Менеджмент пәнін оқытуда дамыта оқытудың тиімділігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Орта кәсіби оқу орнындағы менеджменттің теориялық негізі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 7
1.2. Менеджмент пәнін оқытудың психологиялық-педагогикалық астарлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.Менеджмент пәнін оқытуда дамыта оқытудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 22
.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКЕЛІКТЕРІ
2.1. Орта білім беретін оқу орындарында менеджмент пәнін оқыту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Менеджмент пәнінің оқу-әдістемелік кешендеріне сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Орта кәсіптік білім беруді жандандыру
(инновация) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қоғамның дамуының қазіргі кезеңі,
елімізде болып жатқан түрлі өзгерістер білім беру қызметіне жаңаша қарауды,
мұғалім іс-әрекетін жаңаша ұйымдастыруды талап етеді. Менеджмент пәнін
кәсіптік білім беретін оқу орындарында оқытудың әдістемелік ерекшеліктерін
анықтаудың маңызы зор. Кәсіптік білім беру мекемелерінде менеджмент пәнін
оқыту білім алушылардың менеджменттің негіздерімен, басқарудың мақсатына
адамдардың еңбек белсенділігін ынта-ықыласы арқылы көтеріп, олардыңң тиімді
жұмысының негізінде жетуді ұйғарады. Ғылымның бұл түрін білу барысында
басқарудың мақсаттарын қою мен дәлелдеу үшін нақты білім және тәжірибелік
дағды алуға болады. Осы пәнді оқыту әдістерінің ерекшеліктерін құру үшін
келесі ұғымдарға тоқталамыз: менеджментті оқытудың әдістері мен құралдары,
әдістерді классификациялау, оларды сабақта тиімді пайдалану, оқу әдістері,
оқыту әдістері, оқытудың белсенді және интерактивті әдістері, проблемалық
оқыту, түсіндіру-иллюстративті әдістер: пікір алысу, әңгіме, түсіндіру,
лекция, әдебиетпен жұмыс т.б. демонстрациялау әдістері, практикалық
әдістер, жаттығу – іскерлік пен дағдыны қалыптастырудың негізгі әдісі,
жаттығу түрлері және оларға қойылатын талаптар мен жаттығуды ұйымдастыру
және өткізу әдістері, нұсқаулар, олардың түрлері, кіріспе нұсқау және
ағымдағы нұсқау.
Менеджмент негіздері пәні ретінде оқыту қазіргі кезде оқу орындарында
барлық мамандық иелері үшін жүреді. Осы бағытта көптеген педагог-
ғалымдардың еңбектері (И.Н. Герчикова,И.Кабушкин, Ф.М. Русинов, М.Л.
Разу О.С.Виханский, А.И. Наумов, Ф. Тейлор, Веснин В.Р. т.б.) жарық
көрді. Олардың негізгі мазмұны менеджмент негіздері пәнін оқытудың мазмұнын
анықтау, оқытудың әдістемесін нақтылау, оқытуды жетілдіру, т.б. бағыттарды
жүзеге асырды.
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін менеджмент негіздері пәнін оқыту
әдістемесінің ерекшеліктері болашақ менеджерлерді даярлау мәселесін жалпы
педагогикалық мәселелерінен бөліп қарастыру мүмкін емес. Сондықтан, біз
зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтауда Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. М.,
Ахметов К.Ғ., Жұмабаев М., Жұмаев Ж.Ж. және т.б. ізденіс нәтижелерінің
үлкен маңызы бар.
Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлаудың жалпы мәселесі
және оларда жаңалықты енгізуге сәйкес оқыту үдерісі бойынша зерттеу
нәтижелері қазақстандық педагог- ғалымдарымыздың Ахметов К.Ғ., Сағындықов
Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. Т.И. Есполов, Ж.Ж.
Сулейменов. және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін менеджментті орта білім беретін оқу
орындарында оқытуға мұғалімдер даярлау еңбектері қызығушылық танытады. Осы
бағытта жүргізілген, психология, кәсіптік психология, кәсіптік педагогика,
менеджмент және т.б. еңбектерді пайдалану болашақ менеджмент және экономика
пән мұғалімдерін даярлаудың, қарастырып отырған педагогикалық жүйенің
сыртқы құраушылары арқылы оқытудың нәтижесін арттыруға бағытталады.
Соңғы уақыттардағы жүргізілген зерттеу жұмыстарының ішінен В.П.
Симоновтың Педагогический менеджмент. Ноу-хау в образовании, М.А.
Гончаровтың Основы менеджмента в образовании еңбектері жаңа оқытудың
технологиясына сәйкес мұғалімдерді даярлаудың нақты әдістемелік мәселесін
қарастырады.
Осыған орай зерттеу проблемасы былай деп анықталды: менеджмент пәнін
оқытудың әдістемелік негіздерін жасаудың теориялық-әдістемелік тұрғыдан
негіздеп, оның әдістемесін жасау.
Зерттеу мақсаты – менеджмент пәнін оқыту бағдарламаларын жасаудың
дидактикалық негіздерін және оларға қойылатын талаптар мен типтік
ерекшеліктерін анықтау негізінде жасауды негіздеп, оны қолданудың
әдістемесін жасау және жасалған әдістеменің оқытудың тиімділігін арттыруға
әсерін тәжірибелік-эксперименттік түрде тексеру.
Зерттеу нысаны – менеджмент пәнін оқыту әдістемесіннің ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеу пәні – орта білім беретін оқу орындарында менеджмент пәнін
оқыту әдістемелері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер менеджмент сабақтарын ұйымдастыру үшін
педагогикалық әдістерді, ақпараттық технологияларды пайдалану, ноу-хау
әдістерді пайдалану және оны қолданудың әдістемесі жасалса, онда
оқушылардың білімді меңгеру сапасы артады, өйткені бұл жағдайда жүйелі,
жеке іс-әрекеттік және дербестік тәсілдер жүзеге асып, оқушылардың оқуға
деген қызығушылығы мен саналылығы артады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: дидактикадағы озық ғалымдардың
[С.И.Архангельский, Ю.К.Бабанский, В.П.Беспалько, П.И.Пидкасистый,
Н.Ф.Талызина т.б.] іргелі еңбектері, білім беруді компьютерлендіру
саласындағы [А.А.Андреев, Б.С.Гершунский, В.В.Гузеев, А.П.Ершов,
Е.И.Машбиц, В.М.Монахов, С.Пейперт, Б.Баймұханов, Г.Қ.Нұрғалиева,
С.Е.Чакликова, Ж.А.Қараев т.б.], менеджмент пәнін оқытуды қарқындатудағы
артықшылықтарына арналған зерттеулер [Т.И. Есполов, Ж.Ж. Сулейменов,
Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж.
және т.б.].
Зерттеудің теориялық негіздері: компьютерлік технологияларды менеджмент
пәнін оқытуда қолдану жағдайларындағы оқушының оқу-танымдық іс-әрекеттерін
ұйымдастырудың тиімді әдістері, оқу процесінде ақпараттық-қатынастық
технологияларды қолдану жөніндегі зерттеулер, білімді ақпараттандыру
тұжырымдамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары, орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың
мемлекеттік бағдарламасы, орта оқу орындарында пәндік оқу бағдарламалары,
педагог және әдіскер ғалымдардың зерттеу мәселесіне қатысты іргелі
еңбектері.
Зерттеу әдістері: қарастырылып отырған зерттеудің теориялық-әдіснамалық
негізін айқындау мақсатында психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерді зерделеу және оларға талдау жасау; оқулықтарға, есептер
жинақтарына, әдістемелік құралдарға, ғылыми-әдістемелік негізде талдау
жасау; оқушылардың менеджмент пәнінен білім, білік және дағдыларының жайын
зерттеу; пән мұғалімдерімен әңгімелесу; тәжірибелік-эксперимент жүргізу,
компьютерді қолданып жүргізілетін практикалық жұмыстарды зерделеу;
сауалнамалар жүргізу; эксперимент нәтижелерін математикалық статистика
көмегімен өңдеу және қорытындылау.
Зерттеудің тәжірибелік-экперименттік базасы: Жәңгір хан атындағы Батыс
Қазақстан аграрлық-техникалық университеті (БҚАТУ).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– менеджмент пәнін оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері айқындалды;
– оқу орындарында менеджмент пәнін оқытуда компьютерлік
технологияларды қолданудың қажетті шарттары анықталды.
I.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1.Орта білім беретін оқу орындарындағы мененджмент пәнінің оқытудың
маңызы
Қазақстан экономикасында ақырғы он жылда өткізілген нарықтық
реформалар өндіріс пен басқару үдірісіне қатысушылардың арасындағы,
мемлекеттік органдар мен шаруашылық субъектілердің және іскерлік
серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен түрлерінде елеулі
өзгерістерді туғызды. Кәсіпкерлік іс-қызметпен айналысатын субъектілердің
жұмысын бағалау өлшемімен бірге, осы субъектілердің өздері үшін іс-
қимылдарының негізгі болып табылатын мақсаттарын да өзгертті. Бұның бәрі
өндіріс үдерісін және жұмыскерлер ұжымын басқару ісін ұйымдастыруға қатысты
көзқарастың өзгеруіне әкелді. Басқарудың және жұмыскерлер құрамын еңбектің
өнімділігіне ынталандырудың жаңа нысаны мен түрлері пайда болды. Басқару
сферасымен айналысқан қызметкерлерге енді кәсіпорындардың іс-жұмысының
нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама түрде тигізетін жаңа сыртқа және
сыртқы факторлардың пайда болғанын ескеріп қана қоймай, есепке алып
отырулары керек. Басқару ғылымының эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы және
бұл орайдағы отандық шетелдік зерттеулердің жетістіктері, менеджменттің оқу
пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік екені байқалады. Бұл
орайда айта кететін жағдай, басым түрде орталықтанған жоспарлауға
негізделген басқарудың отандық тәжірибесін стихиялы қалыптасып жатқан нарық
жағдайында толық қолдану мүмкін емес, бірақ кәсіпорындарды басқарудың
теориясы мен практикасының жекелеген қағидаларын бүгінгі жағдайда
пайдалануға болады. Бұнымен бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент жүйесі
ұйымдастырудың мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың жүріс
тұрысының ынта-ықыласын, сана-сезімін, еңбегін жұмылдыра алатын болса да,
біздің елдің экономикасында ойламай, бірден оның көшірмесін пайдалануға
және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді түрде жүзеге асыруға
болмайды. Осындай негізгі проблемаларды ескере отырып менеджмент негіздерін
оқытудың жаңа үлгісін дайындау қажеттігін және оқу орындарында оқушыларға
басқару негіздерімен таныстырып, болашақта білікті маман дайындау болып
табылады.
А.А. Радугиннің менеджмент түсінігінің негұрлым қысқаша сипаттамасын
қолданады. Оның пікірінше, менеджмент-бұл әрі өнер, әрі ғылым. Менеджментті
оқыту болашақта басшы болуға негіз болу.
Менеджмент-бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру, өндірістің
тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп қолданылатын
басқарудың принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нысандарының
жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д жетекшілік еткен ғалымдар тобы
Основы менеджмента деген кітапта береді. Сондықтан менеджмент негіздерін
оқыта отырып оқушылардың ұйымдастырушылық қабілеттерін дамыту, өндірістік
талаптарды үйрету, пәннің негізгі оқыту әдістемелерін дайындау.
Э.А. Уткин Курс менеджмента еңбегінде менеджментті былайша
түсіндіреді: Менеджмент-бұл нарық жағдайында,ы кәсірорынның ұтымды
шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік-экономикалық
механизмінің түрлі принциптерін мен қызметтерінғ әдістерін қолдану
негізінде қол жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі.
Менеджмент басқарудың мақсатына адамдардың еңбек белсенділігін ынта-
ықыласы арқылы көтеріп, олардың тиімді жұмысының негізінде жетуді ұйғарады.
Ғылымның бұл түрін оқуыларға оқыту барысында басқарудың мақсаттарын қою мен
дәлелдеу үшін нақты білім және тәжірибелік дағды алуға болады, осы
мақсаттарға жету жолында персоналдың күш-қуатын жинастыруға, ғылыми
дәлелденген шешімдерді қабылдауға, кадрлар жұмысын жүйелеуге,
кәсіпорындарды біртұтас жүйе түрінде басқаруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы болады, онда осы
пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар, принциптер,
әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегімен
қоршаған әлемді бағындыру және тіртіпке келтіру жұмысынан тұратындығы
бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың маңызды құрамдас бөлігі, оның
пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік қатынастардан тұрады. Сөйтіп,
менеджменттің ғылым ретінде айналысатын пәні басқару үрдісінідегі
адамдардың арасындағы қалыптасатын қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға да болады.
Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген экономикалық
нәтижеге жеті үшін оқушылардың күш-қуатын нысаналы түрде шоғырландыруды
ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп түсінген дұрыс.
Орта кәсіби оқу орнындағы менеджменттің теориялық негізі-оқушылардың
менеджмент пәнін оқытуда басқарудың әр салада басқару іс-қызметтің жалпы
қағидаларымен бірге өзіне тән ерекшелігі. Аграрлық сфераны алатын болсақ,
онда басқару қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының
көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің
экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне байланысты.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын тигізетін сыртқы
факторлардың қатарына жататындардың бірін көрсетпесек те, келесілерді
айтуға болады: халықтың төлем қабілеті бар сұранысты, өндірістің, тауарды
сыртқа шығарудың және оны шеттен әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-
райының демографияның жиі жағдайын. Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және
ұйымдардың іс-қимылы олардың қолындағы жердің, техниканың, малдың,
материалдық құралдардың және ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен
бірге оларда ең алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Мененджмент макро және микроэкономиканың негізгі қағидаларына
негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып табылмайды. Оның
ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролде психология, педогогика, социология,
кибернетика және математика атқарады. Онымен қатар, менеджменттің өзі
маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және басқару іс жұмысын жүргізумен
байланысты басқа қолданбалы пәндерді зерттеуге негіз болып табылады.
Біздің елде барлық деңгейдегі бағдарламалы-мақсатты басқару бойынша мәнді
тәжірибе жинақталған. Бірақ, бағдарламаның кейбіреуі толық күйде және өз
уақытында жүзеге аспаған. Бағдарлама тапсырмасының орындалмау себептерінің
ішінде бақылаудың ойдағыдай ұйымдастырылмағанын, жауапкершіліктің төмен
дәрежеде болуын және бағдарламаны жүзеге асыруға қатысатындарды тиісті
ынталандырудың болмауын атап көрсетуге болады. Бұл проблеманың өзектілігі
нарықтық экономика талаптарына сай маман дайындау керектігін айқындайды.
Бұрындары назардан тыс қалған басқару тәсілдерін қазіргі кезде оқу
орындарында менеджмент негіздері пәнін оқытудың маңыздылығын анықтайды.
Жүйелі тәсіл мен бағдарламалы-мақсатты басқару менеджмент әдістемелігінің
іргелі қағидасы ретінде басқарудың заңдылығымен, принциптерімен,
функцияларымен және әдісімен тығыз өзара байланыста болады. Іргетасы болып
саналатын осы негізгі тәсілдер оқушының бойында басқарушылық еңбегін
дамытады.
1.2. Менеджмент пәнін оқытудың психологиялық-педагогикалық астарлары
Педагогика ғылым мен тәжірибеде тұтас педагогикалық процесті басқару
ғылыми тұрғыдан қарастырып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге
деген ұмтылыс күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және
өндірістік процестерге ғана емес, сонымен бірге педагогика сияқты күрделі
әлеуметтік жүйе үшін де қажет. Орта оқу орындарындағы менеджмент пәнін
оқыту оқушылардың психологиясын педагогикалық шеберлікпен талдаған жөн.
Жоғары және орта оқу орындарында менеджмент пәнін оқытудың маңыздылығын
айқындай отырып, оқытудың проблемаларын шешу қажет. Өйткені қазіргі кезде
Қазақстандағы менеджмент әлі де болса толық дамыған жоқ. Оған дәлел
Швейцариядағы Давос қаласында жыл сайын өтетін дәрежелі форумда шет ел
эксперттері келесі қортындыға келді: Қазақстан елі барлық ресурстарға бай,
бірақ бір кемшілігі-менеджмент төмен. Сондықтан оқу орындарында
менеджментті оқыту қажеттілігі туындап отыр. Болашақта білікті менеджер
дайындау, осы менеджмент пәні арқылы іргетасы қаланары анық. Бұл пәнді
оқыту басқарушылық өнердің негізімен қаруландыру.
Жалпы басқару дегенді - шешім қабылдауға бағытталған, белгіленген
мақсатқа сәйкес басқару нысанын ұйымдастыру, қадағалау, реттеу, алынған
шынайы ақпарат негізінде талдау жасап, нәтижесінің қорытындысын шығару
әрекеті деп түсіндіруге болады. Басқару нысаны биологиялық, техникалық,
әлеуметтік жүйелер болуы мүмкін. Әлеуметтік жүйенің бірі ауыл, аудан,
облыс, мемлекет көлемін қамтитын білім беру жүйесі деп білеміз. Бұл жерде
білім жүйесі ретінде ҚР Білім және ғылым министрлігі, облыстық білім
департаменттері, аудандық білім бөлімдерін атаймыз. Ал орта оқу орындары
күрделі қозғалыстағы әлеуметтік жүйе ретіндегі мектеп-ішілік басқарудың
нысаны болады. Біз орта оқу орындары басқару немесе оның компоненттері
туралы айтқанда олардың жалпы жүйе - орта оқу орындарын басқарудың
бөліктері ретінде қарастырамыз. Ол бөліктерге тұтас педагогикалық, сынып
сабақ жүйесі, мектеп тәрбие жұмысының жүйесі, оқушыларға эстетикалық
тәрбие, кәсіптік бағдар беру жүйесі және т.б.
Менеджмен пәнін оқыту арқылы орта оқу орындарында оқу-тәрбие үдерісін
ғылыми теориялық және практикалық тұрғыдан педагогикалық-психологиялық және
әдіснамалық мазмұнда ұйымдастыра білетін, рухани-адамгершілік қасиеті мен
кәсіби іс-әрекет әдебі қалыптасқан, парасатты, іскер, шығармашыл,
толерантты, құзіретті, белсенді, болашақ мамандарды даярлау.
Педагогикалық-психологиялық мақсаттарды айқындауда педагогтың үлесі мол.
Өйткені, қазіргі кезеңдегі жоғары білімнің даму тенденциялары және негізгі
бағыттары, әлемдік білім беру кеңістігін даму тенденциясында өтіп жатқан
интеграциялық үдерісте орта оқу орнындағы білім берудегі педагогтың көп
мәдениеттілігі және көп тілдділік даярлығына болжам жасауға бағдарлана
білуді, ақпарат құралдарын, компьютерлік технологиялар мен интернет
мәліметтерін тиімді пайдалану туралы көзқарасты қалыптастыруды көздейді
және оқу материялын оқушыларға тиімді игеруді ұйымдастыруды талап етеді.
Осыған орай бүгінгі жаңа формация оқытушысы - ол рухани адамгершілігі
жоғары азаматтық жауапкершілігі мол, белсенді, жасампаз, рефлексияға
қабілеті басым, экологиялық білімді, шығармашылық тұлға, өзін-өзі дамыту
және өзін-өзі көрсету ұмтылысы әдіснамалық қалыптасуының жоғары деңгейін
сипаттайтын әлеуметтік, тұлғалық, каммуникативтік, толеранттық, ақпараттық
және біліктіліктің басқа түрлерін меңгерген құзырлығы жоғары маман болуы
тиіс. Осы бағытта оқу орындарында педагогикалық менеджмент пәні
жүргізіледі. Педагогикалық менеджмент оқу-тәрбие,оқу-таным үрдісінің және
білім берудің бүкіл жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған, оларды
басқарудың принциптері, әдістері, ұйымдастыру нысандары мен технологиялық
тәсілдерінің кешені.
1.3.Менеджмент пәнін оқытуда дамыта оқытудың тиімділігі
Оқу – адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген оқыту
белгілі бір мөлшерде адамды дамытады.
Даму ұғымы сөздікте ... мөлшерлік өзгерістердің белгілі бір өлшем
шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы,-деп түсіндіріледі.
Даму ұғымының психологиялық анықтамасы-жаңарту процесі, жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге өтіп отырады.
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс-әрекеттер атқара білу.
В.В.Давыдов ақыл-ойдың дамуының көрсеткіші ретінде жинақтай,
қорытындылай алу дағдысын есептейді.
Орта оқу орындарының оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен
бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады.
Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері
арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп
білеміз.
Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді
түсіндіріп қоюшы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын
ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың интеллектісінің
көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Кейінгі жылдары дамыта оқыту психология мен педагогика ғылымдарының
келелі мәселесіне айналды. Жүйенің авторлары дамыта оқыту деп – оқыту
мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына
сәйкестендірілген оқытуды атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа
құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп
есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі – баланы оқыта отырып жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай
ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Менеджмент пәнін дамыта оқыту – дәстүрлі оқытуға соңғы уақыттарға
дейін балама жүйе деп қарастырылды. Оның нәтижесінде әр оқушы өзін-өзі
өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту барысында
лайықты жағдайлар жасау үлкен нәтиже берді.
Менеджментті дәстүрлі және дамыта оқыту жүйелерінің негізгі
белгілерінің салыстырмалы сипаттамасы.
1.Менеджментті дәстүрлі оқыту әдістемесі негізінде метафизикалық (сандық,
мазмұндық) әдіснама, ал дамыта оқыту технологиясының негізінде
диалектикалық (интенсивті, сапалық, мәнділік) әдіснамасы жатыр деп айтуға
болады. Менеджментті дәстүрлі оқыту балада білім, білік, дағды алуға
қажетті ақыл, сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын басқарушылық білімді
құю керек деген көзқарасқа, ал дамыта оқыту бала бойындағы табиғи
қабілеттерді, ойлауды, жаңа белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге
негізделген. Дәстүрлі оқыту жаттауға, есте сақтауға, ал дамыта оқыту дербес
жұмыс істеуге, алған білімді пайдалана білуге үйретеді.
2.Менеджментті дамыта оқытуда баланың ізденушілік – ойлау әрекетін
ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей жағдайға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда
төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады.
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл – үшеуі дамыта оқытудың Д.Б.Элконин – В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері.
Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі берілмейді.
Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім
сабақ процесін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ролінде шешім табылған кезде
әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз
ойын, пікірін айтуға мүмкііндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине,
жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенмен әр бала жасаған
еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке
тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Мұндай көзқарасты ұлы Абай да уағыздап кеткендігіне тоқталған жөн.
Қоршаған ортаның шындығын мойындай отырып, Абай ақыл мен сана еңбек
барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның ішкі сезімді қуаттарын
біртұтас етіп алады. Оның он жетінші сөзіндегі қайрат, ақыл, жүректің сөз
таластыруында тек бірлесіп ынтымақтасқан жағдайда ғана күш алатын үш түрлі
жан құбылысын әдеби-публицистикалық тұрғыдан көрсеткенін байқаймыз. Бұдан
бұл мәселенің ұлттық психологиямыз бен философиямызда да ежелден көтеріліп
келе жатқандығын көруге болады.
Менеджментті дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың ойларын жетілдірудің
маңызы зор.
Біріншіден – дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы
өз оқу әрекеті арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде
жаңа ақпарат жайлы не білетіндіктерін ортаға салып, мәселені өз беттерінше
шешуге талпынады. Сөйтіп олар осы мәселе туралы өз білімдерінің
жеткіліксіз, таяз екенін сезіну арқылы сабаққа деген қызығушылықтары
оянады, ішкі түрткілері пайда болады.
Екіншіден – дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мәселелерді шеше
отырып өзінің санасының саңылауларын ашады. Әр оқушының өзінің деңгейіне
дейін дамуға қол жеткізе алады. “Жақсы оқушы”, “Жаман оқушы” ұғымының
болмауы, балаларды танымдық әрекеттерге ұмтылдырады, құштарлығын арттырады.
Үшіншіден – оқушының жеке басын дамытатын басты құрал – ол өзінің
әрекеті. Сол себепті дамыта оқытудағы оқыту әдістері оқушыны белсенді жұмыс
жағдайына қоя отырып, мәселелерді, қайшылықтарды шешу мақсатын қояды.
Төртіншіден – дамыта оқыту жүйесінің нәтижелі болуы оқушы мен
мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынасы арқасында ғана өз жемісін
береді. Сол себепті дәстүрлі жүйедегі әміршілдік стиль бұл жерде тиімсіз,
оқушы – “орындаушы”, “мұғалімнің тасасындағы” объект емес. Ол өз пікірін
ашық айта, ойын дәлелдей, дәйектей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын
тыңдап, көзқарасын құрметтей білуге үйренген жаңа сападағы маман
дайындау,оқушыны тәрбиелеу.
Сонымен менеджментті дамыта оқыту арқылы оқушылардың білімі арттыру
педагог маманның негізгі жұмысы болып табылады. Бұл әдісті пайдалану
оқушының танымдық іс-әрекетін арттыратыны сөзсіз.
II.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКЕЛІКТЕРІ
2.1. Орта білім беретін оқу орындарында менеджмент пәнін оқыту
ерекшеліктері
Оқудың дəстүрлі теориясында аса танымал болғандары келесі дидактикалық
принциптер:
-саналылық жəне белсенділік;
- көрнекілілікпен оқыту;
- жүйелілік жəне бірізділік;
-беріктік, түсініктілік;
- ғылымилық;
- көңіл-күй ескеру;
-теория мен практиканы байланыстыру.
Менеджмент пәнін оқытуда саналылық жəне белсенділік принципі негізінде
ғылым тарапынан анықталған заңдылық тұжырымдары жатыр. Білім мəні оқушының
өз ақыл-ой белсенділігі арқасында игерілген терең де əрі өз бетінше
ұғынылған білімдерден құралады. Менеджменттің негізгі білімдерін саналы
игеру бірнеше шарттар мен жағдаяттарға тəуелді: оқу мотивтері, оқушылардың
танымдық белсенділігінің деңгейі мен сипаты, танымдық іс-əрекетті басқару
жəне оқу тəрбие процесін ұйымдастыру, мұғалім қолданған əдістер мен оқу
жабдықтары жəне т.б. Оқушының өзіндік таным белсенділігі оқудың маңызды
жағдаятының бірі есептеледі, ол оқу материалын терең əрі берік игеруде
пəрменді ықпал жасайды. Менеджмент пәнін оқытуда оқудың саналылық жəне
белсенділік принципін іске асыру барысында келесі маңызды оқу ережелері
сақталуы тиіс:
- алдағы жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін анық түсіну- саналы оқудың
қажетті шарты: оларды оқушыларға көрсету маңызы мен мəнін түсіндіру,
болашақтағы қажетін бала санасына жеткізе білу;
- оқыту барысында оқушы не, неліктен жəне қалай істеу керектігін түсінуі,
сонымен оқу жұмыстарын қарадүрсін орындамай, алдын-ала олардың терең мəн,
мағынасын ұғынуы;
- оқу барысында танымдық іс-əрекеттің барша түрлері мен формаларын
пайдалану, талдауды біріктіру тəсілімен, индукцияны дедукциямен салыстыруды
қарама-қарсы қоя, біріктіру, сəйкестікті жиі пайдалану, балалардың жасы
кіші болса, индукция тəсілін жиі қолдану;
- оқушылар əр сөздің, сөйлемнің, ұғымның мəн-мағынасын түсінуі, оларды
қолдануда оқушылардың өтілген білімдері мен тəжірибесіне сүйену, бейнелі
салыстыруларды пайдалану, мəн-мағынасы жете ашылуы мүмкін болмаған
ұғымдарды сабақта қолданудан аулақ болу;
- балалардың бірін-бірі оқыту мүмкіндіктерін пайдалану, дұрыс шешім табудың
ұжымдық формаларын дамытуға қажет жағдайларды қамтамасыз ету, мұғалімнің
түсіндірмесінен гөрі, қасында бірге отырған жолдасының əңгімелеп бергені
тиімді де, əрі жеңіл, сондықтан сыныптағы үздік оқушылар қолынан келетін
оқу істерін өз міндетіне алуы, бала белсенділігін тəрбиелеуде уақытты да,
күш-қуатты да аянбау. Есте болсын, бүгінгі белсенді оқушы қоғамның ертеңгі
белсенді мүшесі;
- оқушыларға белгісіз мəліметтерді бұрынғы белгілілерімен логикалы
ұштастыру: игерілген мен игеріліп жатқан білімдердің арасында логикалы
байланыс болмаса, саналы оқу да болмайды.
- оқудағы басты нəрсе –оқытылып жатқан пəн емес, ол мұғалім тəрбиесімен
қалыптасып жатқан тұлға. Оқушыны пəнге қосалқы элемент болмайтындай етіп
оқыту əрі тəрбиелеу, керісінше, оқушыны сол пəнді мұғаліммен бірге белсенді
игеретін субъект дəрежесінде тану. Тұлғаны қалыптастыратын пəн емес, пəнді
оқытумен байланысқан мұғалімнің өз əрекет-қимылы.
- оқушының бақылайтын деректері мен игерген білімдері арасындағы
айырмашылықтарды тауып жəне оларды түсіндіруді талап ететін жағдайлар
жасау;
- егер əр ереже тиімді сандағы мысалдармен қамтамасыз етілсе жəне сол
ережелердің қолдану ауқымы қаншалықты кең екендігін оқушы түсінсе, оқу
табысы соғұрлым жоғары болады.
- игеріліп жатқан материалдардағы басты жəне екінші дəрежелі ақпараттарды
табуға жəне ажыратуға үйрету. Оқушыны ең алдымен өзекті проблемаларды
түсініп, игеретін дəрежеге жеткізу. Сабақта келтіретін дерек жəне
мысалдардың негізгі мəселе мəнін көлеңкелеп тастамауы.
Көрнекілікпен оқыту принципі. Оның негізінде келесідей ғылыми заңдылықтар
жатыр: адамның сезім мүшелері сырттай тітіркендіргіштерді əртүрлі
қабылдайды, адамдардың көбі көру органдарының аса жоғары сезімталдығына ие;
рецепторлардан орталық жүйке жүйесіне бағытталған байланыс оптикалық
каналының өткізгіштік қабілеті өте жоғары; көру органдарынан (оптикалық
канал бойынша) миға келіп түсетін ақпарат қайта таңбаланбайды, ол оқушы
есінде жеңіл, тез жəне берік бейнеленіп қалады. Сондықтан менеджмент пәнін
оқытуда оқу тəжірибесі көрнекілік принципін қолданудың көптеген ережелерін
іске асырған. Солардың кейбірін еске салайық:
- сөздік формада, ауызша не жазбаша өрнектелген материалдарға қарағанда,
табиғи күйінде берілген заттар жақсы, жеңіл əрі тез есте қалатынын ескеріп,
оларды менеджментті оқыту процесінде пайдалану.
-оқушы ойы формалармен, түр-түсті бояулармен, дыбыстармен, түйсіктермен
өрнектеледі. Осыдан бала санасы жалпы дерексізденген ұғымдар мен сөздерден
құралмай, оның тікелей қабылдауындағы нақты бейнелерді арқау етеді.
- оқушылар үшін ең маңызды ереже: мүмкін болғанша сезімдік қабылдауды
пайдалану, дəлірек айтсақ, көз қабылдауына – көретінді, құлақ қабылдауына –
естілетінді, иіс, дəм қабылдауға тиісті мүшелерді;
- бір көрнекілікпен шектеліп қалмау: көрнекілік – мақсат емес, оқушының
ойын дамыту жəне оны оқыту құралы;
- оқыту жəне тəрбиелеу барысында есіңізде болсын: ұғымдар мен
дерексізденген тұжырымдар бала санасына нақты деректер, мысалдар жəне
бейнелер негізінде жеткізілсе, тез əрі жеңіл қабылданады; олардың мəнін
ашуға əрқилы көрнекілік түрлерін пайдалану;
-менеджментте көрнекілікті тек сурет ретінде қолданбастан, оны проблемалық
ситуацияларда өз бетінше білім алу көзі ретінде де пайдаланған жөн. Бұл
оқушылардың тиімді ізденіс жəне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік
береді;
- көрнекі құралдар сабақта өтіліп жатқан заттар мен құбылыстар жөнінде өте
анық жəне дұрыс ұғымдарды қалыптастыруға жəрдемін беретінін оқу жəне тəрбие
барысында естен шығармау;
- оқушы бақылауларын жүйелестіріп, себеп- салдарлармен сəйкестендіру;
- менеджмент жүйесіндегі көрнекі құралдарды қолдана отырып, алғашқыда
балаларды ондағы берілген бейнелерді тұтастай қабылдауға, кейін бастысын
жəне екінші дəрежелілерін өз алдына, содан соң – қайталай тұтастыққа
келтіруге үйрету.
- əртүрлі көрнекілікті пайдалану, бірақ көрнекі құралдар санын шектен
асырмау, себебі бұл баланың зейін шашыраңқылығын пайда етіп, негізгі мəн-
мағынаны қабылдауға кедергі жасайды.
Жүйелілік жəне бірізділік принципі келесі ғылыми тұжырымдарды негізге
алады: қоршаған орта болмысының айқын бедерлері мида нақты бейнеленсе ғана,
оқушы шынайы білім топтай алады; ғылыми білімдер жүйесін қалыптастырудың
басты тəсілі – белгілі жолмен ұйымдастырылған оқу; ғылыми білімдер
жүйесінің бірізділігі оқу материалының ішкі логикасымен жəне оқушылардың
танымдық мүмкіндіктерімен байланысты; жеке элементтерден тұратын оқу
процесінің тиімді əрі жоғары нəтижеге жетуі ол процесте орынсыз
үзілістердің, ескерілмей қалған қажетті сəттердің болмауына жəне
бірізділіктің қандай да себептермен бұзылмауына тəуелді. Егер менеджментті
оқытуда дағдылар тиісті жаттығулармен жүйелі бекімесе, олар көп ұзамай
жойылады; егер оқушылар логикалық ойлауға үйретілмесе, олар өздерінің ойлау
іс-əрекетінде үлкен қиыншылықтарға кезігеді; егер оқу ісінде жүйелілік жəне
бірізділік сақталмаса, оқушылардың даму процесі бəсеңдейді.
Мұғалім практикасында жүйелілік жəне бірізділік принципі көптеген
ережелерді орындаумен іске асып барады, олардың арасында аса маңыздылары
келесідей:
- оқушылардың менеджменттен білімдер жүйесін қалыпты игеруін қамтамасыз ету
үшін схемаларды, жоспарларды орынды пайдалану. Оқу материалын логикалық
бітімге келген бөліктерге ажырату, оларды бірізді іске асырып бару,
балаларды бірізді оқу əрекеттерін жасауға үйрету;
- егер жауабы табылмайтынына, не шешімі алынбайтынына көзі жетсе, ондай
сұрақтарды немесе мəселелерді сабаққа қоймау;
- менеджменттік материалдың мазмұндық жүйесін, сондай-ақ оқу тəсілдерінің
жүйесін бұзуға жол қоймау, ал егер жүйе себепсіз өзгеріске түсе қалса,
үлгермеушіліктің алдын алу үшін олқылықтарды түзету;
- əрдайым менеджменттен пəн аралық байланыстарды пайдалану. Мысалы:
маркетинг,экономика,психология. Мазмұндық тұрғыдан, сондай-ақ оқу
əдістемелерінде барша сыныптар арасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету;
-менеджменттегі оқу əдістемелерінің жетістіктерін пайдалану: оқушылармен
тірек-конспекттер, оқу материалының құрылымды- логикалық схемасын түзу,
білімдерді игеру процесін жеңілдететін шараларды қолдану. Оқу барысында
жүйелілік пен бірізділікті қамтамасыз ету үшін бұрын өтілгендерді жиі
қайталап отыру жəне жетілдіріп бару;
- қысқа жəне қорытынды қайталауларды сабақтың басында немесе ақырында үй
тапсырмаларына байланысты қолданып қана қоймай, оларды бүкіл сабақ
барысында негізгі проблемаға орай, сонымен бірге жеке мəселелерді
баяндаудан соң да пайдалану, жаңа материалдарды өтуді күрделендіретін
жағдайлардан сақ болу, сабақ тақырыбына жасанды ендірілген, оған тікелей
қатысы жоқ идеялар (білімдік, дамытушы, тəрбиелік) дəріс нəтижесі мен оқу
құндылығын кемітеді. Осыны ескере отырып, аса маңызды болған идеяларды
менеджментті оқу мазмұнына жəне балалардың мүмкіндіктеріне орай игертуді,
оқу-тəрбие процесінің жылдық жоспарына ендіруді алдын ала көздеу.
- өтілгендерді қайталау сабақтың басында білім мен ептіліктердің игерілу
деңгейін анықтау үшін немесе сабақтың ақырында ұсынылған ақпаратты бекіту
үшін ғана орындалмай, бұл жұмыс логикалық бітімге келген оқу бөліктерінің
əрбірінен соң, сабақ барысында іске асып баруы шарт;
- оқушылардың менеджмент сабағында ой өрнектеу тəсілдері мен формаларын
бақылап бару, тұрақты əрі үлкен шыдамдылықпен балаларды дербес еңбектенуге
үйрету. Тапсырмаларыңыз дербес орындалуда бірте-бірте күрделеніп барсын,
сонымен бірге олардың табысты орындалуы үшін мүмкіндіктер жасау. Істі,
мүмкін болғанша, оқушының өзі орындасын, қажет болса, көмек беру.
- сезімдік тəжірибе мен тірек білімдерді орынсыз əрі жиі жаңғыртуға əуесқой
болмау, жаңа білімдерді игеруге ғана қажеттерін еске түсіріп, əркімге
белгілі əшейін біліктерді хабарлау үшін өзі де тығыз сабақ уақытын алмау.
Беріктік принципі келесідей заңдылықтарға негізделеді: менеджмент мазмұнын
игеру жəне оқушылардың танымдық күш-қуатының дамуы – оқу процесінің бір-
біріне байланысқан екі тарапы; игерілген оқу материалының беріктігі
объектив жағдаяттарға, яғни бұл материалдың мазмұны мен құрылымына ғана
тəуелді болып қоймай, оқушылардың сол пəнге, материалға, мұғалімге деген
субъектив қатынастарына да орайлас; игерілген білімнің берік болуы оқуды
ұйымдастыруға, əрқилы оқу түрлері мен əдістерін пайдалануға, сондай-ақ оқу
мерзіміне байланысты келеді; оқушылар жады таңдамалы сипатқа ие: қандай да
материал оларды маңыздылығымен қызықтырса, сол материал берік орнығады жəне
ұзақ сақталады.
Игерілген білімдердің бекуіне жəрдемші оқу іс-əрекеті механизмдерін
түсінуден дəстүрлі оқу жүйесіне жаңа ережелерді ендіру мүмкіндіктері
ашылды:
- қазіргі заман оқуында ес мүмкіндіктерінен гөрі ойлау қабілеті көбірек
іске қосылады. Сондықтан аса қажетті болмаған білімдік материалдарды
жаттауға сарп етпей, балалардың күш-қуатын үнемдеу, ес жүктемесін ойлау
əрекетіне кедергі болар дəрежеден арттырмау.
- қате қабылданған немесе түсініксіз материалдардың есте бекуіне жол
қоймау, бала əр уақыт саналы игерілген жəне түсінген білімін ғана есте
сақтайтын болсын;
- өтілгенді ұмыту процесі оқу жұмысы біткен бойда қарқынды жүреді,
сондықтан қайталаулар уақыты мен жиілігі ұмытудың психологиялық
заңдылықтарымен сəйкестендірілуі қажет;
- қайталаулар жиілігі оқушының ұмыту жағдайларына сəйкес болуы тиіс.
Қайталаулардың көбі жаңа материалдың өтілу ізімен, яғни ақпараттың ең көп
жойылатын мезетінде ұйымдастырылып, ал кейін бұл бекіту жұмыстары бірте-
бірте кемиді, бірақ толық тоқтатылмайды;
- алдын-ала оқу процесіне аса қажет екі сапаны – қызығу мен ұнамды қатынас
қалыптастырмай, жаңа материал өтуді бастамау;
- оқу материалын ұсыну логикасына назар салуды ұмытпау, өзара логикалық
байланыстағы білімдер мен нанымдар жеке-дара, тұтастығы жоқ ақпараттарға
қарағанда, берік игеріледі.
Түсініктілік принципі менеджмент пәнін оқытуда оқытудың көп ғасырлық
тəжірибесі талаптарынан туындайды: бұл, бір жағынан – оқушылардың жастық
даму заңдылықтарына байланысты келсе, екінші жағынан – дидактикалық
процесті оқушылардың даму деңгейімен сəйкестендіре ұйымдастыру жəне іске
асыруға тəуелді. Оқушы өзінің ойлау деңгейіне, жинақтаған білімі, ептілігі,
ойлау тəсілдеріне сəйкес келген дүниені ғана түсіне алады. Бұл әдісті
пайдалану менеджмент пәнін оқушыларға оқытуда пайдаланудың маңызы зор.
Түсініктілік принципін іске асыруда қажет, өз уақытында Я.А.Коменский
өрнектеген классикалық ережелер: жеңілден-қиынға, белгіліден-белгісізге,
қарапайымнан-күрделіге өту. Қазіргі заман оқу теориясы мен практикасы
түсінімін оқытуда міндетті болған ережелер тізімін кеңейте түсті:
- өтілуге тиіс материалдардың бəрі əр жас қабылдауына сəйкес реттестіріліп,
ұсынылуы тиіс;
- оқушы санасы қандай да пəнді қабылдауға дайын болуы қажет екендігін
ұмытпау;
- оқыту барысында балалардың табиғи мүмкіндіктерін, олардың дайындығы мен
даму деңгейін арқау ету, балалардың өмір тəжірибесін, қызығуларын,
бейімділігін, даму ерекшеліктерін зерттеу жəне оқытуда ескеру;
- оқу мазмұны жəне тəсілдері балалар дамуынан бір шама алда жүретіндей
болсын;
- оқушылардың əртүрлі топтарындағы оқу ерекшеліктерін назарға алу. Бір
текті мүмкіндіктері бар балаларды жіктеулі топтауға біріктіру;
- оқу процесін тиімді қарқында жүргізу, бірақ күшті оқушыларды аяқтан
тартпайтындай, сонымен бірге орташа жəне үлгерімі төмен оқушылардың дамуына
тиімді ықпал жасайтындай етіп ұйымдастыру;
- оқу жұмысы белгілі дəрежеде күш салуды қажет етеді. Олай болмаса, балалар
жұмыс орындауға дағдылана алмайды. Оқушылар əрдайым өз мүмкіндіктерінен
төмен оқу қарқынын қалайды. Осыны ескерумен мұғалім əр оқу ситуациясына
сəйкес оқу желісін тиянақты əрі нақты белгілеп барғаны жөн;
- педагогиканың жəне психологияның жаңа жетістіктерін пайдалану: нақты
білімдер мен ептіліктерді кіші көлемдегі материалдар жəрдемімен
қалыптастырып бару, ал қорытынды білімдерді қалыптастыруда – іріленген
білім блоктарын пайдалану;
- сабақ барысында ұқсастықты, салыстыруды, беттестіруді, қайшылықтарды кең
қолдану, жаңа жəне күрделі материалды өтуде күшті оқушыларды қатыстыру, ал
бекіту жұмыстарына - орташа жəне төмен оқушыларды тарту;
- жаңа ұғымды енгізу бір сабақтың танымдық міндеттерімен ғана
байланыстырылмай, бүкіл өтілген оқу жүйесіне негізделуі тиіс.
Ғылымилық принциптің талабы – оқушылар игеруіне ғылым тарапынан анықталған
білімдерді ұсыну. Мектептік білімденудің де міндеті осы ғылыми білімдерді
игертуге бағытталған. Оқудың ғылымилығы ең алдымен мектеп білімінің
мазмұнына жəне оны қалыптастыру принциптерін қатаң ұстануына; мұғалімдердің
мазмұнды толық іске асыра алуына тəуелді; қабылданған білімдердің ғылымдық
сипаты оқу жоспарларында, бағдарламаларында өрнектелген, пəн аралық
байланыстарда іске асып барады. Озат дидактикалық жүйелер практикасы бұл
принципті жүзеге келтіретін бірнеше ережелерді пайда еткен:
- оқуды педагогика, психология, əдістеме, педагогикалық тəжірибенің жаңа
жетістіктері негізінде жүргізу, оқу процесіне педагогикалық еңбекті ғылыми
тұрғыдан ұйымдастырудың жаңа тəсілдерін ендіру;
- оқу дидактикасы мен психологияның соңғы жаңалықтарын ескерумен индуктивті
оқыту логикасын ғана емес, сондай-ақ дедуктивті оқу əдісін де орынды
пайдалану, дерексізденген (абстракция) түсініктерді қолданудан тартынбау,
себебі бұл нақты құбылыстардың тереңдегі мəн-мағынасын түсінуге жəрдемін
береді. Бірақ мектеп курсы шеңберінде толық түсінік берілмеген
абстракцияларды қолданудан аулақ болыңыз;
- əрқандай жаңа енгізілген ғылыми ұғым, түсінікті жүйелі қайталап отыру,
пəнді оқыту барысында қолданып, пайдалану, себебі жаттықтырылмаған білімдер
тез ұмытылады;
- ғылыми таным əдісін пайдаланумен, оқушылардың ойлау қабілетін дамыту,
балаларды ізденіс, шығармашыл жұмыстарға қосып отыру;
- жаңа идеялар қабылдауды бір сəттік міндет деп білмеу – əрбір құбылысты
жаңадан түзіліп жатқан жан-жақты байланыстары жəне қатынастары аумағында
қарастыра талдау;
- оқушыларды атақты ғалымдардың өмірбаяндарымен таныстыру мүмкіндіктерін
қолдан шығармау, олар енгізген ғылым жаңалықтарын шəкірттерге кең жария
ету;
- жаңа ғылыми терминологияны қолдану, ескірген терминдерден сақ болу,
оқушыларға жаңа жетістіктердің негізгі идеяларын ашып, ұсыну, оларды жаңа
ақпараттарға ден қоюға үйрету, жаңа мəселелерді ұжым болып талқылауды
қолдап қуаттау;
- балалардың зерттеу жұмыстарына қолдау көрсету. Оларды мүмкін болған
жағдайларды пайдаланып, ғылыми-тəжірибе жұмыстарының негіздерімен
таныстыру, шығармашылықты қажет еткен мəселелерді шешуде алгоритмдерді
пайдалануға жаттықтыру, проблемалармен айналысудың сензитивтік (жас сатысы)
кезеңдерін есіңізде ұстау;
- танымдық қызметтен оқушыға жаңалық ашу, табысқа жету, қанағат табу
сезімдеріне бөленуге мүмкіндік беру.
Ұнамды көңіл-күй сақтау принципі бала табиғатының дамуы мен оның іс-
əрекетіне байланысты туындайды. Менеджмент пәнін оқытуда ұнамды көңіл-
күйден адам жаны нəр алады, ой өрісі сəуелелене түседі, оқу жеңіл, жылдам
жəне жағымды сезіммен қабылданады. Егер оқушының кітап оқуға зауқы болмаса,
оны ауыр да азапты еңбек сипатында қабылдаса, одан табысты нəтиже күтудің
өзі бей-берекетсіз іс. Сондықтан да, оқу баланың ұнамды көңіл-күйін
көтеріп, оны қуанышты оқиға ретінде қабылданатын дəріс жұмысына дайындау
қажет. Ұнамды қатынас болмаған жерде оқу процесі өз ықпалын жояды. Ықыласы
болмаған адамды оқыту – бос əурешілік. Көңілін қорқыныш, өшпенділік, жек
көрушілік жайлаған баланы оқыту оның санасына шынайы болмыс деректерін
зорлап ендірумен бірдей. Мұндай жолмен қабылданған білім ұзаққа бармай
ұмытылады, одан келер пайда болымсыз. Сондықтан педагогтар бар шеберлігін
қосып, мектеп оқу еңбегі мен білім тартымдылығын көтеруге ат салысады. Бала
жанын сенім шуағымен жылытып, оның алғашқы қадамдарына қолдау көрсетеді.
Менеджмент пәнін оқытуда оқудың көңіл-күй принципінің талаптары осы. Ал бұл
талаптарды іске асыруда мұғалімнің міндеттері:
- əр сабаққа дайындалу барысында оқушылардың ұнамды көңіл-күйін
қалыптастыру мен қолдау жолдарын ойластыру. Алдағы оқу жұмысы неғұрлым
зеріктіргендей əрқилы болса, оқу материалы неғұрлым құрғақ əрі абстракт
келсе, ұнамды эмоциялар пайда етудің барша мүмкіндіктерін іздестіріп бағу;
- сынып босағасын көңіл жадыратар кейіппен аттап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Орта кәсіби оқу орнындағы менеджменттің теориялық негізі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 7
1.2. Менеджмент пәнін оқытудың психологиялық-педагогикалық астарлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.Менеджмент пәнін оқытуда дамыта оқытудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 22
.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКЕЛІКТЕРІ
2.1. Орта білім беретін оқу орындарында менеджмент пәнін оқыту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Менеджмент пәнінің оқу-әдістемелік кешендеріне сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Орта кәсіптік білім беруді жандандыру
(инновация) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қоғамның дамуының қазіргі кезеңі,
елімізде болып жатқан түрлі өзгерістер білім беру қызметіне жаңаша қарауды,
мұғалім іс-әрекетін жаңаша ұйымдастыруды талап етеді. Менеджмент пәнін
кәсіптік білім беретін оқу орындарында оқытудың әдістемелік ерекшеліктерін
анықтаудың маңызы зор. Кәсіптік білім беру мекемелерінде менеджмент пәнін
оқыту білім алушылардың менеджменттің негіздерімен, басқарудың мақсатына
адамдардың еңбек белсенділігін ынта-ықыласы арқылы көтеріп, олардыңң тиімді
жұмысының негізінде жетуді ұйғарады. Ғылымның бұл түрін білу барысында
басқарудың мақсаттарын қою мен дәлелдеу үшін нақты білім және тәжірибелік
дағды алуға болады. Осы пәнді оқыту әдістерінің ерекшеліктерін құру үшін
келесі ұғымдарға тоқталамыз: менеджментті оқытудың әдістері мен құралдары,
әдістерді классификациялау, оларды сабақта тиімді пайдалану, оқу әдістері,
оқыту әдістері, оқытудың белсенді және интерактивті әдістері, проблемалық
оқыту, түсіндіру-иллюстративті әдістер: пікір алысу, әңгіме, түсіндіру,
лекция, әдебиетпен жұмыс т.б. демонстрациялау әдістері, практикалық
әдістер, жаттығу – іскерлік пен дағдыны қалыптастырудың негізгі әдісі,
жаттығу түрлері және оларға қойылатын талаптар мен жаттығуды ұйымдастыру
және өткізу әдістері, нұсқаулар, олардың түрлері, кіріспе нұсқау және
ағымдағы нұсқау.
Менеджмент негіздері пәні ретінде оқыту қазіргі кезде оқу орындарында
барлық мамандық иелері үшін жүреді. Осы бағытта көптеген педагог-
ғалымдардың еңбектері (И.Н. Герчикова,И.Кабушкин, Ф.М. Русинов, М.Л.
Разу О.С.Виханский, А.И. Наумов, Ф. Тейлор, Веснин В.Р. т.б.) жарық
көрді. Олардың негізгі мазмұны менеджмент негіздері пәнін оқытудың мазмұнын
анықтау, оқытудың әдістемесін нақтылау, оқытуды жетілдіру, т.б. бағыттарды
жүзеге асырды.
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін менеджмент негіздері пәнін оқыту
әдістемесінің ерекшеліктері болашақ менеджерлерді даярлау мәселесін жалпы
педагогикалық мәселелерінен бөліп қарастыру мүмкін емес. Сондықтан, біз
зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтауда Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. М.,
Ахметов К.Ғ., Жұмабаев М., Жұмаев Ж.Ж. және т.б. ізденіс нәтижелерінің
үлкен маңызы бар.
Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлаудың жалпы мәселесі
және оларда жаңалықты енгізуге сәйкес оқыту үдерісі бойынша зерттеу
нәтижелері қазақстандық педагог- ғалымдарымыздың Ахметов К.Ғ., Сағындықов
Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. Т.И. Есполов, Ж.Ж.
Сулейменов. және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін менеджментті орта білім беретін оқу
орындарында оқытуға мұғалімдер даярлау еңбектері қызығушылық танытады. Осы
бағытта жүргізілген, психология, кәсіптік психология, кәсіптік педагогика,
менеджмент және т.б. еңбектерді пайдалану болашақ менеджмент және экономика
пән мұғалімдерін даярлаудың, қарастырып отырған педагогикалық жүйенің
сыртқы құраушылары арқылы оқытудың нәтижесін арттыруға бағытталады.
Соңғы уақыттардағы жүргізілген зерттеу жұмыстарының ішінен В.П.
Симоновтың Педагогический менеджмент. Ноу-хау в образовании, М.А.
Гончаровтың Основы менеджмента в образовании еңбектері жаңа оқытудың
технологиясына сәйкес мұғалімдерді даярлаудың нақты әдістемелік мәселесін
қарастырады.
Осыған орай зерттеу проблемасы былай деп анықталды: менеджмент пәнін
оқытудың әдістемелік негіздерін жасаудың теориялық-әдістемелік тұрғыдан
негіздеп, оның әдістемесін жасау.
Зерттеу мақсаты – менеджмент пәнін оқыту бағдарламаларын жасаудың
дидактикалық негіздерін және оларға қойылатын талаптар мен типтік
ерекшеліктерін анықтау негізінде жасауды негіздеп, оны қолданудың
әдістемесін жасау және жасалған әдістеменің оқытудың тиімділігін арттыруға
әсерін тәжірибелік-эксперименттік түрде тексеру.
Зерттеу нысаны – менеджмент пәнін оқыту әдістемесіннің ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеу пәні – орта білім беретін оқу орындарында менеджмент пәнін
оқыту әдістемелері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер менеджмент сабақтарын ұйымдастыру үшін
педагогикалық әдістерді, ақпараттық технологияларды пайдалану, ноу-хау
әдістерді пайдалану және оны қолданудың әдістемесі жасалса, онда
оқушылардың білімді меңгеру сапасы артады, өйткені бұл жағдайда жүйелі,
жеке іс-әрекеттік және дербестік тәсілдер жүзеге асып, оқушылардың оқуға
деген қызығушылығы мен саналылығы артады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: дидактикадағы озық ғалымдардың
[С.И.Архангельский, Ю.К.Бабанский, В.П.Беспалько, П.И.Пидкасистый,
Н.Ф.Талызина т.б.] іргелі еңбектері, білім беруді компьютерлендіру
саласындағы [А.А.Андреев, Б.С.Гершунский, В.В.Гузеев, А.П.Ершов,
Е.И.Машбиц, В.М.Монахов, С.Пейперт, Б.Баймұханов, Г.Қ.Нұрғалиева,
С.Е.Чакликова, Ж.А.Қараев т.б.], менеджмент пәнін оқытуды қарқындатудағы
артықшылықтарына арналған зерттеулер [Т.И. Есполов, Ж.Ж. Сулейменов,
Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж.
және т.б.].
Зерттеудің теориялық негіздері: компьютерлік технологияларды менеджмент
пәнін оқытуда қолдану жағдайларындағы оқушының оқу-танымдық іс-әрекеттерін
ұйымдастырудың тиімді әдістері, оқу процесінде ақпараттық-қатынастық
технологияларды қолдану жөніндегі зерттеулер, білімді ақпараттандыру
тұжырымдамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары, орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың
мемлекеттік бағдарламасы, орта оқу орындарында пәндік оқу бағдарламалары,
педагог және әдіскер ғалымдардың зерттеу мәселесіне қатысты іргелі
еңбектері.
Зерттеу әдістері: қарастырылып отырған зерттеудің теориялық-әдіснамалық
негізін айқындау мақсатында психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерді зерделеу және оларға талдау жасау; оқулықтарға, есептер
жинақтарына, әдістемелік құралдарға, ғылыми-әдістемелік негізде талдау
жасау; оқушылардың менеджмент пәнінен білім, білік және дағдыларының жайын
зерттеу; пән мұғалімдерімен әңгімелесу; тәжірибелік-эксперимент жүргізу,
компьютерді қолданып жүргізілетін практикалық жұмыстарды зерделеу;
сауалнамалар жүргізу; эксперимент нәтижелерін математикалық статистика
көмегімен өңдеу және қорытындылау.
Зерттеудің тәжірибелік-экперименттік базасы: Жәңгір хан атындағы Батыс
Қазақстан аграрлық-техникалық университеті (БҚАТУ).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– менеджмент пәнін оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері айқындалды;
– оқу орындарында менеджмент пәнін оқытуда компьютерлік
технологияларды қолданудың қажетті шарттары анықталды.
I.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1.Орта білім беретін оқу орындарындағы мененджмент пәнінің оқытудың
маңызы
Қазақстан экономикасында ақырғы он жылда өткізілген нарықтық
реформалар өндіріс пен басқару үдірісіне қатысушылардың арасындағы,
мемлекеттік органдар мен шаруашылық субъектілердің және іскерлік
серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен түрлерінде елеулі
өзгерістерді туғызды. Кәсіпкерлік іс-қызметпен айналысатын субъектілердің
жұмысын бағалау өлшемімен бірге, осы субъектілердің өздері үшін іс-
қимылдарының негізгі болып табылатын мақсаттарын да өзгертті. Бұның бәрі
өндіріс үдерісін және жұмыскерлер ұжымын басқару ісін ұйымдастыруға қатысты
көзқарастың өзгеруіне әкелді. Басқарудың және жұмыскерлер құрамын еңбектің
өнімділігіне ынталандырудың жаңа нысаны мен түрлері пайда болды. Басқару
сферасымен айналысқан қызметкерлерге енді кәсіпорындардың іс-жұмысының
нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама түрде тигізетін жаңа сыртқа және
сыртқы факторлардың пайда болғанын ескеріп қана қоймай, есепке алып
отырулары керек. Басқару ғылымының эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы және
бұл орайдағы отандық шетелдік зерттеулердің жетістіктері, менеджменттің оқу
пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік екені байқалады. Бұл
орайда айта кететін жағдай, басым түрде орталықтанған жоспарлауға
негізделген басқарудың отандық тәжірибесін стихиялы қалыптасып жатқан нарық
жағдайында толық қолдану мүмкін емес, бірақ кәсіпорындарды басқарудың
теориясы мен практикасының жекелеген қағидаларын бүгінгі жағдайда
пайдалануға болады. Бұнымен бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент жүйесі
ұйымдастырудың мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың жүріс
тұрысының ынта-ықыласын, сана-сезімін, еңбегін жұмылдыра алатын болса да,
біздің елдің экономикасында ойламай, бірден оның көшірмесін пайдалануға
және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді түрде жүзеге асыруға
болмайды. Осындай негізгі проблемаларды ескере отырып менеджмент негіздерін
оқытудың жаңа үлгісін дайындау қажеттігін және оқу орындарында оқушыларға
басқару негіздерімен таныстырып, болашақта білікті маман дайындау болып
табылады.
А.А. Радугиннің менеджмент түсінігінің негұрлым қысқаша сипаттамасын
қолданады. Оның пікірінше, менеджмент-бұл әрі өнер, әрі ғылым. Менеджментті
оқыту болашақта басшы болуға негіз болу.
Менеджмент-бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру, өндірістің
тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп қолданылатын
басқарудың принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нысандарының
жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д жетекшілік еткен ғалымдар тобы
Основы менеджмента деген кітапта береді. Сондықтан менеджмент негіздерін
оқыта отырып оқушылардың ұйымдастырушылық қабілеттерін дамыту, өндірістік
талаптарды үйрету, пәннің негізгі оқыту әдістемелерін дайындау.
Э.А. Уткин Курс менеджмента еңбегінде менеджментті былайша
түсіндіреді: Менеджмент-бұл нарық жағдайында,ы кәсірорынның ұтымды
шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік-экономикалық
механизмінің түрлі принциптерін мен қызметтерінғ әдістерін қолдану
негізінде қол жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі.
Менеджмент басқарудың мақсатына адамдардың еңбек белсенділігін ынта-
ықыласы арқылы көтеріп, олардың тиімді жұмысының негізінде жетуді ұйғарады.
Ғылымның бұл түрін оқуыларға оқыту барысында басқарудың мақсаттарын қою мен
дәлелдеу үшін нақты білім және тәжірибелік дағды алуға болады, осы
мақсаттарға жету жолында персоналдың күш-қуатын жинастыруға, ғылыми
дәлелденген шешімдерді қабылдауға, кадрлар жұмысын жүйелеуге,
кәсіпорындарды біртұтас жүйе түрінде басқаруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы болады, онда осы
пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар, принциптер,
әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегімен
қоршаған әлемді бағындыру және тіртіпке келтіру жұмысынан тұратындығы
бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың маңызды құрамдас бөлігі, оның
пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік қатынастардан тұрады. Сөйтіп,
менеджменттің ғылым ретінде айналысатын пәні басқару үрдісінідегі
адамдардың арасындағы қалыптасатын қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға да болады.
Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген экономикалық
нәтижеге жеті үшін оқушылардың күш-қуатын нысаналы түрде шоғырландыруды
ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп түсінген дұрыс.
Орта кәсіби оқу орнындағы менеджменттің теориялық негізі-оқушылардың
менеджмент пәнін оқытуда басқарудың әр салада басқару іс-қызметтің жалпы
қағидаларымен бірге өзіне тән ерекшелігі. Аграрлық сфераны алатын болсақ,
онда басқару қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының
көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің
экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне байланысты.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын тигізетін сыртқы
факторлардың қатарына жататындардың бірін көрсетпесек те, келесілерді
айтуға болады: халықтың төлем қабілеті бар сұранысты, өндірістің, тауарды
сыртқа шығарудың және оны шеттен әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-
райының демографияның жиі жағдайын. Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және
ұйымдардың іс-қимылы олардың қолындағы жердің, техниканың, малдың,
материалдық құралдардың және ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен
бірге оларда ең алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Мененджмент макро және микроэкономиканың негізгі қағидаларына
негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып табылмайды. Оның
ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролде психология, педогогика, социология,
кибернетика және математика атқарады. Онымен қатар, менеджменттің өзі
маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және басқару іс жұмысын жүргізумен
байланысты басқа қолданбалы пәндерді зерттеуге негіз болып табылады.
Біздің елде барлық деңгейдегі бағдарламалы-мақсатты басқару бойынша мәнді
тәжірибе жинақталған. Бірақ, бағдарламаның кейбіреуі толық күйде және өз
уақытында жүзеге аспаған. Бағдарлама тапсырмасының орындалмау себептерінің
ішінде бақылаудың ойдағыдай ұйымдастырылмағанын, жауапкершіліктің төмен
дәрежеде болуын және бағдарламаны жүзеге асыруға қатысатындарды тиісті
ынталандырудың болмауын атап көрсетуге болады. Бұл проблеманың өзектілігі
нарықтық экономика талаптарына сай маман дайындау керектігін айқындайды.
Бұрындары назардан тыс қалған басқару тәсілдерін қазіргі кезде оқу
орындарында менеджмент негіздері пәнін оқытудың маңыздылығын анықтайды.
Жүйелі тәсіл мен бағдарламалы-мақсатты басқару менеджмент әдістемелігінің
іргелі қағидасы ретінде басқарудың заңдылығымен, принциптерімен,
функцияларымен және әдісімен тығыз өзара байланыста болады. Іргетасы болып
саналатын осы негізгі тәсілдер оқушының бойында басқарушылық еңбегін
дамытады.
1.2. Менеджмент пәнін оқытудың психологиялық-педагогикалық астарлары
Педагогика ғылым мен тәжірибеде тұтас педагогикалық процесті басқару
ғылыми тұрғыдан қарастырып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге
деген ұмтылыс күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және
өндірістік процестерге ғана емес, сонымен бірге педагогика сияқты күрделі
әлеуметтік жүйе үшін де қажет. Орта оқу орындарындағы менеджмент пәнін
оқыту оқушылардың психологиясын педагогикалық шеберлікпен талдаған жөн.
Жоғары және орта оқу орындарында менеджмент пәнін оқытудың маңыздылығын
айқындай отырып, оқытудың проблемаларын шешу қажет. Өйткені қазіргі кезде
Қазақстандағы менеджмент әлі де болса толық дамыған жоқ. Оған дәлел
Швейцариядағы Давос қаласында жыл сайын өтетін дәрежелі форумда шет ел
эксперттері келесі қортындыға келді: Қазақстан елі барлық ресурстарға бай,
бірақ бір кемшілігі-менеджмент төмен. Сондықтан оқу орындарында
менеджментті оқыту қажеттілігі туындап отыр. Болашақта білікті менеджер
дайындау, осы менеджмент пәні арқылы іргетасы қаланары анық. Бұл пәнді
оқыту басқарушылық өнердің негізімен қаруландыру.
Жалпы басқару дегенді - шешім қабылдауға бағытталған, белгіленген
мақсатқа сәйкес басқару нысанын ұйымдастыру, қадағалау, реттеу, алынған
шынайы ақпарат негізінде талдау жасап, нәтижесінің қорытындысын шығару
әрекеті деп түсіндіруге болады. Басқару нысаны биологиялық, техникалық,
әлеуметтік жүйелер болуы мүмкін. Әлеуметтік жүйенің бірі ауыл, аудан,
облыс, мемлекет көлемін қамтитын білім беру жүйесі деп білеміз. Бұл жерде
білім жүйесі ретінде ҚР Білім және ғылым министрлігі, облыстық білім
департаменттері, аудандық білім бөлімдерін атаймыз. Ал орта оқу орындары
күрделі қозғалыстағы әлеуметтік жүйе ретіндегі мектеп-ішілік басқарудың
нысаны болады. Біз орта оқу орындары басқару немесе оның компоненттері
туралы айтқанда олардың жалпы жүйе - орта оқу орындарын басқарудың
бөліктері ретінде қарастырамыз. Ол бөліктерге тұтас педагогикалық, сынып
сабақ жүйесі, мектеп тәрбие жұмысының жүйесі, оқушыларға эстетикалық
тәрбие, кәсіптік бағдар беру жүйесі және т.б.
Менеджмен пәнін оқыту арқылы орта оқу орындарында оқу-тәрбие үдерісін
ғылыми теориялық және практикалық тұрғыдан педагогикалық-психологиялық және
әдіснамалық мазмұнда ұйымдастыра білетін, рухани-адамгершілік қасиеті мен
кәсіби іс-әрекет әдебі қалыптасқан, парасатты, іскер, шығармашыл,
толерантты, құзіретті, белсенді, болашақ мамандарды даярлау.
Педагогикалық-психологиялық мақсаттарды айқындауда педагогтың үлесі мол.
Өйткені, қазіргі кезеңдегі жоғары білімнің даму тенденциялары және негізгі
бағыттары, әлемдік білім беру кеңістігін даму тенденциясында өтіп жатқан
интеграциялық үдерісте орта оқу орнындағы білім берудегі педагогтың көп
мәдениеттілігі және көп тілдділік даярлығына болжам жасауға бағдарлана
білуді, ақпарат құралдарын, компьютерлік технологиялар мен интернет
мәліметтерін тиімді пайдалану туралы көзқарасты қалыптастыруды көздейді
және оқу материялын оқушыларға тиімді игеруді ұйымдастыруды талап етеді.
Осыған орай бүгінгі жаңа формация оқытушысы - ол рухани адамгершілігі
жоғары азаматтық жауапкершілігі мол, белсенді, жасампаз, рефлексияға
қабілеті басым, экологиялық білімді, шығармашылық тұлға, өзін-өзі дамыту
және өзін-өзі көрсету ұмтылысы әдіснамалық қалыптасуының жоғары деңгейін
сипаттайтын әлеуметтік, тұлғалық, каммуникативтік, толеранттық, ақпараттық
және біліктіліктің басқа түрлерін меңгерген құзырлығы жоғары маман болуы
тиіс. Осы бағытта оқу орындарында педагогикалық менеджмент пәні
жүргізіледі. Педагогикалық менеджмент оқу-тәрбие,оқу-таным үрдісінің және
білім берудің бүкіл жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған, оларды
басқарудың принциптері, әдістері, ұйымдастыру нысандары мен технологиялық
тәсілдерінің кешені.
1.3.Менеджмент пәнін оқытуда дамыта оқытудың тиімділігі
Оқу – адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген оқыту
белгілі бір мөлшерде адамды дамытады.
Даму ұғымы сөздікте ... мөлшерлік өзгерістердің белгілі бір өлшем
шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы,-деп түсіндіріледі.
Даму ұғымының психологиялық анықтамасы-жаңарту процесі, жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге өтіп отырады.
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс-әрекеттер атқара білу.
В.В.Давыдов ақыл-ойдың дамуының көрсеткіші ретінде жинақтай,
қорытындылай алу дағдысын есептейді.
Орта оқу орындарының оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен
бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады.
Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері
арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп
білеміз.
Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді
түсіндіріп қоюшы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын
ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың интеллектісінің
көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Кейінгі жылдары дамыта оқыту психология мен педагогика ғылымдарының
келелі мәселесіне айналды. Жүйенің авторлары дамыта оқыту деп – оқыту
мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына
сәйкестендірілген оқытуды атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа
құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп
есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі – баланы оқыта отырып жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай
ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Менеджмент пәнін дамыта оқыту – дәстүрлі оқытуға соңғы уақыттарға
дейін балама жүйе деп қарастырылды. Оның нәтижесінде әр оқушы өзін-өзі
өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту барысында
лайықты жағдайлар жасау үлкен нәтиже берді.
Менеджментті дәстүрлі және дамыта оқыту жүйелерінің негізгі
белгілерінің салыстырмалы сипаттамасы.
1.Менеджментті дәстүрлі оқыту әдістемесі негізінде метафизикалық (сандық,
мазмұндық) әдіснама, ал дамыта оқыту технологиясының негізінде
диалектикалық (интенсивті, сапалық, мәнділік) әдіснамасы жатыр деп айтуға
болады. Менеджментті дәстүрлі оқыту балада білім, білік, дағды алуға
қажетті ақыл, сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын басқарушылық білімді
құю керек деген көзқарасқа, ал дамыта оқыту бала бойындағы табиғи
қабілеттерді, ойлауды, жаңа белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге
негізделген. Дәстүрлі оқыту жаттауға, есте сақтауға, ал дамыта оқыту дербес
жұмыс істеуге, алған білімді пайдалана білуге үйретеді.
2.Менеджментті дамыта оқытуда баланың ізденушілік – ойлау әрекетін
ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей жағдайға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда
төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады.
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл – үшеуі дамыта оқытудың Д.Б.Элконин – В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері.
Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі берілмейді.
Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім
сабақ процесін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ролінде шешім табылған кезде
әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз
ойын, пікірін айтуға мүмкііндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине,
жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенмен әр бала жасаған
еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке
тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Мұндай көзқарасты ұлы Абай да уағыздап кеткендігіне тоқталған жөн.
Қоршаған ортаның шындығын мойындай отырып, Абай ақыл мен сана еңбек
барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның ішкі сезімді қуаттарын
біртұтас етіп алады. Оның он жетінші сөзіндегі қайрат, ақыл, жүректің сөз
таластыруында тек бірлесіп ынтымақтасқан жағдайда ғана күш алатын үш түрлі
жан құбылысын әдеби-публицистикалық тұрғыдан көрсеткенін байқаймыз. Бұдан
бұл мәселенің ұлттық психологиямыз бен философиямызда да ежелден көтеріліп
келе жатқандығын көруге болады.
Менеджментті дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың ойларын жетілдірудің
маңызы зор.
Біріншіден – дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы
өз оқу әрекеті арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде
жаңа ақпарат жайлы не білетіндіктерін ортаға салып, мәселені өз беттерінше
шешуге талпынады. Сөйтіп олар осы мәселе туралы өз білімдерінің
жеткіліксіз, таяз екенін сезіну арқылы сабаққа деген қызығушылықтары
оянады, ішкі түрткілері пайда болады.
Екіншіден – дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мәселелерді шеше
отырып өзінің санасының саңылауларын ашады. Әр оқушының өзінің деңгейіне
дейін дамуға қол жеткізе алады. “Жақсы оқушы”, “Жаман оқушы” ұғымының
болмауы, балаларды танымдық әрекеттерге ұмтылдырады, құштарлығын арттырады.
Үшіншіден – оқушының жеке басын дамытатын басты құрал – ол өзінің
әрекеті. Сол себепті дамыта оқытудағы оқыту әдістері оқушыны белсенді жұмыс
жағдайына қоя отырып, мәселелерді, қайшылықтарды шешу мақсатын қояды.
Төртіншіден – дамыта оқыту жүйесінің нәтижелі болуы оқушы мен
мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынасы арқасында ғана өз жемісін
береді. Сол себепті дәстүрлі жүйедегі әміршілдік стиль бұл жерде тиімсіз,
оқушы – “орындаушы”, “мұғалімнің тасасындағы” объект емес. Ол өз пікірін
ашық айта, ойын дәлелдей, дәйектей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын
тыңдап, көзқарасын құрметтей білуге үйренген жаңа сападағы маман
дайындау,оқушыны тәрбиелеу.
Сонымен менеджментті дамыта оқыту арқылы оқушылардың білімі арттыру
педагог маманның негізгі жұмысы болып табылады. Бұл әдісті пайдалану
оқушының танымдық іс-әрекетін арттыратыны сөзсіз.
II.ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКЕЛІКТЕРІ
2.1. Орта білім беретін оқу орындарында менеджмент пәнін оқыту
ерекшеліктері
Оқудың дəстүрлі теориясында аса танымал болғандары келесі дидактикалық
принциптер:
-саналылық жəне белсенділік;
- көрнекілілікпен оқыту;
- жүйелілік жəне бірізділік;
-беріктік, түсініктілік;
- ғылымилық;
- көңіл-күй ескеру;
-теория мен практиканы байланыстыру.
Менеджмент пәнін оқытуда саналылық жəне белсенділік принципі негізінде
ғылым тарапынан анықталған заңдылық тұжырымдары жатыр. Білім мəні оқушының
өз ақыл-ой белсенділігі арқасында игерілген терең де əрі өз бетінше
ұғынылған білімдерден құралады. Менеджменттің негізгі білімдерін саналы
игеру бірнеше шарттар мен жағдаяттарға тəуелді: оқу мотивтері, оқушылардың
танымдық белсенділігінің деңгейі мен сипаты, танымдық іс-əрекетті басқару
жəне оқу тəрбие процесін ұйымдастыру, мұғалім қолданған əдістер мен оқу
жабдықтары жəне т.б. Оқушының өзіндік таным белсенділігі оқудың маңызды
жағдаятының бірі есептеледі, ол оқу материалын терең əрі берік игеруде
пəрменді ықпал жасайды. Менеджмент пәнін оқытуда оқудың саналылық жəне
белсенділік принципін іске асыру барысында келесі маңызды оқу ережелері
сақталуы тиіс:
- алдағы жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін анық түсіну- саналы оқудың
қажетті шарты: оларды оқушыларға көрсету маңызы мен мəнін түсіндіру,
болашақтағы қажетін бала санасына жеткізе білу;
- оқыту барысында оқушы не, неліктен жəне қалай істеу керектігін түсінуі,
сонымен оқу жұмыстарын қарадүрсін орындамай, алдын-ала олардың терең мəн,
мағынасын ұғынуы;
- оқу барысында танымдық іс-əрекеттің барша түрлері мен формаларын
пайдалану, талдауды біріктіру тəсілімен, индукцияны дедукциямен салыстыруды
қарама-қарсы қоя, біріктіру, сəйкестікті жиі пайдалану, балалардың жасы
кіші болса, индукция тəсілін жиі қолдану;
- оқушылар əр сөздің, сөйлемнің, ұғымның мəн-мағынасын түсінуі, оларды
қолдануда оқушылардың өтілген білімдері мен тəжірибесіне сүйену, бейнелі
салыстыруларды пайдалану, мəн-мағынасы жете ашылуы мүмкін болмаған
ұғымдарды сабақта қолданудан аулақ болу;
- балалардың бірін-бірі оқыту мүмкіндіктерін пайдалану, дұрыс шешім табудың
ұжымдық формаларын дамытуға қажет жағдайларды қамтамасыз ету, мұғалімнің
түсіндірмесінен гөрі, қасында бірге отырған жолдасының əңгімелеп бергені
тиімді де, əрі жеңіл, сондықтан сыныптағы үздік оқушылар қолынан келетін
оқу істерін өз міндетіне алуы, бала белсенділігін тəрбиелеуде уақытты да,
күш-қуатты да аянбау. Есте болсын, бүгінгі белсенді оқушы қоғамның ертеңгі
белсенді мүшесі;
- оқушыларға белгісіз мəліметтерді бұрынғы белгілілерімен логикалы
ұштастыру: игерілген мен игеріліп жатқан білімдердің арасында логикалы
байланыс болмаса, саналы оқу да болмайды.
- оқудағы басты нəрсе –оқытылып жатқан пəн емес, ол мұғалім тəрбиесімен
қалыптасып жатқан тұлға. Оқушыны пəнге қосалқы элемент болмайтындай етіп
оқыту əрі тəрбиелеу, керісінше, оқушыны сол пəнді мұғаліммен бірге белсенді
игеретін субъект дəрежесінде тану. Тұлғаны қалыптастыратын пəн емес, пəнді
оқытумен байланысқан мұғалімнің өз əрекет-қимылы.
- оқушының бақылайтын деректері мен игерген білімдері арасындағы
айырмашылықтарды тауып жəне оларды түсіндіруді талап ететін жағдайлар
жасау;
- егер əр ереже тиімді сандағы мысалдармен қамтамасыз етілсе жəне сол
ережелердің қолдану ауқымы қаншалықты кең екендігін оқушы түсінсе, оқу
табысы соғұрлым жоғары болады.
- игеріліп жатқан материалдардағы басты жəне екінші дəрежелі ақпараттарды
табуға жəне ажыратуға үйрету. Оқушыны ең алдымен өзекті проблемаларды
түсініп, игеретін дəрежеге жеткізу. Сабақта келтіретін дерек жəне
мысалдардың негізгі мəселе мəнін көлеңкелеп тастамауы.
Көрнекілікпен оқыту принципі. Оның негізінде келесідей ғылыми заңдылықтар
жатыр: адамның сезім мүшелері сырттай тітіркендіргіштерді əртүрлі
қабылдайды, адамдардың көбі көру органдарының аса жоғары сезімталдығына ие;
рецепторлардан орталық жүйке жүйесіне бағытталған байланыс оптикалық
каналының өткізгіштік қабілеті өте жоғары; көру органдарынан (оптикалық
канал бойынша) миға келіп түсетін ақпарат қайта таңбаланбайды, ол оқушы
есінде жеңіл, тез жəне берік бейнеленіп қалады. Сондықтан менеджмент пәнін
оқытуда оқу тəжірибесі көрнекілік принципін қолданудың көптеген ережелерін
іске асырған. Солардың кейбірін еске салайық:
- сөздік формада, ауызша не жазбаша өрнектелген материалдарға қарағанда,
табиғи күйінде берілген заттар жақсы, жеңіл əрі тез есте қалатынын ескеріп,
оларды менеджментті оқыту процесінде пайдалану.
-оқушы ойы формалармен, түр-түсті бояулармен, дыбыстармен, түйсіктермен
өрнектеледі. Осыдан бала санасы жалпы дерексізденген ұғымдар мен сөздерден
құралмай, оның тікелей қабылдауындағы нақты бейнелерді арқау етеді.
- оқушылар үшін ең маңызды ереже: мүмкін болғанша сезімдік қабылдауды
пайдалану, дəлірек айтсақ, көз қабылдауына – көретінді, құлақ қабылдауына –
естілетінді, иіс, дəм қабылдауға тиісті мүшелерді;
- бір көрнекілікпен шектеліп қалмау: көрнекілік – мақсат емес, оқушының
ойын дамыту жəне оны оқыту құралы;
- оқыту жəне тəрбиелеу барысында есіңізде болсын: ұғымдар мен
дерексізденген тұжырымдар бала санасына нақты деректер, мысалдар жəне
бейнелер негізінде жеткізілсе, тез əрі жеңіл қабылданады; олардың мəнін
ашуға əрқилы көрнекілік түрлерін пайдалану;
-менеджментте көрнекілікті тек сурет ретінде қолданбастан, оны проблемалық
ситуацияларда өз бетінше білім алу көзі ретінде де пайдаланған жөн. Бұл
оқушылардың тиімді ізденіс жəне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік
береді;
- көрнекі құралдар сабақта өтіліп жатқан заттар мен құбылыстар жөнінде өте
анық жəне дұрыс ұғымдарды қалыптастыруға жəрдемін беретінін оқу жəне тəрбие
барысында естен шығармау;
- оқушы бақылауларын жүйелестіріп, себеп- салдарлармен сəйкестендіру;
- менеджмент жүйесіндегі көрнекі құралдарды қолдана отырып, алғашқыда
балаларды ондағы берілген бейнелерді тұтастай қабылдауға, кейін бастысын
жəне екінші дəрежелілерін өз алдына, содан соң – қайталай тұтастыққа
келтіруге үйрету.
- əртүрлі көрнекілікті пайдалану, бірақ көрнекі құралдар санын шектен
асырмау, себебі бұл баланың зейін шашыраңқылығын пайда етіп, негізгі мəн-
мағынаны қабылдауға кедергі жасайды.
Жүйелілік жəне бірізділік принципі келесі ғылыми тұжырымдарды негізге
алады: қоршаған орта болмысының айқын бедерлері мида нақты бейнеленсе ғана,
оқушы шынайы білім топтай алады; ғылыми білімдер жүйесін қалыптастырудың
басты тəсілі – белгілі жолмен ұйымдастырылған оқу; ғылыми білімдер
жүйесінің бірізділігі оқу материалының ішкі логикасымен жəне оқушылардың
танымдық мүмкіндіктерімен байланысты; жеке элементтерден тұратын оқу
процесінің тиімді əрі жоғары нəтижеге жетуі ол процесте орынсыз
үзілістердің, ескерілмей қалған қажетті сəттердің болмауына жəне
бірізділіктің қандай да себептермен бұзылмауына тəуелді. Егер менеджментті
оқытуда дағдылар тиісті жаттығулармен жүйелі бекімесе, олар көп ұзамай
жойылады; егер оқушылар логикалық ойлауға үйретілмесе, олар өздерінің ойлау
іс-əрекетінде үлкен қиыншылықтарға кезігеді; егер оқу ісінде жүйелілік жəне
бірізділік сақталмаса, оқушылардың даму процесі бəсеңдейді.
Мұғалім практикасында жүйелілік жəне бірізділік принципі көптеген
ережелерді орындаумен іске асып барады, олардың арасында аса маңыздылары
келесідей:
- оқушылардың менеджменттен білімдер жүйесін қалыпты игеруін қамтамасыз ету
үшін схемаларды, жоспарларды орынды пайдалану. Оқу материалын логикалық
бітімге келген бөліктерге ажырату, оларды бірізді іске асырып бару,
балаларды бірізді оқу əрекеттерін жасауға үйрету;
- егер жауабы табылмайтынына, не шешімі алынбайтынына көзі жетсе, ондай
сұрақтарды немесе мəселелерді сабаққа қоймау;
- менеджменттік материалдың мазмұндық жүйесін, сондай-ақ оқу тəсілдерінің
жүйесін бұзуға жол қоймау, ал егер жүйе себепсіз өзгеріске түсе қалса,
үлгермеушіліктің алдын алу үшін олқылықтарды түзету;
- əрдайым менеджменттен пəн аралық байланыстарды пайдалану. Мысалы:
маркетинг,экономика,психология. Мазмұндық тұрғыдан, сондай-ақ оқу
əдістемелерінде барша сыныптар арасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету;
-менеджменттегі оқу əдістемелерінің жетістіктерін пайдалану: оқушылармен
тірек-конспекттер, оқу материалының құрылымды- логикалық схемасын түзу,
білімдерді игеру процесін жеңілдететін шараларды қолдану. Оқу барысында
жүйелілік пен бірізділікті қамтамасыз ету үшін бұрын өтілгендерді жиі
қайталап отыру жəне жетілдіріп бару;
- қысқа жəне қорытынды қайталауларды сабақтың басында немесе ақырында үй
тапсырмаларына байланысты қолданып қана қоймай, оларды бүкіл сабақ
барысында негізгі проблемаға орай, сонымен бірге жеке мəселелерді
баяндаудан соң да пайдалану, жаңа материалдарды өтуді күрделендіретін
жағдайлардан сақ болу, сабақ тақырыбына жасанды ендірілген, оған тікелей
қатысы жоқ идеялар (білімдік, дамытушы, тəрбиелік) дəріс нəтижесі мен оқу
құндылығын кемітеді. Осыны ескере отырып, аса маңызды болған идеяларды
менеджментті оқу мазмұнына жəне балалардың мүмкіндіктеріне орай игертуді,
оқу-тəрбие процесінің жылдық жоспарына ендіруді алдын ала көздеу.
- өтілгендерді қайталау сабақтың басында білім мен ептіліктердің игерілу
деңгейін анықтау үшін немесе сабақтың ақырында ұсынылған ақпаратты бекіту
үшін ғана орындалмай, бұл жұмыс логикалық бітімге келген оқу бөліктерінің
əрбірінен соң, сабақ барысында іске асып баруы шарт;
- оқушылардың менеджмент сабағында ой өрнектеу тəсілдері мен формаларын
бақылап бару, тұрақты əрі үлкен шыдамдылықпен балаларды дербес еңбектенуге
үйрету. Тапсырмаларыңыз дербес орындалуда бірте-бірте күрделеніп барсын,
сонымен бірге олардың табысты орындалуы үшін мүмкіндіктер жасау. Істі,
мүмкін болғанша, оқушының өзі орындасын, қажет болса, көмек беру.
- сезімдік тəжірибе мен тірек білімдерді орынсыз əрі жиі жаңғыртуға əуесқой
болмау, жаңа білімдерді игеруге ғана қажеттерін еске түсіріп, əркімге
белгілі əшейін біліктерді хабарлау үшін өзі де тығыз сабақ уақытын алмау.
Беріктік принципі келесідей заңдылықтарға негізделеді: менеджмент мазмұнын
игеру жəне оқушылардың танымдық күш-қуатының дамуы – оқу процесінің бір-
біріне байланысқан екі тарапы; игерілген оқу материалының беріктігі
объектив жағдаяттарға, яғни бұл материалдың мазмұны мен құрылымына ғана
тəуелді болып қоймай, оқушылардың сол пəнге, материалға, мұғалімге деген
субъектив қатынастарына да орайлас; игерілген білімнің берік болуы оқуды
ұйымдастыруға, əрқилы оқу түрлері мен əдістерін пайдалануға, сондай-ақ оқу
мерзіміне байланысты келеді; оқушылар жады таңдамалы сипатқа ие: қандай да
материал оларды маңыздылығымен қызықтырса, сол материал берік орнығады жəне
ұзақ сақталады.
Игерілген білімдердің бекуіне жəрдемші оқу іс-əрекеті механизмдерін
түсінуден дəстүрлі оқу жүйесіне жаңа ережелерді ендіру мүмкіндіктері
ашылды:
- қазіргі заман оқуында ес мүмкіндіктерінен гөрі ойлау қабілеті көбірек
іске қосылады. Сондықтан аса қажетті болмаған білімдік материалдарды
жаттауға сарп етпей, балалардың күш-қуатын үнемдеу, ес жүктемесін ойлау
əрекетіне кедергі болар дəрежеден арттырмау.
- қате қабылданған немесе түсініксіз материалдардың есте бекуіне жол
қоймау, бала əр уақыт саналы игерілген жəне түсінген білімін ғана есте
сақтайтын болсын;
- өтілгенді ұмыту процесі оқу жұмысы біткен бойда қарқынды жүреді,
сондықтан қайталаулар уақыты мен жиілігі ұмытудың психологиялық
заңдылықтарымен сəйкестендірілуі қажет;
- қайталаулар жиілігі оқушының ұмыту жағдайларына сəйкес болуы тиіс.
Қайталаулардың көбі жаңа материалдың өтілу ізімен, яғни ақпараттың ең көп
жойылатын мезетінде ұйымдастырылып, ал кейін бұл бекіту жұмыстары бірте-
бірте кемиді, бірақ толық тоқтатылмайды;
- алдын-ала оқу процесіне аса қажет екі сапаны – қызығу мен ұнамды қатынас
қалыптастырмай, жаңа материал өтуді бастамау;
- оқу материалын ұсыну логикасына назар салуды ұмытпау, өзара логикалық
байланыстағы білімдер мен нанымдар жеке-дара, тұтастығы жоқ ақпараттарға
қарағанда, берік игеріледі.
Түсініктілік принципі менеджмент пәнін оқытуда оқытудың көп ғасырлық
тəжірибесі талаптарынан туындайды: бұл, бір жағынан – оқушылардың жастық
даму заңдылықтарына байланысты келсе, екінші жағынан – дидактикалық
процесті оқушылардың даму деңгейімен сəйкестендіре ұйымдастыру жəне іске
асыруға тəуелді. Оқушы өзінің ойлау деңгейіне, жинақтаған білімі, ептілігі,
ойлау тəсілдеріне сəйкес келген дүниені ғана түсіне алады. Бұл әдісті
пайдалану менеджмент пәнін оқушыларға оқытуда пайдаланудың маңызы зор.
Түсініктілік принципін іске асыруда қажет, өз уақытында Я.А.Коменский
өрнектеген классикалық ережелер: жеңілден-қиынға, белгіліден-белгісізге,
қарапайымнан-күрделіге өту. Қазіргі заман оқу теориясы мен практикасы
түсінімін оқытуда міндетті болған ережелер тізімін кеңейте түсті:
- өтілуге тиіс материалдардың бəрі əр жас қабылдауына сəйкес реттестіріліп,
ұсынылуы тиіс;
- оқушы санасы қандай да пəнді қабылдауға дайын болуы қажет екендігін
ұмытпау;
- оқыту барысында балалардың табиғи мүмкіндіктерін, олардың дайындығы мен
даму деңгейін арқау ету, балалардың өмір тəжірибесін, қызығуларын,
бейімділігін, даму ерекшеліктерін зерттеу жəне оқытуда ескеру;
- оқу мазмұны жəне тəсілдері балалар дамуынан бір шама алда жүретіндей
болсын;
- оқушылардың əртүрлі топтарындағы оқу ерекшеліктерін назарға алу. Бір
текті мүмкіндіктері бар балаларды жіктеулі топтауға біріктіру;
- оқу процесін тиімді қарқында жүргізу, бірақ күшті оқушыларды аяқтан
тартпайтындай, сонымен бірге орташа жəне үлгерімі төмен оқушылардың дамуына
тиімді ықпал жасайтындай етіп ұйымдастыру;
- оқу жұмысы белгілі дəрежеде күш салуды қажет етеді. Олай болмаса, балалар
жұмыс орындауға дағдылана алмайды. Оқушылар əрдайым өз мүмкіндіктерінен
төмен оқу қарқынын қалайды. Осыны ескерумен мұғалім əр оқу ситуациясына
сəйкес оқу желісін тиянақты əрі нақты белгілеп барғаны жөн;
- педагогиканың жəне психологияның жаңа жетістіктерін пайдалану: нақты
білімдер мен ептіліктерді кіші көлемдегі материалдар жəрдемімен
қалыптастырып бару, ал қорытынды білімдерді қалыптастыруда – іріленген
білім блоктарын пайдалану;
- сабақ барысында ұқсастықты, салыстыруды, беттестіруді, қайшылықтарды кең
қолдану, жаңа жəне күрделі материалды өтуде күшті оқушыларды қатыстыру, ал
бекіту жұмыстарына - орташа жəне төмен оқушыларды тарту;
- жаңа ұғымды енгізу бір сабақтың танымдық міндеттерімен ғана
байланыстырылмай, бүкіл өтілген оқу жүйесіне негізделуі тиіс.
Ғылымилық принциптің талабы – оқушылар игеруіне ғылым тарапынан анықталған
білімдерді ұсыну. Мектептік білімденудің де міндеті осы ғылыми білімдерді
игертуге бағытталған. Оқудың ғылымилығы ең алдымен мектеп білімінің
мазмұнына жəне оны қалыптастыру принциптерін қатаң ұстануына; мұғалімдердің
мазмұнды толық іске асыра алуына тəуелді; қабылданған білімдердің ғылымдық
сипаты оқу жоспарларында, бағдарламаларында өрнектелген, пəн аралық
байланыстарда іске асып барады. Озат дидактикалық жүйелер практикасы бұл
принципті жүзеге келтіретін бірнеше ережелерді пайда еткен:
- оқуды педагогика, психология, əдістеме, педагогикалық тəжірибенің жаңа
жетістіктері негізінде жүргізу, оқу процесіне педагогикалық еңбекті ғылыми
тұрғыдан ұйымдастырудың жаңа тəсілдерін ендіру;
- оқу дидактикасы мен психологияның соңғы жаңалықтарын ескерумен индуктивті
оқыту логикасын ғана емес, сондай-ақ дедуктивті оқу əдісін де орынды
пайдалану, дерексізденген (абстракция) түсініктерді қолданудан тартынбау,
себебі бұл нақты құбылыстардың тереңдегі мəн-мағынасын түсінуге жəрдемін
береді. Бірақ мектеп курсы шеңберінде толық түсінік берілмеген
абстракцияларды қолданудан аулақ болыңыз;
- əрқандай жаңа енгізілген ғылыми ұғым, түсінікті жүйелі қайталап отыру,
пəнді оқыту барысында қолданып, пайдалану, себебі жаттықтырылмаған білімдер
тез ұмытылады;
- ғылыми таным əдісін пайдаланумен, оқушылардың ойлау қабілетін дамыту,
балаларды ізденіс, шығармашыл жұмыстарға қосып отыру;
- жаңа идеялар қабылдауды бір сəттік міндет деп білмеу – əрбір құбылысты
жаңадан түзіліп жатқан жан-жақты байланыстары жəне қатынастары аумағында
қарастыра талдау;
- оқушыларды атақты ғалымдардың өмірбаяндарымен таныстыру мүмкіндіктерін
қолдан шығармау, олар енгізген ғылым жаңалықтарын шəкірттерге кең жария
ету;
- жаңа ғылыми терминологияны қолдану, ескірген терминдерден сақ болу,
оқушыларға жаңа жетістіктердің негізгі идеяларын ашып, ұсыну, оларды жаңа
ақпараттарға ден қоюға үйрету, жаңа мəселелерді ұжым болып талқылауды
қолдап қуаттау;
- балалардың зерттеу жұмыстарына қолдау көрсету. Оларды мүмкін болған
жағдайларды пайдаланып, ғылыми-тəжірибе жұмыстарының негіздерімен
таныстыру, шығармашылықты қажет еткен мəселелерді шешуде алгоритмдерді
пайдалануға жаттықтыру, проблемалармен айналысудың сензитивтік (жас сатысы)
кезеңдерін есіңізде ұстау;
- танымдық қызметтен оқушыға жаңалық ашу, табысқа жету, қанағат табу
сезімдеріне бөленуге мүмкіндік беру.
Ұнамды көңіл-күй сақтау принципі бала табиғатының дамуы мен оның іс-
əрекетіне байланысты туындайды. Менеджмент пәнін оқытуда ұнамды көңіл-
күйден адам жаны нəр алады, ой өрісі сəуелелене түседі, оқу жеңіл, жылдам
жəне жағымды сезіммен қабылданады. Егер оқушының кітап оқуға зауқы болмаса,
оны ауыр да азапты еңбек сипатында қабылдаса, одан табысты нəтиже күтудің
өзі бей-берекетсіз іс. Сондықтан да, оқу баланың ұнамды көңіл-күйін
көтеріп, оны қуанышты оқиға ретінде қабылданатын дəріс жұмысына дайындау
қажет. Ұнамды қатынас болмаған жерде оқу процесі өз ықпалын жояды. Ықыласы
болмаған адамды оқыту – бос əурешілік. Көңілін қорқыныш, өшпенділік, жек
көрушілік жайлаған баланы оқыту оның санасына шынайы болмыс деректерін
зорлап ендірумен бірдей. Мұндай жолмен қабылданған білім ұзаққа бармай
ұмытылады, одан келер пайда болымсыз. Сондықтан педагогтар бар шеберлігін
қосып, мектеп оқу еңбегі мен білім тартымдылығын көтеруге ат салысады. Бала
жанын сенім шуағымен жылытып, оның алғашқы қадамдарына қолдау көрсетеді.
Менеджмент пәнін оқытуда оқудың көңіл-күй принципінің талаптары осы. Ал бұл
талаптарды іске асыруда мұғалімнің міндеттері:
- əр сабаққа дайындалу барысында оқушылардың ұнамды көңіл-күйін
қалыптастыру мен қолдау жолдарын ойластыру. Алдағы оқу жұмысы неғұрлым
зеріктіргендей əрқилы болса, оқу материалы неғұрлым құрғақ əрі абстракт
келсе, ұнамды эмоциялар пайда етудің барша мүмкіндіктерін іздестіріп бағу;
- сынып босағасын көңіл жадыратар кейіппен аттап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz