Мағжан Жұмабаев - педагог ретінде

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

I. Мағжан Жұмабаев – педагог ретінде

1. Мағжан Жұмабаевтың педагогика ғылымының дамуына қосқан үлесі

2. Мағжан Жұмабаевтың өлеңдеріндегі ұстаздық – тәлімгерлік идеялары
1.3 Педагогика оқулығының қазақ педагогикасындағы орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын
сыйлаған, соңғы он бес шақты жылдың көлемінде рухани дамуымызға бірқатар оң
өзгерістер дүниеге келді. Егемен ел болып дүние жүзіне танымал болдық.
Алғашқы асуды алдық. Осы жемісті жетістікке жеткізу үшін Қазақстан
халқының, соның ішінде рухани және материалдық игіліктерін арттыру үшін
атқарылар іс ауқымды. Сондықтан Республика халқының ақыл-ой мәдениетін,
білімін, ұлттық сана-сезімін көтермейінше, ілгері баса алмаймыз. Себебі,
бұл бұрынғы жақсы салт-дәстүр, көне мәдениет, тарих, халықтық педагогика
мен ұлттық тәрбие, тарихи тұлғаларды қалпына келтіру арқылы жүзеге аспақ.
Бұрын жоғалтқан асыл қазыналарымызды қайта таптық және өлгеніміз тіріліп
өшкеніміз жанды. Қоғамның құрылымдық сипаты ғана емес, тұтастай ойлау
жүйесі жаңғырды.
Тәуелсіздік қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған асыл мұраты еді. Ата-
бабаларымыз қанын да, жанын да аямай, қанша арпалысса да жете алмай кеткен
осынау қастерлі мақсатқа біздің ұрпақ ХХ ғасырдың аяғында дау-дамайсыз қол
жеткізді. Тәуелсіздік Алланың берген бас бостандығы. Әлем жұртшылығы
халқымыздың дербес елдігін таныды. Мұның өзі қоғамдағы орнықты саяси ахуал
жағдайында халықтың басым көпшілігінің рухани жаңаруы арқасында жүзеге асуы
мүмкін. Адамдар санасының өзгеру, халықтың басым көпшілігінің әлемдік
өркениет үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсете
отырып, ел Президенті бұл процестің қазіргі таңда қалай жүріп жатқанына да
баға берді. Адамдардың ой-санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан
келмейді, бірақ мемлекет өзгерістер процесін, маңызды ақпаратты халыққа
жеткізу жолымен және де ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған
әлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен, жеделдетуге
қабілетті. Адамдардың жаңа дүниетанымын қалыптасқанша ондаған жылдар қажет
болады - дейді Президент Н.Ә.Назарбаев.
Мағжан Жұмабаевтың мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасатын, маңызын жоймайтын зерттеудің қайнар көзі. Мағжан қазақ халқының
өткен заманындағы зиялылығы мен кемеңгерлігінің өзі жаңа замандағы
жаңғырған қазақ мәдениетінің тарихында асқар шыңға айналды.
Мағжан Жұмабаев туралы Сасықкөл жағасындағы самал өзі естіген жаңалықты
дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Ол ХІХ ғасырдың аяғы
және ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік,
рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік, адамгершілік,
демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған.
Жалпы Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерінің, шығармаларының философиялық,
психологиялық, педагогикалық мүмкіндіктері мен әдебиеттанудағы маңызына
байланыстыШ.Елеукенов, М.Бағыбаева, С.Сеңкібаев, Б.Дәрімбетов, Р.М.Қоянбаев
зерттеулерін жүргізді, т.б. айтуға болады. Сонымен бірге зерттеу
жұмысымызда ғұлама ойшылдар шығармаларындағы дидактикалық ойлардың
психологиялық мүмкіндіктерін зерделеуде П.К.Анохин, Б.С.Блюм, Л.А.Венгер,
В.В.Давыдов, В.П.Зинченко, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, Ж.Пиаже,
кеңестік психолог ғалымдар И.П.Павлов, И.П.Подласый, П.И.Пидкасистый,
С.Эриксон, оқу үрдісі және ондағы оқушы іс-әрекетін зерттеген Д.Б.Эльконин,
В.Оконь, К.Д. Ушинский т.б. еңбектеріне сүйендік.
Тек тәуелсіздік пен егемендік жағдайында ғана ғұлама ойшылдар мен
гуманистер көзқарастары, қазақтың дәстүрлі дүниетанымы туралы бүкпесіз
айтуға, айтып қана қоймай, жүйелі түрде зерттеуге халқымыздың бай рухани
мұрасын игере отырып, ұлттық өзіндік сананы қалыптастыруға, еткен де жеке
тұлғалар болған. Сол себепті мен курстық жұмыста Мағжан Жұмабаевтың
педагогикалық көзқарасы, шығармалары, педагогикадағы ұлттық тәлім-тәрбие
тұрғысында қарастыруды мақсат ете отырып, оның бүкіл мұрасын зерттеу
объектісінің аясында тұтас қамтуға тырыстым. Бүгін біз оның іс-әрекеттерін
құрметпен еске аламыз. Мағжан Жұмабаев есімі екі мәдениеттің Шығыс пен
Батыс келбетінің құрыш құймасын бейнелейді. Бұл күндері Мағжан Жұмабаевтың
ұлттық сана сезімде мәңгі аталатын ұлы тұлғаға айналды. Заман ілгері
жылжып, адамзат санасы неғұрлым биікке иек артқан сайын оның алдындағы
міндеттердің де мәртебесі биіктеп, ауқымы кеңейіп, мәні күрделене түспек.
