Мемлекеттің сыртқы борышы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 . Мемлекеттік кредиттің мәні, нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Мемлекеттік кредиттің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.2. Мемлекеттік кредиттің нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Халықаралық
кредит ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
2. Мемлекеттік борыштың мәні мен басқарудың заңнамалық нысандары ... 16
2.1. Мемлекеттік борыштың
мән ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2.2. Мемлекеттің сыртқы
борышы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.19
2.3. Мемлекеттік борышты
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
2.4. Мемлекеттік борышты басқарудың заңнамалық
нысандар ... ... ... ... ... ...30
3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышын басқаруында кездесетін
мәселелер мен шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3.1. Мемлекеттік борышты басқаруда кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ..33
3.2. Мемлекеттік борышты басқаруындағы кездесетін мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 42
Кіріспе
Мемлекеттік бюджет тапшылығы оны жабуға бос қаржы ресурстарын тарту
қажеттігін туғызады. Бұл ресурстар мемлекет ішінде және халықаралық қаржы –
несие институттарында шоғырланады. Қаражаттарды тартудың басты тәсілі болып
мемлекеттік кредит болып табылады. Мемлекеттік кредит – бос ақша
қаражаттарын мемлекеттік билік органдарының қарамағына жұмылдыру және оны
мемлекеттік шығындарды қаржыландыру барысында мемлекетпен заңды және жеке
тұлғалар арасында туындайтын қатынастар. Мемлекеттік кредит қызметінің
нәтижесінде мемлекеттік борыш түзіледі.
Мемлекеттік борыш – бұл алынған және өтелмеген мемлекеттік
қарыздардың, белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі
бір күнге сомасы. Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай ресурстарды тарту нысандарының
бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты
мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады. Экономкалық жағынан дамыған
елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы болады. Алайда борыштың бұл түрінің
түзілу себептеріндегі, әдістеріндегі және жұмыс істеу ерекшеліктерідеп
айырмашылық елеулі болады. Дамыған елдерде мемлекеттік борыш және оны
тудырған бюджет тапшылықтары экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру
мен оны дамытудың біріктірілген факторлары болыптабылады. Халықтан,
корпорациялардан, банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелермен қарызға
алынған ақша қаражаттары өнімді пайдаланылады және аталған қарызгерлердің
активтері ретінде қаралады. Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың
қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да,
сонымен бірге, басқа елдердің және халықаралық қаржы-кредит институттарының
ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін
және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оларды
алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның ұлттық экономикасын
дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты
экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс
жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік
басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы жылдардың
басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық
реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын
қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен сипатталды. Бұл несие
капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік қарыз алу қажеттігін
туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу әлеуметтік-экономикалық
даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы
қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен қарыздар алу арқылы қосымша
мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару
практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын
ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен
жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту
үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты борышты басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы борышты
басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау
өзекті болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Мемлекеттік кредит пен
мемлекеттік борыш ұғымдарына теориялық талдау жасай отырып, елдің жалпы
сыртқы қарызының жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастарын
қарастыру. Жалпы сыртқы қарызды ел үшін қауіпсіз деңгейде ұстап отыруға
мүмкіндік беретін басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін
қалыптастыру. Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді
көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін қарастыру,
мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау,
сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау;
- Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару стратегиясының
тәсілдерін, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыз алудағы ұстанымдары мен
ұйымдастыру негіздерін дайындау;
- қарыз алу және жекеменшік сектордың қарыз капиталының сыртқы
нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің
тетіктерін анықтау;
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы
қарызы мен елдің мемлекеттік қаржысы болып табылады.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы мемлекеттік қарыз мәселелері жөніндегі
теориялық зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес
электрондық базасымен нығайтылған мемлекеттік борышты басқарудың толық
бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, жұмыс бойынша
қорытынды мен ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың
ішкі ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде
пайдаланылды.
1.Мемлекеттік кредиттің мәні, нысандары мен әдістері
1.1.Мемлекеттік кредиттің мәні
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы
органдардың) қарамағына елдің заңды және жеке тұлғаларының бос ақшалай
қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің,қаржы-кредит
мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да
несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет
тапшылығы мәселелерін шешу үшін тартылуы мүмкін болып табылады.
Мемлекеттік кредит – жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі
және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет
кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін
мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік
қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңды және жеке тұлғалар
кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың
қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл
қатынастарды банк кредитімен шатастыруға болмайды.
Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығы:
Жекеше кредит Мемлекеттік кредит
Өндірістік мұқтаждар үшін Өндірістік және өндірістік емес
жұмылдырады; мұқтаждар үшін жұмылдырылады;
Несие капиталы жұмылдырылады; Төлем және сатып алу қаражаттары
Өтеу қосымша өнім немесе өндіріс жұмылдырылады;
үдерісінде пайда болатын құннан Өтеу бюджет кірістерінен (негізінен
жүргізіледі; салықтық түсімдердің есебінен)
Капиталдың қолдану сферасын жүргізіледі;
(өндірістік сфераны) кеңейтеді. Капиталды қолдану сферасын
тарылтады;
Мемлекеттік кредиттің көздері – кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы
қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос ақшалай
қаражаттар.
Мемлекеттік кредиттік ресурстар:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі
жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру;
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе
экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы
тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша қатынастарды қаржылық қатынастарға мына
негіздемелер бойынша кіріктіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі
мұқтаждарды – стратегиялық, сондай-ақ оперативтік мұқтаждарға тең
сияқты өндірістік емес мұқтаждарды да, сол сияқты да қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттің қаржылық ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін
пайыздар төлеу бюджеттердің – үкіметтің қарыз алулары кезінде орталық
немесе биліктің жергілікті органдарының қарыз алулары кезінде
жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет
кірістерінің негізгі және тұрақты тұрақты бөлігін салықтық түсімдер
құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар
антиципацияландырылған салықтар, яғни мерзімінен бұрын өндіріп
алынған салықтар деп саналады.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит
ақшалай қаражаттарды қайта бөлудің қосалқы функциясын орындайды. Бұл
халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік
жинақақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі болып табылады. Кредиттің
көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақақшалары
мемлекеттешоғырландырылады және экономиканың, әлеуметтік-экономикалық
инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұл халықтың,
шаруашылық жүргізуші субъетілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік
қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа
түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды,
сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Мемлекеттік қарыз алудың сан
алуан құралдарының болуы халыққа жинақақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау
еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті
нәтижелері ұлғаймалы ұдай өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын
тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған
жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өндіріп алынатын салықтар
есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік
функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді,
сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта
бөлуге қол жетеді.
Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы – реттеуші функциясы.
Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып,
ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында қарыз алушы бола
отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие
капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге
араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады. Бұл олардың бизнестің
белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде
мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-
қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша
эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегімен
мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға бағыттайтын
болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға
қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал
етуге қол жетеді.
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды
мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып
ажыратылады.
Ішкі кредитте мемлекеттік-кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда –
қарыз алушылар ретінде, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің,
биліктің жіргілікті органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың
арасында пайда болады.
Халықаралық кредитте қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің
жергілікті органдары, басқа жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері,
банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы-банк ұйымдары
араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе ұйым-донор, ал кредит
алушы ел реципиент-ел деп аталады.
Шартты мемлекеттік кредит отандық қарыз алушылар: кәсіпорындар,
ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа
елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша
үкіметтің міндеттемелері ретінде болады. Қарыз шарттары орындалмаған
жағдайда үкімет отандық қарыз алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша
жауап береді – қарыз алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік
қаражаттар есебінен қарыздың сомасын төлейді.
Мыналар: мемлекеттік қарыздар шығару; коммерциялық банктердегі халықтың
салымдарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру; қазынашылық
несиелер мемлекеттік кредиттің нысандары болып табылады.
2. Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредиттік қатынастарды
білдіретін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет
негізінен қарыз алушы ретінде болады.
Қарыздардың салықтардан айырмашылығы:
Қарыздар Салықтар
ерікті сипаты; мәжбүри сипаты;
мәжбүридің бүркемелі нысаны. мәжбүридің анық нысаны.
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы,
эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мезгілі бойынша:
қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін),
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады. Орналастыру орны бойынша
қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып бөлінеді. Ішкі қарыздардың
облигацияларын шетелдік азаматтар мен қоғамдар сатып ала алады. Орналастыру
әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және
мәжбүри қарыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей,
ақшалай нысанда шығарылады, бірақ қажет болғанда олардың заттай нысаны да
болады.
Эмитентке қарай қарыздар орталық үкіметтің қарыздарына және биліктің
жергілікті органдарының қарыздарына ажыратылады.
Табыстылық түрлері бойынша қарыздар қарыз иелері жыл сайын тең
үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алатын пайыздық,
ұтыстық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда
төленеді) қарыздар болуы мүмкін.
Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті
ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 жылы республика Үкіметі Мемлекеттік
ішкі қарыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол
жылы айналысқа 20 жылға есептелінген Қазақстан Республикасының мемлекеттік
ішкі ұтыс қарызының боналары шығарылды. Қраыздар бойынша ұтыстар жыл сайын
25, 50, 500 мың теңге мөлшерінде 4 рет ойналады. Қарыздың шарттары бойынша
1982 жылғы одақтық қарыз бойынша облигацияларды боналарға айырбастау
жолымен Үкімет міндеттемелер қабылдады.
1996 жылы Қазақстан Республикасында резидент және бейрезидент-заңды
және жеке тұлғалар арасында номиналы 1000 теңгеге, айналым мерзімі 364
күнге тең мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылатын Мемлекеттік ішкі
қарызының ұлттық жинақ облигацияларын тарату басталды. Ұлттық жинақ
облигацияларына жүзбелі табыстық пайыздары есептеліп, олар тоқсан сайын
төленіп тұрады.
Шартты мемлекеттік кредитте кепілдер мен кепілгерліктер нысандар
болып табылады.
Елдің қарыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген
мерзімде төлемеген жағдайда Үкіметтің берешекті толық немесе ішінара өтеуге
қарыз берушінің алдындағы міндеттемесі осы елден мемлекеттік кепілдігі
болып табылады. Мемлекеттік кепілдіктер қарыз берушілерге осы ел
резиденттерінің өздері алған мемлекеттік емес қарыздар бойынша
міндеттемелерінорындауды қамтамасыз етуі ретінде беріледі.
Үкіметтің кепілгерлік шартына сәйкес концессиялық шарт шеңберінде
тартылған, қарыз бойынша қарыз беруші алдындағы қарыз алушының борышын
толық немесе ішінара өтеу міндеттемесі мемлекет кепілгерлігі болып
табылады.
Кепілгерлік бойынша міндеттемелер қарыздың негізгі сомасын және ол
бойынша сыйақыны кіріктіреді. Сөйтіп, мемлекет кепілгерлігімен тартылатын
қарыздық қаражаттар. Концессия объектілерін құруға ғана пайдаланылады.
Мемлекеттік кепілдік және кепілгерлік бюджетті атқару жөніндегі
орталық уәкілетті орган мен қарыз беруші арасында жазбаша келісімшарт
жасасу арқылы беріледі.
Кірістер түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезде қарастырылған
шараларды бюджеттен қаржыландыру кезінде ақшалай ресурстардағы қысқа
мерзімді қажеттіліктерді жабу үшін кредиттің мемлекеттік қазынашылық
міндеттемелері (МҚМ) сияқты нысаны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз нысанда
заңды тұлғаларға – коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға
арналып үш, алты, тоғыз, он екі ай мерзімге шығарылады. Ұстаушылар арасында
МҚМ-ді орналастыру акуциондық сауда-саттықта жүргізіледі, онда
міндеттемелердің кезекті шығарылымының дисконтталған бағасы белгіленеді.
