Фискалдық саясаттың нұсқалары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының орта мерзімдік фискалдық саясаты

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Фискалдық саясаттың мәні мен рөлі.
1.1 Фискалдық саясат түсінігі, экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Фискалдық саясаттың кейнстік және монетарлық көзқарастары ... ...8
1.3 Экономикалық өсу процесіндегі фискалдық-салықтық
қатынастардың теориялық - әдістемелік
аспектілері ... ... ... ... ... ... 11

ІІ ҚР орта мерзімдік фискалдық саясатты жүзеге асыруының
ерекшеліктері.
2.1 ҚР фискалдық саясатының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
2.2 Салық жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .20
2.3 ҚР орта мерзімдік фискалды механизмді жүргізудің жолдары ... ... 26

ІІІ Салық салу механизмін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .35

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .40

Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 42

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі фискалдық саясатқа деген көзқарастарды
жүйелендіру, мемлекет баскаруының барлық деңгейіндегі (макро және микро
деңгейде) экономикалық жүйедегі фискалдық саясаттың орнын негіздеу,
фискалдық саясаттың мәні туралы кешенді сипаттама қалыптастыру және осы
саясатты әлеуметтік саламен байланыстыру факторларынын анықтау қажеттілігі.
Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруына тиімді ықпал
ететін негізгі элементтерінің бірі болып мемлекеттің фискалдық саясаты
саналады.
Курсытық жұмысты жазу мақсаты елімізде болып жатқан экономикалық
өзгерістер, оны нарық механизмімен тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына
теңестіру барысындағы ғылыми теория мен практиканың алдында тұрған
мәселелеріне тұрақты экономикалық категория мен олардың үкіметтің
макроэкономикалық шешімдерін қабылдау барысындағы қажетті құрамдас бөлігі
ретіндегі тиімділігін арттыру.
Курстық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылған:
- фискалдық саясаттың мәні мен рөлін қарастыру;
- ҚР орта мерзімдік фискалдық саясатты жүзеге асыруының ерекшеліктері;
- салық салу механизмін жетілдіру.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі салық төлемдерін алу, қоғамдық
тауарларды өндіру кезінде ресурстарды орналастыру, оларды бөлу, ақша
қаражаттарының трансферттік ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу және
қайта бөлу.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын еліміздің дамуының
әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің
нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолдануына
фискалдық саясат толық сипаттама береді.
Фискалдық саясат экономикалық саясаттың негізгі құрамдас бөлігі және
мемлекет міндеттемелері мен қызметтерін жүзеге асыруы үшін қаржы
төңірегінде жүргізетін мақсатты бағытталған шаралар жинағы болғандыктан
қаржы жүйесін нығайту, яғни бюджетті қажеттілікке байланысты толықтыру және
бюджетке келіп түскен түсімдерді әділетті қайта бөлу - экономикалық өсудің
тұрақтылығына қажетті жағдайлар жасау қажет. Нарықтық экономикада бюджеттің
кірісі салык жүйесінің құрылымына тікелей байланысты. Жалпы алғанда, салык
жүйесі еңбек ақы төлеу, табыс, пайда, капитал және басқа да құндық
көрсеткіштердің негізінен тұратындықтан, мемлекеттік бюджетті
қалыптастырудағы салықтың рөлін анықтау қажет.
Қазіргі ғылыми-экономикалық еңбектерде фискалдық саясатты жүзеге асыру
механизмін зерттеудің тұжырымдамасы толык өнделмеген.
Әлеуметтік салаға әсер ететін фискалдық саясаттың механизмін кешенді
қалыптастырудың теориялық және практикалық сұрактарын жүйелік өндеудің
еліміздің экономикасы үшін маңызы зор, себебі ол еліміздің
субъектілерінің дамуының әлеуметтік-экономикалык теңсіздігін
жоюға, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс-деңгейін көтеругс әсер етеді.
Жоғарыда аталған жағдайға байланысты, Қазакстанда фискалдық саясатты
жүзеге асыру механизмін зерттеу толық жетілмегендіктен және оның қазіргі
талаптардың баламасына сәйксс келмеуі, осы мәселені ғылыми ізденістіруді
талап етеді.

І Фискалдық саясаттың мәні мен рөлі
1.1 Фискалдық саясат түсінігі, экономикалық мәні

Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің үдерісін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, өңірлердің үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға
аса зерек өндірістік емес сфераның жай- күйі де осындай тәртіппен
реттеледі.
Мультипликаторлардың іс-әрекеттерінің жоғарыда баяндалған
мүмкіндіктері ескере отырылып экономикалық циклдың сипатына қарай
дискредициялық фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау
кезінде мыналарды қарастыратын ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі:
1) мемлекет шығыстарының көбеюі;
2) салықтардың төмендеуі;
3) мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәтижесін ескере отырып
фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі;
Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік
фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:
1) мемлекеттік шығыстарының азаюы;
2) салықтардың көбеюі;
3) бұл бағыттардың үйлесуі;
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы
тиіс.
Дискредициялық емес фискалдық саясат акцентті рыноктық өзін-өзі
реттеуге қоя отырып, мемлекеттің қаржы үдерістеріне аз араласуын қажет
етеді.
Дискредициялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктерме
тұрақтандырғыштардың (кіріктірме тұрақтылық) механизмі негізінде іс-әрекет
етеді. Бұл жағдайда экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық
алынымдарының сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді:
өрлеу кезінде сұранымды шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты
түрде экономикалық өсуді тежейді; құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық
өндірістің азаюын жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді. 19.1.
сызбада мемлекеттің шығыстары мөлшерінің (G сызығы) тұрақтылық жағдайы
кезіндегі бұл өзгерістер (Т сызығы) көрсетілген.

20.1 сызба. Т

G+T
артық G
тапшылық

0

Q1 Q2
Q3 ТҰӨ

Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі
бюджет тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы
өрлеу фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда
болады, бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары
деңгейі инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға
ынталандыратын бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.
Практикада тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1) фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы
(уақыттың кешеуілдеуі);
2) ығыстыру әсерінің іс-әрекеті, бұл ақша рыногінде пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байлынысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді;
3) сұранымды ынталандыру жиынтығы ұсынымға әсер етеді, бұл
бағалардың инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың
көбею әсерін төмендетеді;
4) ашық экономикада ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың элементі
ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары өзгерістерінің
ықпалын басынан кешіреді.
Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда
айтылған факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік
тауарлар мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің
негіз қалаушы факторы ретінде бөліп көрсетеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік туғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына
ықпал етеді, мемлекеттік сатып алудың көлемін кеңейтеді, кредиттің құнын
реттейді. Кейнс шаралары салықтарды төмендетуді, шығыстарды көбейтуді,
инвестицияларды ынталандыруды (пайыз мөлшерлемелерін төмендетудің
көмегімен) қажет етеді.

1.2 Фискалдық саясаттың кейнстік және монетарлық көзқарастары

Монетаризмнің кейнс және неокейнс теорияларынан айырмашылығы ол
ақша айналысын экономикалық үдерістерді реттеудің басты құралы деп
мойындайды. Бұл орайда рыноктар-бәсекелесті болады және макроэкономикалық
тұрақтылықтың жоғары дәрежесін қамтамасыз етеді деп болжаланады.
Экономиканың жұмыс істеуіне мемлекеттің араласуын азайту жөнінде курс
жүргізіледі. Ақша экономикалық үдерістерді жанама реттеудің шешуші факторы
ретінде қаралады. Айырбастың теңдеуіне салынған қағидат пайдаланылады:
MxV ( PxQ
Теңдеудің сол жақ бөлігінде сатып алушылардың өндірілген
игіліктердің көлемін сатып алуға жұмсалатын шығыстардың жалпы саны
көрсетіледі, ал оң жағындағы бөлігінде бұл көлемді сатушылардың түсім-
ақшасы көрсетіледі.
Монетаристердің тұрақтандыру бағдарламалары мыналарды
кіріктіреді:
1) бюджет тапшылығын қысқарту (мемлекеттік инвестицияларды,
әлеуметтік шығыстарды, субсидияларды секвестрлеу, мемлекеттік сектордың
қызметтер көрсету бағасын арттыру, салықтарды көбейту);
2) тұтыну сұранымын қусыруға бағытталған жалақының өсуін шектеу;
3) шектеулі кредит-ақша саясаты, ақша эмиссиясына және Орталық
банктегі мемлекеттік заемдарға лимит енгізу, банк пайызының мөлшерлемесін
көбейту;
4) бағаға және экспорт-импорт операцияларына бақылауды әлсірету,
экономиканың экпорттық секторына ресурстардың қайта құйылымын көтермелеу;
5) төлем балансын сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін
девальвациялау;
Бірақ бұл үшін мына шарттарды орындау қажет:
1) ақша массасына бағалардың жоғары икемділігі;
2) дүниежүзілік бағалардың қозғалысына ішкі бағалардың жеткілікті
икемділігі;
3) бағалардың қозғалысына тауарларды өндірудің (ұсынудың) жоғары
икемділігі.
4) экономикалық ресурстардың едәуір өзара алмасушылығы (ұсынымның
өзгергіштігімен байланысты).
Стагфляцияны (құлдыраушылықты) жеңу үшін ұсыным экономикасының
жақтаушалары ұсынған шаралар жарамды. Тұжырымдаманың мәнісі - өндіріс
шығындарын төмендету жөніндегі қаржы және ақша саясаты шараларының кешені
есебінен ұсынымға нысаналы ықпал ету, бұл рынок субъектілерінің инфляциялық
болжамдарын төмендетуге жеткізеді. Ұсынымды ынталандыру жөніндегі шаралар
мыналарды қамтиды:
1) өндіріс шығындарына қосылатын салықтарды қысқарту;
2) еңбекке ақы төлеуге жұмсалатын шығындарды тежеу (еңбек
өнімділігінің өсу қарқынын оған ақы төлеудің өсу қарқынынан озық жүруі);
3) өндіріс ауқымын арттыру жөніндегі ұйымдық-техникалық
сипаттағы шаралар(жабдықтың тиелімін, оның жұмысының ауысымдылығын арттыру,
бос тұрып қалуларды азайту, өндірістің ырғақтылығына жету);
4) өндірісті техникалық жағынан жетілдіру жөніндегі инновациялық
бағдарламаларды енгізу.
Бұл бағытта заңдылыққа сәйкес Филлипс қисық сызығы бойынша
анықталғандай тұрақтандыруға және инфляцияны төмендетуге жұмыссыздықтың
өсуі есебінен жетуге болмайды.
ХХ ғасырдың аяғында жаңа теория – тұрақты даму теориясы
қалыптасты, онда қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық
және қаржылық үдерістер түсіндіріледі, күрделі шаруашылық жүйелердің
тұрақты эволюциялық дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.
Тұрақты даму теориясында тұрақты жұмыс істейтін жүйелерді –
төменгі шаруашылық жүргізуші субъектіден ұлттық экономика мен бірнеше елдің
экономикалық одағына дейінгі жүйелерді дағдарысты құбылысқа алып келетін
себептер айшықталады.
Бір жағынан, дағдарыстық құбылыстардың терең себептерін және
екінші жағынан, өндірістің құлдырауына қарсы іс-әрекет ету механизмдерін
анықтау тұрақты дағдарыссыз дамудың негізгі қағидаттарын айырып, ажыратады,
оларды қолдану келеңсіз факторлардың әсерін айтарлықтай төмендетуге және
тіпті экономикалық жағдайдың жалпы дүниежүзілік нашарлау кездерінде де
экономикалық өсуді қолдап отыруға мүмкіндік береді.
Бұл теория мына қағидаттарға негізделген.
1. Кез келген ауқымдағы күрделі экономикалық жүйелердің өздігінен
дамуының мәнін қамтып көрсететін эволюциялық қағидаты. Бұл осы теориядағы
өзекті қағидат.
2. Экономикалық мүдделерді үйлестіру қағидаты қалыптасқан тепе -
теңдікті тұрақсыздандыратын сан алуан факторлардың үздіксіз өзара іс-
қимылының күрделі жағдайларында өзара іс-әрекет ететін тараптар
мүдделерінің балансын сақтауды қажет етеді.
3. Эволюциялық қағидатының логикалық дамуы мен оны нақтылау
ретіндегі әртараптандыру қағидаты. Әртараптандыру термині кең мағынада
экономикалық жүйенің құрамды бөліктерінің әр алуан түрлерінің ,
тұрпаттарының жиынтығы, құрылымдық нысандардың әр түрлілігі, функционалдық
әртараптандыру ретінде пайдаланылады.
4. Экономикалық жүйедегі оның дамуына қарай иерархиялық саралау
қағидаты. Орташа деңгейді бөліп көрсетуді қажет етеді.

1.3 Экономикалық өсу процесіндегі фискалдық-салықтық
қатынастардың теориялық - әдістемелік аспектілері

Қоғамның экономикалық өсу процесіндегі фискалдық саясаттың
экономикалық мәні мен рөлі бюджетке келіп түсетін экономика субъектілерінің
міндетті ақшалай төлемдеріне сапалы сипаттама беруте, жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)
мен ұлттық табысты (ҰТ) орталықтандырылған қаржыны бөлудің құрамдас бөлігі
ретінде салық салуды ұйымдастырудың әдістемелік негізін анықтауға,
практикада жинақ пен инвестицияны, өндіріс пен тұтынуды мемлекеттік
реттеудің салықтық құралдар жүйесінің өзара байланысын өңдеуіне мүмкіндік
береді.
Фискалдық саясат - үкіметтің халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен
инфляцияға қарсы жалпы ұлттық өнім алуына бағытталған саттық салу,
мемлекеттік бюджет, мемлекеттік шығындар туралы саясаты.
Мемлекеттің экономиканы реттеудегі құралы ретіндегі
фискалдық саясаттың түсінігі Дж. М. Кейнс пен кейнсиандықтардың атымен өте
тығыз байланыста (Р.Харрод, Э. Хансен, А.Пнгу және т.б.).
Фискалдық саясат фискалдық механизм аркылы жүзегс асырылады. Фискалдық
механизм - салық қатынастарын бөлу мен қайта бөлуді жүзеге асыру процесінің
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсер ететін әдістердің,
құралдардың және формаларының жиынтығы.
Кейнсиандық теорияның өкілдері фискалдық саясатты экономикалық
жағдайлардың өзгеруіне олардың сезіну механизміне байланысты дискреционды
және автоматты (кіріктірме тұрақтандырғыш саясаты) фискалдық саясат деп
бөледі. Дискреционды фискалдық саясат - үкіметтің мемлекет шығындары мен
салықтарды саналы баскаруы.
Экономикалық өрлеу кезеңінде, жеке шығындардың көлемі артқан жағдайда,
үкімет тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алуды қысқартатынын
білеміз. Мемлекет шығынын қысқарту, ЖІӨ-нің көлемін бірнеше есе азайтады.
Сондықтан да мемлекет өндірістің құлдырауы кезінде шығынды арттыра отырып
және экономикалық өрлеу уакытында оларды қысқарта отырып, экономикалық
дағдарысты жеңілдетеді, ұлттық өндіріс көлемінің бірқалыпты артуына қол
жеткізсді.
Дискреционды фискалдық саясат сондай-ақ салық ставкасының өзгеруін де
болжайды. Салыктарды төмендету тұтыну шығындарының өсуіне, яғни өндіріс
көлемінің бір қалыпқа келуіне және жиынтық шығынның (жалпы ішкі өнімнің)
артуына әссрін тигізеді. Сайып келгенде, салық өзгерістерінің де
мультипликаторлық әсері бар. Мемлекет шығындарының өзгеруіне қарағанда,
салық өзгерістері жиынтық шығынға, оған сәйкес ұлттық өнімнің көлеміне
айтарлықтай әсерін тигізбейді. Бұл салықтардың өсуінің орның жартылай
жиынтық шығындарды қысқартумен, жартылай жинақты азайтумен толтырады, ал
мемлекеттік сатып алудың өзгеруі тек жиынтық шығынға ғана әсерін тигізсді.
Міне, сондықтан да, салық мультипликаторы мемлекет шығынының
мультипликаторына қарағанда әлдеқайда кіші. Бұл айырмашылықтар фискалдық
саясаттың керекті құрамын талдау кезінде анықтаушы рөл аткарады. Егерде ол
экономикаға мемлекеттік секторды кеңейтуте бағытталған болса, онда
циклдік құлдырауды игеру үшін мемлекеттік шығын арттырылады (күшті
ынталандырушы әсер береді), ал инфляцияның көтерілуіне кедергі болуы үшін
салықтарды көтереді. (салыстырмалы жеңіл шектелген шара болып саналады).
Салық бұл мемлекет заң жүзіндс белгілеген, шаруашылық субъектілері мен
жеке тұлғаларға белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарылмайтын және қайта
өтелмейтін түрдегі бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Салық салу
- мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасында ақшалай табысты бөлу әдісі.
Экономикалық ілімдер арасындағы салықтар жайлы сұрактардың алатын орны
тек казіргі кездегі экономика ғылымдарының классиктері арасында ғана емес,
бұрынғы классиктердің, яғни А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс, С.Вобаи,
Ж.Монтескье, Ж.Сисмонди, Ф.Нитти және т.б. арасында елеулі болған. Олар
салықтар арқылы мемлекеттің табысы мен шығысына сипаттамалар берген,
олардың пайда болу көздеріне, мүліктер мен табыс айналымының әдістері мен
формаларына, саяси билікті қамтамасыз етуімсн байланысты қаржылай - бюджет
байланыстарының шектелуіне көптеген ойлар мен жобалар ұсынған (сурет 1).
Практикада мемлекеттік сатып алу мен салык деңгейі, үкімет сәйкесінше
шешімдерді қабылдамаған жағдайда да өзгеруі мүмкін. Мұны Дж. М. Кейнс
автоматты фискалдық саясатты анықтайтын кіріктірме тұрақтылықтың барымен
түсіндіреді. Кіріктірме тұрақтылық өзін-өзі реттсу режимінде әрекет ететін
және экономикалық жағдайдың өзгерістеріне автоматты түрде икемделетін
механизмдерге негізделген. Индустриалды елдерде тұрактандырғыш ретінде
салық салудың прогрессивті жүйесі, мемлекет трансферттерінің жүйесі, атап
айтқанда жұмыссыздық бойынша қамсыздандыру мен пайдаға қатысу жүйелері
саналады.
Жұмыссыздық пен әлеуметтік төлемдер бойынша жәрдемақы жүйесі автоматты
түрде циклге қарсы әсерін тигізеді. Мәселен, жұмыспен қамтылу деңгейінің
артуы, салықтың өсуіне әкеледі, ал бұлардың есебінен жұмыссыздарға
берілетін жәрдемақы тіркеледі. Экономика заңдылығына байланысты өндірістің
құлдырау кезінде жұмыссыздар саны артады, ал ол жиынтық сұранысгы
төмендетеді. Бірақта мұнымсн бірге жұмыссыздарға берілетін жәрдемақы
төлемінің сомасы да артады. Мұндай прогресс тұтынуды қолдайды, сұраныстың
гөмендеуін баяулатады және дағдарыстың артуына кері әсерін тигізеді.
Сонымен қатар, мұндай автоматты режимде әлеуметтік төлемдер. табысты
индекстеу жүйелері де қолданылады.
Жоғарыда айтылған кейнсиандық теорияның көзқарасын қорыта келе
фискалдық саясаттың мәніне былайынан сипаттама беруге болады:
Фискалдық дамудың мәні экономиканың тұрақты дамуын, жұмыспен қамтуды
арттыруды және инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ету мақсатында жиынтық
сұранысты салықтармен, трансферттермен және үкіметтің сатып алуын айла-
шарғылап басқаруынан тұрады.

Сурет 1 – Салық салу тұжырымдамасы.

Фискалдық саясат шығарылатын өнім көлемі мен табыстың деңгейіне әсер
етеді және экономиканы тұрақтандыру үшін де қолданылады. Бірақ та
американдық экономистердің көзқарастары бойынша фискалдық саясат ЖІӨ
деңгейін толық тұрақтандыра алмайды, себебі салық ставкаларына немесе шығын
деңгейіне қандай өзгерістер енгізу қажеттілігінің айқынсыздығында және бұл
өзгерістердің бәрі ЖІӨ-не әсерін, тек арада белгілі бір уақыт өткеннен соң
ғана көрсетеді.
Қазіргі жағдайдағы фискалдық саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын
пайдаланудың негізгі бағыттарын қаржыландыру әдістерінің және қазынаны
толтырудың негізгі көздерін анықтайды.
Ары қарай фискалдық саясаттың экономиканы рсттеуін тікелей және
жанама қаржылық тәсілдерге бөліп қарастырдым. Тікелей тәсілдерге ол
бюджеттік реттеу әдістерін, атап айтқанда: ұдайы өндірісті арттыру
шығындарын, мемлекеттің өндіргіш емес шығындарын, инфрақұрылымның дамуын,
құрылымлық саясатты жүргізуін және тағы да басқаларын жатқызады. Жанама
тәсілдер мемлекеттің тұтыну сұранысының мөлшеріне, көрсетілетін қызметтер
мен тауар өндірушілердің қаржылық мүмкіншіліктеріне көмектесуіне
бағытталған. Фискалдық саясат мәнінің осылайша талқылануы мемлекеттің
экономикалық қаржылық және фискалдық саясатын ұқсастыру мәніне алып келеді.
Фискалдық саясаттың мәніне деген әртүрлі көзқарастарды қорыта келе,
Фискалдық саясат — мемлекеттің алдында тұрған стратегиялық міндеттерді
шешу үшін үкіметпен қабылданатын мемлекеттік шығындар мен салық салу
шараларының жиынтығы деп түсінуге болады.

ІІ ҚР орта мерзімдік фискалдық саясаты жүзеге асыруының
ерекшеліктері
2.1 ҚР фискалдық саясатының қалыптасуы
Фискалдық саясаттың нұсқалары

Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің үдерісін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, өңірлердің үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға
аса зерек өндірістік емес сфераның жай- күйі де осындай тәртіппен
реттеледі.
Монетаризмнің кейнс және неокейнс теорияларынан айырмашылығы ол
ақша айналысын экономикалық үдерістерді реттеудің басты құралы деп
мойындайды. Бұл орайда рыноктар-бәсекелесті болады және макроэкономикалық
тұрақтылықтың жоғары дәрежесін қамтамасыз етеді деп болжаланады.
Экономиканың жұмыс істеуіне мемлекеттің араласуын азайту жөнінде курс
жүргізіледі. Ақша экономикалық үдерістерді жанама реттеудің шешуші факторы
ретінде қаралады. Айырбастың теңдеуіне салынған қағидат пайдаланылады:
MxV ( PxQ
Теңдеудің сол жақ бөлігінде сатып алушылардың өндірілген
игіліктердің көлемін сатып алуға жұмсалатын шығыстардың жалпы саны
көрсетіледі, ал оң жағындағы бөлігінде бұл көлемді сатушылардың түсім-
ақшасы көрсетіледі.
Монетаристердің тұрақтандыру бағдарламалары мыналарды
кіріктіреді:
1) бюджет тапшылығын қысқарту (мемлекеттік инвестицияларды,
әлеуметтік шығыстарды, субсидияларды секвестрлеу, мемлекеттік сектордың
қызметтер көрсету бағасын арттыру, салықтарды көбейту);
2) тұтыну сұранымын қусыруға бағытталған жалақының өсуін шектеу;
3) шектеулі кредит-ақша саясаты, ақша эмиссиясына және Орталық
банктегі мемлекеттік заемдарға лимит енгізу, банк пайызының мөлшерлемесін
көбейту;
4) бағаға және экспорт-импорт операцияларына бақылауды әлсірету,
экономиканың экпорттық секторына ресурстардың қайта құйылымын көтермелеу;
5) төлем балансын сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін
девальвациялау;
Бірақ бұл үшін мына шарттарды орындау қажет:
1) ақша массасына бағалардың жоғары икемділігі;
2) дүниежүзілік бағалардың қозғалысына ішкі бағалардың жеткілікті
икемділігі;
3) бағалардың қозғалысына тауарларды өндірудің (ұсынудың) жоғары
икемділігі.
4) экономикалық ресурстардың едәуір өзара алмасушылығы (ұсынымның
өзгергіштігімен байланысты).
Стагфляцияны**(құлдыраушылықты) жеңу үшін ұсыным экономикасының
жақтаушалары ұсынған шаралар жарамды. Тұжырымдаманың мәнісі - өндіріс
шығындарын төмендету жөніндегі қаржы және ақша саясаты шараларының кешені
есебінен ұсынымға нысаналы ықпал ету, бұл рынок субъектілерінің инфляциялық
болжамдарын төмендетуге жеткізеді. Ұсынымды ынталандыру жөніндегі шаралар
мыналарды қамтиды:
1) өндіріс шығындарына қосылатын салықтарды қысқарту;
2) еңбекке ақы төлеуге жұмсалатын шығындарды тежеу (еңбек
өнімділігінің өсу қарқынын оған ақы төлеудің өсу қарқынынан озық жүруі);
3) өндіріс ауқымын арттыру жөніндегі ұйымдық-техникалық
сипаттағы шаралар(жабдықтың тиелімін, оның жұмысының ауысымдылығын арттыру,
бос тұрып қалуларды азайту, өндірістің ырғақтылығына жету);
4) өндірісті техникалық жағынан жетілдіру жөніндегі инновациялық
бағдарламаларды енгізу.
Бұл бағытта заңдылыққа сәйкес Филлипс қисық сызығы бойынша
анықталғандай тұрақтандыруға және инфляцияны төмендетуге жұмыссыздықтың
өсуі есебінен жетуге болмайды.
ХХ ғасырдың аяғында жаңа теория – тұрақты даму теориясы
қалыптасты, онда қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық
және қаржылық үдерістер түсіндіріледі, күрделі шаруашылық жүйелердің
тұрақты эволюциялық дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.
Тұрақты даму теориясында тұрақты жұмыс істейтін жүйелерді –
төменгі шаруашылық жүргізуші субъектіден ұлттық экономика мен бірнеше елдің
экономикалық одағына дейінгі жүйелерді дағдарысты құбылысқа алып келетін
себептер айшықталады.
Бір жағынан, дағдарыстық құбылыстардың терең себептерін және
екінші жағынан, өндірістің құлдырауына қарсы іс-әрекет ету механизмдерін
анықтау тұрақты дағдарыссыз дамудың негізгі қағидаттарын айырып, ажыратады,
оларды қолдану келеңсіз факторлардың әсерін айтарлықтай төмендетуге және
тіпті экономикалық жағдайдың жалпы дүниежүзілік нашарлау кездерінде де
экономикалық өсуді қолдап отыруға мүмкіндік береді.
Бұл теория мына қағидаттарға негізделген.
1. Кез келген ауқымдағы күрделі экономикалық жүйелердің өздігінен
дамуының мәнін қамтып көрсететін эволюциялық қағидаты. Бұл осы теориядағы
өзекті қағидат.
2. Экономикалық мүдделерді үйлестіру қағидаты қалыптасқан тепе -
теңдікті тұрақсыздандыратын сан алуан факторлардың үздіксіз өзара іс-
қимылының күрделі жағдайларында өзара іс-әрекет ететін тараптар
мүдделерінің балансын сақтауды қажет етеді.
3. Эволюциялық қағидатының логикалық дамуы мен оны нақтылау
ретіндегі әртараптандыру қағидаты. Әртараптандыру термині кең мағынада
экономикалық жүйенің құрамды бөліктерінің әр алуан түрлерінің ,
тұрпаттарының жиынтығы, құрылымдық нысандардың әр түрлілігі, функционалдық
әртараптандыру ретінде пайдаланылады.
4. Экономикалық жүйедегі оның дамуына қарай иерархиялық саралау
қағидаты. Орташа деңгейді бөліп көрсетуді қажет етеді.
Мультипликаторлардың іс-әрекеттерінің жоғарыда баяндалған
мүмкіндіктері ескере отырылып экономикалық циклдың сипатына қарай
дискредициялық фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау
кезінде мыналарды қарастыратын ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі:
1) мемлекет шығыстарының көбеюі;
2) салықтардың төмендеуі;
3) мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәижесін ескере отырып
фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі;
Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік
фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:
1) мемлекеттік шығыстарының азаюы;
2) салықтардың көбеюі;
3) бұл бағыттардың үйлесуі;
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы
тиіс.
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі
бюджет тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы
өрлеу фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда
болады, бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары
деңгейі инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға
ынталандыратын бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.
Практикада тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1) фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы
(уақыттың кешеуілдеуі);
2) ығыстыру әсерінің іс-әрекеті, бұл ақша рыногінде пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байлынысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді;
3) сұранымды ынталандыру жиынтығы ұсынымға әсер етеді, бұл
бағалардың инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың
көбею әсерін төмендетеді;
4) ашық экономикада ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың элементі
ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары өзгерістерінің
ықпалын басынан кешіреді.
Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда
айтылған факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік
тауарлар мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің
негіз қалаушы факторы ретінде бөліп көрсетеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік туғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына
ықпал етеді, мемлекеттік сатып алудың көлемін кеңейтеді, кредиттің құнын
реттейді. Кейнс шаралары салықтарды төмендетуді, шығыстарды көбейтуді,
инвестицияларды ынталандыруды (пайыз мөлшерлемелерін төмендетудің
көмегімен) қажет етеді.

2.2 Салық жүйесін талдау

Бүгінгі күн Қазақстан республикасының салық жүйесін нығайту және
реформалау кезеңі болып табылады. Тікелей салықтарды төлеу барысында
мемлекет пен салық төлеушілер тікелей байланысқа түсетіндіктен және
жергілікті бюджеттің негізін осы салықтар құратындықтан, салық жүйесіндегі
осылардың алатын рөлі зор. Тікелей салықтардың құрамына: әлеуметтік
салықтар. жеке тұлғалардың табысына салынатын салықтар және т.б. жатады.
Қазақстандағы барлық әрекет ететін салықтардың ішіндегі ең жасы
болып - әлеуметтік салық есептеледі. Біздің елімізде бұл салық 1999 жылдан
бастап, соған дейінгі әрекет еткен сақтандыру жарналарының мынадай
әлеуметтік, яғни зейнетақьның, мемлекеттің әлеуметтік сақтандырудың,
міндетті медициналық сақтандырудың, халықты жұмыспен қамту қорларының
орнына қабылданған.

1. материалдық өндіріспен айналысатын халықтың табысы;
2. қоғамдық сектордағы халықтың салығы;
3. кәсіпорынның табыс салығы;
4. қоғамдық қор шығыны:
5. кәсіпорын мен инвестицияны бюджеттен қаржыландыру;
6. ерекше салықтар.

Сурет 2 - Мемлекеттің фискалдық саясаты

Еліміздің салық жүйесінде орын алып отырған әлеуметтік салык, компания
иелерінің өз қызметтерінің жалакы мөлшерін көбейтуін ынталандырудың орнына,
керісінше бұл салықтан қалай құтылуды ойластыруда. Қазіргі танда
кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалакысына екі түрлі:
табыс салығы және әлеуметтік салық салынады. Мәселенің жайын жалақыны
төлейтін занды тұлғалар жағынан қарайтын болсақ, онда жалақыны үйлестіру
барысында, кәсіпорындардың қосымша қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы
қоры неғұрлым көбейген сайын, кәсіпорындар әлеуметтік салықты соғұрлым көп
төлейді. Бұл кәсіпорындар иелері жұмысшылардың еңбек акысын көтеруге
мүдделі еместігін көрсетеді. Кәсіпорындар жалақы мөлшерін көбейткен күннің
өзінде, әртүрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін азайтуға тырысада.
Сондықтан да, еліміздің салық жүйесінің алдында, азаматтардың орташа жалақы
мөлшерін көтеру және ол үшін кәсіпорындарды ынталандыру жолдары
қарастырылуда.
Осы жердегі мәселе, әлеуметтік салық ставкасының жоғарылығында ғана
емес, сонымен қатар бұл салық салынатын базада да болып отыр. Дамыған
мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4-12% аралығында болып, оны
тек компаниялардың өздері ғана емес, жалакы алушылармен бөлісіп төлейді.
Мәселен, Ұлыбританияда жұмыс істеушілер әлеуметтік салықты мынадай
ставкамен төлейді (кесте 2).
Қазақстанның жалакы алушы азаматтары әлеуметтік салықтың
ауыртпалығынан құтылғанымен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауыртпалық
жүктеліп отыр.

Кесте 2 - Ұлыбританияның әлеуметтік салық ставкасының мөлшері
Апталык табысы Ставка, пайыз
66 фунтка дейін 0
66-дан 500 фунтка дейін 10
Мемлекеттік зейнетақы 8,4
жүйесіне қатысушы тұлғалар

Себебі жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда компаниялар
пайдасының 40-70% құрайды, ал бұған дейін әлеуметтік салық ставкасы 26%-ды
кұраған болса, кәсіпорындар өз пайдасының 18%-на дейінгі мөлшерін
мемлекетке әлеуметтік салық түрінде төлеуге мәжбүр болған.
Осыған байланысты Елбасы өзінің халыққа үндеуінде, Тәуелсіздіктің
бастауында ұзак мерзімдік стратегия мен он жылдық жоспардың ойдағыдай
жүзегсе асырылып жатқанын хабарлай келіп, келесі, 2004 жылғы жоғары билік
органдары жүргізетін іргелі саясат пен халық тұрмысын жақсартудың мәдениет,
білім және жалпы руханият салаларын дәйекті түрде дамытудың негізгі
бағыттарын саралап, баяндап берді.
Солардың ішіндегі ең өзекті мәселе ретінде еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын жедел қарқынмен еселеп арттыру мақсатындағы
әлеуметтік салық пен жеке тұлғалардың табыс салықтарының ставкасы жалакы
деңгейіне байланысты сараланған кемімелі ставканы 2004 жылдың 1-ші
қаңтарынан бастап, әлеуметтік салық 20-7%-ға, жеке табыс салығы 20-5%-ға
дейін төмендетуді және жалакының ен төменгі мөлшерін (6600 теңге) жеке
табыс салығынан мүлдем босату мәселелері өңделуде.
Міне, осы мәселелерді қорыта келе автор әлеуметтік салықты төлеуші
компанияларға жүктелген ауыртпалықты жеңілдету үшін, салық ставкасын
төмендетудің өз көзқарасын ұсынады. Әлеуметтік салық базасы жалақы қоры
болғандықтан, осы салық салынатын жалақы қорының мөлшерін азайту керек,
яғни әлеуметтік салық салынатын жоғарғы жалақы қорын анықтап, тек сол
мөлшерге дейінгі жалакыға әлеуметтік салық салынуы қажет, ал бұл мөлшерден
төмен жалақыға компапиялар жеңілдетілген немесе мүлдем әлеуметтік салық
төлеуден босатылуы кажет.
Қазіргі әрекет етіп отырған тәртіп бойынша. жұмысты ұсынушылар 21%
мөлшерінде әлеуметтік салық, сондай-ақ әрбір жұмысшы 30% жеке табыс
салығын және Зейнетакы корына 10% аударып отыруы қажет. Демек, ай сайынғы
салық ставкасының максималды жиынтығы 61% құраса, сонда қазынаға қанша ақша
келіп түсуі қажет екенін есептейік. Статагенттің мәліметтері бойынша
республикада - 6,7 млн. адам жұмысқа қабілетті екен. Ал 2002 жылғы орташа
еңбек ақы мөлшері шамамен - 27678 теңге құрайды. Еңбек ақы қоры - 142992
млн. теңгеге тең. Сонда ай сайын жұмысты ұсынушы мен жұмысшы 6373582 млн.
теңге салық төлеп отырады екен.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, компаниялардың басым көпшілігі
әлеуметтік салықтан құтылу мақсатында, салық Комитетіне нақты жалақы
қорының мөлшерін толық көрсетпеуде.
Еңбек ақы төлеу қорын заңдастыру туралы сұрағын тиімді шешу үшін автор
мынадай шараларды ұсынады. Жүмысты ұсынушылардың психологиясын және аталмыш
салықтардан басқа олардың басқа да салықтар төлейтінін ескере отырып,
әлеуметтік салықтың минималды ставкасын 17% - 5% дейін төмендету қажет.
Қазіргі таңда біржақты және өтемсіз тәртіптегі қаржы ресурстарын қайта
бөлетін, бюджеттік қаржыландыруды тиімді пайдалану - басты мәселелердің
бірі болып табылады.
Егерде әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ, кез-келген елдің даму
дәрежесі әлеуметтік аяғы қаржыландыру дәрежесіне тікелей байланысты.
Қазіргі заманның өзінде, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.