Халқымыздың ұлттық мақтанышына айналған тұлғаның педагогикалық идеясына
тоқталып, оларды біріктіретін ортақ күш бар екендігін: біріншіден, олардың
бәрі де қазақ еліндегі ағартушылық кемелденген дәуірінің жемістері болатын,
екіншіден, бәрінің де негізгі ой-армандары елін, халқын жетілдіру,
сауаттарын ашу, басқа халықтармен терезесін тең ету еді.
Қазақтың қоғамдық ой алыбы М.Жұмабаев өміріндегі сабақтастық туған
топырақ, кіндік қан тамырымен ұштасып жатыр. Мағжан Жұмабаевтың
шығармаларындағы педагогика және оны оқу-тәрбие үрдісіне ендіру тақырыбы,
шығармалары, педагогикалық идеяларының ұлттық тәлім-тәрбиесі, жан-жақты
түбегейлі зерттелген жоқ. Ұлы педагогтың шығармаларындағы сабақтастық
үндестігін, жас ұрпаққа берер өнегесі, ұлттық тәлім-тәрбиесі мол екендігін
түбегейлі зерттеуді курстық жұмыстыңкөкейкестілігі деп тұжырымдаймын.

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ – ПЕДАГОГ РЕТІНДЕ
1. Мағжан Жұмабаевтың педагогика ғылымының дамуына қосқан үлесі

Жұмабаев Мағжан Бекенұлы (1893-1938) – қазақ әдебиетінің көгіндегі ХХ
ғасырдың басында жарқырай жанған жарық жұлдыздарының бірі, текті ақыны.
Туған жері бұрынғы Ақмола губерниясының Ақмола уезіндегі Полуденовский
болысы (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Булаев ауданы). Әкесі Бекен
(Бекмағанбет) орта дәулетті, өзінің әділдігімен, адамгершілікті парасатымен
ел арасында беделі жоғары адам болған. Соған орай оны бір сайлауда болыс
етіп сайлаған көрінеді. Ауыл мұғалімінен хат танып, сауат ашқан Мағжан 1905
жылы Қызылжардағы медресеге оқуға түсіп, оны жақсы үлгеріммен аяқтайды.
Бірақ бұл оқу білсем, көрсем деп ілгері ұмтылған жас талапты онша
қанағаттандырмайды. Ол оқу іздеп енді Уфаға аттанады. Сонда өзінің білім
беру дәрежесінен Жоғары діни оқу орнымен пара пар Медресе Ғақлияға оқуға
түседі. Медреседе оқып жүргенде, осында оқытушы болып істейтін, татардың
белгілі жазушысы Ғалымжан Ибрагимовтың назарына ілігеді.
Болашақ ақынның зор дарынын таныған Ғалымжан Мағжанды қамқорлығына
алып, оған көп жәрдем көрсетеді. Соның көмегімен Қазан қаласында Мағжанның
Шолпан атты тұңғыш жинағы жарық көреді, соның ақыл кеңесімен Омбыдағы
мұғалімдер семинариясына түседі. Жастайынан орысша оқып, орыс әдебиетінің
мәдениетіне еркін жеткен Мағжан қазақ поэзиясына өзіндік ерекшелігімен,
дарынды болмысымен келеді. Әуелде лапылдап тұрған сезімін, ынтыға үзіліп
тұрған махаббатын жастық жалынымен, жандырып жіберердей леппен жеткізуге
ұмтылған ол енді бірте бірте ой есейгендігін танытып, азаматтық лирикаға
қарай ойысады. Мұнда да ол зарлы да өкінішті ой сезімдерін ерекше
құдіретпен, шыңғырған жан даусының қуатымен жеткізіп, ішкі мұңы мен ашу
кегін табиғи байланыстырып жібереді. Бұл кез оның қазақтың ардақ азаматтары
Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлынан дәріс алып, шығармашылықтың
жаңа бір белесіне құлаш ұрған шағы еді.
Ұстаздарының өнегесі ақын жанының тебіреніс толқынындағы айшықты
өрнегімен көрініс береді. Тасқыны қатты, тегеуріні берік ұлттық сезім селі
ширатыла ширығып барып, екпінін баспаған күйі түрікшілдік арнасына
құйылады. Халық өлеңдерінің мазмұнымен бірге оның ырғақ үйлесімін, ішкі
рухын, әуезділік әсемдігін жанымен қабылдаған ақын кейде ән күй ғана
түсіндіре алатын сезімдерді сөзбен жеткізеді. Мағжанның ақындық ерекшелігі
де, бәлкім, осы болар.Қалай дегенде де, Мағжан өзіне дейінгіге де,
кейінгіге де ұқсамайтын, өзіндік қолтаңбасы бар ақын. Ол өмірді біртұтас
құбылыс, көрініс ретінде, ал адамды сол ұлы табиғаттың, жаратылыыстың бір
туындысы, бөлшегі ретінде қабылдайды. Құбылыстың мәнін кең көлемде, жалпыға
бірдей қалыпта тани білу үшін ол, алдымен, не нәрсенің болса да мән
мазмұнын бағдарлап, әрдайым жалпы адамзатқа тән әуенге бой ұрады,
табиғаттың өз заңына ғана бағынатын құбылыстың ішкі астарына үңіледі.
Дүниені философиялық тұрғыдан таниды. Мағжан Шолпан, Сана журналдары,
Ақ жол газеті редакцияларында қызмет істеп жүргенде болсын, Москваның
Жоғары әдебиет көркемөнер институтында оқып жүргенде болсын, үнемі ізденіс
үстінде, шығармашылық өрлеу жолында болады. Атасы – Жұмабай қажы. Әкесі
Бекен саудамен айналысқан дәулетті адам болған. Анасының есімі – Гүлсім.
Медреседе Бегишевтен Шығыс халықтарының тарихынан дәріс алды, қазақ, татар
әдебиеттерін, Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Омар Һайям, Низами, Науаи секілді
шығыс ақындарының дастандарын оқып үйренді. Баспадан 1909 жылы шыққан Абай
өлеңдерін оқып, “Атақты ақын, сөзі алтын хакім Абайға” деген өлең жазды.
1910 – 1913 жылдары Уфа қаласындағы “Ғалия” медресесінде білім алды. Онда
татар жазушысы Ғ.Ибрагимовтен дәріс алып, белгілі қайраткер С.Жантөринмен
тығыз қарым-қатынас орнатады, болашақ көрнекті жазушы Б.Майлинмен танысады.

“Бірлік” ұйымы жұмысына белсене араласып, “Балапан” қолжазба журналын
шығаруға қатысады. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы секілді алаш
қайраткерлерімен байланыс орнатып, “Қазақ” газетіне өз өлеңдерін
жариялайды.1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға
сай қоғамдық өмірге белсене араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді
ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ
комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман
съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.“Алаш”
партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды.
“Үш жүз” партиясы өкілдерінің жалған айыптауымен бір айға жуық абақтыға
отырып шықты. Екінші жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу
мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.1918 – 1919 жылдары
Петропавл уездік земство басқармасында қызмет етті. 1919 – 1923 жылдары
Ақмола губерниялық “Бостандық туы” газетінде, “Шолпан”, “Сана”
журналдарында, “Ақжол” газетінде қызмет істеп жүріп, халық ағарту жұмысына
белсене араласады. Сол кезеңде қалың қауымға таныс поэмасы “Батыр Баянды”
жазып, жарыққа шығарады.1923 – 1927 жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиет-
көркемөнер институтында оқиды. Онда орыс әдебиетін, Батыс Еуропа әдебиетін
терең зерттеп, орыс мәдениет қайраткерлерімен жете танысып, көпшілігімен
достық қарым-қатынаста болады.
Мәскеуде оқып жүргенде оның шығармалары орынсыз сынға ұшырады.1924
жылы 24 қарашада Мәскеу қаласындағы Шығыс еңбекшілері коммунистік
университетінде қазақ жастарының жерлестік ұйымында жиналыс өтіп, олар
Жұмабайұлының 1922 жылы қазанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шыққан жыр
жинақтарын талқыға салды.Онда ақын шығармаларын теріске шығаратын қаулы
қабылданды. Бұл қаулы “Еңбекші қазақ” газетінің 1925 жылы 14 ақпандағы
санында басылды. Орынсыз сыннан көңілі жабыққан ақын “Сәлем хат” деген өлең
жазды.Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Еңбекші қазақ” газетінің 1924 жылы
19 желтоқсанындағы санында С.Мұқановтың “Сәлем хат жазған азамат Мағжан
Жұмабайұлына” деген ескертпемен “Сәлемге сәлем” деген жауап өлеңі
басылды.Жаңа құрылысқа, жаңа тұрмысқа қатысты нақтылы өлең жазбаса да,
“уралап айқайламадың” деген кінәмен, тап күресіне белсене араласып, кедей
сөзін сөйлемедің деген айыппен Жұмабайұлы қатаң сынға алынды. Жұмабайұлы
1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан соң Қызылжарда оқытушылық қызметтер
атқарады.1929 жылы Жұмабайұлы “Алқа” атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген
айыптаулармен Мәскеудегі Бутырка түрмесіне қамалып, 10 жыл айдауға
кесіледі. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың араласуымен бостандық алып,
Қазақстанға қайтады.Петропавл қаласында мектепте орыс тілі мен әдебиетінен
сабақ беретін мұғалім болып жұмыс істейді. Көп ұзамай қалалық оқу ісінің
меңгерушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен мұғалімдік
қызметтен босатады. 1937 жылы наурызда Жұмабайұлы Алматыға келеді. Аударма
ісімен айналысады. 1938 жылы қайтадан қамауға алынып, ату жазасына кесілді.
Ахмет Байтұрсынұлы мен Мағжан Жұмабаевтың мақсат – мұраттары бір еді.
Ахмет Байтұрсынұлы қалай елді надандықтан босатам деп армандаса, Мағжан
Жұмабаев та дәл сол арманды ісінің басты мәселесі деп білді. Ахмет
Байтұрсынов бай педогогикалық мол мұра қалдырды.
Ахмет Байтұрсынов өзінің ғылыми педогогика тәрбие процесінің
ерекшеліктерін негізгі кезеңдерін басқа құбылыстармен байланыстырып
қарастырады.Олардың заңдылықтарын анықтайды.
Ғылыми философия құлықтық және эстетикалық тәрбиеге байланысты
мәселелер зерттеуде педогогика этикамен, эстетикаға ал оқыту мен білім беру
проблемаларын зерттеуде таным теориясына сүйенеді.Педогогика ғылымы
философиялық білімді басшылыққа алып, тәрбиенің теориялық және практикалық
мәселелерін шешуге үлесін қосады.
Ахметтің жастарға ұсынған адамгершілік жолы адалдық және ғылымды игеру.
Ол үшін жастарды адал еңбек етуге, өз мінін өзі көріп түзете білуге
шақырады, бар білмнің түп төркіні ақыл деп қорытындылайды. 1928 жылы
еліміздің ең алғашқы жоғарғы оқу орны Қазақ Педагогикалық Институтының
ашылу салтанатында Ахмет Байтұрсынов: қазақ институтын ашу – жетілген
халықтың жоғарғы мәдениетке жету қажеттілігінің көрсеткіш стимулы деген
болатын. Осы оқу орны ашылған күннен бастап Ахаң онда қазақ тілі мен
әдебиет пәнінен дәріс берді. Оы оқу орнының профессоры атағын алды.
Ағартушы ғалым өзінің Оқыту жайында баяндамасында : Оқу жұмысының үш
жағы үш нәрсеге тіреледі: бірі ақшаға, бірі құралға, бірі мұғалімге. Осы үш
тіреуі бірдей тең болса, оқу ауытқымай түзу жүреді. Ол үшеуі тең болмаған
жағдайда оқу жұмысы аумалы жүк сияқты, орнықсыз.
Жөн көрсеттім қазақ деген намысқа,
Жол сілтедім, жақын емес алысқа.
Өзге жұрттар өрге қадам басқанда,
Дедім, - сен де қатарыннан қалыспа!- деп ащы да болса, ақиқатын айтып өткен
Ахмет Байтұрсынұлының Әліппесі, Әліп – би, Сауат ашқыш сияқты оқу
құралдары кейінгі ұрпаққа қалдырған мол мұрасының көшбасшысы болып қала
бермек.
Ахмет Байтұрсынов та Мағжан Жұмабаев та Алашордашылар. Бар жандары
елдің ертеңі. Надандықтан құтылу. Бірақ әр ақынның өзіндік ерекшеліктері
бар. Мәселен, Ахмет Байтұрсынов педагогика тұрғысынан қалай білім берген
дұрысы жайлы жазды. Онымен қоса ол, қазақ тілі, әдебиет саласына орны
толмас еңбек етті. Оған дейін ешкім ондай ерен еңбек еткен емес. Қазақ
әліпбиін жазып, араб әрпіне сай қазақтың тіл жүйесін реттеп, дәл сол қазақ
тілі жағынан көптеген терминдер енгізген. Ал Мағжан Жұмабаев та өзіндік
ерекшелігі бар еңбектер қалдырған. Оған біз ерекше Педагогика кітабын
айтып өткеніміз жөн болар. Бұл кітап қазақ педагогикасыныің алғашы еді.
Одан кейін тек 80 жыл өткен соң Қоянбаев Рамсейіт ғалым ағайымыз педагогика
оқулығын жазады.
Байтұрсынұлы қалдырған бай мұраның тағы бір саласы - көркем аударма.
Ол орыс классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, көркем қазынаның
бұл саласын байытуға мол үлес қосты. И.А. Крылов мысалдарының бір тобын
қазақ тіліне аударып, Қырық мысал деген атпен жеке жинақ қылып бастырды.
И.И. Хемницердің Атпен есек, А. Пушкиннің Балықшы мен балық, Алтын
әтеш, Ат, Данышпан Аликтің ажалы шығармаларын, орыстың белгілі лирик
ақыны С.Я.Надсонның өлеңін қазақ тіліне аударды.
Қазақ газеті бетінде қазақ халқының қоғамдық және мәдени мүдде-
қажеттіліктерін батыл сөз еткен материалдар жиі басылған. Сондықтан да ол
өз дәуірінің беделді органы саналған. Алғашқы шыққан жылының соңында-ақ
оның 3000-нан астам жаздырып алушысы болған, ал жабылар алдында өзінің
баспаханасы, кітапханасы жұмыс істеген және тиражы 8 мыңға жеткен. қазақ
газеті соңғы кезге дейін кертартпа ұлтшыл-буржуазияшылық басылым ретінде
сипатталып келді. Мұның сыңаржақтығы қазір белгілі болып отыр.
Қазақ газеті бетінде басылған қоғамының әлеуметтік, саяси өміріне
қатысты кейбір материалдар, ел билеушілердің озбырлығын, парақорлығын
әшкерелеген мақалалар ресми органдардың наразылығын тудырып, олар газет
редакциясын үнемі бақылауға алып, тінтулер жүргізіп отырған. Губернатор мен
жандарм бастығы Ахмет Байтұрсыновты бірнеше рет жауапқа тартып, айып
салған. Мысалы, Қазақ газетінің 1914 жылғы 80-саында Ахмет Байтұрсынов
жазған бас мақалада Қазақ аймағын басқару ережелері қатты сыналғаны үшін
Орынбор губернаторы Сухомлинов редакторды 1500 сом штраф төлеу немесе үш
айға тұтқындау туралы шешім қабылдайды. 1500сом штраф төлеу газет тағдыры
үшін ауырлыққа түсетін болғандықтан А. Байтұрсынов денсаулығының
нашарлығына қарамастан полицияға өзі барып, айып төлеуден бас тартатынын,
түрмеге отыруға дайын екендігін айтады, 20 қазанда ол түрмеге алынады. Бұл
жағдай туралы хабар тарасымен-ақ газет оқушылары ақша жинап, айыпты төлеп,
5 күннен кейін А.Байтұрсыновты түрмеден босатып алады, сөйтіп 1916 жылы да
газет 3000 сом айып төлеген, солардың бәрін де газеттің оқушылары,
тілектестері көтерген. Олар Байтұрсыновты тұтқынға алғызбай, басылымды
жаптырмай, аса ізгі мінездер танытқан.
А. Байтұрсынов басқаруымен шығып тұрған Қазақ газеті қазақ халқының
рухани, мәдени тарихында үлкен орны бар басылым болды.
1923 жылы Мұхтар Әуезов: ...Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына
түгелімен ой түсіріп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін
жиғызған Қазақ газеті болатын. Ол газетінің жаны кім еді? Ішіндегі
қажымайтын қайрат, кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? Ол екпін ұйықтаған
қазақты айқайлап оятуға заман ерік бермеген соң Маса болып талай ызыңдап
оятамын деп ұзақ бейнетті міндет қылып алған, Ахаңның екпіні болатын -
деп жазған-ды. Ал ол газетке көптеген ойларын еңбектерін Мағжан Жұмабаев та
өз шығармаларын басатын. Демек, Ахаң мен Мағжан Жұмабаевтың ойлары бір
сарында еді. Қазақ газеті 1917 жылдың шілде айынан Алаш ұйымының ресми
органына айналды да, көп ұзамай Торғай облыстық Советтері Съезінің
шешімімен жабылды. Ахаң бала кезінен қазақ ішінде көркем сөз құдіреті
жоғары саналатынын көріп, естіп, сезініп, ойланып өскенге ұқсайды. Саналы
өмірге аяқ басқан кезде халық поэзиясы мен Абай Құнанбаев, Ыбырай
Алтынсарин шығармаларын, орыс әдебиетін оқиды. Мұның бәрі қоғамдық ой-
пікірде тынымсыз ізденген, өмірге құштар жас Ахмет үшін текке кетуі мүмкін
емес еді. Сондықтан ол айналаны тану, білу, сезіну қалпын поэзия тілімен,
өлеңмен жеткізуге ден қояды. өлеңді өзінің ағартушылық идеясына пайдалануды
көздейді. Ахмет:
Бұл сөзді біреу алмас, біреу алар,
Құлағын біреу салмас, біреу салар.
Теп-тегіс көпке ұнау оңай емес,
Кейіне жарамаса, кейіне жарар.
Қайсысы ықыласын салып тыңдап,
Жаратпай қайсыбірі теріс қарар.
Дүниеде сүйгенім бар, күйгенім бар,
Солардан аз да болса белгі қалар, - дейді.
Ақынның өлеңдер топтамасы Маса деген атпен Орынборда 1911 жылы басылған.
Жинаққа қойған атына ол едәуір ой, салмақты жүк артқан деуге болады.
Ызыңдап, ұшқан мынау біздің маса,
Сап-сары, аяқтары ұзын маса.
Өзіне біткен түсі өзгерілмес,
Дегенмен, қара яки қызыл маса.
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп қанаттары бұзылғанша.
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса?
Осы жолдардан ызыңдап, ұшқан мынау біздің маса - сергектікті, қозғалыс
күйді, серпіліс пен ізденісті сәулелейтін астарлы бейне екені көрінеді.. ол
үстінде ұйықтағанның айнала ұшып, қоғамның енжар, жалқау, ұйқыдағы күйден
оянуына қызмет етеді. Осы ағартушылық ойды ақын басқа да шығармаларында әрі
қарай дамыта түседі.
Масаның негізгі идеялық қазығы – жұртшылықты оқуға, өнер-білімге,
рухани көтерілуге шақыру, адамгершілікті, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге
үндеу. Ақын өз өлеңдерінде көбіне Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырып
дамытқан өрісті ойды, қалып алған дәстүрлерді, гуманистік әуендерді,
демократтық бағыттарды жаңа жағдайда өзінше жалғастырушы ретінде көрінеді.
Оның өлеңдерінің тақырып қойылысының, өрнектелуінен, ой жүйелеу мәнерінен
Абай, Ыбырай үлгілеріне жақындық, үйлесімділік, үндестік байқалады. Солар
сияқты А. Байтұрсынов та айнала қоршаған ортаға айлана, сын көзімен
қарайды, қоғам қалпына көңілі толмайды.
Алдыңғы ағалар суреттеп кеткен қазақ қоғамының жалпы қалпында дәл сол
кезде айтарлықтай өзгерістер жоқ-ты. Ахмет қоғамының сол бір келеңсіз
көріністеріне салқын қарай алмайды. Ол жан ауыртып, жүрек сыздатар қасірет
сөзін айтып, хатқа жазады.
А. Байтұрсыновтың Жиған-терген өлеңі Абайдың Сегіз аяғы
Үлгісімен, әсерімен жазылған шығарма. Осы өлеңде қазақ қоғамының бірсыпыра
көкейкесті мәселелері көтерілген. Елді, ел намысын ойлайтындар аздығы,
бірліктің жоқтығы, ел басшыларының зорлықшылығы, т.б. жайлар туралы ой-
тұжырым айтылған. Қоғам қалпы туралы ойланған ақын:
Әр жолды ойлап,
Ойыма бойлап,
Ұқтым тайыз, тереңді
Сайраған тілмен,
Зарлаған үнмен,
Құлағы жоқ кереңді –
Ұқтыра алмай сөз әуре,
Тек тұра алмай біз әуре, –
дейді де, сөз ұғар, көңіл көзі сергек қауым алдына нелер келеңсіз
көріністер сырын ашады.ұлы ұстазы Абайша ол Салынып дауға, сатылып жауға
аянған болыстықты, аңқау адамдарды алдап, мал жинап, кәсіп етіп жүрген
арамза молдаларды, халық бойындағы енжарлық, бейқамдық мінездерді сынға
алады. Ұйқышыл жұртты, түксиген мұртты, обыр обып, сорып тұр - Түн етіп
күнін оятқызбай қорып тұр - ақын ойынша мұндай озбырлық, үстемдік ету үшін
жүргізіліп отырған саясаттың нәтижесі. Соның бәрін көріп толғанған ақын:
Ұлғайып қайғы,
Уытын жайды,
Айтпасыма болмады.
Қабағын түйіп,
Қаһарын жиып,
Көкті бұлт торлады.
Жаңбыр жаумай, жауса қар,
Жұрт жұтайтын түрі бар, -
деген ойлы тұжырым жасайды.
А. Байтұрсынов қазақ ауылындағы әлеуметтік теңсіздіктің, таптық шиеленіс-
қақтығыстардың себеп-салдарына терең бойлай алмаса да, еңбекші халыққа,
олардың ауыр халіне көңіл бөліп, аяушылық сезім білдіреді, ауыр халге
төзіп, көніп үндемей жүре бермей, адамдық қасиеті қорғауды қалайды. Бұл
оның демократтық, гуманистік көзқарастарға бейімдігін аңғартады. Адамдық
диқаншысы деген өлеңінде ол өмір бойы бейнетке, қорлыққа үндемей шыдап,
жасып жаншылып кеткен адамдарды көріп, жаны ашиды, олар сергектеу болса,
адамдыққа ұмтылса, үндемей жүре бермесе, алдағандарға алданбаса, таяққа еті
үйреніп жүнжіп кетпес еді деп ойлайды, алардың намысына тиерлік ащы сөздер
айтады.
Елдің ауыр халін аз да болса жеңілдету жолдары туралы ойланғанда
Ахмет бұрын қалыптасып дамыған ағартушылықтың мақсат-мұраты арнасында ой
өрбітеді, ұйқыдан оянып, білім-ғылымға ұмтылу қажеттігін, оянған ерге еру
керектігін еске салады. Оның:
Оянған ерге
ұмтылған жерде
Еруші азда, серік кем.
Қас білген досты,
Дос білген қасты,
Мұндай елді көріп пе ең?
Қыс ішінде бірер қаз
Келгенменен, қайда жаз?! –
деген өлең жолдары ел ішіндегі азын-аулақ зиялы азаматтар сөзіне құлақ
қоюдың аздығына күйінуден туған. Ақын өлеңдерінің шығарылған жылдары нақты
қойылмауы, әрине, оның творчестволық ой жүйесінің эволюциясын анықтауды
қиындатады. Дегенмен, Маса өлеңдер жинағы 1911 жылы басылғанына сүйеніп,
сонда жарияланған туындылар содан бұрынғы жылдары жазылғанын, Ахмет
Байтұрсыновтың ел күйін өзгертудің ағартушылық жолдан басқа бір арнасын
іздеп, сезіне бастағанын байқаймыз. Ол ізденіс 1905-1907 жылдар
уақиғаларына, революциялық дүмпулердің қазақ жерлерін де шарпуына
байланысты қалыптаса бастаған деуге болады. Мысалы, Бақ деген өлеңінде
ақын:
Бұлттар басып жасырған,
Жаңа түсіп басылған,
Таң шапағы сөніп тұр;
Жаңаланған өмірден
Жаңа шығып көрінген
Гүл қамауда семіп тұр, -
дейді. Мұндағы жаңа түсіп басылған, таң шапағы, жаңа шығып көрінген,
гүл қамауда семіп тұр - деген көркемдік компоненттер, символдық бейнелер
замана бағытына жаңа ғасыр көгіндегі көрініс-құбылыстар әкелген бағыт-
бағдар әсерлерінен туғаны байқалады. Ағартушылық баққа жетудің қиындығын ол
тез түсінеді. Алайда, ақын түңілген емес, ізденуден, үміттенуден, ұмтылудан
жалықпайды
Үміт сүрер жыраққа,
Жетесің деп мұратқа,
Талықсам да ізденіп,
Қашан көңіл жасарар?
Арқа басың босанар
Рахатты жаз келіп?
Қашан жанып шам-шырақ,
Сәуле беріп жарқырап,
Болар жарық төрт тарап?
Қашан маған іздеген
Күліп жылы жүзбенен
Болар серік бақ қарап? -
деп армандайды ол. Бұл тамаша өрнектер тек бір ақынның жай-күйі ғана емес,
Октябрь алдындағы қазақ қоғамының рухани ізденістерінің белгісі, алда жанар
шам-шырақты армандап күту, аңсау әрі сену сарыны. Мұның негізінде қазақ
қоғамының тынымсыз рухани ізденістері, мүддесі, кейінгі революциялық
толқындарға, өзгерістерге жылдам ілесуіне себеп болған таза оптимизм жатыр.
Маса жинағының көркемдік арсеналында талай эпитеттер, теңеулер,
шендестірулер, инверсиялар, мақал-мәтелдер бар. Мысалы, теңсіздік,
озбырлық, әділетсіздік, әрекетсіздік, надандық жайғасқан жайды ақын, көбіне
түн, түнерген төбемізден бұлт арылмай, қасірет, өртке душар болып,
не қалды тәнімізде шарпылмаған, алалық алты бақан дертпен кірдік деп
бейнелейді. Айтайын деген ойын ақын көркемдеп жеткізуге, бейнелі сөз табуға
шебер. Досыма хат өлеңі түгелімен осындай бейнелі сөздерден, теңеумен
шендестіруден, антитеза мен синекдохадан тұрады:
Қырағы қия жазбас, сұңқарым-ай!
Қажымас қашық жолға, тұлпарым-ай!
Үйілген өлексені өрге сүйреп,
Шығармақ қыр басына, іңкәрім-ай!
Жарқырап жақсылықтың таңы атпай тұр,
Түнерген төбемізден бұлт арылмай.
Көк атты, көн терілі, көніп қалған,
Сықса да шыдай беру – жұрт жарылмай.
Бұл жолдарда қазақтың көркемдік ой жүйесінде қалыптасқан өрнектер ақынның
өзіндік ізденістерімен астаса қиюласқан. Айталық, қырағы қия жазбас
сұңқарым-ай, қажымас қашық жолға тұлпарым-ай деген метафоралық өрнектер
бұрышынан көркемдік арсеналда бар болса өлігін өлексенің өрге сүйреп,
шығармақ қыр басына іңкәрім-ай ақын өзі тапқан көркемдік тіркес, айтылмыш
ойды үдете, үстемелей жеткізу қызметін атқарып тұр.
Қорыта айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың өлеңдер топтамасын - көп ғасырға
қазақ поэзиясының дәстүрлерін, демократтық-ағартушылық әдебиет үлгілерін
жаңа тарихи жағдайда дамытып, жалғастырған идеялық-көркемдік деңгейі жоғары
туындылар. Оларды қайта бастыру туған әдебиетіміздің жалпы адамзаттық,
гуманистік, демократтық, тәрбиелік сипаттарын айқындап аша түсетін мұра
болмақ.
Ахмет Байтұрсынов қылдырған бй мұраның тағы бір саласы оның көркем
аударма дамуына үлесі. Қазақ әдебиетіндегі көркем аударма тарихы бай
екендігі мәлім. Ахмет Байтұрсынов аудармамен шұғылданған тұста, яғни ХХ
ғасырдың бас кезінде аудармада, әсіресе, орыстың классикалық әдебиеті
үлгілерін қазақ тіліне аудару ісінде едәуір тәжірибе жинақталған еді. Сонау
Абай мен Ыбырай тәжірибелерінен басталған бұл игі дәстүр Ақылбай мен
Мағауия Құнанбаевтар, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхамеджан Сералин, Бекет
Өтетілеуов, Ғұмар Қарашев аудармаларымен газет-журналдағы тәржімалармен
толыға түскен. Енді бір топ ақын-жазушылар Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек
Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов көркем аударма ауқымын
кеңейтіп, Шығыс пен Батыс елдері әдебиеттері үлгілерін, орыс классиктерінің
шығармаларын қазақ тіліне аударып, көркем қазынаның бұл саласын байытуға
қызмет етті.
Ахмет Байтұрсынов алғаш рет аударма жинақ бастыру ісін бастаушы болды.
Ол орыстың классик жазушысы И.А.Крылов мысалдарының бір тобын қазақ тіліне
аударып, Қырық мысал деген атпен Петербургте 1909 жылы жеке кітап етіп
бастырды. Бұл И. А. Крылов шығармаларының қазақ тілінде, тіпті Орта Азияда
десе де артық емес, тұңғыш жеке кітап болып бастырылуы.
И. А. Крылов мысалдарының СССР халықтар тіліне аударылуының өзіндік тарихы
жазылар болса, оның өшпес туындыларының біразын ең алғаш өз тілдерінде
сөйлеткен халықтардың алдыңғы қатарында қазақ халқы, оның ардагер ұлдары
Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев тұрары хақ. Олардың кейінгі бір топ
қазақ ақын-жазушылары да Крылов туындыларын қазақ тіліне аударумен
шұғылданды. Солардың бірі – Ахмет Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсынов Қырық мысал жинағына жазған Замандастарыма деген
кіріспесінде аударманың мән-мақсаты, дәуір дүбіріне ілесу ниеті, қиындық
жағдайларда орындағаны туралы айтады:
Орыстың тәржіме еттім мысалдарын,
Әзірге қолдан келген осы барым.
Қанағат азға деген, жоққа – сабыр,
Қомсынып қоңырайма, құрбыларым!
Бабы жоқ жұмыстағы мен бір арық,
Күй қайда үздік шығар топты жарып.
Ат тұрмас аяғында желі болса,
Дүсірлеп шапса біреу қиқу салып. Осыдан ұғатынымыз Ахметтің де Мағжанның да
бір арманы елдің сауатты болуы, болашақта дамып, жақсы тұрмыз құруы еді.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогикасының тағы бір ерекшелігі, онда тек
тәрбие беру ғана емес, пәлсапалық ойлардың да кең етек жайылуын айтып
кетсек болады.
Мағжан Жұмабаев Педагогика оқулығын жазғанда, елдің сауатын ашу
мақсатын көздеген. М.Жұмабаев Ақынның ақыны ғана болып қойған жоқ. Ол ең
алдымен ұстаз-ағартушы еді. ХХ ғасырдың басында Ә.Бөкейханов бастаған қазақ
халқының көзі ашық азаматтары елді құлдық бұғаудан аман алып қалудың жолы –
тек қана оқу-ағарту жолы екенін білді. Өздерінің бар білімдерімен саналы
ғұмырларын олар – қазақ халқын сауаттандыру ісіне арнады. Олардың бірі
оқулық жазса, бірі мектеп ісімен, мұғалімдер даярлаумен айналысты.
М.Жұмабаевтың үлесіне (Омбы мұғалімдер институтын бітірген соң) оқулық
жазып, мұғалімдер курсын ұйымдастыру тиді. Соның нәтижесінде оның ұшқыр
ойынан Жазылшақ оқу құралдары һәм мектебіміз, Сауатты бол, Бастауышта
қазақ тілін оқыту, Педагогика оқу құралы мен әдістемелері шықты.
Әсіресе, оның 1922 жылы жарық көрген Педагогика оқулығы сол кез үшін
таптырмайтын құрал болды. Мұнда ол тұңғыш рет ұлттық педагогиканы
психологиямен байланыстыра отырып, оқытудың тәсілдерін қарастырып, бала
тәрбиелеудің және олармен қарым-қатынас жасаудың жолдарын ғылыми тұрғыдан
көрсете білді. Сонымен қатар, алғаш рет қазақ тілінде педагогиканың ғылыми
терминдерін қалыптастырды. Ізгілік (гуманистік) педагогикасының негізін
салды. Ешқандай елге еліктемей қазақ халқының өз педагогикасы, өз
мектебінің болуын қалады. Оның үстінде, тіл мәселесін жоғары қойып, баланы
4-сыныпқа дейін таза қазақ тілінде оқытып тәрбиелеуді ұсынды.
Халықтық педагогиканы әлемдік педагогикамен ұштастыра отырып, қазақ
педагогикасының алдыңғы қатарлы елдердің санатына жақындатуды меңзеді.
Баланы заманына сай оқытып, білім беру керектігін алға тартты. М.Жұмабаев
пәндерді оқытуда қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып дамыта
оқыту, бала қиялын өсіру, өздік ойлау мәселесіне көп көңіл бөлу, ғылымның
соңғы жаңалықтарымен балаларды таныстырып отыруды – оқытудың басты
принциптеріне жатқызды. Тіптен, ол баланың дұрыс дем алып, тамақтануына
шейін оң көзқарас пен ұқыптылықтың қажеттілігіне шейін жазады. Балаға
тәртіпсіз тамақ беретін әйел екеу болса, біреуі қазақ әйелі,- деп, өткір
сын да айтқан. Сондай-ақ, баланы бесікке салып ұйықтатқан кезде, падагогтік
білімнің қажет екендігін ескертеді. Ол Бөлеу һәм бесік деген бөлімінде
(Педагогика оқулығында): Қазақ қатыны баланы бесікке екі жерден тас қып
байлап тастайды. Бұл балаға зиянды. Баланы ұйықтатарда шешесі долданып тарс-
тұрс тербетеді. Мұнымен баланың басы айналады. Басы айналған бала
амалсыздан ұйықтайды. Бұдан бала ұйықтап жатқан жоқ. Ол талып жатыр,-
дейді. Сонымен бірге, М.Жұмабаев баланы жастайынан өнерге, бойына сұлулық
сезімдерін дарытуға, ән айтып өлең айтуға баулуды нұсқайды. Тілді
үйреткенде өте ұқыпты болу қажеттігін қатты ескертеді.
Адам баласымен бірге жасасып, бірге өмір сүріп келе жатқан қоғамның
қажетті және тұрақты функциясының бірі – тәрбие болып табылады. Әр түрлі
тарихи-экономикалық формацияда, әр елде тәрбиенің мақсаты мен міндеттері
сол елдің нақты талаптарына сай кейбір өзгеріске ұшырағанымен тәрбиенің
негізгі мақсаты – жас ұрпақты өмірге дайындау, оған өз халқының ғасырлар
бойы жасап, қалыптастырған әлеуметтік тәжірибелерін үйрету негізінен
сақталып келеді.
1.2 Мағжан Жұмабаевтың өлеңдеріндегі ұстаздық – тәлімгерлік идеялары

Ұлы ғұламалар қарапайым халықтың ауыр да қараңғы өміріне немқұрайлы
қарай алмады. Жоқшылық пен аш-жалаңаштыққа душар болған ауыл кедейлері
тұрмыс-тіршілігінің соншалықты ауыр екенін өз шығармаларында бейнелеген.
Ертедегі грек ойшылдары Платон, Сократ, Аристотельден бастап, Батыс Европа
мен Шығыстың ғұлама білімпаздарының еңбектерінен сусындай жүріп, ойларын
дамытып, қиялдарын шарықтаған, сонымен қоса, орыстың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.