Айналыс мерзімі өткеннен кейін Қаржы министрлігі оларды көрсетулі құны
бойынша сатып алады, бұл бағалы қағаздың атаулы құны мен дисконтты бағасы
арасындағы айырма инвестордың табысын құрайды. Мемлекет МҚМ-ға конъюктураны
ескере отырып, қалыптасып отырған нарықтық бағалар бойынша есеп айырысу
және төлемдер құралының мәртебесін бере отырып, МҚМ-ның орнықтылығына
кепілдік береді.
МҚМ бюджеттің кассалық алшақтықтарын жабудың пәрменді құралы
болып табылады, бірақ бір мезгілде МҚМ-ды сатып алу кезінде мемлекеттің
белгілі бір ысыраптары болады, ол дисконттың шамасына тең болады, ал оның
мөлшері – МҚМ-ның табыстылығы – инвесторларды МҚМ-ды сатып алуға қызықтыру
үшін банктік пайыздың қолданыстағы шамасынан асып түспеуі тиіс. Бұл
аспектіде МҚМ мемлекеттің бюджеттік қаражаттары есебінен болатын тұрақты
қаржылық қолдаудың арқасында ғана орнықтылығын сақтайтын өзгеше қаржылық
пирамида болып табылатын. МҚМ-ның табыстылығы бастапқы орналастыру кезінде
3,3-3,9% аралығын, қайталама нарықта 2,24-14,28 %-ды құрайды.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін халықтың мемлекеттік
банктердегі салымдары бойынша қалдықтарының бір бөлігін мемлекеттік
мемлекеттік қарыздарға айналдыру – мемлекеттік кредиттің бұрын қолданылған
нысаны. Әдетте бұл жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың
капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану тәуекелдері
бойынша мемлекет жауап береді.
Үкіметтің, жергілікті органдардың қарамағына ақшалай қаражаттарды
тартуға қарама-қарсы мемлекеттің операциялары олар жағынан заңды және жеке
тұлғаларға кредиттер беру болып табылады. Кредиттің бұл нысаны мемлекеттік
несиелер деп аталады және бұл нысан шаруашылық жүргізуші субъектілерге
немесе бюджеттік қаражаттар есебінен мемлекеттік билік пен басқару
органдарының халыққа қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақшалай қатынастарын
білдіреді және кәсіпорындарды , ұйымдарды қаржылық қиындықтар немесе дамуға
қаражаттардың жеткіліксіздігі кезінде олардың ақшалай ресурстарға кезек
күттірмейтін жағдайда қолдауға арналған.
Бюджеттік кодекске сәйкес қарыз алудың мынадай түрлері болады:
Үкіметтің қарыз алуы, жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы және
мемлекет кепілдендірген қарыз алу.
Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру
мақсатында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы
бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру мақсатында жергілікті
бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үшін Үкіметтен қарыз алу түрінде жүзеге
асырылады.
Қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге
Үкіметтің айрықша құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің, жергілікті атқарушы
органдарының қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер
беруге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің тапсыруымен мемлекеттік
кепілдіктер беруді Қаржы министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың қарыз алуы, мемлекет кепілдендірген қарыз алу Қазақстан
Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкі туралы Қазақстан Республткасы заңына сәйкес
жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы
мемлекеттік қарыз алу болып табылады.
Мемлекеттік емес қарыз алуды Қазақстан Республикасының резиденттері
кез келген валютада және кез келген нысанда Қазақстан Республикасы
заңнамасында белгіленген шектеулерді ескере отырып, өз бетінше жүзеге
асырады.
Мемлекеттік емес қарыздарды заңды тұлғалар мемлекеттік кепілдікпен
және мемлекет кепілгерлігімен тарта алады. Жедел басқару құқығында мүлкі
бар заңды тұлғаларға мемлекеттік емес қарыз алуды жүзеге асыруға тыйым
салынады. Бюджеттік кодексте мемлекеттік қарыздардың мынадай түрлері мен
нысандары қарастырылған;
1. Мемлекеттік қарыздар қарыз алушыға қатысты алғанда:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы жергілікті атқарушы органдарының қарыздары
болып бөлінеді.
2. Несие капиталының нарықтары бойынша мемлекеттік қарыздар:
Сыртқы мемлекеттік қарыздар;
Ішкі мемлекеттік қарыздар болып бөлінеді.
3. Қарыз алу нысаны бойынша мемлекеттік қарыздар:
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
Қарыз келісімшарттарын жасасу болып бөлінеді.
4. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар қолданылу мерзімі бойынша:
Айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
Айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
Айналыс мерзімі 5 жылдан артық , ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
5. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару мақсаттары бойынша:
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарылатын;
Борыштық құралдардың ішкі нарығын дамытуға жәрдемдесу мақсатында
шығарылатын болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттамалық және
құжаттамалық емес нысандарда, ал ұсынушыға арналып тек құжаттамалық нысанда
ғана, атаулы және дисконтталған құны бойынша сыйақының тіркелген және
тіркелмеген мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Мемлекеттік емес қарыз – Үкіметті, Ұлттық банкті және жергілікті
атқарушы органдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының резиденті – қарыз
алушы болатын қарыздық қатынастар.
Мемлекеттік кредиттің әдістері сан алуан және баяндалған нысандарға
сай келеді. Мемлекеттік қарыздарда – бұл қаражаттарды тартудың және оларды
кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері. Олар қарыздарды шығарудың
келісімшарттарымен анықталады:табыстылықты анықтаудың және табыс алудың
әдістерімен, іс-қимылдың мерзімімен , орналастыру амалдарымен
(облигацияларды, боналарды еркін сатып алу және сату , жазылу, мәжбүри
орналастыру), өтеу амалымен (облигациялар бойынша ұтыстар, қордаланған
пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп сатып алу, мерзімсіз қарыздарда –
пайыздық кірісті кезеңдік төлеу).
Қарыздардағы әдістерге сондай-ақ мемлекеттік борышты басқару әдістері
де жатады.
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерде мыналар әдістер болып
табылады: дисконттың мөлшері, кесіп тастау бағасы, көрсетулі құны бойынша
МҚМ-ды өтеу, өтеу мерзімі , акуциондарды өткізудің тәртібі.
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде – меелекеттік банктердің
депозиттік ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде – мұндай
пайдаланудың шарттары әдістер болып табылады: мемлекеттің қаржылық
ресурстары ретінде тартылатын ресурстардың үлесі, қайтару мерзімі,
табыстылық нормасы. Елдің орталық эмиссиялық банкісінің қаражаттарын тарту
келісімшарттары – әдістері ұқсас болады, бұл әдістер мұндай алудың
инфляциялық ықпалын азайтуы тиіс.
Мемлекеттік несиелер нысанындағы әдістер кәдуілгі банк кредитінің
әдістеріне ұқсас болып келеді.
3. Халықаралық кредит
Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік кредиттерді де тартады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік
кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң
өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржылық ресурстарды
жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақшалай көздері
барған сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ әр түрлі
елдердің мемлекеттік органдары кредиттік мәмілелердің қатысушылары болып
отыр.
Сыртқы (халықаралық) кредит – бұл бірқатар елдер мемлекеттерінің,
банктерінің, сондай-ақ басқа заңды және жеке тұлғаларының басқа елдердің
мемлекеттеріне, банктеріне және өзге де заңды және жеке тұлғаларына
берілетін қарыздары.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық
кредит сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын
алып отыр: Халықаралық валюта қоры (ХВҚ), Халықаралық қайта құру және даму
банкі (ХҚДБ) (Дүниежүзілікбанк) және оның ұйымдары – Дамудың халықаралық
ассоциациясы (ДХА), Инвестициялар кепілдігінің көпжақты агенттігі,
Халықаралық қаржы корпорациясы, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия
даму банкі, Ислам даму банкі және басқалары. Халықаралық валюта қоры валюта
бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды сақтауға бақылау жасау,
қатысушы елдер арасында валюталық шектеулерді жою, оларға төлем баланстарын
реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық сауда мен валюталық
ынтымақтастыққа жәрдемдеседі. Жүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің
экономикалық әлуетін іске асыруға қабілетті жобаларды қаржыландыру арқылы
қолдап отырады.
Халықаралық мемлекеттік кредит – халықаралық экономикалық
қатынастар сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы,
мемлекет әлемдік қаржы нарығында борышкер немесе кредитор ретінде болатын
қатынастардың жиынтығы.
Бұл қатынастар сыртқы мемлекеттік қарыздар нысанын қабылдайды және
ішкі қарыздар секілді олар да қайтарымдылық, мерзімділік және ақылық
жағдайында беріледі.
Алынған сыртқы қарыздардың сомасы есептелген пайыздармен бірге елдің
мемлекеттік борышына қосылады.
Мемлекеттік сыртқы қарыздар ақшалай және тауар нысанында беріледі.
Кредит субъектілері мемлекеттік уәкілетті органдар арқылы елдер болып
саналады.
Халықаралық кредиттің дамуы мына факторларға байланысты болады:
1) Еңбектің халықаралық бөлінісінің тереңдеуі және экономикалық бірігу;
2) Өндірістің мамандандырылуы;
3) Елдердің табиғат ресурстарымен және жұмыс күшімен әр түрлі қамтамасыз
етілуі;
4) Жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп шығудың
қажеттігі;
5) Дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің қажеттігі;
6) Дамушы елдердің дамыған елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастығы .
Халықаралық кредит ақшалай нысандағы ұлттық валюталарда және еркін
айырбасталымды валюталарда беріледі.
Халықаралық кредиттің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық
қызметі үдерісінде мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық жағдайында
олардың тауар және ақшалай ресурстарын қайта бөлу болып табылады.
Халықаралық кредитті пайдалану экономиканың дамуын тездетуге,
экономикалық дамудың деңгейлерін теңестіруге, сыртқы сауданың өсуіне,
экономикалық интеграцияны тездетуге жәрдемдеседі.
Халықаралық мемлекеттік кредитте тараптар арасындағы уағдаластық
әдетте кредиттік желілер – кредитордың қарыз алушыға келісілген лимит
шектерінде шарттасылған мерзім ішінде кредиттер беру міндеттемелері ретінде
ресімделеді. Ашық кредиттік жекелеген кредиттік келісімдер жасасылады,
мұның негізінде сериялармен – транштармен беріледі. Кредиттік желілер
нысанын пайдалану несие капиталдарының әлемдік нарығында конъюктураның
өзгеруі кезінде қарыз алушы үшін де, кредитор үшін де кредиттік
қатынастарда орнықтылық пен сенімділікке жетуге жағдай жасайды.
Халықаралық кредиттің негізгі нысаны сыртқы қарыздар болып табылады.
Бұл қарыздар кезінде қарыз алушыға қарыз берушінің ақшалай қаражаттардың
шарттасылған сомасын мерзімге бері орны болады, мерзім біткеннен кейін
қарыз алушының кредиторға пайыздарымен алынған соманы қайтаруға
міндеттенеді. Қарыздық қаражаттар сыртқы сауда мәмілелерін жүзеге асыру
немесе экспорт пен импортқа жәрдемдесу – сыртқы сауданы несиелендіру үшін
пайдаланылады. Сыртқы сауданы несиелендіру кезінде кредиттерді беру,
пайдалану және өтеу, елдердің тиісті бағдарламалары мен бюджеттерінде
қарастырылады, мұның өзі оларға өздерінің міндеттемелерін толық әрі
бөгетсіз орындауына мүмкіндік береді.
Халықаралық кредит нысандарында экономикалық дамуды қолдау
мақсатымен шетел мемлекеттері мен көп жақты ұйымдар (ХҚДБ, ЕҚДБ, АДБ)
беретін дамуға ресми көмек ерекшеленеді. Нарықтық шарттарда берілетін
қарыздардан айырмашылығы көмек беру мақсаттарының коммерциялық емес сипаты
болады, яғни көпжақты валюта-кредит ұйымдары өздерінің пайдасын барынша
көбейтуге ұмтылмайды. Құрылымдық жаңғыртуды және экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін сфераларды қаржыландырады. Мысалы, халықаралық валюта
қорының кредиттері Қазақстанға макроэкономикалық тұрақтандырудың және
құрылымдық реформалардың бағдарламаларына, теңгенің бағамын қолдауға
беріледі, мұның өзі басқа халықаралық ұйымдар қарыздарының елге түсу
шарттарының бірі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастар практикасында сондай-ақ
экспорттық немесе байланыстырылған кредиттер нысаны қолданылады. Мұндай
кредиттерді беру қарыз алушы –елге нақтылы тауарларды сатып алуға берілетін
кредит олардың жеткізілімімен байланыстырылады.
Экспорттық кредиттерді пайдаланудың елдің сауда балансына ықпал
жасайтын зардабы болады. Қосымша қаржыландырудың есебінен импорт өседі, ал
бұл сауда балансының тапшылығын тудырады немесе көбейтуі мүмкін. Бұдан
басқа, экспорттық кредиттер реципиент-елдегі экономикалық өсуге ықпал
жасайды, өйткені, біріншіден, тиісті қаражаттарды өндірістік сфераға салуға
мүмкін болар еді және болашақта ағымдағы қажеттіліктерді мезеттік
қанағаттандырудың орнынан табыс әкелер еді, екіншіден импортталатын
тауарлар неғұрлым сапалы және арзан тауарлар ретінде отандық тауарларды
ығыстырады немесе оларды өндіруді жаншиды.
Қазіргі жағдайларда жабдықты , материалдарды , азық-түлікті сатып
алу кезінде дамыған елдерде сыртқы сауда ұйымдары мен сыртқы экономикалық
банк контракттар мен келісімдер, соның ішінде өтемдік келісімдер негізінде
бұл елдердің банктері мен фирмаларынан алатын банктік және коммерциялық
кредиттерді пайдаланылады. Өтемдік келісімдер – бұл сыртқы сауда
келісімдерінің түрі, бұл келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оның құнын
басқа тауарлар жеткізілімімен төлейді. Өтемдік келісімдер шетел банктерінен
ұзақ мерзімді кредиттер алуды қарастырады, бұл кредиттердің есебінен
шетелдік фирмаларға белгілі бір объектіні салу үшін олардан сатып алынатын
тауарлар төленеді. Жеткізілім құнын өтеу салынған объектілер өнімінің
экспорты есебінен берілген кредиттің сомасын пайыздарды қоса, толық жабатын
көлемде жүргізіледі. Мемлекеттік сыртқы қарыздардың мақсаттары
республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру және төлем балансын қолдау
болып табылады. Үкіметтің сыртқы қарыздар бойынша алған қаражаттары
республикалық бюджетке есепке алынады және бюджеттің атқарылуы ретінде
пайдаланылады, ал Ұлттық банктің алған қарыздары ақшалай-кредиттік
саясатты жүзеге асыру мақсаттарында пайдаланылады. Бұл қаражаттар мақсатты
арналымына қарай тікелей өтеусіз пайдалануға бағытталуы немесе ішкі қарыз
алушыға қайтарылатын негізде берілуі мүмкін. Өтеусіз пайдалану бюджеттік
немесе Ұлттық банктің қаражаттарды пайдалануы арқылы жүзеге асады. Ішкі
қарыз алушылар үшін қаражаттарды кредиттік келісімшарттар бойынша қарыз
берушілер болып табылатын Үкімет немесе Ұлттық банк береді. Қарыздық
қаражаттарды мақсатты пайдалануға бақылау жасуды заңнама мен кредиттік
келісімшартқа сәйкес қарыз беруші жүзеге асырады, ал келісілген шарттар
сақталмаған кезде тиісті санкциялар қолданылады.
1. Мемлекеттік борыштың мәні мен басқарудың заңнамалық нысандары
2.1. Мемлекеттік борыштың мәні
Мемлекеттік борыш – мемлекеттің өтелмеген қарыздары, міндеттемелері,
несиелері және оларға байланысты төленбеген пайыздары бойынша берешегінің
жалпы сомасы. Барлық елдер экономикалық саясатты жүзеге асыру тетіктерінің
бір ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланады. Мемлекеттік борыш бір
жағынан, экономикаға ауыртпалық түсіреді және экономикалық жағдаяттың
нашарлауына байланысты өсе түседі. Екінші жағынан, Мемлекеттік борыш пен
бюджеттен қаржыландыру - экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді құралы.
Ол ақша айналысына, тұтыну, жинақ ақша, инвестиция деңгейіне тұрақтандырушы
ретінде де, тұрақсыздандырушы ретінде де әсер етуі ықтимал, яғни
экономикалық өсуге серпін беруі де, оны тежеуі де мүмкін. [4]. Мемлекеттік
кредит қызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыш түзіледі. Мемлекеттік борыш
– бұл алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың, белгілі
бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы
(олар бойынша есептелген пайыздарды қоса). Мемлекеттік борыш ұлғаймалы
ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай
ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды
пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары есебінен өтейді. Несие қаражатының қайдан алынғанына қарай
Мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы борыштарға, қызмет көрсету мерзіміне
қарай күрделі және ағымдағы борыштарға, мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді - 1 жылға дейін;
орта мерзімді - 1 жылдан 10 жылға дейін;
ұзақ мерзімді - 10 жылдан аса мерзімге - борыш түрлеріне бөлінеді.
Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына
қарай мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы мемлекеттік борыш болып бөлінеді.
Ішкі мемлекеттік борыш – Үкіметтің, Ұлттық банктің және жергілікті атқарушы
органдардың Қазақстан Республикасының резиденттері алдындағы ішкі
мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік
борышының құрамдас бөлігі. Сыртқы мемлекеттік борыш – Үкімет пен Ұлттық
банктің Қазақстан Республикасының бейрезиденттері алдындағы сыртқы
мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік
борышының құрамдас бөлігі .
Сонымен қатар күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыштарды
ажыратады. Күрделі мемлекеттік борыш деп мемлекеттің шығарылған және
өтелмеген борышқорлық міндеттемелерінің бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер
бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады. Ағымдағы борыш – бұл
мемлекеттің барлық борышқорлық міндеттемелері бойынша кредиторларға табыс
төлеу және мерзімі келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар.
Мемлекет кепілдендірген борыш – Қазақстан Республикасының
мемлекеттік кепілдіктері бар белгілі бір күнге алынған және өтелмеген
мемлекеттік қарыздардың сомасы.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады. Ол бюджеттің шығыс бөлігіне
қатысты 1993-1998жж. 12-16 %-ды құрады; 2001 жылдан тапшылық қатты қысқара
бастады: 2002ж. 0,5%-ды, 2003ж. --1,6, 2004ж.-4,3, 2005ж.–1,4%-ды құрады.
2006 жылы профицитке қол жетті--+2,4%, 2007 ж.--+3,8%; қайтадан тапшылық
2008 ж – 8,0%-ды, 2009 ж – 9,8%-ды, 2010 жылы 13,1%-ды құрады. 2011 жылы
республикалық бюджет осы жылға жоспарланған ІЖӨ-ге қатысты 3,1%, 2012 жылы
2,7% тапшылықпен атқарылды.
Ішкі мемлекеттік борыштың болуын экономикада шығарып тастауға
болмайды, қайта көп жағдайда қағида болып табылады: экономикалық жағынан
дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы болады. Ішкі мемлекеттік
борыш 2011 жылдың басында Қазақстанға 1213 миллиард теңгені (10 миллиард
АҚШ долларын) құрады, бұл ІЖӨ-нің 7,6%-ын құрайды; соның ішінде, үкіметтің
борышы - 820,2 миллиард теңге (6,8 миллиард долл.)
Алайда борыштың бұл түрінің түзілу себептеріндегі, әдістеріндегі
және жұмыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылық елеулі болады. Дамыған
елдерде мемлекеттік борыш және оны тудырған бюджет тапшылықтары
экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың
кiріктірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан,
банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызға алынған ақшалар
өнімді пайдаланылады және аталған қарыз алушылардың активтері ретінде
қаралады. Мемлекеттік борыш ұлттың өзіне өзінің қарызы ретінде қаралады
және ұлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі борышты
басқару жөніндегі пайыздарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі бір
теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға қосымша
қаржылық ресурстарды жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен жабылады.
Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді, мұның өзі,
әрине, табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар келеңсіз
салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды:
1. Берешекті өтеу мен пайыздарды төлеу бюджет қаражаттары
есебінен, яғни салық төлеушілер есебінен жүргізіледі, сөйтіп, табыстар
мемлекеттік бағалы қағаздар иелеріне, әдеттегідей, қоғамның дәулетті
жіктеріне ағылады.
2. Салықтарды көбейту жолымен мемлекеттік борышты азайту
жөніндегі мемлекеттің іс-қимылы кезінде макроэкономикалық тәуекелдер
қосылады, жиынтық сұранымның қысқаруы тепе-теңді таза ұлттық өнімнің
азаюына ұрындырады, кәсіпкерлер тарапынан қаражаттардың жұмсалымына деген
ынталандырмалары төмендейді, экономикаға қаражаттарды инвестициялау
қысқарады.
3. Жекеше кәсіпкерлердің инветицияларын ығыстыру нәтижесі
әрекет етеді. Бұл құбылыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет тапшылығын
немесе борышты жабу мақсатымен несие рыногына шыға отырып, ақша рыногында
бәсекені күшейтеді, мұның нәтижесінде ақшалай капиталдың пайыздық
мөлшерлемелері артады. Бұл жекеменшіктік секторды инвестициялардың бір
бөлігінен айырады, ал инвестициялық шығыстардың төмендеуі тепе-теңді таза
ұлттық өнімді азайтады.
Ішкі мемлекеттік борыштың басқа нысандары мыналар болды: бюджет
тапшылығын жабу үшін бұрын алынған кредиттер бойынша Ұлттық банкке берешек;
облигациялар және басқа бағалы қағаздар шығарумен ресімделген халықтан,
шаруашылық жүргізуші субъектілерден алынған қарыздар бойынша борыш.
Сыртқы борыш – шетелдік кредиторлар турасында белгілі бір күнге,
белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің
сомасы. Елдің сыртқы борышының болуы орынды әлемдік практика болып
саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік борыштың артуы
қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын
қаражаттардың көлемі елдің Ұлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің
50 пайызынан аспауы тиіс. Сыртқы қарыздарды көптен-көп ауқымда тарту
кредитор - елдерге экономикалық және саяси тәуелділікке ұрындыруы мүмкін
Елдің жиынтық сыртқы борышының едәуір бөлігін мемлекет
кепілдендірмеген, жекеменшіктік сектордың борышы, соның ішінде фирмааралық
берешек алып отыр. Борыштың бұл бөлігі несиелік капиталдың сыртқы
рыноктарында экономикалық субъектілердің кредиттік өзара қатынастарының
кеңеюімен байланысты. Фирамааралық берешек Қазақстанда жұмыс істеп тұрған
еншілес кәсіпорындарға шетелдік бас компаниялар мен фирмалар тарапынан
берілген кредиттер бойынша өзара қатынастарды білдіреді. Жекеменшіктік
сектордың сыртқы кредиттері валюта бағамының ұнамсыз ауытқуларын туғызады,
монетарлық биліктердің ақшалай-кредиттік саясатының таңдап алынған
бағыттарын жүргізуде проблемаларды тереңдете отырып, валюта рыногында
қалыптасқан тепе-теңдікті бұзуы мүмкін, ақша айналысының тұрақтылығына әсер
етеді. Егер фирмааралық берешек үлкен көлемдерге жетсе немесе пайыздардың
жоғары мөлшерлемелерімен ресімделсе, онда шығындарға кіріктіріле отырып,
салықтық төлемдердің азаюына соқтыра отырып, салықтық шегерімнің мөлшерін
көтеріп жібереді. Және тұтас алғанда кредиттік, лизингтік және соған ұқсас
мәмілелерді ресімдеу (әдетте, сырт көріністе) шетелдік субъектілер үшін
керекті түсінікте экономикалық қызметтің ақиқатты нәтижелерін бұрмалауға
алып келеді. Сыртқы борыштың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс
жерге берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық
төлемдердің тез өсу үрдісі бар.
2.2. Мемлекеттің сыртқы борышы
1992 жылы бұрынғы КСРО-дан мұра болып қалған Қазақстанның сыртқы
борышы 3,2 миллиард АҚШ долларын құрады. 1993 жылдың аяғында Ресей
Федерациясымен бұрынғы КСРО-ның сыртқы борышындағы Қазақстанның үлестік
борышы мәселесін реттеген нөлдік нұсқалы келісімге қол қойылғаннан кейін
және берешектің бір бөлігін мемлекеттік борышқа қайта ресімдегеннен кейін
Қазақстанның сыртқы борышы 1.9 миллиард. долларды құрады. Бұл борыш
экспорттық мүмкіншілігі бар Қазақстан Республикасы үшін көп емес еді. 1995
жылдың аяғында Халықаралық валюта қорынан сатымды ресурстарды қоса жалпы
сыртқы борыш 3,09 миллиард. долларды құрады (шамамен ІЖӨ-нің 19%). 1999
жылдың аяғында жалпы сыртқы борыш ең жоғарғы мөлшерге – 8,0 миллиард
долларға жетті (IЖӨ-нің 50,5 %), соның ішінде тура мемлекеттік және Үкімет
кепілдендірген сыртқы борыш – 4,0 миллиард доллар, Үкімет кепілдендірген
сыртқы борыш – 2,8 миллиард доллар. Ішкі жалпы борыштың жылдық экспортқа
қатынасы 115,3%-ды, ал берешекке қызмет ету сомасының экспортқа қатынасы
27,3%-ды, халықтың жан басына шаққандағы ішкі жалпы борыш 533,8 долларды
құрады. Бұл уақытта сыртқы борыш статистикасында жекеше сектордың борышын,
соның ішінде фирмааралық берешекті бөліп көрсету басталды .
Кесте 1. Жалпы сыртқы борыштың динамикасы, млрд АҚШ долларында.
2006 2007ж 2008 2009 2010ж 2011ж.2012
ж ж ж ж.
Мемлекеттік және 3,1 2,2 3,1 2,1 2,2 3,7 5,1
мемлекет
кепілдендірген
борыш
жиынға %-бен 9,6 5,0 4,2 2,2 2,0 3,0 4,3
Мемлекет 29,6 41,2 70,9 94,8 106,0 109,5 114,1
кепілдендірмеген
борыш
жиынға %-бен 90,4 95,0 95,8 97,8 98,0 96,7 95,7
Жиыны 32,7 43,4 74,0 96,9 108,1 113,2 119,2
Соның ішінде 16,7 19,2 25,5 30,1 37,0 50,1 53,2
фирмааралық берешек
жиынға %-бен 51,0 44,3 34,5 31,0 34,2 44,2 44,7
Дерексөз: Ұлттық банк, Қаржы министрлігі, Статистика жөніндегі агенттік
Кестеден көрініп тұрғандай, 2012 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның
жалпы сыртқы борышы 119,2 миллиард долларды құрады
( 2011 ж. – 113,2 миллиард доллар). Жалпы сыртқы борыштың негізгі өсуі
берешек 112 миллиардтан 119 миллиардқа өскен 2012 жылдың төртінші
тоқсанында болды. Соның ішінде есепті жылы қысқа мерзімді борыш 12,6 %-ға –
9 миллиард долларға төмендеді, ұзақ мерзімді борыш, керісінше, 7%-ға –
110,2 миллиард доллларға өсті. 2012 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік
және мемлекет кепілдендірген борыштың үлесі 4,3%-ға немесе 5,1 миллиард
долларға өсті (2011 жылы тиісінше 3,3 және 3,7). Қазақстаннның банк
секторының міндеттемелері 2012 жылы 10 миллиард долларға қысқарып, 20
миллиард доллларды құрады. Фирмааралық берешек жалпы соманың 44 %-ын
немесе 53 миллирад 246 миллион долларды құрады, өсім – 3 миллиард долларға
жуық.
Сонымен бірге сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлері айтарлықтай
жақсарды, бұл бірінші кезекте ІЖӨ көлемінің артуымен, сондай-ақ тауарлардың
экспорты мен қызметтер көлемінің өсуімен байланысты болып отыр. Мәселен,
2012 жылдың қорытындысы бойынша борыштың ІЖӨ-ге ара қатынасы 81,7%-ға
дейін, ал тауар экспорты мен қызметтерге ара қатынасы 179,9%-ға дейін
төмендеді, осы уақытта 2011 жылдың қорытындысы бойынша бұл көрсеткіштер
тиісінше 98,6 және 234,6 %-ды құраған болатын.
2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша өзара талаптарды есепке алмағанда
мемлекеттік борыш 2 триллион 39 миллиард, соның ішінде үкіметтік борыш 1
триллион 618 миллиард теңге болды. Үкіметтік борыштың құрылымында ішкі
борыш 1 тириллион 289 миллиард теңгені, сыртқы борыш 329 миллиард теңгені
құрады.
Сонымен бірге елдің ішкі жалпы борышы бесінші жыл қатарынан
әлуеттік қауіптілік (ІЖӨ-нің 80%-ы) болып табылатын сыни деңгейден жоғары
болып қалуда бұл аттап өтуге болмайтын белгі. Ел бұған әзір жетпесе, сыртқы
борыш аса қауіпті болып саналмайды. Бірақ берешек сомасы бұл планкадан
асатын болса, мемлекетте төлем балансымен проблемалар бола бастайды, ал
қарыз алушылардың өздері үшін дефолт ықтималдығы артады.
2011 жылы ЖІӨ-ге шаққандағы мемлекеттік және мемлекет
кепілдік берген қарыздың үлесі 2008 жылғы 8,7%-дан 14,9%-ға дейін
көбейген, яғни 1,7 есе өсіп отыр.
Бұл ретте сыртқы мемлекетті борыш
2008 жылмен салыстырғанда 2,3 есеге ұлғайып, 598,7
млрд.теңгеге сыртқы мемлекетті борыш 2008жылмен
салыстырғанда 2,3 есеге ұлғайып, 59 8,7 млрд.теңгеге жетті.
Республикада жалпы сыртқы борыштың өсу үрдісі сақталуда, 2010 жылы
оның көлемі 119,2 млрд. долларды құрап, ЖІӨ-ге шаққандағы оның үлесі 81,2%
болды, бұл ретте оның шекті мөлшері халықаралық стандарттарда қабылданған
шамадан 21,2%-ға асып кеткен. Жалпы сыртқы борыш құрылымында басқа
секторлардың қарызы басым болып отыр. 2010 жылдың аяғында олардың
көлемі 94,4 млрд. долларды немесе жалпы борыш көлемінің 79,2%-ын құрады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген
борышының серпіні мен құрылымы
Дерекөз: 2010 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп
комитетінің есебі
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы боыршының елдің ішкі
жалпы өніміне ара қатынасы ( фирмалық берешекті қоса алғанда) 2010 жылдың
соңына 81,7 %-ды, фирмааралық берешекті шығарып тастағанда 42,5 %-ды
құрады. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда ( фирмаарлық берешекті шығарып
тастағанда ) 4,5 мың долларды құрайды.
Мемлекеттік борыштың болуы мезгілі келген пайыздарды және борыштық
міндеттемелерді өтеуді төлеу жөніндегі жыл сайынғы шығындарды қажет етеді,
олар мемлекеттік борышты басқару жөніндегі шығындар деп аталады.
Ақша-кредит саясатының 2011-2013 жылдарға арналған негізгі
көрсеткіштертерінің болжамы
1-
қосымша
2010 2011 2012 2013
Инфляция, % 7,3 6,0-8,0 6,0-8,0 6,0-8,0
Ресми қайта қаржыландыру ставкасы, % 7,0 6,0 6,0 6,0
Ақша базасы, млрд. теңге 2805 2563 2673 2821
өзгеруі % 14,5 -8,7 4,3 5,5
Ақша массасы, млрд. теңге 8754 7910 8220 8652
өзгеруі % 16,9 -9,6 3,9 5,2
Резиденттердің депозиттері млрд. 7666 6917 7198 7572
теңге
өзгеруі % 16,6 -9,8 4,1 5,2
Экономикаға кредиттер, млрд. теңге 7489 7489 7564 7715
өзгеруі % -2,0 0,0 1,0 2,0
Экономиканы монеталандыру деңгейі % 45,3 44,8 44,5 44,0
2-қосымша
2010 2011 2012 2013
Инфляция, % 7,3 6,0-8,06,0-8,06,0-8,0
Ресми қайта қаржыландыру ставкасы, % 7,0 7,0 7,0 7,0
Ақша базасы, млрд. теңге 2805 3077 3379 3698
өзгеруі % 14,5 9,7 9,8 9,5
Ақша массасы, млрд. теңге 8754 9673 20710 11766
өзгеруі % 16,9 10,5 10,7 9,9
Резиденттердің депозиттері млрд. теңге7666 8477 9396 10331
өзгеруі % 16,6 10,6 10,8 10,0
Экономикаға кредиттер, млрд. теңге 7489 7489 8238 9062
өзгеруі % -2,0 0,0 10,0 10,0
Экономиканы монеталандыру деңгейі % 45,3 45,6 46,0 46,2
3-қосымша
2010 2011 2012 2013
Инфляция, % 7,3 6,0-8,0 6,0-8,0 6,0-8,0
Ресми қайта қаржыландыру ставкасы, % 7,0 8,0 8,0 8,0
Ақша базасы, млрд. теңге 2805 3316 3710 4132
өзгеруі % 14,5 18,2 11,9 11,4
Ақша массасы, млрд. теңге 8754 10444 11781 13166
өзгеруі % 16,9 19,3 12,8 11,8
Резиденттердің депозиттері млрд. 7666 9161 10358 11589
теңге
өзгеруі % 16,6 19,5 13,1 1198
Экономикаға кредиттер, млрд. теңге 7489 7489 8238 9062
өзгеруі % -2,0 0,0 10,0 10,0
Экономиканы монеталандыру деңгейі % 45,3 45,8 46,1 46,3
Қазақстан Республикасының үкіметтік борышын өтеуді және оған қызмет
көрсетуді Қаржы министрлігі республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасы заңында көзделген қаражат есебінен Ұлттық банк арқылы, Ұлттық
банктің борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді Ұлттық банк өзінің
билігіндегі активтер есебінен, жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік
борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді ол тиісті жылға арналған
мемлекеттік бюджетте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 . Мемлекеттік кредиттің мәні, нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Мемлекеттік кредиттің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.2. Мемлекеттік кредиттің нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Халықаралық
кредит ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
2. Мемлекеттік борыштың мәні мен басқарудың заңнамалық нысандары ... 16
2.1. Мемлекеттік борыштың
мән ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2.2. Мемлекеттің сыртқы
борышы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.19
2.3. Мемлекеттік борышты
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
2.4. Мемлекеттік борышты басқарудың заңнамалық
нысандар ... ... ... ... ... ...30
3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышын басқаруында кездесетін
мәселелер мен шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3.1. Мемлекеттік борышты басқаруда кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ..33
3.2. Мемлекеттік борышты басқаруындағы кездесетін мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 42
Кіріспе
Мемлекеттік бюджет тапшылығы оны жабуға бос қаржы ресурстарын тарту
қажеттігін туғызады. Бұл ресурстар мемлекет ішінде және халықаралық қаржы –
несие институттарында шоғырланады. Қаражаттарды тартудың басты тәсілі болып
мемлекеттік кредит болып табылады. Мемлекеттік кредит – бос ақша
қаражаттарын мемлекеттік билік органдарының қарамағына жұмылдыру және оны
мемлекеттік шығындарды қаржыландыру барысында мемлекетпен заңды және жеке
тұлғалар арасында туындайтын қатынастар. Мемлекеттік кредит қызметінің
нәтижесінде мемлекеттік борыш түзіледі.
Мемлекеттік борыш – бұл алынған және өтелмеген мемлекеттік
қарыздардың, белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі
бір күнге сомасы. Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай ресурстарды тарту нысандарының
бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты
мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады. Экономкалық жағынан дамыған
елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы болады. Алайда борыштың бұл түрінің
түзілу себептеріндегі, әдістеріндегі және жұмыс істеу ерекшеліктерідеп
айырмашылық елеулі болады. Дамыған елдерде мемлекеттік борыш және оны
тудырған бюджет тапшылықтары экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру
мен оны дамытудың біріктірілген факторлары болыптабылады. Халықтан,
корпорациялардан, банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелермен қарызға
алынған ақша қаражаттары өнімді пайдаланылады және аталған қарызгерлердің
активтері ретінде қаралады. Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың
қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да,
сонымен бірге, басқа елдердің және халықаралық қаржы-кредит институттарының
ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін
және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оларды
алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның ұлттық экономикасын
дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты
экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс
жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік
басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы жылдардың
басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық
реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын
қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен сипатталды. Бұл несие
капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік қарыз алу қажеттігін
туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу әлеуметтік-экономикалық
даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы
қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен қарыздар алу арқылы қосымша
мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару
практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын
ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен
жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту
үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты борышты басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы борышты
басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау
өзекті болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Мемлекеттік кредит пен
мемлекеттік борыш ұғымдарына теориялық талдау жасай отырып, елдің жалпы
сыртқы қарызының жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастарын
қарастыру. Жалпы сыртқы қарызды ел үшін қауіпсіз деңгейде ұстап отыруға
мүмкіндік беретін басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін
қалыптастыру. Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді
көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін қарастыру,
мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау,
сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау;
- Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару стратегиясының
тәсілдерін, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыз алудағы ұстанымдары мен
ұйымдастыру негіздерін дайындау;
- қарыз алу және жекеменшік сектордың қарыз капиталының сыртқы
нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің
тетіктерін анықтау;
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы
қарызы мен елдің мемлекеттік қаржысы болып табылады.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы мемлекеттік қарыз мәселелері жөніндегі
теориялық зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес
электрондық базасымен нығайтылған мемлекеттік борышты басқарудың толық
бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, жұмыс бойынша
қорытынды мен ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың
ішкі ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде
пайдаланылды.
1.Мемлекеттік кредиттің мәні, нысандары мен әдістері
1.1.Мемлекеттік кредиттің мәні
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы
органдардың) қарамағына елдің заңды және жеке тұлғаларының бос ақшалай
қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің,қаржы-кредит
мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да
несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет
тапшылығы мәселелерін шешу үшін тартылуы мүмкін болып табылады.
Мемлекеттік кредит – жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі
және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет
кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін
мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік
қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңды және жеке тұлғалар
кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың
қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл
қатынастарды банк кредитімен шатастыруға болмайды.
Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығы:
Жекеше кредит Мемлекеттік кредит
Өндірістік мұқтаждар үшін Өндірістік және өндірістік емес
жұмылдырады; мұқтаждар үшін жұмылдырылады;
Несие капиталы жұмылдырылады; Төлем және сатып алу қаражаттары
Өтеу қосымша өнім немесе өндіріс жұмылдырылады;
үдерісінде пайда болатын құннан Өтеу бюджет кірістерінен (негізінен
жүргізіледі; салықтық түсімдердің есебінен)
Капиталдың қолдану сферасын жүргізіледі;
(өндірістік сфераны) кеңейтеді. Капиталды қолдану сферасын
тарылтады;
Мемлекеттік кредиттің көздері – кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы
қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос ақшалай
қаражаттар.
Мемлекеттік кредиттік ресурстар:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі
жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру;
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе
экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы
тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша қатынастарды қаржылық қатынастарға мына
негіздемелер бойынша кіріктіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі
мұқтаждарды – стратегиялық, сондай-ақ оперативтік мұқтаждарға тең
сияқты өндірістік емес мұқтаждарды да, сол сияқты да қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттің қаржылық ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін
пайыздар төлеу бюджеттердің – үкіметтің қарыз алулары кезінде орталық
немесе биліктің жергілікті органдарының қарыз алулары кезінде
жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет
кірістерінің негізгі және тұрақты тұрақты бөлігін салықтық түсімдер
құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар
антиципацияландырылған салықтар, яғни мерзімінен бұрын өндіріп
алынған салықтар деп саналады.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит
ақшалай қаражаттарды қайта бөлудің қосалқы функциясын орындайды. Бұл
халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік
жинақақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі болып табылады. Кредиттің
көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақақшалары
мемлекеттешоғырландырылады және экономиканың, әлеуметтік-экономикалық
инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұл халықтың,
шаруашылық жүргізуші субъетілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік
қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа
түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды,
сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Мемлекеттік қарыз алудың сан
алуан құралдарының болуы халыққа жинақақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау
еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті
нәтижелері ұлғаймалы ұдай өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын
тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған
жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өндіріп алынатын салықтар
есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік
функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді,
сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта
бөлуге қол жетеді.
Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы – реттеуші функциясы.
Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып,
ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында қарыз алушы бола
отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие
капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге
араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады. Бұл олардың бизнестің
белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде
мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-
қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша
эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегімен
мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға бағыттайтын
болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға
қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал
етуге қол жетеді.
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды
мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып
ажыратылады.
Ішкі кредитте мемлекеттік-кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда –
қарыз алушылар ретінде, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің,
биліктің жіргілікті органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың
арасында пайда болады.
Халықаралық кредитте қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің
жергілікті органдары, басқа жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері,
банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы-банк ұйымдары
араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе ұйым-донор, ал кредит
алушы ел реципиент-ел деп аталады.
Шартты мемлекеттік кредит отандық қарыз алушылар: кәсіпорындар,
ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа
елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша
үкіметтің міндеттемелері ретінде болады. Қарыз шарттары орындалмаған
жағдайда үкімет отандық қарыз алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша
жауап береді – қарыз алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік
қаражаттар есебінен қарыздың сомасын төлейді.
Мыналар: мемлекеттік қарыздар шығару; коммерциялық банктердегі халықтың
салымдарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру; қазынашылық
несиелер мемлекеттік кредиттің нысандары болып табылады.
2. Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредиттік қатынастарды
білдіретін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет
негізінен қарыз алушы ретінде болады.
Қарыздардың салықтардан айырмашылығы:
Қарыздар Салықтар
ерікті сипаты; мәжбүри сипаты;
мәжбүридің бүркемелі нысаны. мәжбүридің анық нысаны.
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы,
эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мезгілі бойынша:
қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін),
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады. Орналастыру орны бойынша
қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып бөлінеді. Ішкі қарыздардың
облигацияларын шетелдік азаматтар мен қоғамдар сатып ала алады. Орналастыру
әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және
мәжбүри қарыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей,
ақшалай нысанда шығарылады, бірақ қажет болғанда олардың заттай нысаны да
болады.
Эмитентке қарай қарыздар орталық үкіметтің қарыздарына және биліктің
жергілікті органдарының қарыздарына ажыратылады.
Табыстылық түрлері бойынша қарыздар қарыз иелері жыл сайын тең
үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алатын пайыздық,
ұтыстық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда
төленеді) қарыздар болуы мүмкін.
Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті
ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 жылы республика Үкіметі Мемлекеттік
ішкі қарыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол
жылы айналысқа 20 жылға есептелінген Қазақстан Республикасының мемлекеттік
ішкі ұтыс қарызының боналары шығарылды. Қраыздар бойынша ұтыстар жыл сайын
25, 50, 500 мың теңге мөлшерінде 4 рет ойналады. Қарыздың шарттары бойынша
1982 жылғы одақтық қарыз бойынша облигацияларды боналарға айырбастау
жолымен Үкімет міндеттемелер қабылдады.
1996 жылы Қазақстан Республикасында резидент және бейрезидент-заңды
және жеке тұлғалар арасында номиналы 1000 теңгеге, айналым мерзімі 364
күнге тең мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылатын Мемлекеттік ішкі
қарызының ұлттық жинақ облигацияларын тарату басталды. Ұлттық жинақ
облигацияларына жүзбелі табыстық пайыздары есептеліп, олар тоқсан сайын
төленіп тұрады.
Шартты мемлекеттік кредитте кепілдер мен кепілгерліктер нысандар
болып табылады.
Елдің қарыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген
мерзімде төлемеген жағдайда Үкіметтің берешекті толық немесе ішінара өтеуге
қарыз берушінің алдындағы міндеттемесі осы елден мемлекеттік кепілдігі
болып табылады. Мемлекеттік кепілдіктер қарыз берушілерге осы ел
резиденттерінің өздері алған мемлекеттік емес қарыздар бойынша
міндеттемелерінорындауды қамтамасыз етуі ретінде беріледі.
Үкіметтің кепілгерлік шартына сәйкес концессиялық шарт шеңберінде
тартылған, қарыз бойынша қарыз беруші алдындағы қарыз алушының борышын
толық немесе ішінара өтеу міндеттемесі мемлекет кепілгерлігі болып
табылады.
Кепілгерлік бойынша міндеттемелер қарыздың негізгі сомасын және ол
бойынша сыйақыны кіріктіреді. Сөйтіп, мемлекет кепілгерлігімен тартылатын
қарыздық қаражаттар. Концессия объектілерін құруға ғана пайдаланылады.
Мемлекеттік кепілдік және кепілгерлік бюджетті атқару жөніндегі
орталық уәкілетті орган мен қарыз беруші арасында жазбаша келісімшарт
жасасу арқылы беріледі.
Кірістер түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезде қарастырылған
шараларды бюджеттен қаржыландыру кезінде ақшалай ресурстардағы қысқа
мерзімді қажеттіліктерді жабу үшін кредиттің мемлекеттік қазынашылық
міндеттемелері (МҚМ) сияқты нысаны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз нысанда
заңды тұлғаларға – коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға
арналып үш, алты, тоғыз, он екі ай мерзімге шығарылады. Ұстаушылар арасында
МҚМ-ді орналастыру акуциондық сауда-саттықта жүргізіледі, онда
міндеттемелердің кезекті шығарылымының дисконтталған бағасы белгіленеді.
Айналыс мерзімі өткеннен кейін Қаржы министрлігі оларды көрсетулі құны
бойынша сатып алады, бұл бағалы қағаздың атаулы құны мен дисконтты бағасы
арасындағы айырма инвестордың табысын құрайды. Мемлекет МҚМ-ға конъюктураны
ескере отырып, қалыптасып отырған нарықтық бағалар бойынша есеп айырысу
және төлемдер құралының мәртебесін бере отырып, МҚМ-ның орнықтылығына
кепілдік береді.
МҚМ бюджеттің кассалық алшақтықтарын жабудың пәрменді құралы
болып табылады, бірақ бір мезгілде МҚМ-ды сатып алу кезінде мемлекеттің
белгілі бір ысыраптары болады, ол дисконттың шамасына тең болады, ал оның
мөлшері – МҚМ-ның табыстылығы – инвесторларды МҚМ-ды сатып алуға қызықтыру
үшін банктік пайыздың қолданыстағы шамасынан асып түспеуі тиіс. Бұл
аспектіде МҚМ мемлекеттің бюджеттік қаражаттары есебінен болатын тұрақты
қаржылық қолдаудың арқасында ғана орнықтылығын сақтайтын өзгеше қаржылық
пирамида болып табылатын. МҚМ-ның табыстылығы бастапқы орналастыру кезінде
3,3-3,9% аралығын, қайталама нарықта 2,24-14,28 %-ды құрайды.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін халықтың мемлекеттік
банктердегі салымдары бойынша қалдықтарының бір бөлігін мемлекеттік
мемлекеттік қарыздарға айналдыру – мемлекеттік кредиттің бұрын қолданылған
нысаны. Әдетте бұл жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың
капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану тәуекелдері
бойынша мемлекет жауап береді.
Үкіметтің, жергілікті органдардың қарамағына ақшалай қаражаттарды
тартуға қарама-қарсы мемлекеттің операциялары олар жағынан заңды және жеке
тұлғаларға кредиттер беру болып табылады. Кредиттің бұл нысаны мемлекеттік
несиелер деп аталады және бұл нысан шаруашылық жүргізуші субъектілерге
немесе бюджеттік қаражаттар есебінен мемлекеттік билік пен басқару
органдарының халыққа қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақшалай қатынастарын
білдіреді және кәсіпорындарды , ұйымдарды қаржылық қиындықтар немесе дамуға
қаражаттардың жеткіліксіздігі кезінде олардың ақшалай ресурстарға кезек
күттірмейтін жағдайда қолдауға арналған.
Бюджеттік кодекске сәйкес қарыз алудың мынадай түрлері болады:
Үкіметтің қарыз алуы, жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы және
мемлекет кепілдендірген қарыз алу.
Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру
мақсатында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы
бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру мақсатында жергілікті
бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үшін Үкіметтен қарыз алу түрінде жүзеге
асырылады.
Қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге
Үкіметтің айрықша құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің, жергілікті атқарушы
органдарының қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер
беруге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің тапсыруымен мемлекеттік
кепілдіктер беруді Қаржы министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың қарыз алуы, мемлекет кепілдендірген қарыз алу Қазақстан
Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкі туралы Қазақстан Республткасы заңына сәйкес
жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы
мемлекеттік қарыз алу болып табылады.
Мемлекеттік емес қарыз алуды Қазақстан Республикасының резиденттері
кез келген валютада және кез келген нысанда Қазақстан Республикасы
заңнамасында белгіленген шектеулерді ескере отырып, өз бетінше жүзеге
асырады.
Мемлекеттік емес қарыздарды заңды тұлғалар мемлекеттік кепілдікпен
және мемлекет кепілгерлігімен тарта алады. Жедел басқару құқығында мүлкі
бар заңды тұлғаларға мемлекеттік емес қарыз алуды жүзеге асыруға тыйым
салынады. Бюджеттік кодексте мемлекеттік қарыздардың мынадай түрлері мен
нысандары қарастырылған;
1. Мемлекеттік қарыздар қарыз алушыға қатысты алғанда:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы жергілікті атқарушы органдарының қарыздары
болып бөлінеді.
2. Несие капиталының нарықтары бойынша мемлекеттік қарыздар:
Сыртқы мемлекеттік қарыздар;
Ішкі мемлекеттік қарыздар болып бөлінеді.
3. Қарыз алу нысаны бойынша мемлекеттік қарыздар:
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
Қарыз келісімшарттарын жасасу болып бөлінеді.
4. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар қолданылу мерзімі бойынша:
Айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
Айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
Айналыс мерзімі 5 жылдан артық , ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
5. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару мақсаттары бойынша:
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарылатын;
Борыштық құралдардың ішкі нарығын дамытуға жәрдемдесу мақсатында
шығарылатын болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттамалық және
құжаттамалық емес нысандарда, ал ұсынушыға арналып тек құжаттамалық нысанда
ғана, атаулы және дисконтталған құны бойынша сыйақының тіркелген және
тіркелмеген мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Мемлекеттік емес қарыз – Үкіметті, Ұлттық банкті және жергілікті
атқарушы органдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының резиденті – қарыз
алушы болатын қарыздық қатынастар.
Мемлекеттік кредиттің әдістері сан алуан және баяндалған нысандарға
сай келеді. Мемлекеттік қарыздарда – бұл қаражаттарды тартудың және оларды
кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері. Олар қарыздарды шығарудың
келісімшарттарымен анықталады:табыстылықты анықтаудың және табыс алудың
әдістерімен, іс-қимылдың мерзімімен , орналастыру амалдарымен
(облигацияларды, боналарды еркін сатып алу және сату , жазылу, мәжбүри
орналастыру), өтеу амалымен (облигациялар бойынша ұтыстар, қордаланған
пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп сатып алу, мерзімсіз қарыздарда –
пайыздық кірісті кезеңдік төлеу).
Қарыздардағы әдістерге сондай-ақ мемлекеттік борышты басқару әдістері
де жатады.
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерде мыналар әдістер болып
табылады: дисконттың мөлшері, кесіп тастау бағасы, көрсетулі құны бойынша
МҚМ-ды өтеу, өтеу мерзімі , акуциондарды өткізудің тәртібі.
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде – меелекеттік банктердің
депозиттік ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде – мұндай
пайдаланудың шарттары әдістер болып табылады: мемлекеттің қаржылық
ресурстары ретінде тартылатын ресурстардың үлесі, қайтару мерзімі,
табыстылық нормасы. Елдің орталық эмиссиялық банкісінің қаражаттарын тарту
келісімшарттары – әдістері ұқсас болады, бұл әдістер мұндай алудың
инфляциялық ықпалын азайтуы тиіс.
Мемлекеттік несиелер нысанындағы әдістер кәдуілгі банк кредитінің
әдістеріне ұқсас болып келеді.
3. Халықаралық кредит
Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік кредиттерді де тартады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік
кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң
өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржылық ресурстарды
жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақшалай көздері
барған сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ әр түрлі
елдердің мемлекеттік органдары кредиттік мәмілелердің қатысушылары болып
отыр.
Сыртқы (халықаралық) кредит – бұл бірқатар елдер мемлекеттерінің,
банктерінің, сондай-ақ басқа заңды және жеке тұлғаларының басқа елдердің
мемлекеттеріне, банктеріне және өзге де заңды және жеке тұлғаларына
берілетін қарыздары.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық
кредит сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын
алып отыр: Халықаралық валюта қоры (ХВҚ), Халықаралық қайта құру және даму
банкі (ХҚДБ) (Дүниежүзілікбанк) және оның ұйымдары – Дамудың халықаралық
ассоциациясы (ДХА), Инвестициялар кепілдігінің көпжақты агенттігі,
Халықаралық қаржы корпорациясы, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия
даму банкі, Ислам даму банкі және басқалары. Халықаралық валюта қоры валюта
бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды сақтауға бақылау жасау,
қатысушы елдер арасында валюталық шектеулерді жою, оларға төлем баланстарын
реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық сауда мен валюталық
ынтымақтастыққа жәрдемдеседі. Жүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің
экономикалық әлуетін іске асыруға қабілетті жобаларды қаржыландыру арқылы
қолдап отырады.
Халықаралық мемлекеттік кредит – халықаралық экономикалық
қатынастар сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы,
мемлекет әлемдік қаржы нарығында борышкер немесе кредитор ретінде болатын
қатынастардың жиынтығы.
Бұл қатынастар сыртқы мемлекеттік қарыздар нысанын қабылдайды және
ішкі қарыздар секілді олар да қайтарымдылық, мерзімділік және ақылық
жағдайында беріледі.
Алынған сыртқы қарыздардың сомасы есептелген пайыздармен бірге елдің
мемлекеттік борышына қосылады.
Мемлекеттік сыртқы қарыздар ақшалай және тауар нысанында беріледі.
Кредит субъектілері мемлекеттік уәкілетті органдар арқылы елдер болып
саналады.
Халықаралық кредиттің дамуы мына факторларға байланысты болады:
1) Еңбектің халықаралық бөлінісінің тереңдеуі және экономикалық бірігу;
2) Өндірістің мамандандырылуы;
3) Елдердің табиғат ресурстарымен және жұмыс күшімен әр түрлі қамтамасыз
етілуі;
4) Жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп шығудың
қажеттігі;
5) Дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің қажеттігі;
6) Дамушы елдердің дамыған елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастығы .
Халықаралық кредит ақшалай нысандағы ұлттық валюталарда және еркін
айырбасталымды валюталарда беріледі.
Халықаралық кредиттің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық
қызметі үдерісінде мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық жағдайында
олардың тауар және ақшалай ресурстарын қайта бөлу болып табылады.
Халықаралық кредитті пайдалану экономиканың дамуын тездетуге,
экономикалық дамудың деңгейлерін теңестіруге, сыртқы сауданың өсуіне,
экономикалық интеграцияны тездетуге жәрдемдеседі.
Халықаралық мемлекеттік кредитте тараптар арасындағы уағдаластық
әдетте кредиттік желілер – кредитордың қарыз алушыға келісілген лимит
шектерінде шарттасылған мерзім ішінде кредиттер беру міндеттемелері ретінде
ресімделеді. Ашық кредиттік жекелеген кредиттік келісімдер жасасылады,
мұның негізінде сериялармен – транштармен беріледі. Кредиттік желілер
нысанын пайдалану несие капиталдарының әлемдік нарығында конъюктураның
өзгеруі кезінде қарыз алушы үшін де, кредитор үшін де кредиттік
қатынастарда орнықтылық пен сенімділікке жетуге жағдай жасайды.
Халықаралық кредиттің негізгі нысаны сыртқы қарыздар болып табылады.
Бұл қарыздар кезінде қарыз алушыға қарыз берушінің ақшалай қаражаттардың
шарттасылған сомасын мерзімге бері орны болады, мерзім біткеннен кейін
қарыз алушының кредиторға пайыздарымен алынған соманы қайтаруға
міндеттенеді. Қарыздық қаражаттар сыртқы сауда мәмілелерін жүзеге асыру
немесе экспорт пен импортқа жәрдемдесу – сыртқы сауданы несиелендіру үшін
пайдаланылады. Сыртқы сауданы несиелендіру кезінде кредиттерді беру,
пайдалану және өтеу, елдердің тиісті бағдарламалары мен бюджеттерінде
қарастырылады, мұның өзі оларға өздерінің міндеттемелерін толық әрі
бөгетсіз орындауына мүмкіндік береді.
Халықаралық кредит нысандарында экономикалық дамуды қолдау
мақсатымен шетел мемлекеттері мен көп жақты ұйымдар (ХҚДБ, ЕҚДБ, АДБ)
беретін дамуға ресми көмек ерекшеленеді. Нарықтық шарттарда берілетін
қарыздардан айырмашылығы көмек беру мақсаттарының коммерциялық емес сипаты
болады, яғни көпжақты валюта-кредит ұйымдары өздерінің пайдасын барынша
көбейтуге ұмтылмайды. Құрылымдық жаңғыртуды және экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін сфераларды қаржыландырады. Мысалы, халықаралық валюта
қорының кредиттері Қазақстанға макроэкономикалық тұрақтандырудың және
құрылымдық реформалардың бағдарламаларына, теңгенің бағамын қолдауға
беріледі, мұның өзі басқа халықаралық ұйымдар қарыздарының елге түсу
шарттарының бірі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастар практикасында сондай-ақ
экспорттық немесе байланыстырылған кредиттер нысаны қолданылады. Мұндай
кредиттерді беру қарыз алушы –елге нақтылы тауарларды сатып алуға берілетін
кредит олардың жеткізілімімен байланыстырылады.
Экспорттық кредиттерді пайдаланудың елдің сауда балансына ықпал
жасайтын зардабы болады. Қосымша қаржыландырудың есебінен импорт өседі, ал
бұл сауда балансының тапшылығын тудырады немесе көбейтуі мүмкін. Бұдан
басқа, экспорттық кредиттер реципиент-елдегі экономикалық өсуге ықпал
жасайды, өйткені, біріншіден, тиісті қаражаттарды өндірістік сфераға салуға
мүмкін болар еді және болашақта ағымдағы қажеттіліктерді мезеттік
қанағаттандырудың орнынан табыс әкелер еді, екіншіден импортталатын
тауарлар неғұрлым сапалы және арзан тауарлар ретінде отандық тауарларды
ығыстырады немесе оларды өндіруді жаншиды.
Қазіргі жағдайларда жабдықты , материалдарды , азық-түлікті сатып
алу кезінде дамыған елдерде сыртқы сауда ұйымдары мен сыртқы экономикалық
банк контракттар мен келісімдер, соның ішінде өтемдік келісімдер негізінде
бұл елдердің банктері мен фирмаларынан алатын банктік және коммерциялық
кредиттерді пайдаланылады. Өтемдік келісімдер – бұл сыртқы сауда
келісімдерінің түрі, бұл келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оның құнын
басқа тауарлар жеткізілімімен төлейді. Өтемдік келісімдер шетел банктерінен
ұзақ мерзімді кредиттер алуды қарастырады, бұл кредиттердің есебінен
шетелдік фирмаларға белгілі бір объектіні салу үшін олардан сатып алынатын
тауарлар төленеді. Жеткізілім құнын өтеу салынған объектілер өнімінің
экспорты есебінен берілген кредиттің сомасын пайыздарды қоса, толық жабатын
көлемде жүргізіледі. Мемлекеттік сыртқы қарыздардың мақсаттары
республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру және төлем балансын қолдау
болып табылады. Үкіметтің сыртқы қарыздар бойынша алған қаражаттары
республикалық бюджетке есепке алынады және бюджеттің атқарылуы ретінде
пайдаланылады, ал Ұлттық банктің алған қарыздары ақшалай-кредиттік
саясатты жүзеге асыру мақсаттарында пайдаланылады. Бұл қаражаттар мақсатты
арналымына қарай тікелей өтеусіз пайдалануға бағытталуы немесе ішкі қарыз
алушыға қайтарылатын негізде берілуі мүмкін. Өтеусіз пайдалану бюджеттік
немесе Ұлттық банктің қаражаттарды пайдалануы арқылы жүзеге асады. Ішкі
қарыз алушылар үшін қаражаттарды кредиттік келісімшарттар бойынша қарыз
берушілер болып табылатын Үкімет немесе Ұлттық банк береді. Қарыздық
қаражаттарды мақсатты пайдалануға бақылау жасуды заңнама мен кредиттік
келісімшартқа сәйкес қарыз беруші жүзеге асырады, ал келісілген шарттар
сақталмаған кезде тиісті санкциялар қолданылады.
1. Мемлекеттік борыштың мәні мен басқарудың заңнамалық нысандары
2.1. Мемлекеттік борыштың мәні
Мемлекеттік борыш – мемлекеттің өтелмеген қарыздары, міндеттемелері,
несиелері және оларға байланысты төленбеген пайыздары бойынша берешегінің
жалпы сомасы. Барлық елдер экономикалық саясатты жүзеге асыру тетіктерінің
бір ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланады. Мемлекеттік борыш бір
жағынан, экономикаға ауыртпалық түсіреді және экономикалық жағдаяттың
нашарлауына байланысты өсе түседі. Екінші жағынан, Мемлекеттік борыш пен
бюджеттен қаржыландыру - экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді құралы.
Ол ақша айналысына, тұтыну, жинақ ақша, инвестиция деңгейіне тұрақтандырушы
ретінде де, тұрақсыздандырушы ретінде де әсер етуі ықтимал, яғни
экономикалық өсуге серпін беруі де, оны тежеуі де мүмкін. [4]. Мемлекеттік
кредит қызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыш түзіледі. Мемлекеттік борыш
– бұл алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың, белгілі
бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы
(олар бойынша есептелген пайыздарды қоса). Мемлекеттік борыш ұлғаймалы
ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай
ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды
пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары есебінен өтейді. Несие қаражатының қайдан алынғанына қарай
Мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы борыштарға, қызмет көрсету мерзіміне
қарай күрделі және ағымдағы борыштарға, мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді - 1 жылға дейін;
орта мерзімді - 1 жылдан 10 жылға дейін;
ұзақ мерзімді - 10 жылдан аса мерзімге - борыш түрлеріне бөлінеді.
Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына
қарай мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы мемлекеттік борыш болып бөлінеді.
Ішкі мемлекеттік борыш – Үкіметтің, Ұлттық банктің және жергілікті атқарушы
органдардың Қазақстан Республикасының резиденттері алдындағы ішкі
мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік
борышының құрамдас бөлігі. Сыртқы мемлекеттік борыш – Үкімет пен Ұлттық
банктің Қазақстан Республикасының бейрезиденттері алдындағы сыртқы
мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік
борышының құрамдас бөлігі .
Сонымен қатар күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыштарды
ажыратады. Күрделі мемлекеттік борыш деп мемлекеттің шығарылған және
өтелмеген борышқорлық міндеттемелерінің бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер
бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады. Ағымдағы борыш – бұл
мемлекеттің барлық борышқорлық міндеттемелері бойынша кредиторларға табыс
төлеу және мерзімі келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар.
Мемлекет кепілдендірген борыш – Қазақстан Республикасының
мемлекеттік кепілдіктері бар белгілі бір күнге алынған және өтелмеген
мемлекеттік қарыздардың сомасы.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады. Ол бюджеттің шығыс бөлігіне
қатысты 1993-1998жж. 12-16 %-ды құрады; 2001 жылдан тапшылық қатты қысқара
бастады: 2002ж. 0,5%-ды, 2003ж. --1,6, 2004ж.-4,3, 2005ж.–1,4%-ды құрады.
2006 жылы профицитке қол жетті--+2,4%, 2007 ж.--+3,8%; қайтадан тапшылық
2008 ж – 8,0%-ды, 2009 ж – 9,8%-ды, 2010 жылы 13,1%-ды құрады. 2011 жылы
республикалық бюджет осы жылға жоспарланған ІЖӨ-ге қатысты 3,1%, 2012 жылы
2,7% тапшылықпен атқарылды.
Ішкі мемлекеттік борыштың болуын экономикада шығарып тастауға
болмайды, қайта көп жағдайда қағида болып табылады: экономикалық жағынан
дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы болады. Ішкі мемлекеттік
борыш 2011 жылдың басында Қазақстанға 1213 миллиард теңгені (10 миллиард
АҚШ долларын) құрады, бұл ІЖӨ-нің 7,6%-ын құрайды; соның ішінде, үкіметтің
борышы - 820,2 миллиард теңге (6,8 миллиард долл.)
Алайда борыштың бұл түрінің түзілу себептеріндегі, әдістеріндегі
және жұмыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылық елеулі болады. Дамыған
елдерде мемлекеттік борыш және оны тудырған бюджет тапшылықтары
экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың
кiріктірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан,
банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызға алынған ақшалар
өнімді пайдаланылады және аталған қарыз алушылардың активтері ретінде
қаралады. Мемлекеттік борыш ұлттың өзіне өзінің қарызы ретінде қаралады
және ұлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі борышты
басқару жөніндегі пайыздарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі бір
теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға қосымша
қаржылық ресурстарды жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен жабылады.
Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді, мұның өзі,
әрине, табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар келеңсіз
салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды:
1. Берешекті өтеу мен пайыздарды төлеу бюджет қаражаттары
есебінен, яғни салық төлеушілер есебінен жүргізіледі, сөйтіп, табыстар
мемлекеттік бағалы қағаздар иелеріне, әдеттегідей, қоғамның дәулетті
жіктеріне ағылады.
2. Салықтарды көбейту жолымен мемлекеттік борышты азайту
жөніндегі мемлекеттің іс-қимылы кезінде макроэкономикалық тәуекелдер
қосылады, жиынтық сұранымның қысқаруы тепе-теңді таза ұлттық өнімнің
азаюына ұрындырады, кәсіпкерлер тарапынан қаражаттардың жұмсалымына деген
ынталандырмалары төмендейді, экономикаға қаражаттарды инвестициялау
қысқарады.
3. Жекеше кәсіпкерлердің инветицияларын ығыстыру нәтижесі
әрекет етеді. Бұл құбылыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет тапшылығын
немесе борышты жабу мақсатымен несие рыногына шыға отырып, ақша рыногында
бәсекені күшейтеді, мұның нәтижесінде ақшалай капиталдың пайыздық
мөлшерлемелері артады. Бұл жекеменшіктік секторды инвестициялардың бір
бөлігінен айырады, ал инвестициялық шығыстардың төмендеуі тепе-теңді таза
ұлттық өнімді азайтады.
Ішкі мемлекеттік борыштың басқа нысандары мыналар болды: бюджет
тапшылығын жабу үшін бұрын алынған кредиттер бойынша Ұлттық банкке берешек;
облигациялар және басқа бағалы қағаздар шығарумен ресімделген халықтан,
шаруашылық жүргізуші субъектілерден алынған қарыздар бойынша борыш.
Сыртқы борыш – шетелдік кредиторлар турасында белгілі бір күнге,
белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің
сомасы. Елдің сыртқы борышының болуы орынды әлемдік практика болып
саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік борыштың артуы
қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын
қаражаттардың көлемі елдің Ұлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің
50 пайызынан аспауы тиіс. Сыртқы қарыздарды көптен-көп ауқымда тарту
кредитор - елдерге экономикалық және саяси тәуелділікке ұрындыруы мүмкін
Елдің жиынтық сыртқы борышының едәуір бөлігін мемлекет
кепілдендірмеген, жекеменшіктік сектордың борышы, соның ішінде фирмааралық
берешек алып отыр. Борыштың бұл бөлігі несиелік капиталдың сыртқы
рыноктарында экономикалық субъектілердің кредиттік өзара қатынастарының
кеңеюімен байланысты. Фирамааралық берешек Қазақстанда жұмыс істеп тұрған
еншілес кәсіпорындарға шетелдік бас компаниялар мен фирмалар тарапынан
берілген кредиттер бойынша өзара қатынастарды білдіреді. Жекеменшіктік
сектордың сыртқы кредиттері валюта бағамының ұнамсыз ауытқуларын туғызады,
монетарлық биліктердің ақшалай-кредиттік саясатының таңдап алынған
бағыттарын жүргізуде проблемаларды тереңдете отырып, валюта рыногында
қалыптасқан тепе-теңдікті бұзуы мүмкін, ақша айналысының тұрақтылығына әсер
етеді. Егер фирмааралық берешек үлкен көлемдерге жетсе немесе пайыздардың
жоғары мөлшерлемелерімен ресімделсе, онда шығындарға кіріктіріле отырып,
салықтық төлемдердің азаюына соқтыра отырып, салықтық шегерімнің мөлшерін
көтеріп жібереді. Және тұтас алғанда кредиттік, лизингтік және соған ұқсас
мәмілелерді ресімдеу (әдетте, сырт көріністе) шетелдік субъектілер үшін
керекті түсінікте экономикалық қызметтің ақиқатты нәтижелерін бұрмалауға
алып келеді. Сыртқы борыштың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс
жерге берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық
төлемдердің тез өсу үрдісі бар.
2.2. Мемлекеттің сыртқы борышы
1992 жылы бұрынғы КСРО-дан мұра болып қалған Қазақстанның сыртқы
борышы 3,2 миллиард АҚШ долларын құрады. 1993 жылдың аяғында Ресей
Федерациясымен бұрынғы КСРО-ның сыртқы борышындағы Қазақстанның үлестік
борышы мәселесін реттеген нөлдік нұсқалы келісімге қол қойылғаннан кейін
және берешектің бір бөлігін мемлекеттік борышқа қайта ресімдегеннен кейін
Қазақстанның сыртқы борышы 1.9 миллиард. долларды құрады. Бұл борыш
экспорттық мүмкіншілігі бар Қазақстан Республикасы үшін көп емес еді. 1995
жылдың аяғында Халықаралық валюта қорынан сатымды ресурстарды қоса жалпы
сыртқы борыш 3,09 миллиард. долларды құрады (шамамен ІЖӨ-нің 19%). 1999
жылдың аяғында жалпы сыртқы борыш ең жоғарғы мөлшерге – 8,0 миллиард
долларға жетті (IЖӨ-нің 50,5 %), соның ішінде тура мемлекеттік және Үкімет
кепілдендірген сыртқы борыш – 4,0 миллиард доллар, Үкімет кепілдендірген
сыртқы борыш – 2,8 миллиард доллар. Ішкі жалпы борыштың жылдық экспортқа
қатынасы 115,3%-ды, ал берешекке қызмет ету сомасының экспортқа қатынасы
27,3%-ды, халықтың жан басына шаққандағы ішкі жалпы борыш 533,8 долларды
құрады. Бұл уақытта сыртқы борыш статистикасында жекеше сектордың борышын,
соның ішінде фирмааралық берешекті бөліп көрсету басталды .
Кесте 1. Жалпы сыртқы борыштың динамикасы, млрд АҚШ долларында.
2006 2007ж 2008 2009 2010ж 2011ж.2012
ж ж ж ж.
Мемлекеттік және 3,1 2,2 3,1 2,1 2,2 3,7 5,1
мемлекет
кепілдендірген
борыш
жиынға %-бен 9,6 5,0 4,2 2,2 2,0 3,0 4,3
Мемлекет 29,6 41,2 70,9 94,8 106,0 109,5 114,1
кепілдендірмеген
борыш
жиынға %-бен 90,4 95,0 95,8 97,8 98,0 96,7 95,7
Жиыны 32,7 43,4 74,0 96,9 108,1 113,2 119,2
Соның ішінде 16,7 19,2 25,5 30,1 37,0 50,1 53,2
фирмааралық берешек
жиынға %-бен 51,0 44,3 34,5 31,0 34,2 44,2 44,7
Дерексөз: Ұлттық банк, Қаржы министрлігі, Статистика жөніндегі агенттік
Кестеден көрініп тұрғандай, 2012 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның
жалпы сыртқы борышы 119,2 миллиард долларды құрады
( 2011 ж. – 113,2 миллиард доллар). Жалпы сыртқы борыштың негізгі өсуі
берешек 112 миллиардтан 119 миллиардқа өскен 2012 жылдың төртінші
тоқсанында болды. Соның ішінде есепті жылы қысқа мерзімді борыш 12,6 %-ға –
9 миллиард долларға төмендеді, ұзақ мерзімді борыш, керісінше, 7%-ға –
110,2 миллиард доллларға өсті. 2012 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік
және мемлекет кепілдендірген борыштың үлесі 4,3%-ға немесе 5,1 миллиард
долларға өсті (2011 жылы тиісінше 3,3 және 3,7). Қазақстаннның банк
секторының міндеттемелері 2012 жылы 10 миллиард долларға қысқарып, 20
миллиард доллларды құрады. Фирмааралық берешек жалпы соманың 44 %-ын
немесе 53 миллирад 246 миллион долларды құрады, өсім – 3 миллиард долларға
жуық.
Сонымен бірге сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлері айтарлықтай
жақсарды, бұл бірінші кезекте ІЖӨ көлемінің артуымен, сондай-ақ тауарлардың
экспорты мен қызметтер көлемінің өсуімен байланысты болып отыр. Мәселен,
2012 жылдың қорытындысы бойынша борыштың ІЖӨ-ге ара қатынасы 81,7%-ға
дейін, ал тауар экспорты мен қызметтерге ара қатынасы 179,9%-ға дейін
төмендеді, осы уақытта 2011 жылдың қорытындысы бойынша бұл көрсеткіштер
тиісінше 98,6 және 234,6 %-ды құраған болатын.
2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша өзара талаптарды есепке алмағанда
мемлекеттік борыш 2 триллион 39 миллиард, соның ішінде үкіметтік борыш 1
триллион 618 миллиард теңге болды. Үкіметтік борыштың құрылымында ішкі
борыш 1 тириллион 289 миллиард теңгені, сыртқы борыш 329 миллиард теңгені
құрады.
Сонымен бірге елдің ішкі жалпы борышы бесінші жыл қатарынан
әлуеттік қауіптілік (ІЖӨ-нің 80%-ы) болып табылатын сыни деңгейден жоғары
болып қалуда бұл аттап өтуге болмайтын белгі. Ел бұған әзір жетпесе, сыртқы
борыш аса қауіпті болып саналмайды. Бірақ берешек сомасы бұл планкадан
асатын болса, мемлекетте төлем балансымен проблемалар бола бастайды, ал
қарыз алушылардың өздері үшін дефолт ықтималдығы артады.
2011 жылы ЖІӨ-ге шаққандағы мемлекеттік және мемлекет
кепілдік берген қарыздың үлесі 2008 жылғы 8,7%-дан 14,9%-ға дейін
көбейген, яғни 1,7 есе өсіп отыр.
Бұл ретте сыртқы мемлекетті борыш
2008 жылмен салыстырғанда 2,3 есеге ұлғайып, 598,7
млрд.теңгеге сыртқы мемлекетті борыш 2008жылмен
салыстырғанда 2,3 есеге ұлғайып, 59 8,7 млрд.теңгеге жетті.
Республикада жалпы сыртқы борыштың өсу үрдісі сақталуда, 2010 жылы
оның көлемі 119,2 млрд. долларды құрап, ЖІӨ-ге шаққандағы оның үлесі 81,2%
болды, бұл ретте оның шекті мөлшері халықаралық стандарттарда қабылданған
шамадан 21,2%-ға асып кеткен. Жалпы сыртқы борыш құрылымында басқа
секторлардың қарызы басым болып отыр. 2010 жылдың аяғында олардың
көлемі 94,4 млрд. долларды немесе жалпы борыш көлемінің 79,2%-ын құрады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген
борышының серпіні мен құрылымы
Дерекөз: 2010 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп
комитетінің есебі
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы боыршының елдің ішкі
жалпы өніміне ара қатынасы ( фирмалық берешекті қоса алғанда) 2010 жылдың
соңына 81,7 %-ды, фирмааралық берешекті шығарып тастағанда 42,5 %-ды
құрады. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда ( фирмаарлық берешекті шығарып
тастағанда ) 4,5 мың долларды құрайды.
Мемлекеттік борыштың болуы мезгілі келген пайыздарды және борыштық
міндеттемелерді өтеуді төлеу жөніндегі жыл сайынғы шығындарды қажет етеді,
олар мемлекеттік борышты басқару жөніндегі шығындар деп аталады.
Ақша-кредит саясатының 2011-2013 жылдарға арналған негізгі
көрсеткіштертерінің болжамы
1-
қосымша
2010 2011 2012 2013
Инфляция, % 7,3 6,0-8,0 6,0-8,0 6,0-8,0
Ресми қайта қаржыландыру ставкасы, % 7,0 6,0 6,0 6,0
Ақша базасы, млрд. теңге 2805 2563 2673 2821
өзгеруі % 14,5 -8,7 4,3 5,5
Ақша массасы, млрд. теңге 8754 7910 8220 8652
өзгеруі % 16,9 -9,6 3,9 5,2
Резиденттердің депозиттері млрд. 7666 6917 7198 7572
теңге
өзгеруі % 16,6 -9,8 4,1 5,2
Экономикаға кредиттер, млрд. теңге 7489 7489 7564 7715
өзгеруі % -2,0 0,0 1,0 2,0
Экономиканы монеталандыру деңгейі % 45,3 44,8 44,5 44,0
2-қосымша
2010 2011 2012 2013
Инфляция, % 7,3 6,0-8,06,0-8,06,0-8,0
Ресми қайта қаржыландыру ставкасы, % 7,0 7,0 7,0 7,0
Ақша базасы, млрд. теңге 2805 3077 3379 3698
өзгеруі % 14,5 9,7 9,8 9,5
Ақша массасы, млрд. теңге 8754 9673 20710 11766
өзгеруі % 16,9 10,5 10,7 9,9
Резиденттердің депозиттері млрд. теңге7666 8477 9396 10331
өзгеруі % 16,6 10,6 10,8 10,0
Экономикаға кредиттер, млрд. теңге 7489 7489 8238 9062
өзгеруі % -2,0 0,0 10,0 10,0
Экономиканы монеталандыру деңгейі % 45,3 45,6 46,0 46,2
3-қосымша
2010 2011 2012 2013
Инфляция, % 7,3 6,0-8,0 6,0-8,0 6,0-8,0
Ресми қайта қаржыландыру ставкасы, % 7,0 8,0 8,0 8,0
Ақша базасы, млрд. теңге 2805 3316 3710 4132
өзгеруі % 14,5 18,2 11,9 11,4
Ақша массасы, млрд. теңге 8754 10444 11781 13166
өзгеруі % 16,9 19,3 12,8 11,8
Резиденттердің депозиттері млрд. 7666 9161 10358 11589
теңге
өзгеруі % 16,6 19,5 13,1 1198
Экономикаға кредиттер, млрд. теңге 7489 7489 8238 9062
өзгеруі % -2,0 0,0 10,0 10,0
Экономиканы монеталандыру деңгейі % 45,3 45,8 46,1 46,3
Қазақстан Республикасының үкіметтік борышын өтеуді және оған қызмет
көрсетуді Қаржы министрлігі республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасы заңында көзделген қаражат есебінен Ұлттық банк арқылы, Ұлттық
банктің борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді Ұлттық банк өзінің
билігіндегі активтер есебінен, жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік
борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді ол тиісті жылға арналған
мемлекеттік бюджетте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz