Активтің жіктеу санаты
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
1. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ 5
1. 1 Несиелік портфель: мазмұны, түрлері, қызметі, жіктелуі 5
1. 2 Проблемалы несиелердің сипаттамасы 8
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУІ 10
2.1 Несиелік портфельді бағалау әдісі 10
2.2 Проблемалы несиелер бөлімінің жұмыс істеу методикасы 18
2.3 Коммерциялық банктердің несиелік портфель көрсеткіштері 23
3. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
32
3. 1 Проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі және оның
елімізде қолданылуы 32
3. 2 Несиелік портфель және проблемалы несиелерді басқаруды жетілдіру
жолдарын ұсыну 38
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Қазірігі таңда Қазақстан Республикасында банк аясы - серпінді түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Бұрын қатал түрде
реттелетін коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке
жағдайында жұмыс істеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазіргі проблемалар тұрғысында банк жүйесінің алдағы уақыттағы дамуы мен
жетілдірілуі үлкен тәжірибелік мәнділікке ие.
Қазіргі банктер клиенттерге қызметтің кең ауқымды спектірін ұсынып,
банк операцияларының жаңа техникасын қолданылып, қызмет көрсетудің жоғарғы
деңгейімен қамтамасыз етіп отыр. Банктердің ең басты қызметі - несиелеу. Ол
кәсіпорындардың, ұйымдардың және кәсіпкерлік фирмалардың тұтынушылық және
инвестициялық мақсаттары үшін іске асырылады. Банктер өздерінің несие
қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің
экономикалық жағдайына әсерін тигізеді. Себебі, банктік қарыз жаңа
кәсіпорындардың пайда болуына, жұмыс орны санының өсуіне мүмкіндік туғызады
және олардың экономикалық өмір икемділігін қамтамасыз етеді. [1,4б.]
Несие қоржыны банк пайдасының негізгі көзі және бір уақытта активтерді
орналастыруда тәуекел көзі болып табылады. Ол банктің берген несиелерінің
негізінде қалыптасады.
Несие қоржыны – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану тәсілдерінің
әр түрлі факаторларына байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығы.
Банк қоржынының құрылымы мен сапасынан жалпы банктің тұрақтылық деңгейі мен
оның беделі, қаржылық сәттілікпен байланысты болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі – қазіргі нарықтық жағдайда несиелік
портфельдер экономикамызда маңызды орын алып отырғаны баршамызға айқын.
Сонымен қатар, бүкіл дүниежүзін шарпыған дағдарыстың алауы біздің елімізді
де шарпып өткендіктің салдары бірқатар қиыншылықтар мен қатар өз пайдасы да
тигені белгілі. Атап айтатын болсақ, елімізде біраз былықтардың беті
ашылды, соның ішінде проблемалы несиелер. Осы мәселелерді талдап, оның
алдын-алудың шешімдерін анықтау.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы
екінші деңгейлі банктердің несиелік портфель және проблемалы несиелерімен
жұмыс істеуі.
Курстық жұмыстың мақсаты - несиелік портфель және проблемалы несиелер
түсінігіне тоқталу, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
проблемалы несиелермен жұмыс істеуін зерттеу, несиелік портфель және
проблемалы несиелерді басқаруды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешуді
көздейміз:
- несиелік портфель: мазмұны, түрлері, қызметі, жіктелуін анықтау;
- проблемалы несиелердің сипаттамасына талдау;
- несиелік портфель және оны бағалау әдістеріне тоқталу;
- БТА Банк АҚ-ң еншілес ұйымы Темірбанк АҚ-ң проблемалы несиелер
бөлімінің қызметіне сиппаттама беру;
- проблемалы несиелер бөлімінің жұмыс істеу методикасын айқындау;
- проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі және оның
елімізде қолданылуын зерттеу;
- проблемалы несиелерді басқаруды жетілдіру жолдарын ұсыну.
1. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ
1. 1 Несиелік портфель: мазмұны, түрлері, қызметі, жіктелуі
Тарихтың қай кезеңінде болмасын несие - алуан түрлі
экономикалық және қоғамдық ойшылардың назарын аударатын. Экономика
ғылымы, өзінің пайда болған күнінен бастап несиенің проблемасымен
шұғылданып келеді. Ал, қазіргі нарық кезеңінде несиеге,
экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп отыр. Өйткені,
нарық кезінде несиелік қарым-қатынас ең жоғары ресімделуіне жетеді,
сөйтіп несие, төңірегіндегі алуан-түрлі практикалық және теориялық
саудалардың шиеленіскен түйініне айналады.
Несиелік портфель дегеніміз – белгілі бір топтарға жіктелен
несиелердің жиынтығы. Несиелердің түпкі тамыры тауарлық өндірістің
пайда болған кезінде жатыр. Содан кейінгі экономикалық даму
сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы зор болды. Тарихтың
өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие, барлық қоғамдық
қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық қозғаушы
күші болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат
байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық
өндіргіш күштерін қайта қайта бөлудің ұтымды әдісі болды. [2,69б.]
Несие ақшаларының негізгі түрлері:
1. Вексель
2. Банкнота
3. Чек
4. Несиелік карточка
1. Вексель – төлем міндеттемесі, ол несиеге алған тауардың құнын төлем
уақыты келгенде келісілген жерде өтеу үшін қарыздардың сатушыға жазбаша
түрде берген құжаты.
Ол несие және ақшалай есеп айрысу құралы болып табылады. Вексель
айналысында бірнеше тұлға қатысуы мүмкін, себебі вексель төлем құралы
ретінде беріледі. Вексельді қолдану ақша айналысының шығындарын үнемдеуге
мүмкіндік береді. Бірақ қолма-қол ақшаны вексель айналысымен ауыстырудың
шекарасы болады:
➢ Вексельдің пайда болуына ықпал ететін коммерциялық несие, тек тауар
айналымының бір бөлігін, әсіресе көтерме сауданы ғана қамтиды;
➢ Векселдік міндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо
қолма –қол ақшамен төленеді;
➢ Вексель жеке және қарыз міндеттемесі болғандықтан оның айналыс аясы
тек төлем қабілеті бар субъектілермен ғана шектеледі;
➢ Векселдер айналымы олардың белгіленген мерзімі арқылы шектеулі
болады.
Векселді шығару жағдайына байланысты мынандай түрге бөлінеді:
Қаржылық вексель – ол белгілі бір соманы субъектілер бір-біріне
қарызға бергенде туындайтын қарыз міндеттемесі.
Қазыналық вексель (қазыналық бондар) – ол мемлекеттік міндеттеме. Оны
мемлекет өз шығындарын өтеу үшін 3 ай мерзімге шығарып, номинал бағасымен
банктерге сатады да, уақыты өткесін сол бағамен сатып алады.
Қола (бронзалық) немесе бос вексель – ол нақты ештеңемен қамтамасыз
етілмеген қарыз міндеттемесі.
Достық вексель – ол жеке адамдардың банктегі өз шотынан бір-біріне
қолма-қол ақша алып бергенде толтыратын төлем міндеттемесі, оны банк есепке
алады.
2.Несие ақшалардың келесі түрі – банкнота. Банкнота - әр мемлекеттің
орталық банкі шығарған және оны иемденушінің талабы бойынша төленуге тиісті
банк берген қарыз міндеттемесі.
Толық құнды ақша айналысы кезінде алтын құйма немесе алтын монета иесі
өз байлығын елдегі ең орнықты банкте сақтауға ұмтылды. Сондықтан сынамасын
анықтап және мұқият өлшегеннен кейін банк алтынды сақтауға қабылдағаны
туралы қолхат – банкнота толтырып береді. Банкнота алтынға тең, себебі кез
келген уақытта бұрын депоненттелген асыл металға айырбастауға болады.
3.Несие ақшалардың келесі түрі – чек. Чек банкке ақша салу және қолма-
қол ақшасыз есеп айрысу барысында пайда болады. Чек дегеніміз – оған қол
қоюшының ағымдағы шотына қолма-қол ақшаны чек иеленушіге беру немесе басқа
бір шотқа аудару туралы банкке берген жазбаша үкімі. Чекпен есеп айрысу
несие және банк қатынастары өрістеген кезде пайда болды. Алғашқы чек 1683
жылы Ұлыбританияда қолданылды.
4. Несиелік (пластикалық) карточка - қолма-қол ақша мен чектің орнана
жүретін, сондай-ақ иесіне банктен қысқа мерзімді қарыз алуға мүмкіндік
беретін есеп айрысу құралы. Клиенттің ағымдағы шотында қажетті ақша мөлшері
болмай қалса, онда белгілі бір лимитке дейін оған қысқа мерзімді несие
берілуі мүмкін. Пластикалық карточка негізінен бөлшек сауда айналымы мен
қызмет көрсету аясында қолданылады.
Коммерциялық несие – ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушінің
басқа басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге
қалдырып, оны қарызға беруі. Әдетте коммерциялық несиеде аударым векселі
толтырылады. Коммерциялық несие алғашқы капитал жинақтау кезінде
капиталистік ұдайы өндірістің қажетін қамтамасыз етуден пайда болып,
капиталистк несие жүйесінің негізін қалады. [3,123б.]
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенің банктік несиеден басты
ерекшелігі – ол тауар түрінде берілетін несие.
Несиенің негізгі екі формасының – коммерциялық және банктік несиелер -
әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бірнеше түрге бөлінеді:
тұтыну, лизинг, ауыл шаруашылық, шаруашылықаралық, ипотекалық,
мемлекеттік,халықаралық және т.б.
Тұтыну несиесі - ол төлемін кейінге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату. Несие алушы- халық , ал несие беруші-әртүрлі өндіріс
орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкін. Тұтыну несиесі
формасында беріледі. Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдал
да болуы мүмкін. Мысалы, сауда орындары халыққа белгілі бір санаға
тауарды несиеге сатады да, сол сома көлемінде банктен ақшалай несие алады.
Тұтыну несиесі жас отбасыларына да берілген. Мұндай несие кезінде
Чехословакияда жоғары оқу орындарының студенттеріне берілген.
Лизинг несиесі - ол тауар түрінде берілетін несие. Лизинг деп
маманданған қаржы компаниясының делдалдық етуімен машиналарды, құрал-
жабдықтарды, жылжымайтын мүліктерді және негізгі капиталдың басқа да
элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға беруді айтады.
Ауыл шаруашылық несиесі - ол ауыл шаруашылығындағы негізгі капитал
мен айналмалы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз
капиталы. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың
қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілділігімен банк ұзақ
уақытқа күрделі қаржы несиесін береді. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік
айналмалы капиталға және уақытша қажеттілікке қысқа мерзімді несие
қызмет етеді. Ол әдетте сол жылғы астық өнімдерін сатқаннан кейін
өтеледі.
Шаруашылықаралық несие - бұрынғы КСРО-да кең қолданылған несие түрі.
Ол – жоғарғы басшы органдардың өздеріне әкімшілік жолмен бағынатын
кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі ретінде берілетін несие.
Банктік несиемен салыстырғанда ол несиенің көлемі және пайдаланатын
шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі шаруашылықаралық несие
мемлекеттің қаулысымен кездесіп қалған қаржы қиындығын жою мақсатына, не
болмаса өндіріс жоспарын өзгерткенде ғана беріледі. [2,96б.]
Ипотекалық несие - ол жылжымайтын мүліктерді-жерді, өндірістік және
тұрғын ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге
берілетін ақшалы несие.[3,120б.]
1. 2 Проблемалы несиелердің сипаттамасы
Несиенің мазмұнын ашып көрсету жолында кейбір экономистер оның
сенімділігіне көбірек көңіл бөледі. Өйткені, Несие деген сөздің
орысшасы, кредит, латынның Credere деген сөзінен шыққан. Оны егер,
орысшаға аударса верить деген сөз, қазақша сенуболады. Бірақ, мәселені
бұл тұрғыдан қараған дұрыс емес. Несие еш уақытта құр сеніммен
берілмейді. Несие алу үшін алдымен оның кезінде қайтарылуын қамтамасыз
ететін кепілдемелер беру керек. Әрине, банктер кейде өзінің өте сенімді,
көп жылдан бері қарым-қатынастары нығайған, қаржы жағынан тапшылық
көрмейтін клиенттеріне сенім көрсетеді. Оларға несие сенім несиесі деп
аталады. Бірақ мұндай жағдай сирек кездеседі, әсіресе экономикалық
дағдарыс, нарықтық қарым-қатынастың жетілмеген кезеңінде. [4,231б.]
Әрбір экономикалық категорияның мәні оның атқаратын қызметі
басқа категориялардан өзгешілігін анықтайтын маңызын сипаттайды.
Сонымен, несиенің қайта бөлу қызметіне құнды бөлу қасиеті тән. Ол
аймақтық, салалық, шаруашылық нышандарына байланысты: аймақтықаралық,
салалықаралық, салалық және шаруашылықаралық түрлерге бөлінеді. Несие
қатынастары тұратын орнына қарамай, адамдар мен әр түрлі ұйымдар
арасында туындаса ол құнды аймақтықаралық қайта бөлу деп есептеледі. Егер
салалық банктен несие алынса, ол несиені салалық қайта бөлу, ал егер
несие беруші экономиканың бір саласында болып, қарыздар кәсіпорын басқа
салада болса, онда несиені салалықаралық қайта бөлу болады. Несиені
шаруашылықаралық қайта бөлу бір кәсіпорын деңгейінде жургізілмейді, ол
тек екі шаруашылық субъектісі арасында уақытша бос ақша қаражатын несие
көзі пайдаланғанда туындайды.
Қайта бөлуді несие ресурстарын пайдаланушы субъектілердің әр түрлі
деңгейіне байланысты да қарауға болады. Мысалы, несие қатынастарының
субъектісі ретінде кәсіпорын деңгейінде құнның қайталама айналымы және
айналымы шеңберінде ақша қаражаты мен тауарлы-материалдық құндылықтар
қайта бөлінеді. Ал халық шаруашылығы деңгейінде несиенің қатысуымен
жиынтық өнім, ұлттық табыс қайта бөлінеді. Айта кететін бірінші жайт,
несиенің қайта меншік иесі өзгермейді, қайта бөлінетін құн несие берушінің
меншігі болып қала береді. Екінші, несиенің қайта бөлу қызметі жалпы
құнның қайта бөлінуін емес, (тек уақытша бөлініп шыққан құнның қайта
бөлінуін емес) тек уақытша бөлініп шыққан құнды қамтиды.
Несиенің келесі атқаратын қызметі - нақты ақшаны несие
операцияларымен алмастыру. Тауарлы шаруашылықта нақты ақшаның орнына
несие операцияларын жүргізу үшін қажетті жағдайлар жасалған. Сатылып
алынған тауарлармен көрсетілген қызметтер үшін қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуға байланысты, өзара есептесу бойынша бір шоттан екіншісіне
ақша аудару қолма-қол ақша төлемін қысқартуға, ақша айналымының құрылымын
жақсартуға, төлем айналымын кеңейтуге мүмкіндік беріп, нәтижесінде
айналыс шығындарын азайтады.
Нақты ақшаны несие операцияларымен алмастыру үшін бірсыпыра алдын-
ала жасалған жағдайлар болуы шарт:
- дамыған банк жүйесі мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның
маңызының жоғары болуы;
- экономикада төлем тапсырмасы немесе міндеттемесі бар төлем
құжаттарының еркін айналуы;
- Орталық банктердің несие ақшаларын эмиссиялауы.
Несиенің қызметтерін айта келіп, кейбір экономистер оның бақылау
қызметін де атап өтеді. Бірақ, біздің тұжырым бойынша, бақылау банк
мекемесінде қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсатты іс-әрекеті,
ал экономикалық категория сол бақылаудың негізі және құралы болып
табылады. Нақтырақ, несиенің қызметтерін төмендегі 1-кестеден көре аламыз.
Кесте 1. Несиенің қызметтері
Несиенің қызметтері
Ынталандыру Орнын ауыстыру
Экономикадағы ақша айналымын Қолма-қол ақшаны несиелік ақшамен
жылдамдату арқылы экономикалық ауыстыру
процестерді жылдамдату
Бөлу
Оның көмегімен әр түрлі салалар арасында қаржыны қайта бөлу жүзеге
асарылады
Ескерту: Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2005. – 416 бет
Несиенің экономика дамуындағы ролі деп - несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оны қайтарып беру, белгілі бір мерзім
аралығында пайдалану, пайдаланғаны үшін ақы төлеу жатады. Несиенің бұл
ерекшеліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор. Несиенің
маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық жағдайына
байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы орталықтанған
жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге байланысты
біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді пайдалану
жаңғыртылды, сонымен бірге несие қатнастары мен несиенің көлемі де
өзгереді. [5,211б.]
Акционерлік компаниялардың пайда болып, олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әр түрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржысын кеңейту бағалы
қағаздар мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты. Сондай-ақ,
несие беру тәсілдерінің жоғары сатыға көтерілуі несиенің маңызын
арттырады. Бұрын банктік несие орталықтан қатаң басқарылып, қарыз
алушыларға белгілі бір шектеулі сана берілетін. Қазір нарықтың экономика
жағдайында жылжымайтын мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат алуға
мүмкіндік бар.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУІ
2.1 Несиелік портфельді бағалау әдісі
Несие қоржыны банк пайдасының негізгі көзі және бір уақытта активтерді
орналастыруда тәуекел көзі болып табылады. Ол банктің берген несиелерінің
негізінде қалыптасады.
Несие қоржыны – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану тәсілдерінің
әр түрлі факаторларына байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығы.
Банк қоржынының құрылымы мен сапасынан жалпы банктің тұрақтылық деңгейі мен
оның беделі, қаржылық сәттілікпен байланысты болады. Сондықтан барлық
банктерде қоржында орналасқан несие сапасына бақылау жүргізеді. Несие
қоржынын жиі талдау арқылы ғана несиелік жұмсалымдарды әртараптандыруға
болады. Несие қоржынын талдау мына кезеңдерден тұрады: қарыздар сапасын
бағалау критерийлерін таңдау, бағалау әдістерін анықтау (номерлік немесе
балды жүйеде бағалау, тәуекел тобына қарай жіктеу, әрбір топ бойынша
тәуекел пайызын анықтау, жалпы несие қоржыны бойынша әрбір топтың көлемінде
тәуекелдің абсолюттік шамасын есептеу, қарыздар бойынша мүмкін болатын
зияндарды жабуға арналған резервтер көздерінің шамаларын анықтау, қаржы
коэффициенттері жүйесінің, сондай-ақ оны құрылымдық талдау негізінде несие
қоржынының сапасын бағалау). Қарыздың сапасын бағалау критерийлеріне
әлемдік тәжірибеде мыналар жатады: несиенің тағайындалуы, несиенің түрі,
қарыздың мөлшері, қарызды қайтару кестесі, іскерлік тәуекелді бағалаудың
толықтығы, несиелеу операциялармен байланысты қарыз алушының сапасы, оның
меншік нысаны, қарыз алушының несиелік қабілеттілігі, ол туралы толық
ақпараттың болуы, қарыздың бағасы, қарызды қамтамасыз ету тәсілі.
Жалпы банктерде несие қоржынының бақылауын жүргізетіндер:
▪ несие бөлімшелерінің жауапты қызметкерлері;
▪ несие бөлімшелерінің басшылары мен филиал директорлары;
▪ банктің несиелік комитеті;
▪ банк басшылары.
Несие қоржынының жағдайы туралы есеп несиелік комитет пен банк
басшыларына ұсынылады.
Несие қоржынын бақылау банк типіне, оның мамандануына, қабылданған
қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау әдісіне де байланысты болады.
Мәселен, шаруашылық кәсіпорындарына, егер қызметінде тоқырау байқалса,
несие берген банк өз қарыз алушысына ай сайынғы жүйелік тексерулерін
жүргізе алады. Көп жағдайда әртараптандырылған әдіс қолданылады: сенімді
несиелер тоқсаны бір рет тексерілсе, ал проблемалы несиелер үнемі талдауды
және бақылауды қажет етеді. Тағы бір нұсқа: көлемі жағынан ірі несиелерді
үнемі тексеріп, ал аз көлемді несиелерді анда-санда тексеру. Осы тексерулер
арқылы несие қоржынын басқаруға, бақылауға болады. [4,17б.]
Несиелік қоржынды басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік қоржынды басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына
жататындар:
• нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
• несиелік рейтигнпен байланысты болатын жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын
жасау;
• әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
• төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
• жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатаңдату;
• несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктер кезекті тексерісінде несиелерге рейтинг бергенді
жөн көреді. Былай несиелерді рейтинг бойынша жіктеу банктің несие
қоржынының құрамын бақылауына мүмкіндік береді. Несие жіктелімі несиелерді
басқарудың тиімді құралы болып табылады. Оның нәтижесінде банк тәуекелдерді
бөліп және несие бойынша мүмкін болатын жоғалтуларды анықтайды. Сонымен
қатар тиімді басқару әдістерінде қарастыра алады.
Несиелерді жіктеу мыналарға байланысты:
- қамтамасыз ету затының сапасына (қамтамасыз ету затының
жеткіліктігі, өтімділігі және басқа параметрлері);
- қарыз алушының қаржылық жағдайына (қарыз алушының төлем
қабілеттілігін, өтімділігін, кәсіби және нарықтық беделін, қаржы-
шаруашылық қызметтегі соңғы үш жылдағы табыстылығын бағалау
көрсеткіштері);
- қарыз алушының несиелік тарихына (қарыздық міндеттеменің бар болуы,
алдында алған және жабылған несиелер бойынша төлем тәртібі және
т.б.).
Осы келтірілген критерийлер несиенің қай классқа жататынын анықтауға
көмектеседі.
Несие қоржынын жіктеу Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26
желтоқсандағы № 296 қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты
міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру
туралы ережесіне сәйкес жүргізіледі. Несие қоржыны екінші деңгейлі банктер
берген барлық несиелер бойынша жіктеледі: лизинг, факторинг, форфейтинг,
вексель немесе басқа қарыздық міндеттеме жолымен, аккредитив және басқа да
жабылмаған несие түрлері. [6,31б.]
Әрбір несиелік операциялар бойынша несиелік қоржынды жіктеу несиелік
тәуекелдерге провизия есептеу мақсатында жүзеге асады. Провизия –
несиелердің қайтарылмауы немесе олардың құнының төмендеуінен келген
шығындарды жабу үшін қажетті құралдардың сомасы. Банктердің несиелік
операциялары бойынша мүмкін болар зияндардың орнын жабу үшін провизия
(резерв) құру қажеттігі банк қызметіндегі несиелік тәуекелдің болуымен
негізделеді. Несиелік тәуекелдерге байланысты провизия құру банк
активтерінің сапасының нашарлауын немесе несиелік операциялардың
тәуекелділігінің жоғарлығын ескере отырып жүзеге асырылады. Банк үшін
провизияның құрылуы, оның қаржылық қызметінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
ықпал етеді.
Банк негізгі қарыздың толық сомасына байланысты шығындардың орнын
жабу мақсатында ұлттық және шетел валютасындағы барлық несиелік операциялар
түрлері бойынша резервтеу коэффициентіне сәйкес провизия құра алады.
Аталған резерв есебінен кейін қайтарылмаған несиелер бойынша зияндар
шегеріледі.
Несиелік тәуекел деңгейіне қарай, яғни қарыз алушының келісімшартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізгі қарызы мен пайызының
сомасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдің шамасына қарай
барлық несиелер сыныптарға бөлініп, олар бойынша келесідей провизия
мөлшерінің сызығы қолданылады:
1) Стандартты – 0% - провизия құрылмайды;
2) Күмәнді:
– 1-санатты күмәнді – 5% төлемдерді уақтылы және толық төлеген
жағдайларда, бірақ басқа да факторлар болғанда (қамтамасыз ету сапасының
жеткіліксіздігі, қаржылық көрсеткіштердің аздап нашарлауы және т.б.);
– 2-санатты күмәнді – 10% төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай төлеген
жағдайларда;
– 3-санатты күмәнді – 20% төлемдерді уақтылы және толық төлеген
жағдайларда, бірақ бірнеше факторлар болғанда, активтер сапасының
төмендеуінде (қамтамасыз ету сапасының жеткіліксіздігі, қаржылық
көрсеткіштердің аздап нашарлауы және т.б.);
– 4-санатты күмәнді – 25% төлемдерді кешіктіріп немесе толық төлемеген
жағдайларда және бірнеше факторлар болғанда, активтер сапасының
төмендеуінде (қамтамасыз ету сапасының жеткіліксіздігі, қаржылық
көрсеткіштердің аздап нашарлауы және т.б.);
– 5-санатты күмәнді – 50% банктің несиелік саясатына байланысты;
3) Үмітсіз – 100% – қайтарылу мүмкіндігі жоқ. [7,27б.]
Несиелерді жіктеу барысында барлық несиелік операциялар бойынша қарыз
алушының жалпы қарызы ретінде қарыз алушыға келетін жиынтық тәуекел
анықталады. Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық
жағдайына баға берілуге тиіс. Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда
отандық банктер тәжірибесінде несиелік скоринг жүйесі қолданылады. Қарыз
алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе жарты жыл
сайын бір рет клиенттің берген қаржылық есебі негізінде жүргізіледі.
Мұндағы қаржылық есепке бухгалтерлік баланс пен пайда және зиян есебі
жатады. Осындай құжаттардың негізінде несие қызметкері қарыз алушының
қаржылық жағдайына несиелік скоринг көмегімен жедел бағалауды жүзеге
асырады. Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық
қызметін сипаттайтын параметрлер пайдаланылады. Әрбір бағалау
параметрлеріне сараптамалық немес есептеу жолымен бекітілетін балл беріледі
және маңыздылық салмағы бекітіледі.
Скоринг – берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде
есептелінетін және оның мәні нол мен бірдің арасында болады. Скоринг
көмегімен есептелінген қарыз алушының қаржылық жағдайының класына сәйкес
(тұрақты, қанағаттанарлық, тұрақсыз, қауіпті) аталған критерийлер бойынша
балл беріледі.
Кесте 2. Қарыз алушының қаржылық жағдайының балдық көрінісі
Класс Қаржылық жағдайының сапасы Балл
1 Тұрақты 0
2 Қанағаттанарлық +1
3 Тұрақсыз +2
4 Қауіпті +4
Ескерту: ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296 қаулысымен
бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы
провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі.
Активтерді жіктеу барысында анықталатын қорытынды балл жоғарыда
аталған барлық критерийлерді қосу арқылы анықталады. Қорытынды балдың
мәнінің негізінде несие бөлімінің қызметкері жіктелінетін активтер санатын
бекітіп, соған сәйкес провизия мөлшерін анықтайды. Оны төмендегі кестеден
көре аламыз.
Кесте 3. Активтер санатына байланысты провизия мөлшері
Балл саны Активтің жіктеу санатыПровизиялар мөлшері (негізгі
борыштың сомасынан пайызбен)
1-ге дейін Стандартты 0
(қоса алғанда)
Күмәнді
1-ден 2-ге 1-санатты 5 пайыз - төлемді уақтылы және
дейін (қоса толық төлеген кезде
алғанда)
2-санатты 10 пайыз - төлемді кешіктірген
немесе толық төлемеген кезде
2-ден 3-ке 3-санатты 20 пайыз - төлемді уақтылы және
дейін (қоса толық төлеген кезде
алғанда)
4-санатты 25 пайыз - төлемді кешіктірген
немесе толық төлемеген кезде
3-тен 4-ке 5-санатты 50 пайыз - барлық жағдайларда
дейін (қоса
алғанда)
4 және одан да Үмітсіз 100 пайыз - барлық жағдайларда
көп
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Сөйтіп, банктер ай сайын өз активтер қоржынын тексеріп, ережеге сәйкес
ҚР қаржылық қадағалау агенттігіне ай сайынғы баланспен бірге активтер мен
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларға қарсы провизиялар құру туралы
мәліметтерін береді.
Осы үлгі бойынша ұсынылған мәліметтер арқылы екінші деңгейдегі банк
секторының активтер портфелінің жағдайын көре аламыз (кесте 5 және кесте
6).
Кесте 4. 2005-2008жж Екінші деңгейлі банктердің активтері мен шартты
міндеттемелерінің сапаларының динамикасы (кезең басында)
Банк активтері мен шартты 2005ж. 2006ж. 2007ж. 2008ж.
міндеттемелерінің жіктелімі
Барлық активтер мен шартты
міндеттемелер, (млрд.теңге) 1965,9 3330,3 5427,0 11242,5
Стандартты 1467,2 2411,5 3973,5 8117,7
үлесі,% 74,6 72,4 73,2 72,3
Күмәнді: 475,0 862,6 1383,1 3026,9
үлесі,% 24,2 25,9 25,5 26,9
1-санатты күмәнді 350,0 691,5 1136,8 2587,9
үлесі,% 17,8 20,8 21,0 23,0
2-санатты күмәнді 37,0 28,9 38,2 112,7
үлесі,% 1,9 0,9 0,7 1,0
3-санатты күмәнді 51,4 97,9 142,8 236,1
үлесі,% 2,6 2,9 2,6 2,1
4-санатты күмәнді 16,1 18,9 28,5 39,0
үлесі,% 0,8 0,5 0,5 0,3
5-санатты күмәнді 25,4 35,8 51,2
20,5
үлесі,% 1,1 0,8 0,7 0,5
Үмітсіз 23,7 56,2 71,4 97,9
үлесі,% 1,2 1,7 1,3 0,9
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Кестеден байқағанымыздай, банктердің активтері мен шартты
міндеттемелерінің сапасына жасалған талдаудан, стандартты активтер мен
шартты міндеттемелердің үлесінің 2005 жылмен салыстырғанда 2008 жылы 74,6%-
дан 72,2%-ға дейін төмендегенін көруге болады. Ал күмәнді активтер мен
шартты міндеттемелерінің үлесі болса керісінше 2005 жылмен салыстырғанда
2008 жылы 24,2%-дан 26,9%-ға дейін өскен. Үмітсіз активтер мен шартты
міндеттемелердің үлесі керісінше төмендеп отыр (2005 жылмен салыстырғанда
2008 жылы 1,2%-дан 0,9%-ға дейін азайған. Бүгінгі таңда екінші деңгейлі
банктердің активтері құрылымында жіктелетін (күмәнді және үмітсіз) немесе
проблемалық активтер үлесінің артуын байқауға болады.
Кесте 5. 2011 жылдың қаңтар-ақпан айындағы банк секторының активтері
мен шартты міндеттемелері сапасының динамикасы.
Көрсеткіштің 01.01.11 01.02.11
атауыкүні
Негізгі борыш Жиынтығына Негізгі борыш Жиынтығына
сомасы, млрд. %-бен сомасы, млрд. %-бен
теңге теңге
Барлық 13 857,2 100,0 13 878,0 100,0
активтер мен
шартты
міндеттемелер
Стандартты 6 695,6 48,3 6 636,6 47,8
Күмəнді 5 035,9 36,3 5 077,4 36,6
1-санатты 1 706,1 12,3 1 539,7 11,1
күмəнді
2-санатты 582,2 4,2 641,4 4,6
күмəнді
3-санатты 985,0 7,1 1 107,9 8,0
күмəнді
4-санатты 493,9 3,6 524,5 3,8
күмəнді
5-санатты 1 268,7 9,2 1 263,9 9,1
күмəнді
Үмітсіз 2 125,7 15,3 2 164,0 15,6
Ескерту: http:www.today.kz
Жіктелуі тиіс активтер мен шартты міндеттемелердің мөлшері жылдың
басынан бастап 20,8 млрд. теңгеге немесе 0,1%-ға ұлғайды. Бұл ретте
жіктелуі тиіс стандартты активтер мен шартты міндеттемелер 59,1 млрд.
теңгеге немесе 0,9%-ға азайды, күмəнділері – 41,5 млрд. теңгеге немесе 0,8%-
ға көбейді, үмітсіздері – 38,3 млрд. теңгеге немесе 1,8%-ға ұлғайды.
Активтер мен шартты міндеттемелер бойынша провизиялар да 953,7 млрд.
теңгеге немесе 23,2%-ға азайды.
1-сурет. Банк секторының активтері мен шартты міндеттемелері
сапасының динамикасы(6-кестеге)
1-суретте көріп отырғанымыздай жіктелуі тиіс активтер мен шартты
міндеттемелердің мөлшері жылдың басынан бастап 20,8 млрд. теңгеге немесе
0,1%-ға ұлғайды. Бұл ретте жіктелуі тиіс стандартты активтер мен шартты
міндеттемелер 59,1 млрд. теңгеге немесе 0,9%-ға азайды, күмəнділері – 41,5
млрд. теңгеге немесе 0,8%-ға көбейді, үмітсіздері – 38,3 млрд. теңгеге
немесе 1,8%-ға ұлғайды.
Кесте 6. 2011 жылғы қаңтар-ақпан айындағы банк секторының несие
портфелі сапасының динамикасы.
Көрсеткіштің 01.01.11 01.02.11
атауыкүні
Негізгіборыш Жиынтығына Негізгіборыш Жиынтығына
сомасы, млрд. %-бен сомасы, млрд. %-бен
теңге теңге
Несие 9 065,9 100,0 9 039,5 100,0
портфелінің
барлығы
Стандартты 2 389,4 26,4 2 258,3 25,0
Күмəнді 4 858,2 53,6 4 940,5 54,7
1-санатты 1 598,8 17,6 1 448,7 16,0
күмəнді
2-санатты 573,3 6,3 635,5 7,0
күмəнді
3-санатты 954,3 10,5 1 097,7 12,1
күмəнді
4-санатты 486,4 5,4 518,7 5,7
күмəнді
5-санатты 1 245,4 13,7 1 239,8 13,7
күмəнді
Үмітсіз 1 818,3 20,1 1 840,8 20,4
Ескерту: kaz.gazeta.kz
6-кестеде көріп отырғанымыздай екінші деңгейдегі банктердің несие
портфелі жылдың басынан бастап 26,4 млрд. теңгеге немесе 0,3%-ға
азайды. Стандартты займдар 131,1 млрд. теңгеге (-5,5%) азайды, күмəнділері
– 82,2 млрд. теңгеге (1,7%) ұлғайды, үмітсіздері – 22,4 млрд. теңгеге
(1,2%) ұлғайды. Екінші деңгейдегі банктерге берілген займдар бойынша
провизиялар 11,6 млрд. теңгеге (0,4) ұлғайды.[Қосымша А]
Ал осы мәліметтер негізінде рейтингтік агенттіктер жалпы банктік
сектордың жағдайына баға береді. Мұндай рейтингтік агенттіктерге
Standart&Poor, s, Mood,s Investors Service және Fitch Rating агенттіктері
жатады.
Standart&Poor, s агенттігінің 2008 жылы берген рейтингі ойлағандай
болып шықпады. S&P еліміздің несиелік рейтингін Тұрақты-дан Тұрақсыз-ға
дейін төмендетті. Оның бірден-бір себебі қаржы секторының проблемалары
жалпы экономикаға әсер етуінде. Банк секторының активтер сапасының
төмендеуі, сыртқы займдарды қайтара алмауы (мемлекет көмегінсіз), көптеген
банктердің өтімділігін жоғалта бастауы агентіктің банктерімізге төмен
рейтинг беруінің себебі болар. (кесте 6)
Кесте 7. Қазақстан банктерінің 2008 жылғы рейтинг-парағы
Банктер несиелік рейтингтер:
Казкоммерцбанк АҚ ВВТұрақсызВ
Казахстан Халық банкі АҚ ВВ+ТұрақсызВ
БТА Банк АҚ ВВТұрақсызВ
АТФ-Банк ВВ+ТұрақтыВ
БТА Банк АҚ ЕҰ Темірбанк АҚ В+ТұрақсызВ
БТА Ипотека АҚ ВВ-ТұрақсызВ
Нұрбанк АҚ ВТұрақсызС
Евразия банкі АҚ ВТұрақсызВ
Лариба –банк АҚ ВТұрақтыВ
Цеснабанк В-ТұрақтыС
КазИнвестБанк ВТұрақтыВ
Альянс Банк АҚ В+ТұрақсызВ
Ескерту: www.afn.kz
Standart&Poor,s ойынша, егер Қазақстанда экономикалық рецессия жағдайы
орын алса, онда проблемалы активтер деңгейі 35-50% жетеді. Қазіргі таңда
барлық банктерде активтер мен несиелер сапасының төмендеу тенденциясы орын
алуда. Несиелерді қайтару бойынша кешіктіру байқалуда.[7,8б.]
Осы бөлімді қорыта келе, несиелік портфель дегеніміз – белгілі бір
топтарға жіктелен несиелердің жиынтығы. Несиелердің түпкі тамыры
тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр. Содан кейінгі
экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы зор
екенін айта аламыз.
2.2 Проблемалы несиелер бөлімінің жұмыс істеу методикасы
Банктердің несиелер бөлімі өз қызметтеріне байланысты әр түрлі
медодикалармен жұмыс жасайды. Мысалы, №1 проблемалы несиелермен жұмыс істеу
методикасы және №2 проблемалы несиелермен жұмыс істеу методикасы. Бұл
методикаларға толығырақ тоқталатын болсақ:
№1 проблемалы несиелермен жұмыс істеу методикасы
№1 проблемалы несиелермен жұмыс НҚК және ББ және филиалдармен келесідей
үлгіде жүргізіледі:
01 күннен 15 күнтізбелік күнге кешіктірген қарыз алушының міндеттерін
орындамауымен айналысатын НҚК және ББ және филиал қызметкерлері қарыздың
пайда болу себебін анықтау, сонымен қатар кешіктірілген төлемді жабуға
байланысты жұмыстарды атқарады.
15 күннен 30 күнтізбелік күн (жеке тұлғалар) және 15-нен 60
күнтізбелік күнге (заңды тұлғалар) кешіктірілгенде филиалдар мен НҚК және
ББ қызметкерлері құрамы келесі құжаттардан тұратын проблемалы қарыз алушы
делосын жинақтайды:
а) қарыз алушының немесе кепіл берушінің міндеттемелерін орындамау туралы
хабарлама көшірмесі (пошталық түбіртек);
ә) телефон хабарламасының тіркемесі;
б) қарыз алушы арызының көшірмесі;
в) істелінген жұмыстар туралы ақпарат;
г) проблемалы несие бойынша нақты кепіл ұстаушысы туралы ақпарат;
30 күн (жеке тұлғалар), 60 күн (заңды тұлғалар)
кешіктірілгендерге, егер істелінген жұмыстар бойынша нәтиже болмаса, онда
филиал және НҚКжәнеББ проблемалы қарыз алушы бойынша делосын жинақтап,
делоны ПНД жібереді. ПНД белгілі–бір (акт прием-передачи) құжаттар
негізінде проблемалы қарыз алушының делосын өз қол астына алады. Филиал 30
күнге (жеке тұлғалар), 60 күнге (заңды тұлғалар) кешіктірілген №1
проблемалы несиелер бойынша атқарылған жұмыстар есебін жасайды. Есеп беру
ПНД-не электронды түрде беріледі. Есеп беру көшірмесін НҚК және ББ-ға
салыстыру және бақылау үшін береді.
№2 проблемалы несиелермен жұмыс істеу методикасы
№2 проблемалы несиелер бойынша жүргізілетін жұмыстармен ПНД
мен аймақтық менеджерлер айналысады. ПНД жалпы №2 проблемалы несиелер
бойынша жасалынған жұмыстар бақылауына, сонымен қатар проблемалы
несиелердің пайда болу себебін анықтау мен жою мақсатында жүргізілетін іс-
шаралар жиынтығын ұйымдастыруына жауапты болса, ал аймақтық менеджерлер
тәртіп негізінде өз міндеттерін сапалы, әрі уақытылы орындалуына
жауапкершілік алады. Жоғалтып алу тәуекелі пайда болу жағдайында және кепіл
беруші, қарыз алушы немесе үшінші тұлға банктік келісім-шарт бойынша кепіл
заты болып жылжымалы мүлікті заңсыз негізде өткізу жағдайында кепіл ұстаушы
біржақты кепілзат түрін өзгертуге құқылы. Тәртіп бойынша кепіл затын заңдық
емес негізде алу, қоғамдық алып-сату жүргізу жолымен немесе тікелей
адрестік сату стандартты болып есептеледі (кесте 8).
Кесте 8. Жылжымайтын мүлік бойынша жұмыс істеу тәртібі
Кешіктірілу күніІс – шаралар
1-5 Телефон желісімен сұхбаттасу
6 Кешіктірілген төлемді 15 күн ішінде төлеу туралы
хабарламаны дайындау
7 Хабарламаны хат негізінде жолдау
25-30 №1 хабарлама үшін Есеп бөлімінен толық есеп беру
анықтамасын сұрату
31 Міндеттерді орындамау және 30 күн ішінде қарыз сомасын
қайтару туралы №1 хабарламаны БТИ-да тіркеу
61-70 1. Жылжымайтын мүлікті қайта бағалау.
2. №2 хабарламаны тіркеу (ағылшын әдісі)
Егер бірінші ағылшын әдісі бойынша сауда-саттық
өткізілмеген жағдайда, 7 күннен кейін голландық әдіс
бойынша сауда-саттық өткізу
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Қарастырылған стандартты сызба тәртібін барлық банк бөлімшелері
орындауы міндетті. Тікелей банк басшылығы ғана жазбаша түрде көрсетілген
мерзім мен іс-шаралар жиынтығын өзгерте алады. [25, 13б]
Кесте 9. Жылжымалы мүлік бойынша жұмыс тәртібі
Кешіктірілу күні Іс – шаралар
1-5 Телефон желісімен сұхбаттасу
6 №1 хабарлама үшін Есеп бөлімінен толық есеп беру
анықтамасын сұрату
7-10 Міндеттерді орындамау және 30 күн ішінде қарыз
сомасын қайтару туралы №1 хабарламаны ГАИ-да тіркеу
10-15 №1 хабарламаны ұсыну
15-30 Кепіл мүлкінің мониторингі
45 Қарызды қайтармау жағдайында автокөлікті өндіріп алу
75-76 кепіл мүлкін қайта бағалау
№2 хабарламаны тіркеу (сауда-саттықтың ағылшын әдісі
бойынша)
Егер бірінші ағылшын әдісі бойынша сауда-саттық
өткізілмеген жағдайда, 7 күннен кейін голландық әдіс
бойынша сауда-саттық өткізу
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Сауда-саттық өткiзiлмедi деп жарияланған кезде, мүлікті бағалау
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке және заңды
тұлғалардың қорытындысы негiзiнде сот шешiмiмен немесе сенiм бiлдiрген
тұлғамен белгiленген ағымдық бағалау құны бойынша кепiлге берiлген мүлiктi
банк меншiгiне айналдыруға немесе жаңа сауда-саттық тағайындауға шешім
қабылдайды. №2 проблемалы несие бойынша жұмыс стандартты сызбадан ауытқу
кезінде банк басшылығы келісімімен банктің Заңгерлік Департаменті
айналысады. Бақылау және шағым жұмыстарды жүргізу, ұйымдастыру
жауапкершіліктері толығымен заңгерлерге жүктеледі.
Кесте 10. Қамтамасыз етілмеген несиелер бойынша жұмыс тәртібі
Кешіктірілу күні Іс- шаралар
1-5 Телефон желісімен сұхбаттасу
6 Кешіктірілген төлемді 7 күн ішінде төлеу туралы
хабарламаны дайындау
7 Хабарламаны жөнелту, ұсыну
15-20 қарыз сомасын қайтару туралы хабарламаны жөнелту
2. қарыз алушының мүліктік жағдайын бағалау
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы №
296 қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Коллекторлық агенттіктер (ағылшынның collection - жинау
сөзінен шыққан) кешіктірілген қарыздарды қайтаруға арнайы маманданған ұйым.
Банктер үшін қарызды коллекторлық агенттіктерге беру ақшаны қайтаруға,
проблемалы несиелер үлесін азайтуға, қызметкерлердің жұмыс уақытын
үнемдеуге және клиент алдында өз беделін сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Коллекторлық агенттіктер банктен қарызды сатып алу немесе көрсетілген
агенттік қызмет үшін белгілі бір комиссия мөлшерлемесін алу туралы келім-
шартқа отыруы мүмкін. Бірінші жағдайда коллекторлық компания қарыздың 20-
50% мөлшеріндегі маржамен сатып алса, екіншісінде кешіктірілген сомадан
келісілген пайыз мөлшерлемесін алады. Банк үшін қарызды сату тиімді: өз
активтері жақсарады, ол өз кезегінде қоржын сапасының жақсаруына алып
келеді. Екінші әдіс коллекторлық агенттіктерге тиімдірек: оларға қосымша
ақша қаражаттарын салудың қажеттілігі туындамайды, егер сатып алған
қарызының қайтып келмеу тәуекелі туындаған жағдайда. [15, 148б]
Әрбір банк қай қарызды берудің шешімін өзінің проблемалы
несиелерімен жұмыс жасайтын бөлімше қызметін және коллекторлардың
қызметінің тиімділігін бағалау арқылы қабылдайды. Банктік тәжірибе
көрсеткендей, кешіктіру уақыты 1-2 айдан аспайтын қарыздармен банк өзі
жұмыс жасайды. Егер төлем 6 айдан астам уақыт аралығында түспеген жағдайда
немесе кешіктірілген қарыздармен жұмыс жасайтын аймақтық бөлімшелер
болмаған жағдайда, онда оларды коллекторларға береді.
Жалпы алғанда, департамент өз қызметі шегінде банктің бірнеше
бөлімшелерімен жұмыс жасайды. Заңгерлерден, қауіпсіздік департаментінен
немесе есеп беру бөлімшесінен белгілі бір ақпараттарды, құжаттарды
алу,сұрату тек қызметтік хат негізінде орындалады. Банк жұмысы RBO, IBSO
программалары негізінде жасалады. Аталған программаларда жұмыс бабына
қажетті барлық қарыз алушылар туралы ақпараттар енгізілген. Қарыз
алушылардың келісім-шарт номірі мен күні, статусы (жабылған, жабылмаған),
банктік несие түрі, сомасы, қамтамасыз ету келісім-шарты, кепіл беруші,
қамтамасыз ету түрі, қарыз алушының қарызды төлеу кестесі және т.б.
Программада көрсетілген мәліметтер негізінде қарыз алушының белгілі бір
күнге негізгі қарыз бойынша, өсімақы бойынша кешіктірілу сомасын есептеуге
болады. Олар мына формулалар арқылы есептелінеді.
1) Мерзімі өткен қарыздар (1424 шоты):
МӨҚ = НҚ* 1%*ККС ;
2) Мерзімі өткен өсімақы (1741 шоты):
МӨӨ = ӨС*1%*ККС ;
3) Айыппұл мөлшері (1734 шоты):
НҚ * %
АМ = ------------ * ККС ;
360
Мұндағы:
НҚ – негізгі қарыз сомасы;
ККС – кешіктірілген күн саны;
ӨС – өсімақы сомасы.
Көрсетілген формулалар бойынша есебін департамент есеп бөліміне
арнайы қызметтік хат жіберу арқылы алады. Ескеретін жайт, формула арқылы
белгілі бір күнге ғана есептейді.
Комитет банктің несиелік саясатын орындау барысында мүмкін
болатын шығындарды азайтуға, несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ 5
1. 1 Несиелік портфель: мазмұны, түрлері, қызметі, жіктелуі 5
1. 2 Проблемалы несиелердің сипаттамасы 8
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУІ 10
2.1 Несиелік портфельді бағалау әдісі 10
2.2 Проблемалы несиелер бөлімінің жұмыс істеу методикасы 18
2.3 Коммерциялық банктердің несиелік портфель көрсеткіштері 23
3. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
32
3. 1 Проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі және оның
елімізде қолданылуы 32
3. 2 Несиелік портфель және проблемалы несиелерді басқаруды жетілдіру
жолдарын ұсыну 38
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Қазірігі таңда Қазақстан Республикасында банк аясы - серпінді түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Бұрын қатал түрде
реттелетін коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке
жағдайында жұмыс істеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазіргі проблемалар тұрғысында банк жүйесінің алдағы уақыттағы дамуы мен
жетілдірілуі үлкен тәжірибелік мәнділікке ие.
Қазіргі банктер клиенттерге қызметтің кең ауқымды спектірін ұсынып,
банк операцияларының жаңа техникасын қолданылып, қызмет көрсетудің жоғарғы
деңгейімен қамтамасыз етіп отыр. Банктердің ең басты қызметі - несиелеу. Ол
кәсіпорындардың, ұйымдардың және кәсіпкерлік фирмалардың тұтынушылық және
инвестициялық мақсаттары үшін іске асырылады. Банктер өздерінің несие
қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің
экономикалық жағдайына әсерін тигізеді. Себебі, банктік қарыз жаңа
кәсіпорындардың пайда болуына, жұмыс орны санының өсуіне мүмкіндік туғызады
және олардың экономикалық өмір икемділігін қамтамасыз етеді. [1,4б.]
Несие қоржыны банк пайдасының негізгі көзі және бір уақытта активтерді
орналастыруда тәуекел көзі болып табылады. Ол банктің берген несиелерінің
негізінде қалыптасады.
Несие қоржыны – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану тәсілдерінің
әр түрлі факаторларына байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығы.
Банк қоржынының құрылымы мен сапасынан жалпы банктің тұрақтылық деңгейі мен
оның беделі, қаржылық сәттілікпен байланысты болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі – қазіргі нарықтық жағдайда несиелік
портфельдер экономикамызда маңызды орын алып отырғаны баршамызға айқын.
Сонымен қатар, бүкіл дүниежүзін шарпыған дағдарыстың алауы біздің елімізді
де шарпып өткендіктің салдары бірқатар қиыншылықтар мен қатар өз пайдасы да
тигені белгілі. Атап айтатын болсақ, елімізде біраз былықтардың беті
ашылды, соның ішінде проблемалы несиелер. Осы мәселелерді талдап, оның
алдын-алудың шешімдерін анықтау.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы
екінші деңгейлі банктердің несиелік портфель және проблемалы несиелерімен
жұмыс істеуі.
Курстық жұмыстың мақсаты - несиелік портфель және проблемалы несиелер
түсінігіне тоқталу, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
проблемалы несиелермен жұмыс істеуін зерттеу, несиелік портфель және
проблемалы несиелерді басқаруды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешуді
көздейміз:
- несиелік портфель: мазмұны, түрлері, қызметі, жіктелуін анықтау;
- проблемалы несиелердің сипаттамасына талдау;
- несиелік портфель және оны бағалау әдістеріне тоқталу;
- БТА Банк АҚ-ң еншілес ұйымы Темірбанк АҚ-ң проблемалы несиелер
бөлімінің қызметіне сиппаттама беру;
- проблемалы несиелер бөлімінің жұмыс істеу методикасын айқындау;
- проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі және оның
елімізде қолданылуын зерттеу;
- проблемалы несиелерді басқаруды жетілдіру жолдарын ұсыну.
1. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ
1. 1 Несиелік портфель: мазмұны, түрлері, қызметі, жіктелуі
Тарихтың қай кезеңінде болмасын несие - алуан түрлі
экономикалық және қоғамдық ойшылардың назарын аударатын. Экономика
ғылымы, өзінің пайда болған күнінен бастап несиенің проблемасымен
шұғылданып келеді. Ал, қазіргі нарық кезеңінде несиеге,
экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп отыр. Өйткені,
нарық кезінде несиелік қарым-қатынас ең жоғары ресімделуіне жетеді,
сөйтіп несие, төңірегіндегі алуан-түрлі практикалық және теориялық
саудалардың шиеленіскен түйініне айналады.
Несиелік портфель дегеніміз – белгілі бір топтарға жіктелен
несиелердің жиынтығы. Несиелердің түпкі тамыры тауарлық өндірістің
пайда болған кезінде жатыр. Содан кейінгі экономикалық даму
сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы зор болды. Тарихтың
өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие, барлық қоғамдық
қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық қозғаушы
күші болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат
байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық
өндіргіш күштерін қайта қайта бөлудің ұтымды әдісі болды. [2,69б.]
Несие ақшаларының негізгі түрлері:
1. Вексель
2. Банкнота
3. Чек
4. Несиелік карточка
1. Вексель – төлем міндеттемесі, ол несиеге алған тауардың құнын төлем
уақыты келгенде келісілген жерде өтеу үшін қарыздардың сатушыға жазбаша
түрде берген құжаты.
Ол несие және ақшалай есеп айрысу құралы болып табылады. Вексель
айналысында бірнеше тұлға қатысуы мүмкін, себебі вексель төлем құралы
ретінде беріледі. Вексельді қолдану ақша айналысының шығындарын үнемдеуге
мүмкіндік береді. Бірақ қолма-қол ақшаны вексель айналысымен ауыстырудың
шекарасы болады:
➢ Вексельдің пайда болуына ықпал ететін коммерциялық несие, тек тауар
айналымының бір бөлігін, әсіресе көтерме сауданы ғана қамтиды;
➢ Векселдік міндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо
қолма –қол ақшамен төленеді;
➢ Вексель жеке және қарыз міндеттемесі болғандықтан оның айналыс аясы
тек төлем қабілеті бар субъектілермен ғана шектеледі;
➢ Векселдер айналымы олардың белгіленген мерзімі арқылы шектеулі
болады.
Векселді шығару жағдайына байланысты мынандай түрге бөлінеді:
Қаржылық вексель – ол белгілі бір соманы субъектілер бір-біріне
қарызға бергенде туындайтын қарыз міндеттемесі.
Қазыналық вексель (қазыналық бондар) – ол мемлекеттік міндеттеме. Оны
мемлекет өз шығындарын өтеу үшін 3 ай мерзімге шығарып, номинал бағасымен
банктерге сатады да, уақыты өткесін сол бағамен сатып алады.
Қола (бронзалық) немесе бос вексель – ол нақты ештеңемен қамтамасыз
етілмеген қарыз міндеттемесі.
Достық вексель – ол жеке адамдардың банктегі өз шотынан бір-біріне
қолма-қол ақша алып бергенде толтыратын төлем міндеттемесі, оны банк есепке
алады.
2.Несие ақшалардың келесі түрі – банкнота. Банкнота - әр мемлекеттің
орталық банкі шығарған және оны иемденушінің талабы бойынша төленуге тиісті
банк берген қарыз міндеттемесі.
Толық құнды ақша айналысы кезінде алтын құйма немесе алтын монета иесі
өз байлығын елдегі ең орнықты банкте сақтауға ұмтылды. Сондықтан сынамасын
анықтап және мұқият өлшегеннен кейін банк алтынды сақтауға қабылдағаны
туралы қолхат – банкнота толтырып береді. Банкнота алтынға тең, себебі кез
келген уақытта бұрын депоненттелген асыл металға айырбастауға болады.
3.Несие ақшалардың келесі түрі – чек. Чек банкке ақша салу және қолма-
қол ақшасыз есеп айрысу барысында пайда болады. Чек дегеніміз – оған қол
қоюшының ағымдағы шотына қолма-қол ақшаны чек иеленушіге беру немесе басқа
бір шотқа аудару туралы банкке берген жазбаша үкімі. Чекпен есеп айрысу
несие және банк қатынастары өрістеген кезде пайда болды. Алғашқы чек 1683
жылы Ұлыбританияда қолданылды.
4. Несиелік (пластикалық) карточка - қолма-қол ақша мен чектің орнана
жүретін, сондай-ақ иесіне банктен қысқа мерзімді қарыз алуға мүмкіндік
беретін есеп айрысу құралы. Клиенттің ағымдағы шотында қажетті ақша мөлшері
болмай қалса, онда белгілі бір лимитке дейін оған қысқа мерзімді несие
берілуі мүмкін. Пластикалық карточка негізінен бөлшек сауда айналымы мен
қызмет көрсету аясында қолданылады.
Коммерциялық несие – ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушінің
басқа басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге
қалдырып, оны қарызға беруі. Әдетте коммерциялық несиеде аударым векселі
толтырылады. Коммерциялық несие алғашқы капитал жинақтау кезінде
капиталистік ұдайы өндірістің қажетін қамтамасыз етуден пайда болып,
капиталистк несие жүйесінің негізін қалады. [3,123б.]
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенің банктік несиеден басты
ерекшелігі – ол тауар түрінде берілетін несие.
Несиенің негізгі екі формасының – коммерциялық және банктік несиелер -
әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бірнеше түрге бөлінеді:
тұтыну, лизинг, ауыл шаруашылық, шаруашылықаралық, ипотекалық,
мемлекеттік,халықаралық және т.б.
Тұтыну несиесі - ол төлемін кейінге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату. Несие алушы- халық , ал несие беруші-әртүрлі өндіріс
орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкін. Тұтыну несиесі
формасында беріледі. Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдал
да болуы мүмкін. Мысалы, сауда орындары халыққа белгілі бір санаға
тауарды несиеге сатады да, сол сома көлемінде банктен ақшалай несие алады.
Тұтыну несиесі жас отбасыларына да берілген. Мұндай несие кезінде
Чехословакияда жоғары оқу орындарының студенттеріне берілген.
Лизинг несиесі - ол тауар түрінде берілетін несие. Лизинг деп
маманданған қаржы компаниясының делдалдық етуімен машиналарды, құрал-
жабдықтарды, жылжымайтын мүліктерді және негізгі капиталдың басқа да
элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға беруді айтады.
Ауыл шаруашылық несиесі - ол ауыл шаруашылығындағы негізгі капитал
мен айналмалы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз
капиталы. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың
қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілділігімен банк ұзақ
уақытқа күрделі қаржы несиесін береді. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік
айналмалы капиталға және уақытша қажеттілікке қысқа мерзімді несие
қызмет етеді. Ол әдетте сол жылғы астық өнімдерін сатқаннан кейін
өтеледі.
Шаруашылықаралық несие - бұрынғы КСРО-да кең қолданылған несие түрі.
Ол – жоғарғы басшы органдардың өздеріне әкімшілік жолмен бағынатын
кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі ретінде берілетін несие.
Банктік несиемен салыстырғанда ол несиенің көлемі және пайдаланатын
шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі шаруашылықаралық несие
мемлекеттің қаулысымен кездесіп қалған қаржы қиындығын жою мақсатына, не
болмаса өндіріс жоспарын өзгерткенде ғана беріледі. [2,96б.]
Ипотекалық несие - ол жылжымайтын мүліктерді-жерді, өндірістік және
тұрғын ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге
берілетін ақшалы несие.[3,120б.]
1. 2 Проблемалы несиелердің сипаттамасы
Несиенің мазмұнын ашып көрсету жолында кейбір экономистер оның
сенімділігіне көбірек көңіл бөледі. Өйткені, Несие деген сөздің
орысшасы, кредит, латынның Credere деген сөзінен шыққан. Оны егер,
орысшаға аударса верить деген сөз, қазақша сенуболады. Бірақ, мәселені
бұл тұрғыдан қараған дұрыс емес. Несие еш уақытта құр сеніммен
берілмейді. Несие алу үшін алдымен оның кезінде қайтарылуын қамтамасыз
ететін кепілдемелер беру керек. Әрине, банктер кейде өзінің өте сенімді,
көп жылдан бері қарым-қатынастары нығайған, қаржы жағынан тапшылық
көрмейтін клиенттеріне сенім көрсетеді. Оларға несие сенім несиесі деп
аталады. Бірақ мұндай жағдай сирек кездеседі, әсіресе экономикалық
дағдарыс, нарықтық қарым-қатынастың жетілмеген кезеңінде. [4,231б.]
Әрбір экономикалық категорияның мәні оның атқаратын қызметі
басқа категориялардан өзгешілігін анықтайтын маңызын сипаттайды.
Сонымен, несиенің қайта бөлу қызметіне құнды бөлу қасиеті тән. Ол
аймақтық, салалық, шаруашылық нышандарына байланысты: аймақтықаралық,
салалықаралық, салалық және шаруашылықаралық түрлерге бөлінеді. Несие
қатынастары тұратын орнына қарамай, адамдар мен әр түрлі ұйымдар
арасында туындаса ол құнды аймақтықаралық қайта бөлу деп есептеледі. Егер
салалық банктен несие алынса, ол несиені салалық қайта бөлу, ал егер
несие беруші экономиканың бір саласында болып, қарыздар кәсіпорын басқа
салада болса, онда несиені салалықаралық қайта бөлу болады. Несиені
шаруашылықаралық қайта бөлу бір кәсіпорын деңгейінде жургізілмейді, ол
тек екі шаруашылық субъектісі арасында уақытша бос ақша қаражатын несие
көзі пайдаланғанда туындайды.
Қайта бөлуді несие ресурстарын пайдаланушы субъектілердің әр түрлі
деңгейіне байланысты да қарауға болады. Мысалы, несие қатынастарының
субъектісі ретінде кәсіпорын деңгейінде құнның қайталама айналымы және
айналымы шеңберінде ақша қаражаты мен тауарлы-материалдық құндылықтар
қайта бөлінеді. Ал халық шаруашылығы деңгейінде несиенің қатысуымен
жиынтық өнім, ұлттық табыс қайта бөлінеді. Айта кететін бірінші жайт,
несиенің қайта меншік иесі өзгермейді, қайта бөлінетін құн несие берушінің
меншігі болып қала береді. Екінші, несиенің қайта бөлу қызметі жалпы
құнның қайта бөлінуін емес, (тек уақытша бөлініп шыққан құнның қайта
бөлінуін емес) тек уақытша бөлініп шыққан құнды қамтиды.
Несиенің келесі атқаратын қызметі - нақты ақшаны несие
операцияларымен алмастыру. Тауарлы шаруашылықта нақты ақшаның орнына
несие операцияларын жүргізу үшін қажетті жағдайлар жасалған. Сатылып
алынған тауарлармен көрсетілген қызметтер үшін қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуға байланысты, өзара есептесу бойынша бір шоттан екіншісіне
ақша аудару қолма-қол ақша төлемін қысқартуға, ақша айналымының құрылымын
жақсартуға, төлем айналымын кеңейтуге мүмкіндік беріп, нәтижесінде
айналыс шығындарын азайтады.
Нақты ақшаны несие операцияларымен алмастыру үшін бірсыпыра алдын-
ала жасалған жағдайлар болуы шарт:
- дамыған банк жүйесі мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның
маңызының жоғары болуы;
- экономикада төлем тапсырмасы немесе міндеттемесі бар төлем
құжаттарының еркін айналуы;
- Орталық банктердің несие ақшаларын эмиссиялауы.
Несиенің қызметтерін айта келіп, кейбір экономистер оның бақылау
қызметін де атап өтеді. Бірақ, біздің тұжырым бойынша, бақылау банк
мекемесінде қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсатты іс-әрекеті,
ал экономикалық категория сол бақылаудың негізі және құралы болып
табылады. Нақтырақ, несиенің қызметтерін төмендегі 1-кестеден көре аламыз.
Кесте 1. Несиенің қызметтері
Несиенің қызметтері
Ынталандыру Орнын ауыстыру
Экономикадағы ақша айналымын Қолма-қол ақшаны несиелік ақшамен
жылдамдату арқылы экономикалық ауыстыру
процестерді жылдамдату
Бөлу
Оның көмегімен әр түрлі салалар арасында қаржыны қайта бөлу жүзеге
асарылады
Ескерту: Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2005. – 416 бет
Несиенің экономика дамуындағы ролі деп - несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оны қайтарып беру, белгілі бір мерзім
аралығында пайдалану, пайдаланғаны үшін ақы төлеу жатады. Несиенің бұл
ерекшеліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор. Несиенің
маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық жағдайына
байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы орталықтанған
жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге байланысты
біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді пайдалану
жаңғыртылды, сонымен бірге несие қатнастары мен несиенің көлемі де
өзгереді. [5,211б.]
Акционерлік компаниялардың пайда болып, олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әр түрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржысын кеңейту бағалы
қағаздар мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты. Сондай-ақ,
несие беру тәсілдерінің жоғары сатыға көтерілуі несиенің маңызын
арттырады. Бұрын банктік несие орталықтан қатаң басқарылып, қарыз
алушыларға белгілі бір шектеулі сана берілетін. Қазір нарықтың экономика
жағдайында жылжымайтын мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат алуға
мүмкіндік бар.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
ПОРТФЕЛЬ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛЫ НЕСИЕЛЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУІ
2.1 Несиелік портфельді бағалау әдісі
Несие қоржыны банк пайдасының негізгі көзі және бір уақытта активтерді
орналастыруда тәуекел көзі болып табылады. Ол банктің берген несиелерінің
негізінде қалыптасады.
Несие қоржыны – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану тәсілдерінің
әр түрлі факаторларына байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығы.
Банк қоржынының құрылымы мен сапасынан жалпы банктің тұрақтылық деңгейі мен
оның беделі, қаржылық сәттілікпен байланысты болады. Сондықтан барлық
банктерде қоржында орналасқан несие сапасына бақылау жүргізеді. Несие
қоржынын жиі талдау арқылы ғана несиелік жұмсалымдарды әртараптандыруға
болады. Несие қоржынын талдау мына кезеңдерден тұрады: қарыздар сапасын
бағалау критерийлерін таңдау, бағалау әдістерін анықтау (номерлік немесе
балды жүйеде бағалау, тәуекел тобына қарай жіктеу, әрбір топ бойынша
тәуекел пайызын анықтау, жалпы несие қоржыны бойынша әрбір топтың көлемінде
тәуекелдің абсолюттік шамасын есептеу, қарыздар бойынша мүмкін болатын
зияндарды жабуға арналған резервтер көздерінің шамаларын анықтау, қаржы
коэффициенттері жүйесінің, сондай-ақ оны құрылымдық талдау негізінде несие
қоржынының сапасын бағалау). Қарыздың сапасын бағалау критерийлеріне
әлемдік тәжірибеде мыналар жатады: несиенің тағайындалуы, несиенің түрі,
қарыздың мөлшері, қарызды қайтару кестесі, іскерлік тәуекелді бағалаудың
толықтығы, несиелеу операциялармен байланысты қарыз алушының сапасы, оның
меншік нысаны, қарыз алушының несиелік қабілеттілігі, ол туралы толық
ақпараттың болуы, қарыздың бағасы, қарызды қамтамасыз ету тәсілі.
Жалпы банктерде несие қоржынының бақылауын жүргізетіндер:
▪ несие бөлімшелерінің жауапты қызметкерлері;
▪ несие бөлімшелерінің басшылары мен филиал директорлары;
▪ банктің несиелік комитеті;
▪ банк басшылары.
Несие қоржынының жағдайы туралы есеп несиелік комитет пен банк
басшыларына ұсынылады.
Несие қоржынын бақылау банк типіне, оның мамандануына, қабылданған
қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау әдісіне де байланысты болады.
Мәселен, шаруашылық кәсіпорындарына, егер қызметінде тоқырау байқалса,
несие берген банк өз қарыз алушысына ай сайынғы жүйелік тексерулерін
жүргізе алады. Көп жағдайда әртараптандырылған әдіс қолданылады: сенімді
несиелер тоқсаны бір рет тексерілсе, ал проблемалы несиелер үнемі талдауды
және бақылауды қажет етеді. Тағы бір нұсқа: көлемі жағынан ірі несиелерді
үнемі тексеріп, ал аз көлемді несиелерді анда-санда тексеру. Осы тексерулер
арқылы несие қоржынын басқаруға, бақылауға болады. [4,17б.]
Несиелік қоржынды басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік қоржынды басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына
жататындар:
• нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
• несиелік рейтигнпен байланысты болатын жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын
жасау;
• әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
• төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
• жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатаңдату;
• несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктер кезекті тексерісінде несиелерге рейтинг бергенді
жөн көреді. Былай несиелерді рейтинг бойынша жіктеу банктің несие
қоржынының құрамын бақылауына мүмкіндік береді. Несие жіктелімі несиелерді
басқарудың тиімді құралы болып табылады. Оның нәтижесінде банк тәуекелдерді
бөліп және несие бойынша мүмкін болатын жоғалтуларды анықтайды. Сонымен
қатар тиімді басқару әдістерінде қарастыра алады.
Несиелерді жіктеу мыналарға байланысты:
- қамтамасыз ету затының сапасына (қамтамасыз ету затының
жеткіліктігі, өтімділігі және басқа параметрлері);
- қарыз алушының қаржылық жағдайына (қарыз алушының төлем
қабілеттілігін, өтімділігін, кәсіби және нарықтық беделін, қаржы-
шаруашылық қызметтегі соңғы үш жылдағы табыстылығын бағалау
көрсеткіштері);
- қарыз алушының несиелік тарихына (қарыздық міндеттеменің бар болуы,
алдында алған және жабылған несиелер бойынша төлем тәртібі және
т.б.).
Осы келтірілген критерийлер несиенің қай классқа жататынын анықтауға
көмектеседі.
Несие қоржынын жіктеу Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26
желтоқсандағы № 296 қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты
міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру
туралы ережесіне сәйкес жүргізіледі. Несие қоржыны екінші деңгейлі банктер
берген барлық несиелер бойынша жіктеледі: лизинг, факторинг, форфейтинг,
вексель немесе басқа қарыздық міндеттеме жолымен, аккредитив және басқа да
жабылмаған несие түрлері. [6,31б.]
Әрбір несиелік операциялар бойынша несиелік қоржынды жіктеу несиелік
тәуекелдерге провизия есептеу мақсатында жүзеге асады. Провизия –
несиелердің қайтарылмауы немесе олардың құнының төмендеуінен келген
шығындарды жабу үшін қажетті құралдардың сомасы. Банктердің несиелік
операциялары бойынша мүмкін болар зияндардың орнын жабу үшін провизия
(резерв) құру қажеттігі банк қызметіндегі несиелік тәуекелдің болуымен
негізделеді. Несиелік тәуекелдерге байланысты провизия құру банк
активтерінің сапасының нашарлауын немесе несиелік операциялардың
тәуекелділігінің жоғарлығын ескере отырып жүзеге асырылады. Банк үшін
провизияның құрылуы, оның қаржылық қызметінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
ықпал етеді.
Банк негізгі қарыздың толық сомасына байланысты шығындардың орнын
жабу мақсатында ұлттық және шетел валютасындағы барлық несиелік операциялар
түрлері бойынша резервтеу коэффициентіне сәйкес провизия құра алады.
Аталған резерв есебінен кейін қайтарылмаған несиелер бойынша зияндар
шегеріледі.
Несиелік тәуекел деңгейіне қарай, яғни қарыз алушының келісімшартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізгі қарызы мен пайызының
сомасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдің шамасына қарай
барлық несиелер сыныптарға бөлініп, олар бойынша келесідей провизия
мөлшерінің сызығы қолданылады:
1) Стандартты – 0% - провизия құрылмайды;
2) Күмәнді:
– 1-санатты күмәнді – 5% төлемдерді уақтылы және толық төлеген
жағдайларда, бірақ басқа да факторлар болғанда (қамтамасыз ету сапасының
жеткіліксіздігі, қаржылық көрсеткіштердің аздап нашарлауы және т.б.);
– 2-санатты күмәнді – 10% төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай төлеген
жағдайларда;
– 3-санатты күмәнді – 20% төлемдерді уақтылы және толық төлеген
жағдайларда, бірақ бірнеше факторлар болғанда, активтер сапасының
төмендеуінде (қамтамасыз ету сапасының жеткіліксіздігі, қаржылық
көрсеткіштердің аздап нашарлауы және т.б.);
– 4-санатты күмәнді – 25% төлемдерді кешіктіріп немесе толық төлемеген
жағдайларда және бірнеше факторлар болғанда, активтер сапасының
төмендеуінде (қамтамасыз ету сапасының жеткіліксіздігі, қаржылық
көрсеткіштердің аздап нашарлауы және т.б.);
– 5-санатты күмәнді – 50% банктің несиелік саясатына байланысты;
3) Үмітсіз – 100% – қайтарылу мүмкіндігі жоқ. [7,27б.]
Несиелерді жіктеу барысында барлық несиелік операциялар бойынша қарыз
алушының жалпы қарызы ретінде қарыз алушыға келетін жиынтық тәуекел
анықталады. Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық
жағдайына баға берілуге тиіс. Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда
отандық банктер тәжірибесінде несиелік скоринг жүйесі қолданылады. Қарыз
алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе жарты жыл
сайын бір рет клиенттің берген қаржылық есебі негізінде жүргізіледі.
Мұндағы қаржылық есепке бухгалтерлік баланс пен пайда және зиян есебі
жатады. Осындай құжаттардың негізінде несие қызметкері қарыз алушының
қаржылық жағдайына несиелік скоринг көмегімен жедел бағалауды жүзеге
асырады. Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық
қызметін сипаттайтын параметрлер пайдаланылады. Әрбір бағалау
параметрлеріне сараптамалық немес есептеу жолымен бекітілетін балл беріледі
және маңыздылық салмағы бекітіледі.
Скоринг – берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде
есептелінетін және оның мәні нол мен бірдің арасында болады. Скоринг
көмегімен есептелінген қарыз алушының қаржылық жағдайының класына сәйкес
(тұрақты, қанағаттанарлық, тұрақсыз, қауіпті) аталған критерийлер бойынша
балл беріледі.
Кесте 2. Қарыз алушының қаржылық жағдайының балдық көрінісі
Класс Қаржылық жағдайының сапасы Балл
1 Тұрақты 0
2 Қанағаттанарлық +1
3 Тұрақсыз +2
4 Қауіпті +4
Ескерту: ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296 қаулысымен
бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы
провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі.
Активтерді жіктеу барысында анықталатын қорытынды балл жоғарыда
аталған барлық критерийлерді қосу арқылы анықталады. Қорытынды балдың
мәнінің негізінде несие бөлімінің қызметкері жіктелінетін активтер санатын
бекітіп, соған сәйкес провизия мөлшерін анықтайды. Оны төмендегі кестеден
көре аламыз.
Кесте 3. Активтер санатына байланысты провизия мөлшері
Балл саны Активтің жіктеу санатыПровизиялар мөлшері (негізгі
борыштың сомасынан пайызбен)
1-ге дейін Стандартты 0
(қоса алғанда)
Күмәнді
1-ден 2-ге 1-санатты 5 пайыз - төлемді уақтылы және
дейін (қоса толық төлеген кезде
алғанда)
2-санатты 10 пайыз - төлемді кешіктірген
немесе толық төлемеген кезде
2-ден 3-ке 3-санатты 20 пайыз - төлемді уақтылы және
дейін (қоса толық төлеген кезде
алғанда)
4-санатты 25 пайыз - төлемді кешіктірген
немесе толық төлемеген кезде
3-тен 4-ке 5-санатты 50 пайыз - барлық жағдайларда
дейін (қоса
алғанда)
4 және одан да Үмітсіз 100 пайыз - барлық жағдайларда
көп
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Сөйтіп, банктер ай сайын өз активтер қоржынын тексеріп, ережеге сәйкес
ҚР қаржылық қадағалау агенттігіне ай сайынғы баланспен бірге активтер мен
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларға қарсы провизиялар құру туралы
мәліметтерін береді.
Осы үлгі бойынша ұсынылған мәліметтер арқылы екінші деңгейдегі банк
секторының активтер портфелінің жағдайын көре аламыз (кесте 5 және кесте
6).
Кесте 4. 2005-2008жж Екінші деңгейлі банктердің активтері мен шартты
міндеттемелерінің сапаларының динамикасы (кезең басында)
Банк активтері мен шартты 2005ж. 2006ж. 2007ж. 2008ж.
міндеттемелерінің жіктелімі
Барлық активтер мен шартты
міндеттемелер, (млрд.теңге) 1965,9 3330,3 5427,0 11242,5
Стандартты 1467,2 2411,5 3973,5 8117,7
үлесі,% 74,6 72,4 73,2 72,3
Күмәнді: 475,0 862,6 1383,1 3026,9
үлесі,% 24,2 25,9 25,5 26,9
1-санатты күмәнді 350,0 691,5 1136,8 2587,9
үлесі,% 17,8 20,8 21,0 23,0
2-санатты күмәнді 37,0 28,9 38,2 112,7
үлесі,% 1,9 0,9 0,7 1,0
3-санатты күмәнді 51,4 97,9 142,8 236,1
үлесі,% 2,6 2,9 2,6 2,1
4-санатты күмәнді 16,1 18,9 28,5 39,0
үлесі,% 0,8 0,5 0,5 0,3
5-санатты күмәнді 25,4 35,8 51,2
20,5
үлесі,% 1,1 0,8 0,7 0,5
Үмітсіз 23,7 56,2 71,4 97,9
үлесі,% 1,2 1,7 1,3 0,9
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Кестеден байқағанымыздай, банктердің активтері мен шартты
міндеттемелерінің сапасына жасалған талдаудан, стандартты активтер мен
шартты міндеттемелердің үлесінің 2005 жылмен салыстырғанда 2008 жылы 74,6%-
дан 72,2%-ға дейін төмендегенін көруге болады. Ал күмәнді активтер мен
шартты міндеттемелерінің үлесі болса керісінше 2005 жылмен салыстырғанда
2008 жылы 24,2%-дан 26,9%-ға дейін өскен. Үмітсіз активтер мен шартты
міндеттемелердің үлесі керісінше төмендеп отыр (2005 жылмен салыстырғанда
2008 жылы 1,2%-дан 0,9%-ға дейін азайған. Бүгінгі таңда екінші деңгейлі
банктердің активтері құрылымында жіктелетін (күмәнді және үмітсіз) немесе
проблемалық активтер үлесінің артуын байқауға болады.
Кесте 5. 2011 жылдың қаңтар-ақпан айындағы банк секторының активтері
мен шартты міндеттемелері сапасының динамикасы.
Көрсеткіштің 01.01.11 01.02.11
атауыкүні
Негізгі борыш Жиынтығына Негізгі борыш Жиынтығына
сомасы, млрд. %-бен сомасы, млрд. %-бен
теңге теңге
Барлық 13 857,2 100,0 13 878,0 100,0
активтер мен
шартты
міндеттемелер
Стандартты 6 695,6 48,3 6 636,6 47,8
Күмəнді 5 035,9 36,3 5 077,4 36,6
1-санатты 1 706,1 12,3 1 539,7 11,1
күмəнді
2-санатты 582,2 4,2 641,4 4,6
күмəнді
3-санатты 985,0 7,1 1 107,9 8,0
күмəнді
4-санатты 493,9 3,6 524,5 3,8
күмəнді
5-санатты 1 268,7 9,2 1 263,9 9,1
күмəнді
Үмітсіз 2 125,7 15,3 2 164,0 15,6
Ескерту: http:www.today.kz
Жіктелуі тиіс активтер мен шартты міндеттемелердің мөлшері жылдың
басынан бастап 20,8 млрд. теңгеге немесе 0,1%-ға ұлғайды. Бұл ретте
жіктелуі тиіс стандартты активтер мен шартты міндеттемелер 59,1 млрд.
теңгеге немесе 0,9%-ға азайды, күмəнділері – 41,5 млрд. теңгеге немесе 0,8%-
ға көбейді, үмітсіздері – 38,3 млрд. теңгеге немесе 1,8%-ға ұлғайды.
Активтер мен шартты міндеттемелер бойынша провизиялар да 953,7 млрд.
теңгеге немесе 23,2%-ға азайды.
1-сурет. Банк секторының активтері мен шартты міндеттемелері
сапасының динамикасы(6-кестеге)
1-суретте көріп отырғанымыздай жіктелуі тиіс активтер мен шартты
міндеттемелердің мөлшері жылдың басынан бастап 20,8 млрд. теңгеге немесе
0,1%-ға ұлғайды. Бұл ретте жіктелуі тиіс стандартты активтер мен шартты
міндеттемелер 59,1 млрд. теңгеге немесе 0,9%-ға азайды, күмəнділері – 41,5
млрд. теңгеге немесе 0,8%-ға көбейді, үмітсіздері – 38,3 млрд. теңгеге
немесе 1,8%-ға ұлғайды.
Кесте 6. 2011 жылғы қаңтар-ақпан айындағы банк секторының несие
портфелі сапасының динамикасы.
Көрсеткіштің 01.01.11 01.02.11
атауыкүні
Негізгіборыш Жиынтығына Негізгіборыш Жиынтығына
сомасы, млрд. %-бен сомасы, млрд. %-бен
теңге теңге
Несие 9 065,9 100,0 9 039,5 100,0
портфелінің
барлығы
Стандартты 2 389,4 26,4 2 258,3 25,0
Күмəнді 4 858,2 53,6 4 940,5 54,7
1-санатты 1 598,8 17,6 1 448,7 16,0
күмəнді
2-санатты 573,3 6,3 635,5 7,0
күмəнді
3-санатты 954,3 10,5 1 097,7 12,1
күмəнді
4-санатты 486,4 5,4 518,7 5,7
күмəнді
5-санатты 1 245,4 13,7 1 239,8 13,7
күмəнді
Үмітсіз 1 818,3 20,1 1 840,8 20,4
Ескерту: kaz.gazeta.kz
6-кестеде көріп отырғанымыздай екінші деңгейдегі банктердің несие
портфелі жылдың басынан бастап 26,4 млрд. теңгеге немесе 0,3%-ға
азайды. Стандартты займдар 131,1 млрд. теңгеге (-5,5%) азайды, күмəнділері
– 82,2 млрд. теңгеге (1,7%) ұлғайды, үмітсіздері – 22,4 млрд. теңгеге
(1,2%) ұлғайды. Екінші деңгейдегі банктерге берілген займдар бойынша
провизиялар 11,6 млрд. теңгеге (0,4) ұлғайды.[Қосымша А]
Ал осы мәліметтер негізінде рейтингтік агенттіктер жалпы банктік
сектордың жағдайына баға береді. Мұндай рейтингтік агенттіктерге
Standart&Poor, s, Mood,s Investors Service және Fitch Rating агенттіктері
жатады.
Standart&Poor, s агенттігінің 2008 жылы берген рейтингі ойлағандай
болып шықпады. S&P еліміздің несиелік рейтингін Тұрақты-дан Тұрақсыз-ға
дейін төмендетті. Оның бірден-бір себебі қаржы секторының проблемалары
жалпы экономикаға әсер етуінде. Банк секторының активтер сапасының
төмендеуі, сыртқы займдарды қайтара алмауы (мемлекет көмегінсіз), көптеген
банктердің өтімділігін жоғалта бастауы агентіктің банктерімізге төмен
рейтинг беруінің себебі болар. (кесте 6)
Кесте 7. Қазақстан банктерінің 2008 жылғы рейтинг-парағы
Банктер несиелік рейтингтер:
Казкоммерцбанк АҚ ВВТұрақсызВ
Казахстан Халық банкі АҚ ВВ+ТұрақсызВ
БТА Банк АҚ ВВТұрақсызВ
АТФ-Банк ВВ+ТұрақтыВ
БТА Банк АҚ ЕҰ Темірбанк АҚ В+ТұрақсызВ
БТА Ипотека АҚ ВВ-ТұрақсызВ
Нұрбанк АҚ ВТұрақсызС
Евразия банкі АҚ ВТұрақсызВ
Лариба –банк АҚ ВТұрақтыВ
Цеснабанк В-ТұрақтыС
КазИнвестБанк ВТұрақтыВ
Альянс Банк АҚ В+ТұрақсызВ
Ескерту: www.afn.kz
Standart&Poor,s ойынша, егер Қазақстанда экономикалық рецессия жағдайы
орын алса, онда проблемалы активтер деңгейі 35-50% жетеді. Қазіргі таңда
барлық банктерде активтер мен несиелер сапасының төмендеу тенденциясы орын
алуда. Несиелерді қайтару бойынша кешіктіру байқалуда.[7,8б.]
Осы бөлімді қорыта келе, несиелік портфель дегеніміз – белгілі бір
топтарға жіктелен несиелердің жиынтығы. Несиелердің түпкі тамыры
тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр. Содан кейінгі
экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы зор
екенін айта аламыз.
2.2 Проблемалы несиелер бөлімінің жұмыс істеу методикасы
Банктердің несиелер бөлімі өз қызметтеріне байланысты әр түрлі
медодикалармен жұмыс жасайды. Мысалы, №1 проблемалы несиелермен жұмыс істеу
методикасы және №2 проблемалы несиелермен жұмыс істеу методикасы. Бұл
методикаларға толығырақ тоқталатын болсақ:
№1 проблемалы несиелермен жұмыс істеу методикасы
№1 проблемалы несиелермен жұмыс НҚК және ББ және филиалдармен келесідей
үлгіде жүргізіледі:
01 күннен 15 күнтізбелік күнге кешіктірген қарыз алушының міндеттерін
орындамауымен айналысатын НҚК және ББ және филиал қызметкерлері қарыздың
пайда болу себебін анықтау, сонымен қатар кешіктірілген төлемді жабуға
байланысты жұмыстарды атқарады.
15 күннен 30 күнтізбелік күн (жеке тұлғалар) және 15-нен 60
күнтізбелік күнге (заңды тұлғалар) кешіктірілгенде филиалдар мен НҚК және
ББ қызметкерлері құрамы келесі құжаттардан тұратын проблемалы қарыз алушы
делосын жинақтайды:
а) қарыз алушының немесе кепіл берушінің міндеттемелерін орындамау туралы
хабарлама көшірмесі (пошталық түбіртек);
ә) телефон хабарламасының тіркемесі;
б) қарыз алушы арызының көшірмесі;
в) істелінген жұмыстар туралы ақпарат;
г) проблемалы несие бойынша нақты кепіл ұстаушысы туралы ақпарат;
30 күн (жеке тұлғалар), 60 күн (заңды тұлғалар)
кешіктірілгендерге, егер істелінген жұмыстар бойынша нәтиже болмаса, онда
филиал және НҚКжәнеББ проблемалы қарыз алушы бойынша делосын жинақтап,
делоны ПНД жібереді. ПНД белгілі–бір (акт прием-передачи) құжаттар
негізінде проблемалы қарыз алушының делосын өз қол астына алады. Филиал 30
күнге (жеке тұлғалар), 60 күнге (заңды тұлғалар) кешіктірілген №1
проблемалы несиелер бойынша атқарылған жұмыстар есебін жасайды. Есеп беру
ПНД-не электронды түрде беріледі. Есеп беру көшірмесін НҚК және ББ-ға
салыстыру және бақылау үшін береді.
№2 проблемалы несиелермен жұмыс істеу методикасы
№2 проблемалы несиелер бойынша жүргізілетін жұмыстармен ПНД
мен аймақтық менеджерлер айналысады. ПНД жалпы №2 проблемалы несиелер
бойынша жасалынған жұмыстар бақылауына, сонымен қатар проблемалы
несиелердің пайда болу себебін анықтау мен жою мақсатында жүргізілетін іс-
шаралар жиынтығын ұйымдастыруына жауапты болса, ал аймақтық менеджерлер
тәртіп негізінде өз міндеттерін сапалы, әрі уақытылы орындалуына
жауапкершілік алады. Жоғалтып алу тәуекелі пайда болу жағдайында және кепіл
беруші, қарыз алушы немесе үшінші тұлға банктік келісім-шарт бойынша кепіл
заты болып жылжымалы мүлікті заңсыз негізде өткізу жағдайында кепіл ұстаушы
біржақты кепілзат түрін өзгертуге құқылы. Тәртіп бойынша кепіл затын заңдық
емес негізде алу, қоғамдық алып-сату жүргізу жолымен немесе тікелей
адрестік сату стандартты болып есептеледі (кесте 8).
Кесте 8. Жылжымайтын мүлік бойынша жұмыс істеу тәртібі
Кешіктірілу күніІс – шаралар
1-5 Телефон желісімен сұхбаттасу
6 Кешіктірілген төлемді 15 күн ішінде төлеу туралы
хабарламаны дайындау
7 Хабарламаны хат негізінде жолдау
25-30 №1 хабарлама үшін Есеп бөлімінен толық есеп беру
анықтамасын сұрату
31 Міндеттерді орындамау және 30 күн ішінде қарыз сомасын
қайтару туралы №1 хабарламаны БТИ-да тіркеу
61-70 1. Жылжымайтын мүлікті қайта бағалау.
2. №2 хабарламаны тіркеу (ағылшын әдісі)
Егер бірінші ағылшын әдісі бойынша сауда-саттық
өткізілмеген жағдайда, 7 күннен кейін голландық әдіс
бойынша сауда-саттық өткізу
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Қарастырылған стандартты сызба тәртібін барлық банк бөлімшелері
орындауы міндетті. Тікелей банк басшылығы ғана жазбаша түрде көрсетілген
мерзім мен іс-шаралар жиынтығын өзгерте алады. [25, 13б]
Кесте 9. Жылжымалы мүлік бойынша жұмыс тәртібі
Кешіктірілу күні Іс – шаралар
1-5 Телефон желісімен сұхбаттасу
6 №1 хабарлама үшін Есеп бөлімінен толық есеп беру
анықтамасын сұрату
7-10 Міндеттерді орындамау және 30 күн ішінде қарыз
сомасын қайтару туралы №1 хабарламаны ГАИ-да тіркеу
10-15 №1 хабарламаны ұсыну
15-30 Кепіл мүлкінің мониторингі
45 Қарызды қайтармау жағдайында автокөлікті өндіріп алу
75-76 кепіл мүлкін қайта бағалау
№2 хабарламаны тіркеу (сауда-саттықтың ағылшын әдісі
бойынша)
Егер бірінші ағылшын әдісі бойынша сауда-саттық
өткізілмеген жағдайда, 7 күннен кейін голландық әдіс
бойынша сауда-саттық өткізу
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296
қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Сауда-саттық өткiзiлмедi деп жарияланған кезде, мүлікті бағалау
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке және заңды
тұлғалардың қорытындысы негiзiнде сот шешiмiмен немесе сенiм бiлдiрген
тұлғамен белгiленген ағымдық бағалау құны бойынша кепiлге берiлген мүлiктi
банк меншiгiне айналдыруға немесе жаңа сауда-саттық тағайындауға шешім
қабылдайды. №2 проблемалы несие бойынша жұмыс стандартты сызбадан ауытқу
кезінде банк басшылығы келісімімен банктің Заңгерлік Департаменті
айналысады. Бақылау және шағым жұмыстарды жүргізу, ұйымдастыру
жауапкершіліктері толығымен заңгерлерге жүктеледі.
Кесте 10. Қамтамасыз етілмеген несиелер бойынша жұмыс тәртібі
Кешіктірілу күні Іс- шаралар
1-5 Телефон желісімен сұхбаттасу
6 Кешіктірілген төлемді 7 күн ішінде төлеу туралы
хабарламаны дайындау
7 Хабарламаны жөнелту, ұсыну
15-20 қарыз сомасын қайтару туралы хабарламаны жөнелту
2. қарыз алушының мүліктік жағдайын бағалау
Ескерту: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы №
296 қаулысымен бекітілген Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және
оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру туралы ережесі
Коллекторлық агенттіктер (ағылшынның collection - жинау
сөзінен шыққан) кешіктірілген қарыздарды қайтаруға арнайы маманданған ұйым.
Банктер үшін қарызды коллекторлық агенттіктерге беру ақшаны қайтаруға,
проблемалы несиелер үлесін азайтуға, қызметкерлердің жұмыс уақытын
үнемдеуге және клиент алдында өз беделін сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Коллекторлық агенттіктер банктен қарызды сатып алу немесе көрсетілген
агенттік қызмет үшін белгілі бір комиссия мөлшерлемесін алу туралы келім-
шартқа отыруы мүмкін. Бірінші жағдайда коллекторлық компания қарыздың 20-
50% мөлшеріндегі маржамен сатып алса, екіншісінде кешіктірілген сомадан
келісілген пайыз мөлшерлемесін алады. Банк үшін қарызды сату тиімді: өз
активтері жақсарады, ол өз кезегінде қоржын сапасының жақсаруына алып
келеді. Екінші әдіс коллекторлық агенттіктерге тиімдірек: оларға қосымша
ақша қаражаттарын салудың қажеттілігі туындамайды, егер сатып алған
қарызының қайтып келмеу тәуекелі туындаған жағдайда. [15, 148б]
Әрбір банк қай қарызды берудің шешімін өзінің проблемалы
несиелерімен жұмыс жасайтын бөлімше қызметін және коллекторлардың
қызметінің тиімділігін бағалау арқылы қабылдайды. Банктік тәжірибе
көрсеткендей, кешіктіру уақыты 1-2 айдан аспайтын қарыздармен банк өзі
жұмыс жасайды. Егер төлем 6 айдан астам уақыт аралығында түспеген жағдайда
немесе кешіктірілген қарыздармен жұмыс жасайтын аймақтық бөлімшелер
болмаған жағдайда, онда оларды коллекторларға береді.
Жалпы алғанда, департамент өз қызметі шегінде банктің бірнеше
бөлімшелерімен жұмыс жасайды. Заңгерлерден, қауіпсіздік департаментінен
немесе есеп беру бөлімшесінен белгілі бір ақпараттарды, құжаттарды
алу,сұрату тек қызметтік хат негізінде орындалады. Банк жұмысы RBO, IBSO
программалары негізінде жасалады. Аталған программаларда жұмыс бабына
қажетті барлық қарыз алушылар туралы ақпараттар енгізілген. Қарыз
алушылардың келісім-шарт номірі мен күні, статусы (жабылған, жабылмаған),
банктік несие түрі, сомасы, қамтамасыз ету келісім-шарты, кепіл беруші,
қамтамасыз ету түрі, қарыз алушының қарызды төлеу кестесі және т.б.
Программада көрсетілген мәліметтер негізінде қарыз алушының белгілі бір
күнге негізгі қарыз бойынша, өсімақы бойынша кешіктірілу сомасын есептеуге
болады. Олар мына формулалар арқылы есептелінеді.
1) Мерзімі өткен қарыздар (1424 шоты):
МӨҚ = НҚ* 1%*ККС ;
2) Мерзімі өткен өсімақы (1741 шоты):
МӨӨ = ӨС*1%*ККС ;
3) Айыппұл мөлшері (1734 шоты):
НҚ * %
АМ = ------------ * ККС ;
360
Мұндағы:
НҚ – негізгі қарыз сомасы;
ККС – кешіктірілген күн саны;
ӨС – өсімақы сомасы.
Көрсетілген формулалар бойынша есебін департамент есеп бөліміне
арнайы қызметтік хат жіберу арқылы алады. Ескеретін жайт, формула арқылы
белгілі бір күнге ғана есептейді.
Комитет банктің несиелік саясатын орындау барысында мүмкін
болатын шығындарды азайтуға, несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz