығы;
- жабдық ведомосі- сипаттамамен қарастырылған ӨҚ белгіленуінің
дұрыстығы;
- технологиялық құжаттардың сипат тізімі- бақылау әдістерінің
сипаттама толықтығына сәйкес келмейтін эксперименттік үрдістерге
технологиялық үрдістердің болуы;
- технологиялық үрдіс пен типтік технологиялық үрдістер картасы-
дәлдік нормаларды бақылау жарамдылығы мен шақтаманаң өзара
үйлесімділігі, сипаттаманаң дұрыстығы, жеткіліктілігі, толықтығы
мен анықтығы, толықтығы мен анықтығы, таңдалған бақылау әдісінің
үнемділігі, өлшеуді жүргізу мен ұйымдастыру бойынша еңбек
қауіпсіздігін қамтамасыз етуүшін нұсқаулардың болуы,
терминологияның, атаулардың және физикалық шамалардың белгілену
дұрыстығы;
- сипаты бойынша технологиялық карталарға ұқсас операциялық және
типтік операциялық карталар тексеріледі.
2Отанымызда конструкторлық құрастыру мен өндіріс бұйым кәсіпорындары
- Locomotiv Leasing ЖШС локомотивтерді құрастыру бойынша зауыты, 10,036
млрд теңге (әзірше Локомотив құрастыру зауыты АҚ болып аталады), 2009
жылда іске асырылды;
- АБК Мақсат ЖШС темір бетон бұйымдарын жасау бойынша зауты, 27,7 млрд
теңге, 2010 жылдың тамыз айында іске асырылды;
- Кровля НС ЖШС сендвич-панельдерді шығару бойынша зауыты, 375 млн
теңге, 2010-2014 жылдардың аумақтық ҚР индустриялдық картасына енгізілген,
және 2010 жылдың бірінші жартыжылдығында іске асырылды.
Астана қаласындағы Локомотив құрастыру зауыты
Отандық локомотивтердің өндірісі Қазақстанның Үдемелі Индустриялық-
Инновациялық Даму Мемлекеттік бағдарламасы аясында жүзеге асырылып
жатыр.Аталмыш локомотивтер General Electric компаниясының заманауи
технологияларымен құрастырылуда және әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті
өнім саналады. Осының нәтижесінде отандық машина құрастыру өнімдеріне басқа
елдердің қызығушылығы артып отыр.Жаңа машиналар сынақтың 19 түрінен
өткізіледі. Оның ішіне электрлік және механикалық сынақ, тұтастай дизель-
генераторлық қондырғының жұмысын тексеру, корпус жіктерінің беріктігі,
сондай-ақ ҚТЖҰК АҚ магистральды жолдарында өткізілетін жол жүру
сынақтары кіреді.Қазіргі заманғы кәсіпорынның конвейерлік жолынан, орташа
есеппен алғанда, айына ТЭ33А маркалы 6-8 жүк тасу локомотивтері
құрастырылып жатыр. Осындай көрсеткішті ұстап тұру мақсатында цех
қызметкерлері 3 аусымда жұмыс істейді, зауытта жұмыс тәулік бойы жүріп
тұрады.
Астанадағы локомотив құрастыру зауыты әлі де 300 локомотивті құрастыруға
АҚШ жабдықтарын пайдаланады.
Қазақстандық кәсіпорын толық қуатында іске қосылғанда, жылына 100 локомотив
құрастырса, онда 600 жұмыс орны ашылады.
3. Өнім сапасын көтерудің теориялық әдістемелік негіздері
Өнім сапасын тұрақты түрде көтерудің мақсаты тұтынушылардың ішкі және
сыртқы талаптарына сәйкес өнімдері жоғары деңгейде болуы керек. Сапаны
тұрақты түрде көтеру фирманың сапа саясатының бөлігі болып табылады. ҚР –
да сапаны көтеру мәселесін шешпей тұтынушылық тауар әлемдік нарықта ғана
емес, сондай – ақ ішкі нарықта да бәсекеге қабілетті бола алмайды. Бәсекеге
қабілеттілікәрқашанда сапа – баға – сервистен кейін тұрады,
республикада баға – сапа – сервис аумағы құрылған. Қазақстанда сапа үшін
атқарылар жұмыстар төмендеді. Сол себептен Қазақстанда тұтынушылық тауар
сапасын көтеру мәселесін шешу сапаны реттеуші заңнамалық базаның және
тауар сапасы жүйесінің құрылуын талап етеді. Отандық тауарлыр сапасына
бақылау жүргізу Қазқстандық кәсіпорындар өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатады. Оның үстіне , соңғы жылдары республикамызға
келіп жатқан және әлі де сапасыз шетелдік өнімдердің саны көбейіп жатыр.
Сондықтан өнім сапасын көтеру мәселесі еліміздің ең басты бағытының бірі
болып отыр.
Сол үшін, яғни отандық өнімдердің сапасын көтеруде келесі негізгі
бағыттарды ұсынамыз:
− Сапа тұтынушы талабына сәйкес екі методикалық әдістемені орындау
керек;
− Кәсіпорын өзінше өз өнімдерінің сапа деңгейін анықтау керек,
халықтың қауіпсіздігі үшін, бәсекені қаматамыз ету үшін,
республикамызға заңдық нормаларды, реттеуші және стандартты
әдістемелерді енгізу қажет;
− Сапа жәй ғана бақыланып қоймау керек, ол тауарлардың бірнеше түрі
бойынша барлық өндірісте қамтамасыз етілуі керек.Өндірістік процесте
қамтамасыз етілмеген тауар сапасын және сапасыз өнімдерді
жарнамалағаны үшін әкімшілік және қылмыстық жаза қолданылуы керек;
− Тауар сапасының төмендігі және оны тез арада жоғарлату жолдарын
іздесдестіру.
Өнім сапасын жоғарлату қоғамдық өндірістерде және жеке кәсіпорындарда
ттиімділікті көтерудің ең маңызды бағыты болып табылады.Өнім сапасын
жоғарлатудағы экономикалық тиімділік келесідей формуламен анықталады:
Тиімділік = сапа сату көлемі шығындар
Өндіріс тиімділігі ол сату көлемінің қысқару кезінде де жғары болуы
мүмкін, ол тек мынадай жағдайда, егер өнім сапасы өте тез қарқынмен өссе
онда сату және шығару көлемінің қарқыны төмен болады. Тәжірбиеде мынадай
әдістеме өндірісте өнім сапасын көтерудегі тиімділікті анықтауда
қолданылмайды.
Өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi, оның маңызы және анықтау әдiстерi
Егемендi ел болып, тәуелсiздiгiмiздi алып нарықтық экономикаға
көшуiмiзге байланысты ел экономикасы түбегейлi өзгерiстерге душар болды.
Әсiресе елiмiздiң экономикалық өмiрiндегi шаруашылық қатынастар жүйесiндегi
терең әрi ауқымды өзгерiстер көрiнiп, еркiн бәсеке, бәсекеқабiлеттiлiк
деген ұғымдар ене бастады. Ал өз кезегiнде ұйымдық-құқықтық формалардың,
яғни, әртүрлi шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң жұмыс жасауы, қызмет
көрсетуi, өнiм өндiруi бәсекеқабiлеттiлiк ұйымдарын одан әрi өрбiте түстi.
Қазiргi кезде көптеген кәсiпорындар үшiн кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгiн
арттыру ең негiзгi мәселе болғандықтан, көпшiлiк тарапынан осы бiр
мәселеге көбiрек назар аударады. Ол сату нарықтары, өткiзу көлемдерi,
қосымша табыс табуты көздейтiн өндiрушiлердiң экономикалық стратегияларының
басты ажырамас құралына айналды. Осыған сәйкес кәсiпорындар әрi шығарылатын
өнiмдердiң бағаларын төмендету арқылы әрi нарықта бар өнiмдерден сапалық
көрсеткiштерi жағынан ерекшеленетiн өнiмдерiн өндiру арқылы бәсекелестердi
ығыстыруға және нарықтағы жағдайларын нығайтуға ұмтылуы қажет.
Бәсеге қабiлеттiлiк ұғымы көпжақты болып, кәсiпорын iс-әрекетiнiң
тауар секiлдi құрамдас бөлiктерiн сондай-ақ оның негiзгi сипаттамалары
болып табылады және өндiрiс технологиясын қамтиды.
Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгi- қатысты өлшем, өйткенi ол сату
уақыты мен нарықта бәсекеге түсетiн ұйымдардың салыстырмалы нәтижелерiнде
көрiнуi мүмкiн.
Кәсiпорынның бәсекеге қабiлеттiлiгi - бұл экономикалық,
ұйымдастырушылық техникалық мүмкiндiктердiң жиынтығы. Ол бәсекелестiк
күрес жағдайында өзiнiң алып отырған нарықтық үлесiн сақтап қалуға немесе
кеңейтуге жеткiлiктi әлеуетi.
Бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң 2 жағы бар. Бұлардың бiреуi, оның элементi
және құраушы бөлiктерi (тауардың жоғарғы сапасы, тауардың қосымша қызметi
т.б.) және нақты жағдайдағы тауар сату мiндеттерiнiң нақты шешiмi (жеке
қабiлеттiлiктерi бар нақты сатып алушы мүмкiндiгi және өзiндiк талғамы
бойынша нарықта бәсекелесушi кәсiпорындардың iшiнен ұнайтынын шешуi,
сатушының жеке қасиеттерi).
Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгiнiң деңгейiне негiзiнен мынандай басты
факторлар әсер етедi:
− өндiрiстiк технологияны жетiлдiру дәрежесi мен ғылыми-техникалық
деңгейi;
− жаңа өнер табулар мен жаңашылдықтарды қолдану;
− қазiргi заманға сай автоматтандырылған өндiрiс құралдарын енгiзу.
Нарықтық қатынастар жағдайында өнiм сапасы оның бәсекеқабiлеттiлiгiнiң
ең маңызды көрсеткiшi болып табылады. Сапасыз тауардың шығуы кәсiпорынға
тура жоғалтуларды, өндiрiске қатыссыз шығындарды, қайта жөндеудi,
материалдар мен шикiзаттарға деген шығындарды алып келедi.
Өнiмнiң бәсекеқабiлеттiлiгi- тұтынушының нақты қажеттiлiктерiн қанағат
тандыру дәрежесi және оны сатып алу мен атқару деңгейi бойынша өнiмнiң
баламалы өнiмдерден айырмашылығы сипаттамаларының жиынтығы. Ал сапа-
бәсекенiң ең маңызды көрсеткiшi, оның нақты реттеушiсi болып табылады.
Сондықтан экономикалық әдебиеттерде тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi және оның
экономикалық, техникалық жағынан басқа тауарлармен салыстырмалылығы
жөнiнде өте көп қарастырылады. Өнiмнiң бәсекеқабiлеттiлiгi нарықтың ерекше
шарттарын қанағаттандыруға жол берумен, тұтынушылық (сапалы және санды)
сипатпен анықталады. Бәсекеге қабiлеттi өнiмдер нарықта өте тез және жеңiл
сатылады. Шын мәнiнде тауар қоғамдық қажеттiлiктi қанағаттандыру деңгейiнде
тексеруге өтедi.Олар тұтынушылардың анықталған тобы арасында дәмi және
артықшылылығы жөнiнен нарыққа шығарылады, сондықтан бәсекеқабiлеттiлiк
деген түсiнiк әрқашанда нақты. Нарық жағдайында тұтынушының қанағаттануы
тауарға деген өзiнiң ерекшелiгiнiң жиынтығы сатып алу мен сату актiсiнде
көрiнедi. Мұндай ерекшелiктiң үйлесуi, өндiрушi мен тұтынушының
мүдделерiнiң сақталуы негiзiнде тауарлар және тұтынушылар талабының
сипаттамасын,сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестiгiн
бәсекенiң жарамдылығы деп атайды.
Өнiмнiң бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына
мүмкiндiк беретiн тұтыну кешенiнiнiң сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге
жарамды өнiм нарықта жеңiл әрi тез сатылады. Әрбiр сатып алушы өзiнiң жеке
мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда,
сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес
келетiн тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген
қанағаттанушылық деңгейiнде жеке – дара көрсеткiштер пiкiр жиынтығын
құрайды, ол тағы да нарықтың пайда болу қарсаңында қалыптасады.
Сонымен, тауарға бәсекенiң жарамдылығын, оның сапалық және құндық
сипаттамасының жиынтығы деп түсiнуге болады. Ол сатып алушының нақтылы
мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етедi және сатып алушы үшiн
тиiмдiлiгi ұқсас тауар бәсекелестер ерекшеленедi.
Бәсекелестiкте жалпы 2 түсiнiктi бөлiп қарастыруға болады:
1. Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгi
2. Тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi
Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгi- бұл кәсiпорынның қаржылық,
өндiрiстiк және еңбек мүмкiндiктерiн тиiмдi пайдалану шеберлiгi арқасында
бәсекеге қабiлеттi өнiмдi шығару мүмкiншiлiгi.
Тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi- бұл тұтынушылар үшiн тиiмдi және
тұтынушылардың нақты қажеттiлiктерiн қанағаттандыруды қамтамасыз ететiн
тауардың сапалы және құндық ерекшелiктерiнiң жиынтығы.
Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн анықтау тәжiрибесi тауар
ерекшелiктерiнiң жиынтығы, тұтыну бағасы бойынша және нақты қажеттiлiктi
қанағаттандыру деңгейi бойынша тауар бәсекемен салыстырмалы талдауда
негiзделедi.
Өнiмнiң бәсекеқабiлеттiлiгi бәсекеқабiлеттiлiк көрсеткiшi арқылы
мөлшерлi болуы мүмкiн.Осы маңызды көрсеткiштi анықтаудың бiрнеше әдiстерi
белгiлi. Олардың ең көп таралуына байланысты тоқталып өтейiк:
Бiрiншi әдiс. Техникаға бәсекенiң жарамдылығын анықтайтын белгiсi- бұл
тауарды тұтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай формуламен анықталады:
Бт=Бс+Шт
Мұндағы: Б –тұтыну бағасы,Б – сатылу бағасы, Ш – бұл өнiмдi
тұтынушылардың шығындары (оның барлық нормативтiк мерзiм iшiндегi қызметi).
Тұтынушылар үшiн барлық шығындар 2 негiзгi категорияға бөлiнедi.
Бiрiншiден, бұл тұрақты шығындар ұзақ уақыт бойы өзiнiң мөлшерiн
өзгертпейтiн, яғни, өнiмнiң сату бағасы. Орнатуға, монтаждауға кеткен
шығындар және т.б. бiруакытта орындалады. Екiншiден, бұл ауыспалы шығындар
өнiмдi пайдалану процесi кезiнде қалыптасады, сонымен бiрге пайдалану
шығындары (энергия, шикiзат, жұмыс күшi ) ағымдағы жөндеу және қызмет
көрсету кезiнде iске асырылады.
Заңды тұлғалар үшiн ауыспалы шығындар көлемiн (Ип ) мына формуламен
анықтаймыз:
Ип = ( ЗП+И рем +И мр + А +Ипр)Тн
Мұндағы: ЗП- қызмет етушi персоналдардың әлеуметтiк қажеттiлiкке
аударымдар мен жылдық еңбекақысы, Ирем – ағымдағы жөндеу және қызмет
көрсетуге кеткен жылдық шығындар, Имр – отынға, энергияға, жанармай,
майланатын және басқа да материалдарға кеткен жылдық шығын, А –
амортизацияның жылдық мөлшерi, И пр – басқа да жылдық шығындар, Тн –
қызметтiң нормативтiк мерзiмi.
Екiншi әдiс. Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн анықтағанда бұл әдiс
екi өлшемдi ескеруi мүмкiн: өнiмнiң өзiндiк құны, тауарды сату және оның
сапалық деңгейi. Сөзсiз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны
өндiруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейi бәсекелес
тауарға қарағанда жоғары болады. Тауар бәсеке сапасының бiрдей деңгейiнде
қайсы тауардың өзiндiк құны төмен болса, сол тауар бәсекеге қабiлеттi
болады. Кәсiпорында тауардың бағасы жоғарылаған болса, бұл жағдайда
кәсiпорын шығарған өнiм сапасының деңгейiне ғана емес, оны өндiруге және
сатуға кеткен шығындарды да ескеру қажет.
Үшiншi әдiс. Бұл әдiс техникалық деңгейiн және сату бағасын есепке ала
отырып, бәсекелестiк тауарларды салыстыруға негiзделген. Бұл әдiске сәйкес
басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткiштерiнiң деңгейi және базалық
үлгiлер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = ККэ + ККт + ККс
Мұндағы: КК- тауар деңгейiнiң кешендi көрсеткiшi; ККэ- эстетико-
эргономикалық деңгейiнiң кешендi көрсеткiшi; ККт- техникалық
деңгейдiң кешендi көрсеткiшi; ККс- көрсеткiш кешенiнiң сенiмдiлiгi.
Екiншi кезеңде бәсекеқабiлеттiлiк көрсеткiште тауардың және үлгiнiң
салыстырмалылығы анықталады:
Пкi = КПi Цi Пкб = КПб Цб
Мұндағы: Пкi, Пкб – тауар-эталон және үлгiнiң салыстырмалылығының
бәсекеқабiлеттiлiк көрсеткiшi; КПi, КПб- тауар-эталон және сапа
деңгейiнiң кешендi көрсеткiшiнiң салыстырмалы үлгiсi; Цi, Цб- тауар-
эталон және үлгiнiң сату бағасы.
Егер Пкi Пкб болса, онда салыстырылатын тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi
жоғары болады, егер Пкi Пкб болса, онда төмен бәсекеқабiлеттiлiк болады,
ал егер де Пкi = Пкб яғни тең болса, онда бәсекелестiк бiрдей болады. Бұл
әдiстiң бiр кемшiлiгi салыстырылатын тауардың тұтыну бағасын емес, сату
бағасын ескередi, яғни тауардың пайдалану кезiнде қаншалықты сапалы екенiн
ескермейдi.
Төртiншi әдiс. Бұл әдiсте бәсекеқабiлеттiлiк деңгейi қалай
техникалық, солай экономикалық параметрге салыстыру негiзде анықталады.
Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары
деңгейде қызықтыратындарды таңдайды. Содан кейiн олардың әрқайсысының
техникалық параметрi, индексi есептеледi, соның негiзiнде әр салыстырылған
өнiм бойынша жинақталған параметрлер индексi (Imn) анықталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Метрологиялық сараптаманың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Конструкторлық құжаттардың
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3Конструкторлық және техникалық құжаттар үшін стандарттаудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12 1.4Техникалық құжаттың
метрологиялық сараптамасы ... ... ... ... ... ... ...15
2Отанымызда конструкторлық құрастыру мен өндіріс бұйым кәсіпорындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 17
2.1Метрологиялық сараптамаға гидробаспақтың төлкесін механикалық өңдеу
технологиялық үрдісінің операциялық картасын сараптаудан
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Пайдаланған
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .24
Кіріспе
Бідің заманымызға ең қажетті ғылым – метрология , ол арқылы физикалық әлем
танудың фундаменталдық негізі құрылады, халықтың әл ауқатынның жетілуі де,
оған байланысты.
Қазіргі таңда өндірісті метрологиялық тұрғыда қамтамасыз етіп қана қоймай
сонымен қатар бұйымдарға немесе өлшенетін өнімдерге метрологиялық сараптама
бақылау жасайды. Бірақ, өндірісті метрологиялық тұрғыда қамтамасыз етудің
басты мәселеселелерінің бірі ол – метрологиялық сараптама . Әр өндіріс
орнында немес кәсіпорында метрологиясыз ешқандай үрдіс жүрмейтіні анық.
Метрология өндіріс тиімділігін, техникалық деңгейді және өнім сапасын
жетілдіруде үлкен ие болуда. Ғылым мен техниканың дамуы өлшеу дәдігінің
тұрақты түрде жоғарлауын талап етуде. Қазірдің өзінде адам нанотехнологияны
жасап шығаруды, яғни молекулалар деңгейінде жұмыстар жүргізілуде , бұл
дегеніміз – микропроцессерлы техниканы жасап шығару. Сол себепті
метрологияны дамыту, метрологиялық ұйымдар мен қызметтердің жұмысын
жетілдіру сұрақтарына ғылыми – зерттеу институттарының,ғылыми өндіріс
бірлестіктердің, өндірістік өнеркәсіптердің жетекшілері өте жоғары деңгейде
мән беру керек. Жаңа өнімді жасап шығарудың , технологиялық үрдістерді
дайындау мен үйренудің , өндірісті ұйымдастырудың бастапқы кезеңдерінде
метрологиялық қамтамасыздандырудың мәселелері шешілсе, шығын азайып,
тиімділік жоғарылайды.
Біздің еліміз үшінде өндірісті метрологиялық сараптау қазіргі таңда басты
бағыттардың бірі болмақ . Инновацияны дамытудың бірден – бір жолы осы
мәселеге келіп тірелетіні анық, өйткені жаңа технологиясыз, халықаралық
талаптар мен стандарттарға сай болу тікелей метрология саласына қатысты.
Метрологиялық сараптаманы бастамастан бұрын, әрине өндірісті метрологиялық
тұрғыда қамтамасыз ету бізді басты фундаментімізті болмақ. Өндірісті немесе
кәсіпорынды метрологиялық тұрғыда қамтамасыз және оған метрологиялық
сараптама жүргізу оның ішінде констурторлық және техникалық құжаттар
тексеріледі. Бұл үдерістер бір – бірімен өте тығыз байланысты, яғни шынжыр
үдерісі деп атасақта болады.
Метрологияның негізгі даму бағыттарын анықтау және бұл саладағы ғылыми –
техникалық жетістіктерді ұтымды пайдалану;
Физикалық өлшем бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүйесін құру.
Мемлекеттік этаондар – барлық өлшемдердің негізі болыып табылады;
Қазақстан Республикасында қолданысқа рұқсат етілген өлшеу құралдарын
жоспарлау және мемлекеттік сынақтарды өткізу;
✓ Өлшем құралдарына мемлекеттік тексеру, өндірісті, құралдардың күйін,
қолданылуын және жөнделуін бақылау және метрологиялық ережелерді
сақтау;
✓ Өндірісті метологиялық сараптау кезінде стандарттарды дамыту мен
жетілдіру;
✓ Метрология саласында халықаралық қызметтестік жұмыстарын
ұйымдастыру.
Өндірісті метологиялық тұрғыда қамтамасыз етуде бақылаудан басқа
конструкторлық және техникалық құжаттар тексеріледі.
Сараптама және меторлогиялық бақылау :
✓ Дәлдік нормаларын құру;
✓ Параметрлерді таңдауда техникалық шешімдерді талдау және бақылау;
✓ Параметрлерді таңдауда техникалық шешімдерді дайындау мен сынақтан
өткізу;
✓ Қолдану мен жөндеу үрдістеріннің өлшеу құралдары мен әдістерімен
қамтамасыз ету.
Меторлогиялық сараптама өңдеу, дайындау, қолданыс және жөндеу үдерісінде
өнімді бақылауда өлшеулер нәтижелігін қамтамасыз ету мақсатында
жүргізіледі.
Метрологиялық сараптаманың негізгі мақсаттары:
1. Өшенетін параметрлердің оптималды номенклатурасын анықтау;
2. Бұйым конструкциясынның тексеруге жарамдылығын бғалау;
3. Өзара ауыстырымдылық және бақылаудың нәтижелігі талаптарына өлшеу
дәлдігінің көрсеткіш сәйкестігін жасау;
4. Технологиялық үдерістің оптималды режимін қамтамасыз ету талаптарын
өлшеу дәлдігінің көрсеткіш сәйкестеу;
5. Өлшеу операциясының дәлдәгән, автоматтандырылуын сақтай отыра, оның
еңбек сыйымдылығын азайту және өзіндік құнын арзандату мүмкіндіктерін
қарасыру;
6. Өлшеу процесінде компьтерлер қолдану, мүмкіндігін анықтау.
Өндірісте технологиялық , құрылымдық, конструкторлық және нормативті
құжаттардың метологиялық сараптамасының маңыздылығын көрсету басты үрдіс
болып табылады. Сараптама нәтижесі ГОСТ 3.114 – 81 мемлекетаралық
стандарты арқылы рәсімделеді.
Машинаның және прибордың бөлшектерін өндіруде оны техникалық дайындаудың
негізін конструкторлық және технологиялық дайындау құрайды. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен қосыла отырып, бұлар бөлшекті өндіру және оның сапасын
қалыптастыру сатысын құрайды. Бұл деңгейде өтініш берушінің, жобалаушының,
дайындаушының және тұтынушының мүдделері тоғысады. Осыған байланысты
қарастырылып отырған сатыдағы басты мақсат - жоғары техникалық деңгейдегі
бұйым жасау, жобалаудың және жаңа техниканы игерудің мерзімі мен еңбек
сыйымдылығын азайту болып табылады. Тиімділігі жоғары өнім шығаруға мына
салааралық стандарттар жинағы бағытталған:
− жобалау және өнімді өндіріске енгізу жүйесі;
− конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
− технологиялық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
− автоматтық түрде жобалау жүйесі.
Метрологиялық сараптама жүргізуде бұйымның конструкциясы, өзінің
бойындағы түгелдей параметрлерін қажетті, сенімді дәлдік деңгейінде оның
өмірлік циклінің барлық сатысында анықтауға мүмкіндік туғызуы қажет. Атап
айтсақ, бұйымды жасау, сынау, пайдалану және жөндеу.
Меторлогиялық сараптама кезінде дәлдік нормасының алар орыны ерекше. Дәлдік
нормасын анықтаусыз өлшеу құраладрының типін анықтау мүмкін емес. Дәлдік
нормасы бұйымды өлшеу барысында ауытқулар мен сапасын айғақтауға қажетті
параметрлардің мәнін айқындайтын жағдайларды ескеру қажет.
1. Метрологиялық сараптаманың маңыздылығы
Метрологиялық сараптама – стандарттау мен метрология жағынан алғанда,
конструкторлық және технологиялық құжаттардың сапасын қамтамасыз ету үшін
қажет. Конструкторлы құжаттардың сапасы өңделетін бұйымның сапасын
анықтайды. Конструктор мәселенің нәтижесін минималды шығынмен шешуді
ойлайды. Қазіргі кезде конструкторлы құжаттарды құрудың оңтайлы жолдары
қалыптасқан. Бұл жолдар мемлекеттік стандартпен бекітілген.
Онда жаңа бұйымның қажеттілігі мен пайдалылығы, оны өңдеу, өндіру
және пайдалану мезеттері анықталады немесе тексеру, құрылымы бойынша
принципиалды және нақты техникалық шешімдер құрылады. Осы кезеңдегі жұмыс
көлемі мен өңделуге арналған конструкторлық құжаттар мемлекеттік
стандарттармен бекітіледі.
Бұйым жасау, оның жұмыс сызбаларын құрудан басталады. Одан ары қарай
бұйымның тәжірибелі үлгісін жасайды, онда туатын келістіктерді түзейді
сөйтіп техникалық құжаттарға қажетті туындаған өзгерістерді енгізеді.Кейде
бұйымның сызбалары өзгертілген стандарттарға қарай түзетіліп
отырады.Конструкторлы құжаттаманың сапасы өндірістік үрдіс және бұйымды
қолдану кезінде тексеріледі. Құрастыру сапалылығы көбіне, бұйымның
технологиясымен анықталады, яғни оны талап етілген параметрлермен материал
және уақыт үнемділігі мүмкіндігіне қарай жетілдіріп отырады.
Құжаттарды метрологиялық сараптау
ҚазМетрИн РМК метрологиялық сараптау жүргізеді:
− пестицидтер пен микотоксиннің аттестатталған қоспаларына техникалық
құжаттамаларды;
− таңбаға конструкторлық құжаттаманы;
− стандарттық үлгі типін бекіту мақсатында құжаттар жиынын;
− стандарттық үлгі типінің жарамдылық мерзімін ұзарту мақсатында
құжаттар жиынын;
− шет елдік өндірістегі стандарттық үлгіні қолданысқа жіберу
процедурасын жүргізу үшін құжаттар жиынын;
− шет елдік өндірістегі стандарттық үлгі типін бекітумен қолданысқа
жіберу процедурасын жүргізу үшін құжаттар жиынын;
− ТМД елдерінде әзірленген және аттестатталған ӨОӘ есептік тіркеу
мақсатында құжаттар жиынын;
− Бақылау (сынау, талдау, өлшеу) әдістерін белгілейтін мемлекеттік
стандарттардың жобалары
Метрология сараптама шығарылатын бұйымның сенімділігі мен беріктілігін
жүргізу мақсатында жүргізіледі. Ол жобалау кезеңінде өткізіледі. Бұл
қателерді және ақауларды жөндеген кезде анықталмайтын шығындарды болдырмау
үшін өткізілетін үрдіс.
Метрологиялық сараптаманы, метрологялық тұрғыда қамтамасыз ету МИ
1325− 86 стандартымен реттеледі, оның ішінде реттеу, шығару, зерттеу және
өнімді пайдалану кезеңдерінде бақылау− өлшеу операциялар нәтижелігін
қамтамасыз ететін бірқатар жағдайлар қарастырылған.
Сол жағдайлардың бәрі− өлшенетін параметрлердің оңтайлы
номенклатураларын анықтау. Зерттеу үрдісінде өлшенетін және бақыланатын
параметрлер номенклатурасының жеткіліктілі мен негіздемесін орнату қажет,
сонымен қатар олардың қысқаруы немесе олардың өзгеруі, бақылау шығындарын
азайтады. Техникалық талаптарды сипаттау үшін стандартталған терминдер
қолданылады. Ерекше терминдерді қолданғанда, олардың мағынасы түсіндірілуі
тиіс.
Дайын бұйымның техникалық шарттарға сәйкестігін, оның технологиялық
параметрлерін анықтайтын зерттелетін параметрлер толық номенклатурасын
анықтау талап етіледі. Еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ауаның ластануы,
материалды құндылықтар есебіне, шарттарына бақылау талаптарының
жеткіліктілігіне айрықша мән беріледі. Басқарылатын немесе қиын бақыланатын
параметрлер номенклатурасының қысқаруы есептік немесе эксперименталды
зерттеулер негізінде орындалуы мүмкін. Параметрлер номенклатурасы, оның
толықтығы және дұрыстығының негіздемесі, олардың жеткіліктілігі, әдістеме
және олардың байланысы эксперименталды зерттеу нәтижесінде негізделуі
керек.
Метрологиялық сараптама жүргізуде бұйымның конструкциясы, өзінің
бойындағы түгелдей параметрлерін қажетті, сенімді дәлдік деңгейінде оның
өмірлік циклінің барлық сатысында анықтауға мүмкіндік туғызуы қажет. Атап
айтсақ, бұйымды жасау, сынау, пайдалану және жөндеу.Бұйым тетіктерінің
бетінің сапасын тексеруде, оларға тексеру құралдарының ұштары жетіп тұруы
қажет. Егер мұндай мүмкіндіктер болмаса, онда бұйымның конструкциясын
өзгертуге мәжбүр болуымыз мүмкін.
Бұйымның өлшеу қажеттігіне әсер ететін қасиетіне талаптар орнатылғанын
тексеру қажет. Мысалы, сызықтық өлшемдері өзгергенде, беттің кедір−
бұдырлығы мен өнімнің материалына талаптар қойылады (алғашқы өлшеу
құралдары және өнім бетінің байланыстылығы, өлшеу қателігін анықтайды, ал
екіншісі температуралық қателікпен байланысу қателігін анықтайды).
Бақылау дұрыстығы және нәтижелігі талаптарына өлшеу дәлдігі
көрсеткіштерінің сәйкестігін орнату, сонымен қатар технологиялық
үрдістердің оңтайлы режимдерін қамтамасыз ету метрологиялық сараптаманың
негізі болып табылады. Осыған байланысты өлшеудің әрбір нәтижесі, алынған
негізінде, өлшеу қателігінің мәндерін көрсетумен жалғастырылады. Өлшеу
қателігі 2 топқа бөлінеді. Олар қолдану аймағы мен көрсетілу тәсілдерімен
ерекшеленетін 1 топты талаптарға немесе конструкторлық немесе технологиялық
құжаттардағы рұқсат етілген мәндерге, ӨӘ немесе басқа ҒТҚ− да берілетін
сипаттарға жатады. Бұл топтың сипаты кездейсоқ мәннің қосылу, болжам
қасиетін білдіретін− өлшеу қателігі. Сипаттар мәні – орнатылған талаптарда
рұқсат ету мәнінің шегіне немесе максималды мүмкін мәндер− өлшеу
нәтижелерінің қосындысына жазылады. Осы топтың сипаттар аймағы− өндіру және
бұйымды пайдалану үрдістеріне, өндірісті технологиялық дайындау кезінде
орындалатын ортақ техникалық өлшеу.
Екінші топқа өлшеу кезінде бағаланатын сипаттар және олардың
нәтижелер өңделуі жатады. Бұл сипаттар бірінші топтың қателер сипаттарының
статистикалық бағасы болып табылады және бөлек өлшеу нәтижелерінің
жақындығын көрсетеді.
Олардың қолдану аймағы− ғылыми -зерттеулер мен метрологиялық
жұмыстарды өткізгенде орындалатын өлшеулер. Мысалы, өлшеу құралдарын
аттестациялау кезінде, физикалық константаны анықтағанда кездеседі.
Өлшеу нәтижелеріне мәселелерді қолданып есептелетін жауапкершілігіне
сүйене отырып, өлшеу қателігі таңдалатын сипаттар номенклатурасы әртүрлі
болуы мүмкін. Бағалау кезінде өлшеу нәтижелерін өңдеу статистикалық
тәсілдерін кеңінен қолданып жүргізіледі. Мысалы:
Өлшем құралдарын шығару және жөндеу жөнiндегi қызмет ететін субъектілерді
тексеру кезіндегі
ТЕКСЕРУ ПАРАҒЫ
Тексеріс тағайындау туралы акт ___________________________________ _____
(№, күні)
Аты-жөні немесе сауда қызметі субъектісінің атауы______________________
___________________________________ ______________________________
СТН ___________________________________ ___________________________
ИИНБИН (бар болса) ___________________________________ ____________
№
Талаптар тізбесі
1 Өлшем құралдарын өндiруге және жөндеудге лицензияның болуы
2 Өлшем құралдарын өндiруге (жөндеуге) нормативтiк, сондай-ақ
белгiленген тәртiппен бекiтiлген және келiсiлген техникалық құжаттаманың
(техникалық тапсырманың, техникалық шарттардың, конструкторлық-
технологиялық құжаттаманың) болуы
3 Талап етiлетiн дәлдiкпен өлшеу және сынау әдiстерiн регламенттейтiн
нормативтiк құжаттардың болуы
4 Санитарлық нормалар мен ережелерге, еңбек қауiпсiздiгi және қоршаған
ортаны қорғау талаптарына сәйкес келетiн өлшем құралдарын өндiруге
(жөндеуге, оның iшiнде қабылдауға және сақтауға) арналған жеке меншiк
құқығындағы не мүлiктiк жалдаудағы өндiрiстiк үй-жайлардың болуы
5 Жинақтаушы бұйымдар және өнiмдер шикiзатының сапасын толық көлемде
бақылауды, шығарылатын өлшем құралдарын шығару және сынау кезiнде әсер
ететiн шамаларды бақылауды (өндiрiс үшiн) және жөндеу жұмыстарының сапасын
бақылауды (жөндеу үшiн) қамтамасыз ететiн белгiленген тәртiппен
метрологиялық аттестатталған не салыстырып тексерiлген қажеттi
технологиялық, өлшеуiш және сынау жабдықтарының және оларды пайдалану
жөнiндегi басшылықтың болуы
6 Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк жүйесiнiң тiзiлiмiнде
шығарылатын өлшем құралдарының типiн тiркеудiң (өндiрiс үшiн) болуы
7 Шығарылатын, жөнделетiн және қолданылатын өлшем құралдарын салыстырып
тексерудi қамтамасыз етiлу
8 Бiлiктiлiк деңгейiн анықтау мақсатында iшкi аттестаттаудан өткен,
орта арнайыдан төмен емес техникалық бiлiмi, өлшем құралдарын жөндеу,
юстирлеу және реттеу бойынша практикалық жұмыс тәжiрибесi (жөндеу үшiн) бар
мамандар штатының болуы
9 Өлшем құралдарын шығару және сынау сапасына iшкi бақылаудың
құжатталған жүйесiнiң (өндiрiс үшiн) болуы
10 Өлшем құралдарын жөндеудi және белгiленген талаптарға сәйкес жөндеу
жұмыстарының сапасын бақылауды жүргiзу үшiн жағдайлардың (жөндеу үшiн)болуы
11 Өтiнiш берушiнiң санитарлық нормалар талаптарына сәйкестiгiн
растайтын санитарлық қадағалау органдары қорытындыларының болуы
Метрологиялық сараптамада дәлдік нормасы
Метрологиялық сараптамада дәлдік нормасы да анықталады. Дәлдік нормасын
анықтаусыз өлшеу құралдарының типін таңдау мүмкін емес. Құжаттамады дәлдік
нормасының негіздемесі келтіріледі.
Бақылаудың анықтылығын айқындайтын негізгі принцип болып оның
нәтижелерін аз қателікпен табу болады. Осыдан шығатыны, құжаттамада−
конструкторлы параметрлерге рұқсат етілген қателіктері, технологиялық
қызметте қажет дәлдікпен өлшеуді жүзеге асыру қамтамасыз етілетін
ауытқулар бақылауы төмендегілерге негізделеді:
1. Нәтижелер дәлдігі мен анықтылығына қойылған талаптар экономикалық және
техникалық тұрғыда негізделген болуы керек;
2. Өлшеу қателігі, шақтама мен тепе-тең және әдістемелік, құралдық
құрылымымен байланысқан болуы керек;
3. Қателіктің кездейсоқ және көзделген құрамдастары тепе− тең болуы
қажет;
4. НТҚ− ы дәлдік сипаттамаларының талаптары мен қызметтерін және оларды
бақылауды мекеменің әртүрлі бөлімдері немесе қызметкерлер жүргізе
береді;
5. Өлшеу дәлдігінің нормаларын тұрақтандыру арқылы іс− жүзінде кездесетін
өндірістік ауытқуларды болдырмауға жол ашылады;
6. Өлшеу ауытқуларының жалғасу функциялары болмаған жағдайда өлшем
қателігін кепілдікпен алады;
Өлшеу дәлдігі нормаларын бекіткенде оның деңгейін айқындайтын жағдайларды
ескеру керек, оларға:
1. Бұйымның сапасын айғақтауға қажетті параметрлердің мәні;
2. Өлшеу деңгейінің мәлімділігі;
3. Белгілі параметрлерге қойылған өлшем шақтамасының өрісі;
4. Өлшеу ауытқуларының жалғасу заңдылығы жатады.
Мысалы, өндіріс жағдайларында қалыптасып жүріп жатқан технологиялық
прогрестердегі дәлдік нормасы, әрбір өлшемнің шақтама ауытқуының ортасына
орналасуы қажет. Егер технологиялық процестің келтірілуі өлшем шақтамасының
бір жиегіне қарай ығысса, онда өлшем дәлдігінің шеті азайады. НТҚ−қа өлшеу
дәлдігі нормаларын орнатуда өлшеуді өткізуге және олардың нәтижесі туралы
ақпарат беретін құжаттарда мазмұндайтын ақпаратарға талаптар нақты
тұжырымдалуы қажет.
Метрологиялық сараптаманың негізгі ұстанымы
Метрологиялық негізгі ұстанымына:
1) Өлшеу құралдары мен өлшеу әдістерін жүргізуге толық және дұрыс
талаптар қою, оларды таңдап алуды мұқият жасау;
2) Өлшеу үрдісінің дәлдігін және өнімділігін арттыру үшін
біріңғайландырылған, стандартты өлшеу құралдарын қолдану;
3) Тексеру операцияларының өзіндік құны мен еңбек сиымдылығы
технологиялық процестің сондай параметрлерімен үйлесімді болуы;
4) Өлшеуді жүргізу әдістерін тиімді пайдалану;
5) Физикалық мәндер мен олардың өлшем бірліктерінің атауын және
белгіленуін дұрыс қою;
6) Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өлшеу үрдісін мұқият
істеу және өткізу бойынша бұйрықтардың дұрыстығын анықтау;
7) Өлшеу нәтижелерін компьютерлік өңдеу арқылы өткізу;
Өлшеу құралдарына талаптар құрудың негізгі принциптері:
1) Таңдап алынған талаптардың ұтымдылығы мен жеткілігі;
2) Өлшем құралдарының конструктивті ерекшеліктері мен жұмыс істеу
принциптерінің метрологиялық мақсатқа сәйкестігі;
3) Өлшеу құралдарының өлшеу жағдайларына сәйкестілігі;
4) Технологиялық процестерді өлшеу құралдарымен қамту мүмкіндігі;
5) Өлшеу құралдарының өнімділігінің процесс өнімділігіне сәйкестігі
кіреді.
Метрологиялық сараптаманың нәтижелерін метрологиялық тұжырымды 2 данамен
бекітеді. Бір данасы НТҚ жасаушыда, ал кіншісі сараптама жүргізген мекемеде
қалады.
1.2Конструкторлық құжаттардың теориясы
Графикалық және мәтіндік құжаттар, ол бұйымды жасауға, дайындауға,
қадағалауға, қабылдауға, пайдалануға және жөндеуге қажетті мәліметтерден
тұрады. Конструкторлық құжатқа сызбалар, жинақтау бұйымдарының тізімі,
сұлбалар, есептеулер, түсіндірме жазбалар, техникалық шарттар жөне т.б.
жатады. Конструкторлық құжаттың түрлері және жинақтаулары стандартен
қадағаланған, ал орындау (рәсімдеу) — ережелері Конструкторлық құжаттардың
бірыңғай жүйесіне келтірілген;
Бұйымдарды жасап дайындауға, бақылау және пайдалануға қажетті ақпараттары
бар мәтінді және графикалық құжаттар.
Графикалық конструкторлық құжат (Графический конструкторский документ) —
конструкторлық құжаттардың бір бөлігі, ол сызбалардан, сұлбалардан,
аксонометриялардан және т.б. тұрады.
Жобалау конструкторлық құжат (Проектный конструкторский документ) —
конструкторлық қүжаттардың жиынтығы, ол негізгі өндіріс бұйымдарын жасап
шығару және олардың құрылымы жайында қажетті мәліметтер береді, сондай-ақ
келесі кезендегі жұмыстык, конструкторлық құжат жасау үшін қолданылады.
Жұмыстық конструкторлық құжат (Рабочий конструкторский документ) — бұл
құжат бойынша бұйымдардың үлгісі жасалады немесе өндіріледі.
Мәтіндік конструкторлық құжат (Текстовый конструкторский документ) —
конструкторлық құжаттардың бір бөлігі, сипат-тізімдерден, есептеулерден,
сипаттамалардан, кестелерден, түсіндірме жазбалардан және т.б. түрады.
Заводтар мен фабрикаларда алуан түрлі машиналар, механизмдер және олардың
бөлшектері, күнделікті өмірде пайдаанып жүрген заттар, материалдар жасалып
шығарылады. Осындай өндірісте жасалуға тиісті нәрселерді немесе тобын
бұйымдар деп атайды.
Бұйымдарды, олардың атқаратын міндеттеріне қарай, негізгі өндіріс бұйымдары
және көмекші өндіріс бұйымдары деп екіге бөледі.
Негізгі өндіріс бұйымдарына өнеркәсіп орындарында жасалатын және таратуға
(сатуға) арналған нәрселер жатады. Мысалы, Павлодардағы трактор заводының
негізгі өндіріс бұйымы – трактоор болса , Алматыдағы Октябрьдың ХХ жылдығы
атындағы станок жасау заводының негізгі өнідіріс бұйымы – темір жонатын
станоктар мен автоматтар.
Көмекші өндіріс бұйымдарына өнеркәсіп орындарының өз қажетіне керекті және
негізгі бұйымдарды жасауда қолданылатын нәрселер жатады. Мысалы, штаптар,
өлшеуіш аспаптар және т.б. осы мекемеде жасалған заттар.
Бұйымдарды негізінен 4 түрге бөледі. Олар: детальдар, құрастырылған
бұйымдар, комплектілер және комплекстер.
Деталь деп біртекті материалдан құрастыру операциясыз жасалған бұйымдарды
айтады. Мысалы, иінді білік, ось, болт және т.б.
Құрастырылған бұйымадар деп оның құрамына енетін бөліктері оларды жасайтын
өндіріс орнында құрастыру операциясымен біріктірілген және белгілі бір
қажетке жарайтын бұйымдарды айтады. Құрастырылған бұйымның мысалы ретінде
өздеріңізге белгілі шеңбер сызу үшін қолданылатын цикульді келтіруге
болады. Циркуль бірнеше детальдарды біріктіру нәтижесінде алынады және
оның қарындаш өзекшесін қыстыратын сирағын жекеқұрастырылған бұйым деп
қарастыруға болады. Осы сирақта циркульдің негізгі бөлігімен винт пен гайка
арқылы біріктіріледі.
Комлект деп көмекші ортақ міндеттерді атқаратын бұйымдардың жиынтығын
айтады. Оның мысалына , қорамсақты (готовальняны) немесе автомашинаны
эксплутациялауда керкті құрал – саймандар компплестісін атауға болды.
Комплект детальдардан, құрастырылған бұйымдардан және шағын комплектілерден
тұрады. Комплектінің өзі күрделірек құрастырыллған бұйым құрамына еніп
кететін жағдайлар да кездеседі.
Комплекс өзара байланысы бар қызметтерді орындауға керекті әр түрлі
бұйымдардың жиынтығы. Мысалға сызба (чертеж) салуға керекті бұйымдар
комплекссін алуға болады. Оның құрамына қағаз, сызба тақта, қорамсақ
(готовальян), қарындаш , сызғыш, өшіргіш және басқада ббұйымдар енеді.
Сондай – ақ ас пісіретін бөлмедегі құралдар мен үй жиһардары компелсін
қарастыруға болады. Демек компекс: комплектілерден, құрастырылған
бұйымдардан және детальдардан тұратынын байқаймыз.
Жоба — жасалуға, қайта құрылуға, қалпына келтірілуге, салынуға тиісті
кәсіпорындар мен ғимараттардың, қондырғылар мен жабдықтардың,
аппараттардың, т.б. макеттері, есептеулері және принципті дәлелдері
көрсетілген техникалық құжаттар жиынтығы. Жобаны ғылыми тұрғыда дайындау
үшін жобалық тапсырма беріледі де, сол бойынша есептеу жүргізіліп, Жоба
қамтитын мәселелер тұтас шешім табады. Кәсіпорындарды жобалауға тапсырма
берілгенде нарықтық экономика жағдайына сәйкес жаңа құрылыстың немесе қайта
құрудың тиімділігі ескеріле отырып, техникалық-экономикалық дәлелдерге
сүйенеді. Жобалық тапсырмада мынадай негізгі сипаттамалар: үкіметтің тиісті
қаулысы, құрылыс салынатын аудан, шығарылатын өнім мен кәсіпорынның
өндірістік қуаты, шикізатпен, отынмен, газбен, электр энергиясымен, сумен,
т.б. қамтамасыз ететін көздер мен әдістер, өндірісті белгілі бір өнім
түрлерін шығаруға ыңғайлау, құрылыстың аяқталу мезгілі және оның кейбір
жеке бөліктерінің іске қосылуы, жұмсалатын қаражат мөлшері, өзіндік құн
көрсеткіштері, болашақта ұлғайту мүмкіндіктері, т.б. мәліметтер түгел
көрсетілуге тиіс.
Конструкторлық документтерді олардың мазмұнына қарай графикалық және
тестілік деп екі топқа бөледі.Бірінші графикалық документтерге тоқталайық.
Конструкциялық документтерді дайындау кезеңдеріне байлансыты жобалау және
жұмыс документтері деп ажыратылады. Жобалау документтеріне техникалық
ұсыныстар , эскиздер, техникалық проектілер, ал жұмыс документтеріне деталь
сызбалары, құрастыру сызбалары және т.б. жатады.
Оригиналдар деп олардың түпнұсқаларын жас уға арналған документтерді
айтады.
Түпнұсқаларға тиісті қолдары қойылған және көшірмесін бірнеше рет қайталап
түсіріп алуға жарайтын документтер жатады. Мысалы, калькаға (жылтыр
қағазға) орндалған сызбалар.
Көшірмелер – түпнұсқамен барабарлығын қамтамасыз ететін әдіспен орындалған,
өндірісте тікелей бұйымды жасау, пайдалану және өңдеу кезінде қолданылатын
документтер. Мысалы, түпнұсқаның фотосы, сызбаның синькасы (сәуле сезгіш
қағаздардын көмегімен түпнұсқадан көшіріп алынған сызбалар) .
Бұйымдар жасауда көптеген материалдарды пайдаланады. Материалдарды таңдауда
олардың негізгі қасиеттерін ескереді. Материалдардың негізгі қасиеттеріне
мыналар жатады:
− Беріктігі, қатаңдығы, ауа мен судың әсеріне төзімділіг;
− Ыстыққа, жануға төзімділігі, электр тогын өткізу немес өткізбеу
қабілеттіліг, салмағы;
− Бұйымдарды жасау және өңдеу технологиясы (пісіру , құю, станоктарды
жону, штампылау және т.б.);
− Оның құны.
Мысалы, автомобильдің құнының 65 – 70 % оған жасалған материалдардың
құнымен анықталады. Детальдарды шойын құю арқылы жасайды.
1.3Конструкторлық және техникалық құжаттар үшін стандарттаудың маңыздылығы
Өнімнің (көрсетілетін қызметтің) сапасын қамтамасыз ететін стандарттар
ретінде мыналарды келтіруге болады:
− өндірісті техникалық дайындау стандарттары;
− өнімнің сапасын оны пайдалану кезінде қамтамасыз ететін стандарттар;
− сапа жүйелерінің стандарттары;
− өнімнің кейбір қасиеттеріне қойылатын талаптарды айқындайтын
стандарттар;
− сертификаттау жүйесінің стандарттары;
− аккредиттеу жүйесінің стандарттары.
Машинаның және прибордың бөлшектерін өндіруде оны техникалық
дайындаудың негізін конструкторлық және технологиялық дайындау құрайды.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қосыла отырып, бұлар бөлшекті өндіру және оның
сапасын қалыптастыру сатысын құрайды. Бұл деңгейде өтініш берушінің,
жобалаушының, дайындаушының және тұтынушының мүдделері тоғысады. Осыған
байланысты қарастырылып отырған сатыдағы басты мақсат - жоғары техникалық
деңгейдегі бұйым жасау, жобалаудың және жаңа техниканы игерудің мерзімі мен
еңбек сыйымдылығын азайту болып табылады.
Тиімділігі жоғары өнім шығаруға мына салааралық стандарттар жинағы
бағытталған:
-жобалау және өнімді өндіріске енгізу жүйесі;
-конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
-технологиялық құжаттардың бірыңғай жүйесі;
-автоматтық түрде жобалау жүйесі.
Аталған стандарттар жинақтарының ішінде техникалық құжаттарды стандарттауға
көп көңіл бөлінеді. Стандарттаудың тиімділігі құжаттарды басқа мекемелерге
бергенде, оларды қайтадан жасаудың қажет еместігінде, құжаттардың мазмұны
оңтайландырылғандықтан құжаттың мәтіні мен сызбасын дайындау және жасау
шығыны азаяды, жобалауда үйлестіруді кеңінен қолдануға болады. Мысалы,
конструкторлық құжаттардың бірыңғай жинағын қолдана отырып, жобалау
жұмысының еңбек сыйымдылығын 25-30% кемітуге болатындығы анықталған.
Өнім сапасын қамтамасыз етудегі автоматты түрде жобалаудың рөлін еуропалық
сапа мекемесінің деректерінен көруге болады: техника жұмысында болып
тұратын тоқтап қалу себептерін бағалағанда 70-20-10 ережесі анықталған,
яғни тоқтап қалу 70% деңгейінде жобалау жұмыстарындағы жіберілген
кемістіктерге, ал 20% деңгейінде жасау кезінде жіберілген кемістіктерге,
10% деңгейінде пайдалану кезінде жіберілген кемістіктерге байланысты.
Өнімнің сапасын оны пайдалану кезінде қамтамасыз ететін стандарттар -
пайдалану құжаттарына қатысты стандарттар жинағы, пайдалануда басшылыққа
алынатын стандарттар, паспорттар, этикеткалар (тауарға жабыстырылатын
қағаз), т.б. Сапалы жасалған пайдалану құжаттары техниканы, әсіресе күрделі
техниканы, дұрыс пайдаланудың, яғни пайдалану ережелерін бұзбаудың кепілі.
Конструкторлық құжаттардың метрологиялық сарптамасы
Сараптама сұраным бойынша жүргізіледі. Конструкторлы құжаттардың
метрологиялық сараптамасын өткізу үшін нақты метрологиялық талаптарды
тұжырыммен қамтамасыз ету үшін сұраным да сараптамадан өтеді.
1. Техникалық тапсырыс− бұйым шығаруадағы бастапқы құжат. Оған
бұйымның негізгі қызметі, салмағы мен қызметіне қойылатын
талаптар, қызметтік параметрлерінің дәлдіктері, сенімділігі мен
төзімділігі, механикалық ауа− райының және басқалай жағдайлар
әсерлеріне жарамдылығы, тасмалдау шарттары, сақтау және жөндеу
сияқты әрекеттер кіреді.
2. Техникалық ұсыныс (ГОСТ 2. 103− 68) конструкторлы құжаттар.
Оған бұйымның техникалық және техника− экономикалық
негіздемелеріне кіреді. Бұлар бұйымның техникалық тапсырыстарын
сараптау және түрлі конструктивті және пайдалану ерекшеліктерін
ескеру, жобаланатын және қолданыста жүрген бұйымдарды
салыстыру, потенттік және басқалай материалдарды зерттеу
негізінде құрылады.
Сөйтіп техникалық ұсыныстың негізгі мақсаты ретінде – бұйымға қажетті
қосымша және нақтылау талаптарды анықтау, бұйымның сапалық көрсеткіштерін
зерделей түсу сияқты конструкторлық әрекеттер жатады.
3. Эскизді жоба(ГОСТ 2.103− 68) − конструкторлы құжат. Бұған
бұйымның құрылымдық жұмыс істеу принциптері, негізгі қызметтік
параметрлері енген техникалық шешімдер жатады.
Эскизге өндірісте бір жолы ғана пайдалануға арналған сызбалар жатады.
Нәрсенің эскиздегі кескіні тік бұрыштап проекциялау ережесі бойынша,
кескінделетін нәрсе бөліктерінің арасындағы пропорцияны көз мөлшерімен
сақтай отырып қолдан орындалады.
Конструктурлар проект жасағанда, мысалы, жаңа машиналарды, эскиздерді
пайдаланады. Эскиздер сондай- ақ жабдықтарды жөндегенде, яғни істен
шыққан детальдың орнына жаңа деталь жасау қажет болғанда қолданылады.
Ондай эскизді детальдің нақты өзіне қарап жасайды.
Өндіріс орындарында көбінесе детальды тікелей эскиз бойынша жасауға тура
келеді, сондықтан оны маңызды техникалық документ деп түсіну керек.
Эскизде де сызбада қолданып жүрген ЕСКД стандарттарына сәйкес орындалуы
тиіс. Эскиздегі сызықтар біркелкі әрі ақын болуы керек. Барлық жазулар
сызба шрифтісімен жазылады.
Эскиз әдетте тор көзді қағазға орындалады. Эскизді осылай орындау қолайлы
әрі шапшаң. Нәрсені кескіндегенде оның бөліктерінің пропорционалдығын
сақтау үшін. Тор көз бойынша перпендикуляр және паралель сызықтар
жүргізеді. Шеңбер доғаларын циркульмен жүргізуге болады, кейін олар қолмен
бастыра жүргізіледі. Эскиз жұисақ қарындашпен орындалады.
Эскизді детальдің нақты өзіне қарап түсіргенде, оны айналдыра өлшеу үшін
әр түрлі өлшеуіш аспаптар пайдаланылады.
Эскиздік жоба метрологиялық сараптама түсіріп, оның техникалық ұсынысқа
сәйкестігін, дәлдік нормаларын, бақылау мүмкіндіктерін анықтайды.
4. Техникалық жоба− бұйым туралы толық мағұлмат беретін ақырғы
техникалық шешімді құрайтын конструкторлы құжат.
Техникалық жоба бұйымның тапсырмасы мен конструкциясына сәйкестігін,
жоғарғы технологиялық деңгейін, жөндеуге жарамдылығы, жинау және бөлшектеу
жеңілдігі, өлшеу және бақылау жеңілдігі мен қарапайымдылығын қамтамасыз ету
керек.Техникалық жоба метрологиялық сараптамадан өткеннен кейін өндіріске
түсетін жұмыс жобасына негіз болып табылады.
1.4 Техникалық құжаттың метрологиялық сараптамасы
Технологиялық құжаттардың сараптамасы дәлдік нормалары, әдістері,
құралдары, шарттар мен өлшеуді орындау тәртібі, өлшеудің дәлдік
көрсеткіштері және т.б. сәйкестігін құру мақсатында жүргізіледі.
Бұл сараптаманың мақсаты:
− Өлшенетін параметрлердің оңтайлы номенклатурасын анықтау;
− Өлшеу дәлдігінің көрсеткіштерін технологиялық процестің оптимады
режимдеріне сәйкестеп құру;
− Құралдарды таңдау дұрыстығы мен өлшеу әдістемесін бағалау;
− Өлшеудің ерілген дәлдігі мен қажет жоғары нәтижелікті алуды
қамтамасыз ететін автоматтандырылған, жүйеленген ӨҚ қолдану
мүмкіндігін қарастыру;
− Өлшеу құралдарының – минималды еңбек сыйымдылық пен өзіндік құн
қамтамасыз ететінін бағалау;
− Стандартталған және біріңғайландырылған өлшеу әдістерін қолдану
мүмкіндігін пайдалану;
− Технологиялық құрылғылардың нәтижелігін ӨҚ нәтижелігімен сәйкестігін
бағалау;
− Өлшеуден алынған мәліметтерді автоматтандырылған өңдеулерге түсіріп
анықтау;
− Аттары мен физикалық өлшем атауларының , олардың бірліктерінің
дұрыстығын, мекеме бойынша нұсқаулар мен еңбек қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін өлшеу жүргізуді пайдалану.
Технологиялық құжаттар құрамына: эскиздер картасы, маршруттық,
технологиялық, операциялық үрдістер, типті операциялық, техникалық нұсқау,
техникалық құжаттардың өзгешеліктері кіреді.
Жобалау және жұмыс технологиялық құжаттарының сараптамасы оның ішіндегі
дәлдік нормалары мен бақылау әдістерін тексерумен қорытындыланады.
метрологиялық сараптама жүргізудегі дәлдік нормалары:
• өлшем шақтамасының өзара үйлесімі, пішін ауытқуы, беттердің өзара
орналасуы мен беттердің кедір- бұдырлығы;
• станоктан бөлшекті алып немесе алмай бақылау жарамдылығы;
Метрологиялық сараптама кезінде бақылау әдістерін олардың дұрыстығы
мен жеткіліктілігіне технологиялық құрылғының нәтижелігі мен әдістері,
сонымен қоса таңдалынған әдістің үнемділігі мен бақылау операциясының
сипаттау толықтығы мен таңдаулы бақылау әдісінің үнемділігі, мекеме бойынша
нұсқаулар болуы және еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өлшеу өткізу,
терминологияның, физикалық өлшемдер атауларының белгіленуінің дұрыстығы
сәйкестендіріледі.
Дайын бұйымның техникалық шарттарға сәйкестігін, оның технологиялық
параметрлерін анықтайтын зерттелетін параметрлер толық номенклатурасын
анықтау талап етіледі. Еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ауаның ластануы,
материалды құндылықтар есебіне, шарттарына бақылау талаптарының
жеткіліктілігіне айрықша мән беріледі. Басқарылатын немесе қиын бақыланатын
параметрлер номенклатурасының қысқаруы есептік немесе эксперименталды
зерттеулер негізінде орындалуы мүмкін. Параметрлер номенклатурасы, оның
толықтығы және дұрыстығының негіздемесі, олардың жеткіліктілігі, әдістеме
және олардың байланысы эксперименталды зерттеу нәтижесінде негізделуі
керек.
Сараптама кезінде бақылау әдістерін сипаттау анықтылығы тексерудің
маңызды мәні бар, ол терминдерді әр мағынада түсіндіруді болдырмауға тиіс.
Технологиялық құжаттардың кейбір түрлерін сараптауда:
− бағдарлау картасы- дәлдік нормаларының тексерілуге жарамдылығы және
жеткіліктігі, сипатталу толықтығы және таңдалған бақылау әдісінің
үнемділігі, өлшеуді жүргізу мен ұйымдастыру бойынша еңбек
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін нұсқаулардың болуы, терминологияның,
атаулардың және физикалық шамалардың белгілену дұрыстығы;
− эскиздер картасы- өлшемдер, шекті ауытқулар, кедір – бұдырлық
белгілену, өнімге қойылатын техникалық талаптар, шақтаманың өзара
үйлесуі, дәлдік нормаларының бақылауға жарамдылығы;
Мысалы, өлшемдердің маңыздылығына тоқталсақ: өлшем – заттың, нәрсенің
сапалық және сандық сипаттарының диалектикалық бірлігін көрсететін
философиялық категория. Диалектика теориясында өлшем оның негізгі
заңдарының бірі болып табылатын сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге
және керісінше, сапалық өзгерістердің сандық өзгерістерге өту заңының
құрамына енеді. Бұл заң бойынша, қандай да болмасын объектінің сапасы мен
сандық сипатының арасында терең байланыс бар. Өлшем берілген сапаның өзін
сақтай отырып, сандық өзгерістердің шегін білдіреді. Бұл шектен асқанда
объект сапалық өзгеріске ұшырайды, ал сапаның өзгеруі, жаңа сапаға өтуі өз
кезегінде сандық өзгерістерге жетелейді. Сондықтан Гегель өлшемді “сандық
сапа” немесе “сапалық сан”, яғни сапа мен санның бірлігі деп анықтаған.
- технологиялық нұсқаулар- сипаттаманың дұрыстығы мен жеткіліктігі,
толықтығы мен анықтығы, еңбек өнімділігінің сәйкестігі, таңдалған
бақылау әдісінің үнемділігі, өлшеуді жүргізу мен ұйымдастыру
бойынша еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуүшін нұсқаулардың болуы,
терминологияның, атаулардың және физикалық шамалардың белгілену
дұрыстығы;
- жабдық ведомосі- сипаттамамен қарастырылған ӨҚ белгіленуінің
дұрыстығы;
- технологиялық құжаттардың сипат тізімі- бақылау әдістерінің
сипаттама толықтығына сәйкес келмейтін эксперименттік үрдістерге
технологиялық үрдістердің болуы;
- технологиялық үрдіс пен типтік технологиялық үрдістер картасы-
дәлдік нормаларды бақылау жарамдылығы мен шақтаманаң өзара
үйлесімділігі, сипаттаманаң дұрыстығы, жеткіліктілігі, толықтығы
мен анықтығы, толықтығы мен анықтығы, таңдалған бақылау әдісінің
үнемділігі, өлшеуді жүргізу мен ұйымдастыру бойынша еңбек
қауіпсіздігін қамтамасыз етуүшін нұсқаулардың болуы,
терминологияның, атаулардың және физикалық шамалардың белгілену
дұрыстығы;
- сипаты бойынша технологиялық карталарға ұқсас операциялық және
типтік операциялық карталар тексеріледі.
2Отанымызда конструкторлық құрастыру мен өндіріс бұйым кәсіпорындары
- Locomotiv Leasing ЖШС локомотивтерді құрастыру бойынша зауыты, 10,036
млрд теңге (әзірше Локомотив құрастыру зауыты АҚ болып аталады), 2009
жылда іске асырылды;
- АБК Мақсат ЖШС темір бетон бұйымдарын жасау бойынша зауты, 27,7 млрд
теңге, 2010 жылдың тамыз айында іске асырылды;
- Кровля НС ЖШС сендвич-панельдерді шығару бойынша зауыты, 375 млн
теңге, 2010-2014 жылдардың аумақтық ҚР индустриялдық картасына енгізілген,
және 2010 жылдың бірінші жартыжылдығында іске асырылды.
Астана қаласындағы Локомотив құрастыру зауыты
Отандық локомотивтердің өндірісі Қазақстанның Үдемелі Индустриялық-
Инновациялық Даму Мемлекеттік бағдарламасы аясында жүзеге асырылып
жатыр.Аталмыш локомотивтер General Electric компаниясының заманауи
технологияларымен құрастырылуда және әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті
өнім саналады. Осының нәтижесінде отандық машина құрастыру өнімдеріне басқа
елдердің қызығушылығы артып отыр.Жаңа машиналар сынақтың 19 түрінен
өткізіледі. Оның ішіне электрлік және механикалық сынақ, тұтастай дизель-
генераторлық қондырғының жұмысын тексеру, корпус жіктерінің беріктігі,
сондай-ақ ҚТЖҰК АҚ магистральды жолдарында өткізілетін жол жүру
сынақтары кіреді.Қазіргі заманғы кәсіпорынның конвейерлік жолынан, орташа
есеппен алғанда, айына ТЭ33А маркалы 6-8 жүк тасу локомотивтері
құрастырылып жатыр. Осындай көрсеткішті ұстап тұру мақсатында цех
қызметкерлері 3 аусымда жұмыс істейді, зауытта жұмыс тәулік бойы жүріп
тұрады.
Астанадағы локомотив құрастыру зауыты әлі де 300 локомотивті құрастыруға
АҚШ жабдықтарын пайдаланады.
Қазақстандық кәсіпорын толық қуатында іске қосылғанда, жылына 100 локомотив
құрастырса, онда 600 жұмыс орны ашылады.
3. Өнім сапасын көтерудің теориялық әдістемелік негіздері
Өнім сапасын тұрақты түрде көтерудің мақсаты тұтынушылардың ішкі және
сыртқы талаптарына сәйкес өнімдері жоғары деңгейде болуы керек. Сапаны
тұрақты түрде көтеру фирманың сапа саясатының бөлігі болып табылады. ҚР –
да сапаны көтеру мәселесін шешпей тұтынушылық тауар әлемдік нарықта ғана
емес, сондай – ақ ішкі нарықта да бәсекеге қабілетті бола алмайды. Бәсекеге
қабілеттілікәрқашанда сапа – баға – сервистен кейін тұрады,
республикада баға – сапа – сервис аумағы құрылған. Қазақстанда сапа үшін
атқарылар жұмыстар төмендеді. Сол себептен Қазақстанда тұтынушылық тауар
сапасын көтеру мәселесін шешу сапаны реттеуші заңнамалық базаның және
тауар сапасы жүйесінің құрылуын талап етеді. Отандық тауарлыр сапасына
бақылау жүргізу Қазқстандық кәсіпорындар өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатады. Оның үстіне , соңғы жылдары республикамызға
келіп жатқан және әлі де сапасыз шетелдік өнімдердің саны көбейіп жатыр.
Сондықтан өнім сапасын көтеру мәселесі еліміздің ең басты бағытының бірі
болып отыр.
Сол үшін, яғни отандық өнімдердің сапасын көтеруде келесі негізгі
бағыттарды ұсынамыз:
− Сапа тұтынушы талабына сәйкес екі методикалық әдістемені орындау
керек;
− Кәсіпорын өзінше өз өнімдерінің сапа деңгейін анықтау керек,
халықтың қауіпсіздігі үшін, бәсекені қаматамыз ету үшін,
республикамызға заңдық нормаларды, реттеуші және стандартты
әдістемелерді енгізу қажет;
− Сапа жәй ғана бақыланып қоймау керек, ол тауарлардың бірнеше түрі
бойынша барлық өндірісте қамтамасыз етілуі керек.Өндірістік процесте
қамтамасыз етілмеген тауар сапасын және сапасыз өнімдерді
жарнамалағаны үшін әкімшілік және қылмыстық жаза қолданылуы керек;
− Тауар сапасының төмендігі және оны тез арада жоғарлату жолдарын
іздесдестіру.
Өнім сапасын жоғарлату қоғамдық өндірістерде және жеке кәсіпорындарда
ттиімділікті көтерудің ең маңызды бағыты болып табылады.Өнім сапасын
жоғарлатудағы экономикалық тиімділік келесідей формуламен анықталады:
Тиімділік = сапа сату көлемі шығындар
Өндіріс тиімділігі ол сату көлемінің қысқару кезінде де жғары болуы
мүмкін, ол тек мынадай жағдайда, егер өнім сапасы өте тез қарқынмен өссе
онда сату және шығару көлемінің қарқыны төмен болады. Тәжірбиеде мынадай
әдістеме өндірісте өнім сапасын көтерудегі тиімділікті анықтауда
қолданылмайды.
Өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi, оның маңызы және анықтау әдiстерi
Егемендi ел болып, тәуелсiздiгiмiздi алып нарықтық экономикаға
көшуiмiзге байланысты ел экономикасы түбегейлi өзгерiстерге душар болды.
Әсiресе елiмiздiң экономикалық өмiрiндегi шаруашылық қатынастар жүйесiндегi
терең әрi ауқымды өзгерiстер көрiнiп, еркiн бәсеке, бәсекеқабiлеттiлiк
деген ұғымдар ене бастады. Ал өз кезегiнде ұйымдық-құқықтық формалардың,
яғни, әртүрлi шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң жұмыс жасауы, қызмет
көрсетуi, өнiм өндiруi бәсекеқабiлеттiлiк ұйымдарын одан әрi өрбiте түстi.
Қазiргi кезде көптеген кәсiпорындар үшiн кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгiн
арттыру ең негiзгi мәселе болғандықтан, көпшiлiк тарапынан осы бiр
мәселеге көбiрек назар аударады. Ол сату нарықтары, өткiзу көлемдерi,
қосымша табыс табуты көздейтiн өндiрушiлердiң экономикалық стратегияларының
басты ажырамас құралына айналды. Осыған сәйкес кәсiпорындар әрi шығарылатын
өнiмдердiң бағаларын төмендету арқылы әрi нарықта бар өнiмдерден сапалық
көрсеткiштерi жағынан ерекшеленетiн өнiмдерiн өндiру арқылы бәсекелестердi
ығыстыруға және нарықтағы жағдайларын нығайтуға ұмтылуы қажет.
Бәсеге қабiлеттiлiк ұғымы көпжақты болып, кәсiпорын iс-әрекетiнiң
тауар секiлдi құрамдас бөлiктерiн сондай-ақ оның негiзгi сипаттамалары
болып табылады және өндiрiс технологиясын қамтиды.
Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгi- қатысты өлшем, өйткенi ол сату
уақыты мен нарықта бәсекеге түсетiн ұйымдардың салыстырмалы нәтижелерiнде
көрiнуi мүмкiн.
Кәсiпорынның бәсекеге қабiлеттiлiгi - бұл экономикалық,
ұйымдастырушылық техникалық мүмкiндiктердiң жиынтығы. Ол бәсекелестiк
күрес жағдайында өзiнiң алып отырған нарықтық үлесiн сақтап қалуға немесе
кеңейтуге жеткiлiктi әлеуетi.
Бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң 2 жағы бар. Бұлардың бiреуi, оның элементi
және құраушы бөлiктерi (тауардың жоғарғы сапасы, тауардың қосымша қызметi
т.б.) және нақты жағдайдағы тауар сату мiндеттерiнiң нақты шешiмi (жеке
қабiлеттiлiктерi бар нақты сатып алушы мүмкiндiгi және өзiндiк талғамы
бойынша нарықта бәсекелесушi кәсiпорындардың iшiнен ұнайтынын шешуi,
сатушының жеке қасиеттерi).
Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгiнiң деңгейiне негiзiнен мынандай басты
факторлар әсер етедi:
− өндiрiстiк технологияны жетiлдiру дәрежесi мен ғылыми-техникалық
деңгейi;
− жаңа өнер табулар мен жаңашылдықтарды қолдану;
− қазiргi заманға сай автоматтандырылған өндiрiс құралдарын енгiзу.
Нарықтық қатынастар жағдайында өнiм сапасы оның бәсекеқабiлеттiлiгiнiң
ең маңызды көрсеткiшi болып табылады. Сапасыз тауардың шығуы кәсiпорынға
тура жоғалтуларды, өндiрiске қатыссыз шығындарды, қайта жөндеудi,
материалдар мен шикiзаттарға деген шығындарды алып келедi.
Өнiмнiң бәсекеқабiлеттiлiгi- тұтынушының нақты қажеттiлiктерiн қанағат
тандыру дәрежесi және оны сатып алу мен атқару деңгейi бойынша өнiмнiң
баламалы өнiмдерден айырмашылығы сипаттамаларының жиынтығы. Ал сапа-
бәсекенiң ең маңызды көрсеткiшi, оның нақты реттеушiсi болып табылады.
Сондықтан экономикалық әдебиеттерде тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi және оның
экономикалық, техникалық жағынан басқа тауарлармен салыстырмалылығы
жөнiнде өте көп қарастырылады. Өнiмнiң бәсекеқабiлеттiлiгi нарықтың ерекше
шарттарын қанағаттандыруға жол берумен, тұтынушылық (сапалы және санды)
сипатпен анықталады. Бәсекеге қабiлеттi өнiмдер нарықта өте тез және жеңiл
сатылады. Шын мәнiнде тауар қоғамдық қажеттiлiктi қанағаттандыру деңгейiнде
тексеруге өтедi.Олар тұтынушылардың анықталған тобы арасында дәмi және
артықшылылығы жөнiнен нарыққа шығарылады, сондықтан бәсекеқабiлеттiлiк
деген түсiнiк әрқашанда нақты. Нарық жағдайында тұтынушының қанағаттануы
тауарға деген өзiнiң ерекшелiгiнiң жиынтығы сатып алу мен сату актiсiнде
көрiнедi. Мұндай ерекшелiктiң үйлесуi, өндiрушi мен тұтынушының
мүдделерiнiң сақталуы негiзiнде тауарлар және тұтынушылар талабының
сипаттамасын,сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестiгiн
бәсекенiң жарамдылығы деп атайды.
Өнiмнiң бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына
мүмкiндiк беретiн тұтыну кешенiнiнiң сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге
жарамды өнiм нарықта жеңiл әрi тез сатылады. Әрбiр сатып алушы өзiнiң жеке
мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда,
сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес
келетiн тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген
қанағаттанушылық деңгейiнде жеке – дара көрсеткiштер пiкiр жиынтығын
құрайды, ол тағы да нарықтың пайда болу қарсаңында қалыптасады.
Сонымен, тауарға бәсекенiң жарамдылығын, оның сапалық және құндық
сипаттамасының жиынтығы деп түсiнуге болады. Ол сатып алушының нақтылы
мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етедi және сатып алушы үшiн
тиiмдiлiгi ұқсас тауар бәсекелестер ерекшеленедi.
Бәсекелестiкте жалпы 2 түсiнiктi бөлiп қарастыруға болады:
1. Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгi
2. Тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi
Кәсiпорынның бәсекеқабiлеттiлiгi- бұл кәсiпорынның қаржылық,
өндiрiстiк және еңбек мүмкiндiктерiн тиiмдi пайдалану шеберлiгi арқасында
бәсекеге қабiлеттi өнiмдi шығару мүмкiншiлiгi.
Тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi- бұл тұтынушылар үшiн тиiмдi және
тұтынушылардың нақты қажеттiлiктерiн қанағаттандыруды қамтамасыз ететiн
тауардың сапалы және құндық ерекшелiктерiнiң жиынтығы.
Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн анықтау тәжiрибесi тауар
ерекшелiктерiнiң жиынтығы, тұтыну бағасы бойынша және нақты қажеттiлiктi
қанағаттандыру деңгейi бойынша тауар бәсекемен салыстырмалы талдауда
негiзделедi.
Өнiмнiң бәсекеқабiлеттiлiгi бәсекеқабiлеттiлiк көрсеткiшi арқылы
мөлшерлi болуы мүмкiн.Осы маңызды көрсеткiштi анықтаудың бiрнеше әдiстерi
белгiлi. Олардың ең көп таралуына байланысты тоқталып өтейiк:
Бiрiншi әдiс. Техникаға бәсекенiң жарамдылығын анықтайтын белгiсi- бұл
тауарды тұтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай формуламен анықталады:
Бт=Бс+Шт
Мұндағы: Б –тұтыну бағасы,Б – сатылу бағасы, Ш – бұл өнiмдi
тұтынушылардың шығындары (оның барлық нормативтiк мерзiм iшiндегi қызметi).
Тұтынушылар үшiн барлық шығындар 2 негiзгi категорияға бөлiнедi.
Бiрiншiден, бұл тұрақты шығындар ұзақ уақыт бойы өзiнiң мөлшерiн
өзгертпейтiн, яғни, өнiмнiң сату бағасы. Орнатуға, монтаждауға кеткен
шығындар және т.б. бiруакытта орындалады. Екiншiден, бұл ауыспалы шығындар
өнiмдi пайдалану процесi кезiнде қалыптасады, сонымен бiрге пайдалану
шығындары (энергия, шикiзат, жұмыс күшi ) ағымдағы жөндеу және қызмет
көрсету кезiнде iске асырылады.
Заңды тұлғалар үшiн ауыспалы шығындар көлемiн (Ип ) мына формуламен
анықтаймыз:
Ип = ( ЗП+И рем +И мр + А +Ипр)Тн
Мұндағы: ЗП- қызмет етушi персоналдардың әлеуметтiк қажеттiлiкке
аударымдар мен жылдық еңбекақысы, Ирем – ағымдағы жөндеу және қызмет
көрсетуге кеткен жылдық шығындар, Имр – отынға, энергияға, жанармай,
майланатын және басқа да материалдарға кеткен жылдық шығын, А –
амортизацияның жылдық мөлшерi, И пр – басқа да жылдық шығындар, Тн –
қызметтiң нормативтiк мерзiмi.
Екiншi әдiс. Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн анықтағанда бұл әдiс
екi өлшемдi ескеруi мүмкiн: өнiмнiң өзiндiк құны, тауарды сату және оның
сапалық деңгейi. Сөзсiз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны
өндiруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейi бәсекелес
тауарға қарағанда жоғары болады. Тауар бәсеке сапасының бiрдей деңгейiнде
қайсы тауардың өзiндiк құны төмен болса, сол тауар бәсекеге қабiлеттi
болады. Кәсiпорында тауардың бағасы жоғарылаған болса, бұл жағдайда
кәсiпорын шығарған өнiм сапасының деңгейiне ғана емес, оны өндiруге және
сатуға кеткен шығындарды да ескеру қажет.
Үшiншi әдiс. Бұл әдiс техникалық деңгейiн және сату бағасын есепке ала
отырып, бәсекелестiк тауарларды салыстыруға негiзделген. Бұл әдiске сәйкес
басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткiштерiнiң деңгейi және базалық
үлгiлер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = ККэ + ККт + ККс
Мұндағы: КК- тауар деңгейiнiң кешендi көрсеткiшi; ККэ- эстетико-
эргономикалық деңгейiнiң кешендi көрсеткiшi; ККт- техникалық
деңгейдiң кешендi көрсеткiшi; ККс- көрсеткiш кешенiнiң сенiмдiлiгi.
Екiншi кезеңде бәсекеқабiлеттiлiк көрсеткiште тауардың және үлгiнiң
салыстырмалылығы анықталады:
Пкi = КПi Цi Пкб = КПб Цб
Мұндағы: Пкi, Пкб – тауар-эталон және үлгiнiң салыстырмалылығының
бәсекеқабiлеттiлiк көрсеткiшi; КПi, КПб- тауар-эталон және сапа
деңгейiнiң кешендi көрсеткiшiнiң салыстырмалы үлгiсi; Цi, Цб- тауар-
эталон және үлгiнiң сату бағасы.
Егер Пкi Пкб болса, онда салыстырылатын тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi
жоғары болады, егер Пкi Пкб болса, онда төмен бәсекеқабiлеттiлiк болады,
ал егер де Пкi = Пкб яғни тең болса, онда бәсекелестiк бiрдей болады. Бұл
әдiстiң бiр кемшiлiгi салыстырылатын тауардың тұтыну бағасын емес, сату
бағасын ескередi, яғни тауардың пайдалану кезiнде қаншалықты сапалы екенiн
ескермейдi.
Төртiншi әдiс. Бұл әдiсте бәсекеқабiлеттiлiк деңгейi қалай
техникалық, солай экономикалық параметрге салыстыру негiзде анықталады.
Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары
деңгейде қызықтыратындарды таңдайды. Содан кейiн олардың әрқайсысының
техникалық параметрi, индексi есептеледi, соның негiзiнде әр салыстырылған
өнiм бойынша жинақталған параметрлер индексi (Imn) анықталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz