Өндірістік шығындар нормасы - өндірісті басқарудың негізгі құралы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Кәсіпорындағы нормативтік және нақты шығындардың теориялық негіздері
1. Шығындырдың мәні, басқару есебіндегі шығындар туралы түсінік, оның
жіктелуі,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .5
1.2 Нормативті және нақты шығындардың мәні, құрылу
тәртібі ... ... ... ... ... .10
1.3 Басқару есебінің әдістемелік нормативтік
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1. Атырау ет ЖШС-нің норамитивті және нақты шығындарының ұйымдастырылуы
1. Атырау ет ЖШС-нің даму тарихы, шаруашылық жағдайына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. Атырау ет ЖШС-де нормативті және нақты шығындарды өндірісте
пайдалануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Атырау ет ЖШС-нің нақты және нормативті шығындардың
ауытқуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.4 Кәсіпорындағы нормативті және нақты шығындарды төмендету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ТІРКЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2. Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық жағдайда
шаруашылықтанудың жаңа талаптары мен олардың әріқарай дамуы ұйымның
экономикалық жұмысының барлық жүйесінің елеулі қайта ұйымдастырылуын талап
етті. Кеңес үкіметі кезеңінде ұзақ жылдар бойы отандық ұйымдардың көпшілігі
жоспарлау, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдаудан көп тәжірибе
жинақтады. Бірақ бұл тәжірибе нарықтық экономика ұстамдарынан едәуір
ерекшеленетін, теориялық негіздегі орталықтандырылған жоспарлы экономика
жағдайында қалыптасты.
Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, ұйымдар өз
қызметінің нәтижесіне толық жауап беретін дербестікке қол жетіп,
экономикалық және заңдылық тұрғыдан оқшауланды. Ұйымның өндірістік –
қаржылық қызметінің тиімділігіне деген басқарудың барлық буындардың
жауапкершілігі арта түсті. Кәсіпорынды банкроттық пен күйзелуден құтқаруға
ешкім көмектеспейтін болды. Өндірістік – шаруашылық қызметтің барлық
мәселелерін тиісті ақпарат негіздерінде және оларды талдау арқылы, сонымен
қатар өндірістік қызмет түрлерін түбегейлі қайта құру арқылы мәселелерді
ұйымның өзіне шешуге тура келді. Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан
кәсіпорындар ішінде бұрынғыдай жоспарлау сақталып қана қоймай, тіпті оның
мәні күшейе түсті, бухгалтерлік есеп, сонымен бірге өндірістік-қаржылық
қызметті жан-жақты экономикалық талдау да жалғастырылды. Бірақ, олар
көпшілік жағдайда айдың соңында жүргізілгендіктен, оның тиімділігі онша
жоғары дәрежеде болмады.
Дегенмен де, түбегейлі өзгерістер, ең алдымен бұрынғы жоспарлау, есеп,
бақылау және талдау әдістемесінде басқару үшін экономикалық ақпаратты
қалыптастыру мен пайдалану жүйесінде қажет болды. Қазіргі жағдайда өндіріс
шығындары мен қаржылық нәтижелер туралы ақпараттарды қалыптастырудың,
оларды басқарудың жаңа жолдарын құру, жедел талдау үшін алынатын
мәліметтердің жеделдігі мен құндылығын арттырудың дәстүрлі емес жүйесін
құру – қазіргі шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі мен бақылауының және
талдаудың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Экономикасы жоғары дамыған елдерде нарық жағдайындағы ұйымның оңтайлы
экономикалық жұмысын ұйымдастырудың мол тәжірибесі жинақталған, мұны
отандық кәсіпорындардың есеп тәжірибесінде пайдалану өте қажет. Ұйымды
басқару теориясы мен тәжірибесінің шетелдік жетістігінің бірі басқарушылық
есеп болып саналады.
Курстық жұмыстың мақсаты: кәсіпорындағы нормативтік және нақты
шығындарға сипаттама беру, өндірісте пайдаланылуы, нормативті және нақты
шығындардың ауытқуын және оны төмендету жолдарын талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
• басқару есебіндегі шығындар ұғымына түсінік беру;
• нақты және нормативтік шығындарға түсінік беру;
• нақты және номативті шығындардың ауытқуы және оларды азайту
жолдарын саралау.
Басқарушылық есепті ұйымдастыру мен жүргізу ұйым басшыларының жедел
және стратегиялық шешім қабылдауына керекті қаржылық және өндірістік
ақпараттарды сәйкестендіру, өлшеу, талдау, дайындау, түсіндіру және ұсыну
процесі болып табылады.
Бұл анықтама халықаралық стандарттарға сай және ұйымды басқару үшін
есептің мәні мен мазмұнын ең толық сипаттайтын түсінік. Осыған сай
басқарушылық есеп ұйымның, оның бөлімшелерінің қызметін стратегиялық
басқаруды, бағалауды, кәсіпкерлік қызметті жоспарлау мен бақылауды,
материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын оңтайлы пайдалануды қамтамасыз
етуді қоса алғанда жалпы бизнесті басқару үшін қажетті ақпаратты жедел
қалыптастыру мен пайдаланудың барлық жүйесін қамтиды. Бұл жағдайда
бухгалтерлік есеп жүйесі, оның ішінде ұйымды басқару үшін пайдаланатын
бөлігі басқарушылық есебіне кіреді.
Ғалымдар мен экономисттердің арасында басқарушылық есепті бухгалтерлік
есеп жүйесінде және онан тыс та қарайтын әртүрлі көзқарастар бар. Соңғы
жылдары басқарушылық есеп кәсіпорын қызметінің қаржылық есебімен, яғни
шығындар мен қаржылық нәтижелер, борыштық талаптар мен міндеттемелер,
материалдық қорлар мен төлем тәртібін бақылаумен ғана шектеледі. Бірақ
өндіріс, өткізу және жабдықтау, сонымен қатар басқарушылық шешімдердің
тиімділігін бағалау, оның ішінде кәсіпорын үшін маңызы жағынан кем
түспейтін өндірістік инвестициялармен байланысты шешімдер басқарушылық есеп
өрісінен тыс қалып қалады.
Басқарушылық есеп шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша
басқарылатын әрбір объектінің есептік жүйесі, жопарлауы, бақылауы мен
шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, соның негізінде ұзақ
және қысқа мерзімді уақытқа ұйымның қызметін оңтайландыру мақсатында
әртүрлі тиімді басқарушылық шешімдерін жедел қабылдау үшін ақпараттың
негізі болып саналады. Себебі бұрын бухгалтерлік қызмет ешқашан жедел және
стратегиялық жоспарлау мен бюджеттендіру, жабдықтау, өндіріс пен өнімді
өткізуді басқару үшін ақпараттарды дайындаумен айналыспаған. Бірақ, соңғы
кезде экономикалық ақпаратты қалыптастырудың компьютерлік жүйесі көп жылдар
бойы өндірістік – шаруашылық қызметті жоспарлау, болжау, есепке алу және
талдау арасындағы көбіне шартты түрде болатын кедергілерді жойып жіберді.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан және
2 бөлімнен тұрады.
1.Кәсіпорындағы нормативтік және нақты шығындардың
теориялық негіздері
1.1 Шығындырдың мәні, басқару есебіндегі шығындар туралы
түсінік, оның жіктелуі түрлері
Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен
шығын деген ұғымның өзін жете түсіну кажет, яғни оның терминологиялық
мәнін, шығындарды топтастырудың қағидаларын кәне есебін түсіндіру керек.
Шығындар, деп жазады Лисович Г. М., Ткаченко И.Ю - бұл қолдағы бардын
сатып алуға жүмсалғанын және- оны шаруашылық субъектінің балансында актив
ретінде көрсетілетін, келешекте табыс әкелуге кабілетті қаражаттар.
Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның баскалай да трактовкасы (немесе
түсіндірулері) кездеседі. Мәселен, проф. Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. оны
келесідей түрде тұжырымдайды: Әдетте, шығындар — тауарларға немесе
қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынатын ресурстар (ақшалар) деп
түсіндіреді.
Тура осындай мазмұндағы анықтаманы сәл кейінірек проф. Шеремет А. Д.
және басқа да авторлар берді .
Осы ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде
екендігі көрініп тұр. Дәл сондықтан, осы күнге дейін экономи-калық
әдебиеттерде осы мәселе бойынша көзкарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде, шығындар, шығыстар, жұмсалған кара-жат ұғымдары бірдей
деп тендестіріледі немесе ұқсас болып келеді және өндіріс шығындары, не
өндіріске жұмсалған шығын термин-дері қолданылады. Біздің пікірімізше,
шығын деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге
ие болып келетін сияқты. Басқару есебінде (БЕ) шығындар әр түрлі мақсаттар
үшін әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес. Шығын
факторы - бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар немесе
жағдайлар.
Сондықтан, мұндағы шығындардын ой өзегі, әр түрлі мақсаттағы шығындар
әр түрлі топтастырылуы мүмкін.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (әсіресе, кредиторлық қарыз) енеді. Бухгалтерлік есептің стандарттары
бойынша актив келешекте одан табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен
оқиғалар нәтижесі ретінде, субъект бақылайтын ресурстар тұрғысынан
карастырылады. Шығын-дар мен шығыстар ұғымдарын толық деңгейде ұқсас
деуге болмайды. Шығыстар — бұл ағымдағы есептік кезеңге жатқызылатын
шығындар баптары. Шығыстар ағымдағы кезең бойында табыс табу үшін
пайдаланылған ресурстарды көрсетеді.
Бухгалтерік есептің стандарттары бойынша Шығыстар есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстын азаюын,
сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің
пайда болуы мүмкін.
Енді біз шығындардың мәнін түсіну үшін, оны үш жақты қарастыру керек.
Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден,
шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген пайдаланылған ресурстардың санын
көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген бөлімшенің қызметі, өнімді
өндіруді, яғни олардың іске асырылу жайын салыстырады.
Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда едәуір кең және бір
мезгілде белгілі мақсаттарға ақшалай көріністе ресурстарды пайдалану
деңгейін көрсетеді.
Осыдан барып, есептің мақсаты, атқаратын қызметі және мазмұндарды
өзгерді. Осыдан шығындарды өздігінше есепте көрсету, оның соңғы өнім
болып табылады, ал ол мақсатқа жетудің құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде әр түрлі өздерін алып жүреді, ал
жекелеген тұрғысынан қарасақ, ол: Шығынның мұндай әрекетін көре тұра,
шетелдік әдебиеттерде, әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық
еңбектерінде шығындардың әрекетті деген терминді өте жиі қолданады.
Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы туралы айту қабылданғанмен,
бірақта шығындардың әрекеті термині, біздің пікірімізше, тек қарқынды
ғана емес, сондай-ақ осы немесе бақса шығыстардың мүмкін болатын
статистикалық жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрінеді. [1]
Одан басқа, бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Демек, бідің пікірімізше, шығындардың жіктемесі басқару мәселелерін
шешу үшін құрал ретінде, яғни шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын
анықтайтын процесіне қатысты. Дұрыс шешім қабылдау үшін оның қандай
шығындар мен олжаға жетелейтінін білуі керек. Релевантты шығындар деп тек
шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін, болашақ шығындарды еептеуге
болады.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша, түрлері бойынша, пайда болу
орындары мен апарылатын көздеріне қарай жіктеледі.
1) Құрамына қарай шығындар элементтік, кешендік болады. Бір
элементтік шығындар деп бір элементтен тұратын, материалдар, еңбек ақы,
амортизация және басқалары. Кешендік шығындар бірнеше элементтерден тұрады,
мысалы, құрамына материалдар, еңбек ақы және басқалары кіретін цех немесе
жалпы зауыттық шығындар.
2) Шығындар түрлері бойынша экономикалық элементтер
және калькуляциялау баптары бойынша топтастырылады.
Өнімдердің өзіндік құнына кіретін шығындардың элементтеріне мыналарды
жатқызуға болады:
-материалдық шығындар;
-еңбек ақы төлеу шығындары;
-әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
-негізгі қорлар амортизациясы;
-басқада шығындар.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өнімді өндіруге жұмсалған
нақты шығындарды, жалпы шығындар сомасындағы жеке элементтердің
арақатынасын көрсетеді. Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын есептеу үшін
өндірістік кәсіпорындар шығындарды калькуляциялау баптары бойынша
топтастырады. Шығындар номенклатурасын әрбір кәсіпорын өз спецификалық
ерекшеліктерін ескере отырып, өздері бекіте алады. Олардың жалпы тізімі
салалық өнімдер есебі мен өзіндік құнды калькуляциялау жөніндегі нұсқаулары
бойынша анықталған.
3) Пайда болу орнына қарай шығындар өндірістер, цехтар, бөлімшелер,
басқа да кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері бойынша, яғни жауапкершілік
орталықтары бойынша топтастырылады және есепке алынады.
4) Шығындарды апару объектілеріне байланысты, яғни өнімдер, жұмыстар,
қызметтер бойынша олардың өзіндік құнын анықтау мақсатында топтастыру. [2]
1-сурет.
Өндірістік шығындар құрамы, түрлері пайда болу, орындары,
апарылатын көздеріне қарай жіктелуі
Өнімдердің өзіндік құнын анықтаудың ең қарапайым тәсілі жалпы жиынтық
шығындар сомасын өндіріс көлеміне, яғни өнімдер санына бөлу. Бұл тәсілді
кәсіпорын тек бір ғана өнім түрін өндірген жағдайда пайдаланылады.
Күрделірек тәсіл - шығындар баптары бойынша калькуляциялау. Мұнда тура
шығындар өнімдерге тікелей апарылады, ал
жанама шығындар арнайы базалар мен бөлу коэффициенттері арқылы өнімдер
түрлері арасында бөлінеді.
Жоғарыда қарастырылған шығындардың топтастырылуы өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялау жүйесіндегі белгілі бір функцияларды сипаттайды, бірақ
шығындарды басқару есебіндегі міндеттерге толық жауап бермейді. Басқару
есебіндегі басты мақсат шығындарды топтастыру арқылы басшының дұрыс,
негізделген шешім қабылдауына жағдай жасау.
Экономикалық дамыған елдерде басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесі
бойынша шығындар есебін жүргізу бағыттары бойынша шығындарды топтастырудың
әртүрлі варианттары қарастырылады. Шығындар есебінің бағыты дегеніміз
өндірістік шығындардың жекелеген есебін қажет ететін қызмет саласы. Ішкі
ақпаратты пайдаланушылар зерттеу мәселелері бойынша ақпаратпен қамтамасыз
етуді қажет ететін есеп салаларын анықтайды.
Ең алдымен үш шығындар түрлері жөнінде ақпарат жиналады: материалдық
шығындар, еңбек ақы шығындары, үстеме шығындар. Жинақталған шығындар келесі
есеп бағыттары бойынша бөлінеді:
-өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және бағалау
мақсатында;
-басқару шешімдерін жоспарлау және шешім қабылдау мақсатында;
-бақылау және реттеу қызметтерін жүзеге асыру мақсатында.
Осы үш есеп бағыттары бойынша ендігі кезекте тікелей басқару мақсаты
бойынша шығындарды жіктейді.
Кәсіпорын қызметінің функциялары бойынша өндірістік шығындар жабдықтау-
дайындау шығындары болып, өндірістік, коммерциялық, өткізу, ұйымдастыру-
басқару шығындары ретінде жіктеледі.
Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндірістің технологиялық процесімен
тікелей байланысты, материалдар, еңбек ақы, отын және энергия және
басқалары. Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен және оған
қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады.
Өнімнің өзіндік құнына қосылуына қарай шығындар тікелей (тура) және
жанама болып бөлінеді. Тура шығындар нақты өнім түріне тікелей қатысты
болғандықтан сол өнімнің өзіндік құны құрамына кіреді. Жанама шығындар
өндірісті басқару және оған қызмет көрсетумен байланысты болғандықтан
өндірлген өнім түрлері арасында арнайы есептеулер арқылы бөлінеді.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болады. Тұрақты
шығындар өндіріс көлеміне қатысы жоқ, яғни өндіріс көлемі өзгергенде
тұрақты шығындар өзгермейді. Тұрақты шығындарға жалдық төлем ақы,
амортизация шығындары жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлеміне тәуелді
және оған тура пропорционалды өзгереді. Ал өнім бірлігіне келетін айнымалы
шығындар тұрақты сипатта болады. Бұларға материалдық, еңбек ақы, әлеуметтік
аударымдар және басқалары жатады. Шығындардың тұрақты және айнымалы болып
жіктелуі отандық есеп жүйесінде өндірістік және кезеңдік шығындар түрінде
көрінеді. [3]
Басқару шешімдерін қабылдау үшін
1-сызба
Басқару шешімдерін қабылдау үшін шығындар
Басқару шешімдерін қабылдау үшін басшы белгілі бір өнім түрін өндіру
тиімділігі жөнінде ақпараттармен дер кезінде қамтамасыз етілуі қажет.
Осыған қатысты шығындар альтернативті, дифференциалды, қайтарусыз,
инкрементті, маржиналды, релевантты болып бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының шектеулі болуы оның мүмкіндіктерін де шектейді.
Әрбір ресурстар бірлігі оны пайдаланудың тиімділігі арқылы сипатталады.
Белгілі бір ресурстар мөлшеріне сәйкес келетін өндіріс көлемі болады. Бір
өнім пайдасы үшін екіншісінен бас тартумен байланысты шығындар
альтернативті шығындар деп аталады. Альтернативті шығындар ресурстар
шектелген жағдайда ғана орын алады, ресурстар шексіз болған жағдайда
альтернативті шығындар нөлге тең болады.
Дифференциалды шығындар екі баламалы шешімдерді қарастыру барысында
шығындардың айырма мөлшері. Мұндай шығындарды қосымша немесе өсімше
шығындар деп те атайды.
Қайтарусыз шығындар - бұрын қабылданған шешімдер бойынша өткен
кезеңдерде орын алған шығындар. Олар болашақ шығындарға әсер етпейді.
Мысалға, материалдар мен жабдықтардың сатып алу кезіндегі бастапқы құны.
Инкрементті шығындар қосымша шығындар болып табылады, яғни қосымша
өнімдер партиясын өндірумен байланысты пайда болады. Қандай да бір шешімдер
нәтижесінде тұрақты шығындардың көбеюі инкрементті шығындар болып табылады.
Маржиналды шығындар қосымша өнім бірлігін өндірумен байланысты
шығындар. Маржиналды шығындардың инкрементті шығындардан өзгешелігі олар
өнім бірлігіне қатысты есептеледі.
Релевантты (мәнді, маңызды) шығындар дегеніміз қарастырылып отырған
басқару шешімдеріне қатысты шығындар. Өткен кезеңдер шығындары релевантты
бола алмайды, себебі оларды өзгерту мүмкін емес.
Реттеу және бақылау дәрежесіне байланысты реттелетін және
реттелмейтін; тиімді және тиімсіз; бақыланатын және бақыланбайтын болып
бөлінеді.
Толық реттелетін шығындар өндіріс және бөлініс сфераларында пайда
болады. Бұл жауапкершілік орталықтарында тіркелген, мөлшері, деңгейі
менеджердің реттеуіне байланысты анықталатын шығындар.
Тиімді шығындар жұмсалған шығындар нәтижесінде өндіріліп шығарылған
өнімдерді сату нәтижесінде табыс алынатын өнімділігі бар шығындар.
Бақыланатын шығындар дегеніміз басқару субъектілері тарапынан бақылау
мүмкін болатын шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша шығындарды бақылау жүйесі
тиімді қызмет атқаруы үшін алдымен шығындар қалыптасатын жауапкершілік
орталықтарын анықтап, шығындарды жіктеп, одан кейін шығындарды басқару
есебінің жүйесін пайдалану қажет. [4]
1.2 Нормативті және нақты шығындардың мәні, құрылу тәртібі
Шығындардың пайда болу уақыты мен өнімнің өзіндік құнына жатқызылуына
қарай жіктелуі өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялауда
маңызы зор. Бұл белгісі бойынша шығындар ағымдағы, алдағы есепті кезең
шығындары, болашақта болуы мүмкін шығындар болып бөлінеді. Ағымдағы
шығындар есепті кезеңде орын алған өндірістік шығындардан құралады, ал
алдағы есепті кезең шығындарына есепті кезеңде орын алған, бірақ
алдымыздағы есепті кезеңге тиісті шығындар сомасын көрсетеді, болашақта
болуы мүмкін шығындарға есепті кезеңде әлі болмаған, бірақ өнімнің өзіндік
құнын дұрыс анықтау мақсатында жоспарлы мөлшерде жалпы шығындарға қосылатын
шығындар. Мысалға, жұмысшылардың кезекті еңбек демалысына ақы төлеумен
байланысты, бір реттік төлемдер түріндегі шығындар. Ал экономикалық
шығындарға біз жалпы, барлық шығындарды жатқызамыз, оның ішінде фирманың өз
меншігіндегі сатып алынбайтын өндіріс факторларын пайдаланғандағы айқынсыз
шығындар да бар. Бұл факторларға меншік иесінің еңбегін, жерді, капиталды
– барлық нарық құны бар және оларды балама қолданғанда төлем алуға болатын
фаторларды жатқызамыз. Сонымен, экономикалық шығындарға біз фирманың өз
ресурстарын қолданғандағы табысы да кіреді.
Бухгалтерлік шығындарға өндірістің есеп беру кезеңіндегі нақты
шығындары жатады және олар шығарылатын өнімнің өзіндік құнының құрамына
кіреді. Оған мыналар жатады: шикізат пен материалдар құны, жұмысшылар мен
қызметкерлердің жалақысы, амортизациялық өтемдер, жал төлемі, салықтар.[5]
Норматив (лат. normatіo – ретке келтіру) – жұмыс уақытының‚
материалдық және қаржы ресурстарының салыстырмалы түрде пайдаланылу
дәрежесін сипаттайтын есептік көрсеткіш. Норматив - өлшеуіштің шектік
жіберілетін мәні. Нормаларды есептеу үшін дербес шама ретінде қолданылады.
Норматив норманың құрамдас бөлігі‚ өз кезегінде норма норматив ретінде және
керісінше норматив норма ретінде қолданылады. Мынадай негізгі түрлерге
бөлінеді: еңбек шығынының нормативі – уақыт пен өндірім‚ қызмет көрсету
және қызметкерлер санының нормасы; еңбек заты шығынының нормативі – шикізат
пен материалдар‚ отын мен энергия‚ қалдықтар‚ т.б. шығынының нормасы. Ол
көбінесе өнім мөлшерінің бірлігіне‚ 100 км жүріске‚ т.б. шаққандағы
жұмсалған шикізаттың‚ материалдардың‚ энергияның меншікті шығынына қатысты.
Айталық‚ ВАЗ-2101 үшін 100 км жүріске жұмсалған бензин шығынының нормативі
10‚0 л‚ бірақ қала режимі жағдайында бензинді есептен шығару нормасы 10%-ға
көбейтіледі және оны субъект ресімдейді. Нормативтік материалдар барлық
түрлерге ортақ белгілер бойынша сыныпталады. Қолданылу кезеңіне қарай –
ағымдағы‚ жылдық және келешектегі норматив; қолданылу ауқымына қарай –
цехтық‚ зауыттық‚ салалық және сала аралық норматив; біріктірілу дәрежесіне
қарай – бөлшектік‚ тораптық‚ топтық‚ кешенді норматив; әзірленуі әдістеріне
қарай – есептік-талдамалы (техникалық жағынан негізделген)‚ тәжірибелік‚
тәжірибелік-статистикалық норматив болып бөлінеді. Өзіндік құнды құрайтын
барлық шығындарды не мемлекет, не субъект нормалайды және салық салу
мақсатында салық алынатын табысты есептеу кезінде белгіленген нормалар
шегінде шегеріледі.
Өндіріс шығындар есебінің нормативтік тәсілінің мақсаты-материалдардың,
еңбек және қаржылық шығындарды тиімсіз шығындалуының уақытында ескерту.
Өндірістік шығындар нормасы – өндірісті басқарудың негізгі құралы. Ол
мекеме дамуының техникалық және ұйымдық деңгейін көрсетеді және мекеме
экономикасы мен қызметтің қорытынды нәтижеде әсер етеді. Қызмет ету
ұзақтығы мен есеп уақытына байланысты норма ағымдық және жоспарлы юолып
бөлінеді.
Ағымдық немесе нақты уақытта қызмет ететін нормада: жұмыстың ауысымдық
жоспарын құру, жұмыс орындарында материалдарды жіберу, жұмысты орындағаны
үшін жұмысшыларға еңбекақы төлеу. Осы негізде әрбір деталь, бұйым, тетіктер
бойынша ай сайын нормативтік калькуляция құралып оырады.
Жоспарлы норма квартал немесе жыл бойынша қаралады, не жоспарланған
кезең нормасы негізінде ұйымдық-техникалық шараларды енгізу тиімділігі
есебінде есепке алынады. Нақты өндіріс шығындарды бекітілген ағымдық
нормативпен салыстырғанда мекеменің шаруашылық қызметіне талдау
жүргізіледі, ішкі өндірістік резервтер анықталады, олардың қолдану жолдары
қаралады. Алдағы есептік кезеңде шығындардың жаңа нормативі сақталады.
Осыған байланысты өнім бірлігі шығындардың ағымдық нормасының өзгеріс
есебін ұйымдастыру қажеттігі туындайды. Олар жаңа технологияларды
енгізгенде, ұйымдық-техникалық шаралар, ұсыныстар қабылдағанда бұйым, тетік
детальдың сапасын жоғарылатқанда өзгеруі мүмкін.
Норма өзгерісін дұрыс және уақытында есепке алу мекеме басшысына ұймдық
технологиялық шаралардың жоспарының орындалуын бақылау, еңбек өнімділігін
жоғарлату, сонымен қоса есеп шығындарды жоғарылату негізінде өзгеріс болған
жағдайда кемшіліктерді орнату және шешуге мүмкіндік береді.
Норма өзгерісі былай жүргізіледі:
• Технологиялық бөлім-материалдар шығындары бойынша
• Жоспарлау бөлімі-материалдық ресурстар бағасының өзгерісі
• Еңбек және еңбекақы бөлімі-уақыт нормасы, қызмет көрсету, шығару қайта
бағалау өзгерісі бойынша
• Құрастыру бөлімі-деталь, тетік және жартылай фабрикаттарды қолдану
өзгерісі. [6]
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен
қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау
мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс.
Басқаша айтсақ, ұйымдық құрылымда негізгі нормамен нормативті
қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтерден ауытқуы талдауды, іс
жүзіндегі норманы түзеу мен енімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар
әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік құнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы
бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы
қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға
нақты пайда әкеле алмайды. Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты
өзіндік құнын анықтау мен көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі -
шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы
көрсетеді.
Өндірістік кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есепке алу және
калькуляциялауды әртүрлі әдістер арқылы ұйымдастыруға болады. Барлық
әдістер жиынтығы бірнеше белгілері бойынша жіктеледі: шығындарды бақылаудың
оперативтілігіне қарай; өндіріс процесіне қатысына қарай; өнімнің өзіндік
құнына қосу толықтығына қарай.
1) шығындарды бақылау оперативтілігі бойынша нақты, нормативті және
жоспарлы өзіндік құн бойынша есеп жүргізу болып бөлінеді. Нақты өзіндік құн
бойынша есеп жүргізудің өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Артықшылығы
есеп жүргізудің қарапайымдылығы болса, кемшіліктері: пайдаланылған
ресурстар саны мен олардың бағасын бақылау нормативтерінің болмауы;
ауытқулардың орнын, жауаптылардың, себептерін анықтаудың мүмкін еместігі;
өндіріс процесі кезінде шығындарды есептеу мүмкін еместігі.
Нормативті өзіндік құн бойынша есеп жүргізу барысында шығындардың
қандай болғанын ғана емес қандай болуы қажет екенін анықтауға болады. Бұл
әдістің негізгі артықшылығы:
■бюджет құрастыру арқылы шығындарды бақылаудың мүмкіндігі;
■нақты шығындарды нормативті мөлшермен салыстыру мүмкіндігі;
■ауытқулардың орнын, жауаптыларды, ауытқу себептерін анықтаудың мүмкіндігі;
■өндіріс процесі барысында оперативті шараны іске асыру мүмкіндігі.
Бұл әдістің кемшілігі ретінде есептеу жөнінде көп еңбек етуді қажет
етеді, шығындар нормасы жөнінде де, олардан ауытқулар бойынша да есеп
жүргізудің қажеттілігін атауға болады.
Жоспарлы өзіндік құн есебін жүргізу барысында есепті кезең соңында
калькуляциялық баптар бойынша жоспар жасайды. Жоспарлы норма ретінде
стандарттар пайдаланылуы мүмкін. Стандарттар идеалды және болжамды болып
бөлінеді. Идеалды стандарттар кәсіпорында тиімді жұмыс жағдайында
шығындардың қандай болуы керектігін көрсетеді. Бұл кәсіпорынның шығындарды
басқару саясатының негізгі мақсаты. Болжамды стандарттар кәсіпорынның нақты
жұмыс жағдайында (қолданылатын ресурстар сапасы, ауытқу пайызы, т.б.)
анықталады. Мұндай стандарттар кәсіпорынның болашақ шығындарын бағалауға
мүмкіндік бергенімен, оларды кемітуге ынталандырмайды. Жоспарлы өзіндік құн
бойынша есеп жүргізу әдісінің өзіндік ерекшеліктері бар:
- жоспарлы көрсеткіштердің өте терең негізділігін қамтамасыз етеді;
- болжамдардың нақтылығын жоғарылатуды қамтамасыз етеді;
- бақылау тиімділігін өсіреді.
2) өндіріс процесіне қатысына байланысты тапсырыстар және процестер
бойынша өнімдердің (жұмыстар, қызметтердің) өзіндік құнын анықтау әдістері
пайдаланылады.
1.3 Басқару есебінің әдістемелік нормативтік реттелуі
Бухгалтерлік есептің методологиялық негіздері ұйымдастыру мен жүргізу
тәртіп нормативті (ереже белгілейтін) құжаттар жүйесімен реттеледі.
Қазақстан Республикасында негізінен басқару есебінің реттелетін заңы жоқ.
Сондықтан басқару есебі бухгалтерлік есеппен қаржылық есеп туралы
Қазақстан Республикасының 2007 ж 28 ақпанындағы (01.02.12 өзгерістер мен
толықтырулармен) N 234 Заңы бойынша реттеледі.
Мазмұны
Осы Заң Қазақстан Республикасында бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есептiлiк жүйесiн реттейдi, бухгалтерлiк есептi жүргiзу мен қаржылық
есептiлiктi жасаудың принциптерiн, негiзгi сапалық сипаттамалары мен
ережелерiн белгiлейдi.
Осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар
Осы Заңның мақсаттары үшiн мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:
1) аккредиттеу - уәкiлеттi органның бухгалтерлердiң кәсiби ұйымдарының
және осы Заңда көзделген, уәкiлеттi орган белгiлеген нысан бойынша
куәлiкпен расталған, бухгалтерлердi кәсiби сертификаттау жөнiндегi
ұйымдардың құқықтылығын тануы;
2) бастапқы eceпкe алу құжаттары (бұдан әрi - бастапқы құжаттар) -
бухгалтерлiк есеп жүргiзуге негiз болатын, операцияның немесе оқиғаның
жасалу фактiсiнiң және оны жасауға берiлген құқықтың қағаз және электрондық
жеткiзгiштегi құжаттық растамасы;
3) бухгалтерлердi кәсiби сертификаттау жөнiндегi аккредиттелген ұйым
(бұдан әрi - сертификаттау жөнiндегi ұйым) - кәсiби бухгалтерлерге
кандидаттарды сертификаттауды жүзеге асыратын, уәкiлеттi орган белгiлеген
тәртiппен аккредиттелген заңды тұлға;
4) бухгалтерлердiң аккредиттелген кәсiби ұйымы (бұдан әрi - кәсiби
ұйым) - бухгалтерлер мен бухгалтерлiк ұйымдардың бiрлестiгi болып табылатын
коммерциялық емес ұйым;
5) бухгалтерлiк есепке алу тiркелiмдерi - бухгалтерлiк есеп пен
қаржылық есептiлiк жүйесiнде көрсету үшiн есепке алуға қабылданған бастапқы
құжаттардағы ақпаратты қорытуға, жүйелеуге және жинақтауға арналған
нысандар;
6) бухгалтерлiк ұйым - бухгалтерлiк есеп саласында қызмет көрсететiн,
кәсiби ұйымның мүшесi болып табылатын ұйым;
7) жария мүдделi ұйымдар - қаржы ұйымдары, акционерлiк қоғамдар
(коммерциялық еместерiн қоспағанда), жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (кең
таралған пайдалы қазбаларды өндiретiн ұйымдардан басқа) және жарғылық
капиталында мемлекеттiң қатысу үлесi бар ұйымдар, сондай-ақ шаруашылық
жүргiзу құқығына негiзделген мемлекеттiк кәсiпорындар;
8) кәсiби бухгалтер - кәсiби бухгалтер сертификаты бар жеке тұлға;
9) кәсiби бухгалтер сертификаты (бұдан әрi - сертификат) -
сертификаттау жөнiндегi ұйым берген, бухгалтердiң кәсiби бiлiктiлiгiн
куәландыратын құжат;
10) қаржылық есептiлiк депозитарийi (бұдан әрi - депозитарий) -
қаржылық есептiлiктiң ұйымдар жыл сайын өткiзiп отыратын, пайдаланушылар
үшiн ашық қолжетiмдi электрондық деректер базасы;
11) қаржылық есептiлiк стандарты - бухгалтерлiк есеп жүргiзу және
қаржылық есептiлiк жасау принциптерi мен әдiстерiн белгiлейтiн құжат;
12) қаржылық есептiлiктiң ұлттық стандарттары (бұдан әрi - ұлттық
стандарттар) - қаржылық есептiлiктiң уәкiлеттi орган бекiткен стандарттары;
13) қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары (бұдан әрi -
халықаралық стандарттар) - Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары
комитетiнiң Қоры бекiткен қаржылық есептiлiк стандарттары;
14) уәкiлеттi орган - бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
саласындағы қызметтi реттеудi жүзеге асыратын орталық мемлекеттiк орган.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасы
1. Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi
және осы Заң мен
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен
тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы
Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленсе, онда халықаралық шарттың ережелерi
қолданылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң мақсаты
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң мақсаты мүдделi тұлғаларды
дара кәсiпкерлер мен ұйымдардың қаржылық жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi
және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы толық және дұрыс ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң принциптерi мен негiзгi
сапалық сипаттамалары
1. Есептеу мен үздiксiздiк бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң және
қаржылық есептiлiктi жасаудың принциптерi болып табылады.
2.Түсiнiктiлiк, орындылық, сенiмдiлiк және салыстырмалылық қаржылық
есептiлiктiң негiзгi сапалық сипаттамалары болып табылады.
Бухгалтерлiк есептi ұйымдастыру
1. Басшылық немесе дара кәсiпкер:
1) есеп саясатын келiседi және (немесе) бекiтедi;
2) бухгалтерлiк есептi ұйымдастыруды қамтамасыз етедi.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
тәртiппен және ұйымның жарғысымен (ережесiмен) бекiтiледi.
2. Басшылық немесе дара кәсiпкер есеп жұмысының көлемiне қарай:
1) бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлiмше ретiнде бухгалтерлiк
қызмет құруды;
2) штатқа бас бухгалтер лауазымын енгiзудi;
3) бухгалтерлiк есептi жүргiзудi және қаржылық есептiлiктi жасауды
шарт негiзiнде бухгалтерлiк немесе аудиторлық ұйымға немесе кәсiби
бухгалтерге берудi;
4) бухгалтерлiк есептi жеке жүргiзудi жүзеге асыра алады.
Жария мүдделi ұйымдарға осы тармақтың 3) және 4) тармақшаларының күшi
қолданылмайды.
Халықаралық бухгалтерлер федерациясының толық мүшесi болып табылатын
ұйым - шетел институтының мүшесi бухгалтерлiк ұйымға теңестiрiледi.
Қаржылық есептiлiк элементтерi
1. Активтер, мiндеттемелер және капитал қаржы жағдайын бағалаумен
байланысты қаржылық есептiлiк элементтерi болып табылады.
Активтер - дара кәсiпкер немесе ұйым өткен оқиғалар нәтижесiнде
бақылап отырған, болашақта экономикалық пайда алу күтiлетiн ресурстар.
Мiндеттеме - дара кәсiпкердiң немесе ұйымның өткен оқиғалардан
туындайтын мойнында тұрған мiндетi, оны реттеу экономикалық пайданы
қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады.
Капитал - дара кәсiпкердiң немесе ұйымның активтерiндегi барлық
мiндеттемелер шегерiлiп тасталғаннан кейiнгi үлес.
2. Кiрiстер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет
нәтижелерiнiң өлшемiмен тiкелей байланысты элементтер болып табылады.
Кiрiстер - есептi кезең iшiнде активтердiң түсiмi немесе өсiмi немесе
мiндеттемелердiң азаюы нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы, олар
капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты ұлғаюдан өзгеше
капиталдың ұлғаюына әкеп соғады.
Шығыстар - есептi кезең iшiнде активтердiң қолдан кетуi немесе азаюы
немесе мiндеттемелердiң пайда болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы,
олар капиталға қатысушы тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше
капиталдың азаюына әкеп соғады.
Қаржылық есептiлiк
1. Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық
жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы
ақпаратты бiлдiредi.
2. Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн қоспағанда, қаржылық
есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
Қаржылық есептiлiктi жасау тәртiбi және оған қойылатын қосымша
талаптар халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына
сәйкес белгiленедi.
3. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiк көлемiн, оны жасау
нысандары мен тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
4. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас бухгалтерi, дара
кәсiпкер қол қояды.
Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер
жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне ұйымның басшылығы, сондай-ақ
бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары
Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық есептiлiктiң халықаралық
стандарттары комитетi Қорының оларды ресми аударуға және (немесе) Қазақстан
Республикасында жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым мемлекеттiк тiлде
немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге
асырады.
Осылайша бүгінде Қазақстан Республикасында бухгалтерлік басқару есебі
дамуына кейбір кедергілер кездесіп отырған жоқ. Бірақ жинақталған
тәжірибемен дәстүрді ескере отырып, оның кәсіпорында қалыптасуымен дамуында
обьективті алғышарттар түсіп-жетілді. [7].
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының 1998 ж. 22 сәуірдегі № 220-
I Заңы (2011.25.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік ұғымы
1. Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлестерге бөлінген серіктестік
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады; жауапкершілігі шектеулі
серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты зияндарға өздерінің қосқан салымдарының
құны шегінде тәуекел етеді. Бұл ережеден ерекше жағдайлар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және осы Заңда көзделуі мүмкін.
Егер серіктестіктің құрылтай құжаттарында оның белгілі бір мерзімге
немесе нақты бір мақсатқа қол жеткізу үшін құрылатыны көзделмесе,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік белгіленбеген мерзімге құрылған болып
есептеледі.
2. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады.
3. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша
өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Серіктестік өз қатысушыларының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
4. Серіктестіктің жарғылық капиталға салымдарын толық енгізбеген
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша әрбір қатысушының салым енгізбеген
бөлігінің құны шегінде ортақ жауапты болады
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің фирмалық атауы
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің серіктестік атауын, сондайақ
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деген сөздерді немесе ЖШС деген
аббревиатураны қамтуға тиіс фирмалық атауы болады. Қосымша жауапкершілігі
бар серіктестіктің фирмалық атауында тиісінше қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік деген сөздер немесе ҚЖС деген аббревиатура болуға тиіс.
Серіктестік осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуге жатады.
Серіктестіктің фирмалық атаудың қысқарған нысанын және оның шет
тілдердегі баламаларын пайдалануға да құқығы бар.
2. Шетелдің қатысуымен құрылатын жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
фирмалық атауында оның құрылтайшыларының қай мемлекеттікі екені қосып
көрсетілуі мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің орналасқан жері мен мекен-жайы
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің орналасқан жері деп оның
тұрақты жұмыс істейтін органының орналасқан жері танылады.
2. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің орналасқан жерін
ауыстырған жағдайда серіктестік заңды тұлғалардың мемлекеттік тізіліміне
қажетті өзгерістер енгізу үшін бұл жөнінде оның мемлекеттік тіркелуін
жүзеге асырған органға және серіктестіктің жаңадан орналасқан жері бойынша
заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркелуін жүзеге асырушы органға хабарлауға
міндетті
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың құқықтары
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар:
1) осы Заңда және серіктестік жарғысында көзделген тәртіппен серіктестік
істерін басқаруға қатысуға;
2) серіктестік жарғысында көзделген тәртіппен серіктестіктің қызметі
туралы ақпарат алуға, оның бухгалтерлік және өзге де құжаттамасымен
танысуға;
3) серіктестік қызметінен осы Заңға, серіктестіктің құрылтай құжаттарына
және оның жалпы жиналысының шешімдеріне сәйкес табыс алуға;
4) серіктестік таратылған жағдайда кредит берушілермен есеп айырысқаннан
кейін қалған мүліктің бір бөлігінің құнын немесе серіктестіктің барлық
қатысушыларының келісімі бойынша осы мүліктің бір бөлігін заттай алуға;
5) осы Заңда көзделген тәртіппен өз үлесін бөліп алу арқылы
серіктестікке қатысуын тоқтатуға;
6) осы Заңда және (немесе) серіктестіктің жарғысында көзделген олардың
құқықтарын бұзған серіктестік органдарының шешімдеріне сот тәртібімен дау
айтуға құқылы.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың міндеттері
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар:
1) құрылтай шартының талаптарын орындауға;
2) құрылтай құжаттарында көзделген тәртіпте, мөлшерде және мерзімде
серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар салуға;
3) серіктестік коммерциялық құпия деп жариялаған мәліметтерді жария
етпеуге; [8].
2.Атырау ет ЖШС-нің нормативті және нақты шығындарының
ұйымдастырылуы
2.1Атырау ет ЖШС-нің даму тарихы, есеп саясаты
Атырау ет ЖШС -Атырау қаласындағы ет өңдеуге, шұж ық түрлерін, ет
консервілерін, құс етін даярлауға, дәрі-дәрмектік заттар әзірлеп, сүйектен
ұнтақ жем өндіруге, сондай-ақ, ішек-қарын тазалап, сорпа-сулық дәмқатық
шығаруға, тері тұздауға мамандандырылған кәсіпорын. Комбинат 1938 ж. іске
қосылған. 1991 ж. Тұлпар акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. 1994 ж.
Құлан акционерлік қоғамы деп аталды. 1997 ж. кәсіпорыннан
Құланавтобаза, Энергия, Нұр әлем, Атырау ет жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі бөлініп шықты. Кәсіпорын бірнеше рет қайта жабдықталып
кеңейтілді. Барлық жұмыс процесі механикаландырылған.
Кәсіпорынның қаржы жұмысының негізгі бөлімдері мыналар:
1. Қаржылық жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспардың баланстық
жоспары, кіріс пен шығыс жоспары ақша қозғалысы жоспары сияқты құжаттары
жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырысу. Бұл жерде жабдықтаушылармен
келісім шарт жасалып, олармен есеп айырысуды жүргізу барысындағы қажетті
құжаттар толтырылады.
3. Қаржы органдарымен есептесу. Бұл жерде бюджеттен есеп айырысу
бойынша, сақтандыру операциялары бойынша мәмілемелер жүргізіліп, құжаттар
толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатын пайдалану
тиімділігі мен айналымдылығын үдетуді көтеру бойынша шаралар жасақталып
жүргізіледі.
5. Кассалық операциялар. Кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына оның қаржылық жағдайына байланысты болады.
Кәсіпорынның таңдаған бухгалтерлік есептегі шаруашылық іс- әрекетінің
ағымдағы топтастырылуы мен жалпылама қызметін жүргізу кәсіпорынның есеп
саласында көрнуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру - бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі
бір тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың тәртібін белгілеу.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің жалпы ұстамдарын кәсіпорынның есеп
саясатында іске асырған кезде мыналарды есепке алады:
- кәсіпорынның мүліктік жағдайы;
- кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі;
- есеп саясатын жүргізген кезде шаруашылық операциясын көрсетудің
қабылданған әдісінің мүлік бағасының және міндеттемелердің есепті жыл
ішінде өзгермеуі.
Есеп саясатының басты тапсырмасы – шаруашылық қызметін жоғары деңгейін
көрсету, бұл әрекетті тиімді реттеу мақсаты үшін шаруашылық жөніндегі толық
объективті ақпартты қалыптастыру.
“Алматы ет ” ЖШС-нің қаржылық қызметінің алдындағы тұрған басты
тапсырмалары болып төмендегілер табылады:
- кірісті өсірумен рентабельділікті көтерудің жолдарын іздестіру;
- кәсіпорын органдарымен кредиторлардың алдындағы міндеттемелерді
толық және уақытында орындау.
- қаржыландыру, несиелендіру мақсатында алынған қаражаттарды
мақсатты пайдалану.
- айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
Басқарушылық есептің принципиалды ерекшелігі шығындар мен табыстарды
тек жалпы шұжық шығаратын кәсіпорындар бойынша ғана емес, сонымен қатар
оларды ұйым ішінде қалыптастыру орындары және жауапкершілік орталықтары
бойынша анықтау болып табылады. Ол өз алдына менеджерлердің жауапкершлігін
арттырып, өнімнің тиімділігіне әсерін тигізеді.
Шұжық өнімдерін шығаратын кәсіпорындарда шығын орталықтары басқа
жауапкершілік орталықтарына кіруі немесе оқшау әрекет етуі мүмкін.
Сонымен бірге, біз шығындар орталығының негізгі екі типін бөліп,
көрсетуді ұсынып отырмыз:
- нормативті шығындар орталығы;
- басқарушылық шығындар орталығы.
Нормативті шығындар орталығы – басшысы өнім бірлігіне жұмсалатын
шығындардың жоспарлы деңгейінен артып кетпеуін қамтамасыз ететін бөлімше.
Шұжық өнімдерін шығаратын кәсіпорындарда осындай орталықтар ретінде
өндірістік цехтар, шикізаттар мен материалдарды сатып алу бөлімшесі
қарастырылады.
Басқарушылық шығындар орталығы – басшысы шығындар жиынтығының жоспарлы
деңгейінің сақталуына жауап беретін бөлімше. Біздің жағдайда, бұл – бақылау
мен басқару қызметтің іске асыратын әкімшілік-басқарушылық қызметкерлері
және бухгалтерия болып табылады.
Шұжық өнімдерін шығаратын кәсіпорындардағы жабдықтау процесі өнімді
дайындауға қажет еңбек заттарымен кәсіпорынды қамтамасыз ететін операциялар
жиынтығын көрсетеді. Жабдықтауды ұйымдастыру арқылы белгілі бір сапалы
материалдық ресурстармен өндірісті уақытылы қамтамасыз етудің нәтижесінде
дайын өнімнің сапасына, кәсіпорынның барлық ұжымы қызметінің тиімділігіне
жағымды әсер етуге болады.
Шұжық кәсіпорындарының жабдықтау-дайындау қызметінің негізгі міндеті
бұл - өнімді дайындауға барлық қажетті құралдарымен қамтамасыз ететін
операциялар жиынтығы. Дайын өнімнің сапасы мен жалпы кәсіпорынның
қызметінің тиімділігі жабдықтаушы ұйымдардан өндіріске материалдық
ресурстардың белгілі бір көлемде сапалы, уақытылы түсуіне тәуелді болады.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде біз шұжық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Кәсіпорындағы нормативтік және нақты шығындардың теориялық негіздері
1. Шығындырдың мәні, басқару есебіндегі шығындар туралы түсінік, оның
жіктелуі,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .5
1.2 Нормативті және нақты шығындардың мәні, құрылу
тәртібі ... ... ... ... ... .10
1.3 Басқару есебінің әдістемелік нормативтік
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1. Атырау ет ЖШС-нің норамитивті және нақты шығындарының ұйымдастырылуы
1. Атырау ет ЖШС-нің даму тарихы, шаруашылық жағдайына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. Атырау ет ЖШС-де нормативті және нақты шығындарды өндірісте
пайдалануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Атырау ет ЖШС-нің нақты және нормативті шығындардың
ауытқуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.4 Кәсіпорындағы нормативті және нақты шығындарды төмендету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ТІРКЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2. Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық жағдайда
шаруашылықтанудың жаңа талаптары мен олардың әріқарай дамуы ұйымның
экономикалық жұмысының барлық жүйесінің елеулі қайта ұйымдастырылуын талап
етті. Кеңес үкіметі кезеңінде ұзақ жылдар бойы отандық ұйымдардың көпшілігі
жоспарлау, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдаудан көп тәжірибе
жинақтады. Бірақ бұл тәжірибе нарықтық экономика ұстамдарынан едәуір
ерекшеленетін, теориялық негіздегі орталықтандырылған жоспарлы экономика
жағдайында қалыптасты.
Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, ұйымдар өз
қызметінің нәтижесіне толық жауап беретін дербестікке қол жетіп,
экономикалық және заңдылық тұрғыдан оқшауланды. Ұйымның өндірістік –
қаржылық қызметінің тиімділігіне деген басқарудың барлық буындардың
жауапкершілігі арта түсті. Кәсіпорынды банкроттық пен күйзелуден құтқаруға
ешкім көмектеспейтін болды. Өндірістік – шаруашылық қызметтің барлық
мәселелерін тиісті ақпарат негіздерінде және оларды талдау арқылы, сонымен
қатар өндірістік қызмет түрлерін түбегейлі қайта құру арқылы мәселелерді
ұйымның өзіне шешуге тура келді. Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан
кәсіпорындар ішінде бұрынғыдай жоспарлау сақталып қана қоймай, тіпті оның
мәні күшейе түсті, бухгалтерлік есеп, сонымен бірге өндірістік-қаржылық
қызметті жан-жақты экономикалық талдау да жалғастырылды. Бірақ, олар
көпшілік жағдайда айдың соңында жүргізілгендіктен, оның тиімділігі онша
жоғары дәрежеде болмады.
Дегенмен де, түбегейлі өзгерістер, ең алдымен бұрынғы жоспарлау, есеп,
бақылау және талдау әдістемесінде басқару үшін экономикалық ақпаратты
қалыптастыру мен пайдалану жүйесінде қажет болды. Қазіргі жағдайда өндіріс
шығындары мен қаржылық нәтижелер туралы ақпараттарды қалыптастырудың,
оларды басқарудың жаңа жолдарын құру, жедел талдау үшін алынатын
мәліметтердің жеделдігі мен құндылығын арттырудың дәстүрлі емес жүйесін
құру – қазіргі шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі мен бақылауының және
талдаудың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Экономикасы жоғары дамыған елдерде нарық жағдайындағы ұйымның оңтайлы
экономикалық жұмысын ұйымдастырудың мол тәжірибесі жинақталған, мұны
отандық кәсіпорындардың есеп тәжірибесінде пайдалану өте қажет. Ұйымды
басқару теориясы мен тәжірибесінің шетелдік жетістігінің бірі басқарушылық
есеп болып саналады.
Курстық жұмыстың мақсаты: кәсіпорындағы нормативтік және нақты
шығындарға сипаттама беру, өндірісте пайдаланылуы, нормативті және нақты
шығындардың ауытқуын және оны төмендету жолдарын талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
• басқару есебіндегі шығындар ұғымына түсінік беру;
• нақты және нормативтік шығындарға түсінік беру;
• нақты және номативті шығындардың ауытқуы және оларды азайту
жолдарын саралау.
Басқарушылық есепті ұйымдастыру мен жүргізу ұйым басшыларының жедел
және стратегиялық шешім қабылдауына керекті қаржылық және өндірістік
ақпараттарды сәйкестендіру, өлшеу, талдау, дайындау, түсіндіру және ұсыну
процесі болып табылады.
Бұл анықтама халықаралық стандарттарға сай және ұйымды басқару үшін
есептің мәні мен мазмұнын ең толық сипаттайтын түсінік. Осыған сай
басқарушылық есеп ұйымның, оның бөлімшелерінің қызметін стратегиялық
басқаруды, бағалауды, кәсіпкерлік қызметті жоспарлау мен бақылауды,
материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын оңтайлы пайдалануды қамтамасыз
етуді қоса алғанда жалпы бизнесті басқару үшін қажетті ақпаратты жедел
қалыптастыру мен пайдаланудың барлық жүйесін қамтиды. Бұл жағдайда
бухгалтерлік есеп жүйесі, оның ішінде ұйымды басқару үшін пайдаланатын
бөлігі басқарушылық есебіне кіреді.
Ғалымдар мен экономисттердің арасында басқарушылық есепті бухгалтерлік
есеп жүйесінде және онан тыс та қарайтын әртүрлі көзқарастар бар. Соңғы
жылдары басқарушылық есеп кәсіпорын қызметінің қаржылық есебімен, яғни
шығындар мен қаржылық нәтижелер, борыштық талаптар мен міндеттемелер,
материалдық қорлар мен төлем тәртібін бақылаумен ғана шектеледі. Бірақ
өндіріс, өткізу және жабдықтау, сонымен қатар басқарушылық шешімдердің
тиімділігін бағалау, оның ішінде кәсіпорын үшін маңызы жағынан кем
түспейтін өндірістік инвестициялармен байланысты шешімдер басқарушылық есеп
өрісінен тыс қалып қалады.
Басқарушылық есеп шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша
басқарылатын әрбір объектінің есептік жүйесі, жопарлауы, бақылауы мен
шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, соның негізінде ұзақ
және қысқа мерзімді уақытқа ұйымның қызметін оңтайландыру мақсатында
әртүрлі тиімді басқарушылық шешімдерін жедел қабылдау үшін ақпараттың
негізі болып саналады. Себебі бұрын бухгалтерлік қызмет ешқашан жедел және
стратегиялық жоспарлау мен бюджеттендіру, жабдықтау, өндіріс пен өнімді
өткізуді басқару үшін ақпараттарды дайындаумен айналыспаған. Бірақ, соңғы
кезде экономикалық ақпаратты қалыптастырудың компьютерлік жүйесі көп жылдар
бойы өндірістік – шаруашылық қызметті жоспарлау, болжау, есепке алу және
талдау арасындағы көбіне шартты түрде болатын кедергілерді жойып жіберді.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан және
2 бөлімнен тұрады.
1.Кәсіпорындағы нормативтік және нақты шығындардың
теориялық негіздері
1.1 Шығындырдың мәні, басқару есебіндегі шығындар туралы
түсінік, оның жіктелуі түрлері
Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен
шығын деген ұғымның өзін жете түсіну кажет, яғни оның терминологиялық
мәнін, шығындарды топтастырудың қағидаларын кәне есебін түсіндіру керек.
Шығындар, деп жазады Лисович Г. М., Ткаченко И.Ю - бұл қолдағы бардын
сатып алуға жүмсалғанын және- оны шаруашылық субъектінің балансында актив
ретінде көрсетілетін, келешекте табыс әкелуге кабілетті қаражаттар.
Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның баскалай да трактовкасы (немесе
түсіндірулері) кездеседі. Мәселен, проф. Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. оны
келесідей түрде тұжырымдайды: Әдетте, шығындар — тауарларға немесе
қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынатын ресурстар (ақшалар) деп
түсіндіреді.
Тура осындай мазмұндағы анықтаманы сәл кейінірек проф. Шеремет А. Д.
және басқа да авторлар берді .
Осы ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде
екендігі көрініп тұр. Дәл сондықтан, осы күнге дейін экономи-калық
әдебиеттерде осы мәселе бойынша көзкарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде, шығындар, шығыстар, жұмсалған кара-жат ұғымдары бірдей
деп тендестіріледі немесе ұқсас болып келеді және өндіріс шығындары, не
өндіріске жұмсалған шығын термин-дері қолданылады. Біздің пікірімізше,
шығын деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге
ие болып келетін сияқты. Басқару есебінде (БЕ) шығындар әр түрлі мақсаттар
үшін әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес. Шығын
факторы - бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар немесе
жағдайлар.
Сондықтан, мұндағы шығындардын ой өзегі, әр түрлі мақсаттағы шығындар
әр түрлі топтастырылуы мүмкін.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (әсіресе, кредиторлық қарыз) енеді. Бухгалтерлік есептің стандарттары
бойынша актив келешекте одан табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен
оқиғалар нәтижесі ретінде, субъект бақылайтын ресурстар тұрғысынан
карастырылады. Шығын-дар мен шығыстар ұғымдарын толық деңгейде ұқсас
деуге болмайды. Шығыстар — бұл ағымдағы есептік кезеңге жатқызылатын
шығындар баптары. Шығыстар ағымдағы кезең бойында табыс табу үшін
пайдаланылған ресурстарды көрсетеді.
Бухгалтерік есептің стандарттары бойынша Шығыстар есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстын азаюын,
сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің
пайда болуы мүмкін.
Енді біз шығындардың мәнін түсіну үшін, оны үш жақты қарастыру керек.
Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден,
шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген пайдаланылған ресурстардың санын
көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген бөлімшенің қызметі, өнімді
өндіруді, яғни олардың іске асырылу жайын салыстырады.
Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда едәуір кең және бір
мезгілде белгілі мақсаттарға ақшалай көріністе ресурстарды пайдалану
деңгейін көрсетеді.
Осыдан барып, есептің мақсаты, атқаратын қызметі және мазмұндарды
өзгерді. Осыдан шығындарды өздігінше есепте көрсету, оның соңғы өнім
болып табылады, ал ол мақсатқа жетудің құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде әр түрлі өздерін алып жүреді, ал
жекелеген тұрғысынан қарасақ, ол: Шығынның мұндай әрекетін көре тұра,
шетелдік әдебиеттерде, әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық
еңбектерінде шығындардың әрекетті деген терминді өте жиі қолданады.
Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы туралы айту қабылданғанмен,
бірақта шығындардың әрекеті термині, біздің пікірімізше, тек қарқынды
ғана емес, сондай-ақ осы немесе бақса шығыстардың мүмкін болатын
статистикалық жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрінеді. [1]
Одан басқа, бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Демек, бідің пікірімізше, шығындардың жіктемесі басқару мәселелерін
шешу үшін құрал ретінде, яғни шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын
анықтайтын процесіне қатысты. Дұрыс шешім қабылдау үшін оның қандай
шығындар мен олжаға жетелейтінін білуі керек. Релевантты шығындар деп тек
шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін, болашақ шығындарды еептеуге
болады.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша, түрлері бойынша, пайда болу
орындары мен апарылатын көздеріне қарай жіктеледі.
1) Құрамына қарай шығындар элементтік, кешендік болады. Бір
элементтік шығындар деп бір элементтен тұратын, материалдар, еңбек ақы,
амортизация және басқалары. Кешендік шығындар бірнеше элементтерден тұрады,
мысалы, құрамына материалдар, еңбек ақы және басқалары кіретін цех немесе
жалпы зауыттық шығындар.
2) Шығындар түрлері бойынша экономикалық элементтер
және калькуляциялау баптары бойынша топтастырылады.
Өнімдердің өзіндік құнына кіретін шығындардың элементтеріне мыналарды
жатқызуға болады:
-материалдық шығындар;
-еңбек ақы төлеу шығындары;
-әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
-негізгі қорлар амортизациясы;
-басқада шығындар.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өнімді өндіруге жұмсалған
нақты шығындарды, жалпы шығындар сомасындағы жеке элементтердің
арақатынасын көрсетеді. Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын есептеу үшін
өндірістік кәсіпорындар шығындарды калькуляциялау баптары бойынша
топтастырады. Шығындар номенклатурасын әрбір кәсіпорын өз спецификалық
ерекшеліктерін ескере отырып, өздері бекіте алады. Олардың жалпы тізімі
салалық өнімдер есебі мен өзіндік құнды калькуляциялау жөніндегі нұсқаулары
бойынша анықталған.
3) Пайда болу орнына қарай шығындар өндірістер, цехтар, бөлімшелер,
басқа да кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері бойынша, яғни жауапкершілік
орталықтары бойынша топтастырылады және есепке алынады.
4) Шығындарды апару объектілеріне байланысты, яғни өнімдер, жұмыстар,
қызметтер бойынша олардың өзіндік құнын анықтау мақсатында топтастыру. [2]
1-сурет.
Өндірістік шығындар құрамы, түрлері пайда болу, орындары,
апарылатын көздеріне қарай жіктелуі
Өнімдердің өзіндік құнын анықтаудың ең қарапайым тәсілі жалпы жиынтық
шығындар сомасын өндіріс көлеміне, яғни өнімдер санына бөлу. Бұл тәсілді
кәсіпорын тек бір ғана өнім түрін өндірген жағдайда пайдаланылады.
Күрделірек тәсіл - шығындар баптары бойынша калькуляциялау. Мұнда тура
шығындар өнімдерге тікелей апарылады, ал
жанама шығындар арнайы базалар мен бөлу коэффициенттері арқылы өнімдер
түрлері арасында бөлінеді.
Жоғарыда қарастырылған шығындардың топтастырылуы өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялау жүйесіндегі белгілі бір функцияларды сипаттайды, бірақ
шығындарды басқару есебіндегі міндеттерге толық жауап бермейді. Басқару
есебіндегі басты мақсат шығындарды топтастыру арқылы басшының дұрыс,
негізделген шешім қабылдауына жағдай жасау.
Экономикалық дамыған елдерде басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесі
бойынша шығындар есебін жүргізу бағыттары бойынша шығындарды топтастырудың
әртүрлі варианттары қарастырылады. Шығындар есебінің бағыты дегеніміз
өндірістік шығындардың жекелеген есебін қажет ететін қызмет саласы. Ішкі
ақпаратты пайдаланушылар зерттеу мәселелері бойынша ақпаратпен қамтамасыз
етуді қажет ететін есеп салаларын анықтайды.
Ең алдымен үш шығындар түрлері жөнінде ақпарат жиналады: материалдық
шығындар, еңбек ақы шығындары, үстеме шығындар. Жинақталған шығындар келесі
есеп бағыттары бойынша бөлінеді:
-өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және бағалау
мақсатында;
-басқару шешімдерін жоспарлау және шешім қабылдау мақсатында;
-бақылау және реттеу қызметтерін жүзеге асыру мақсатында.
Осы үш есеп бағыттары бойынша ендігі кезекте тікелей басқару мақсаты
бойынша шығындарды жіктейді.
Кәсіпорын қызметінің функциялары бойынша өндірістік шығындар жабдықтау-
дайындау шығындары болып, өндірістік, коммерциялық, өткізу, ұйымдастыру-
басқару шығындары ретінде жіктеледі.
Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндірістің технологиялық процесімен
тікелей байланысты, материалдар, еңбек ақы, отын және энергия және
басқалары. Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен және оған
қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады.
Өнімнің өзіндік құнына қосылуына қарай шығындар тікелей (тура) және
жанама болып бөлінеді. Тура шығындар нақты өнім түріне тікелей қатысты
болғандықтан сол өнімнің өзіндік құны құрамына кіреді. Жанама шығындар
өндірісті басқару және оған қызмет көрсетумен байланысты болғандықтан
өндірлген өнім түрлері арасында арнайы есептеулер арқылы бөлінеді.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болады. Тұрақты
шығындар өндіріс көлеміне қатысы жоқ, яғни өндіріс көлемі өзгергенде
тұрақты шығындар өзгермейді. Тұрақты шығындарға жалдық төлем ақы,
амортизация шығындары жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлеміне тәуелді
және оған тура пропорционалды өзгереді. Ал өнім бірлігіне келетін айнымалы
шығындар тұрақты сипатта болады. Бұларға материалдық, еңбек ақы, әлеуметтік
аударымдар және басқалары жатады. Шығындардың тұрақты және айнымалы болып
жіктелуі отандық есеп жүйесінде өндірістік және кезеңдік шығындар түрінде
көрінеді. [3]
Басқару шешімдерін қабылдау үшін
1-сызба
Басқару шешімдерін қабылдау үшін шығындар
Басқару шешімдерін қабылдау үшін басшы белгілі бір өнім түрін өндіру
тиімділігі жөнінде ақпараттармен дер кезінде қамтамасыз етілуі қажет.
Осыған қатысты шығындар альтернативті, дифференциалды, қайтарусыз,
инкрементті, маржиналды, релевантты болып бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының шектеулі болуы оның мүмкіндіктерін де шектейді.
Әрбір ресурстар бірлігі оны пайдаланудың тиімділігі арқылы сипатталады.
Белгілі бір ресурстар мөлшеріне сәйкес келетін өндіріс көлемі болады. Бір
өнім пайдасы үшін екіншісінен бас тартумен байланысты шығындар
альтернативті шығындар деп аталады. Альтернативті шығындар ресурстар
шектелген жағдайда ғана орын алады, ресурстар шексіз болған жағдайда
альтернативті шығындар нөлге тең болады.
Дифференциалды шығындар екі баламалы шешімдерді қарастыру барысында
шығындардың айырма мөлшері. Мұндай шығындарды қосымша немесе өсімше
шығындар деп те атайды.
Қайтарусыз шығындар - бұрын қабылданған шешімдер бойынша өткен
кезеңдерде орын алған шығындар. Олар болашақ шығындарға әсер етпейді.
Мысалға, материалдар мен жабдықтардың сатып алу кезіндегі бастапқы құны.
Инкрементті шығындар қосымша шығындар болып табылады, яғни қосымша
өнімдер партиясын өндірумен байланысты пайда болады. Қандай да бір шешімдер
нәтижесінде тұрақты шығындардың көбеюі инкрементті шығындар болып табылады.
Маржиналды шығындар қосымша өнім бірлігін өндірумен байланысты
шығындар. Маржиналды шығындардың инкрементті шығындардан өзгешелігі олар
өнім бірлігіне қатысты есептеледі.
Релевантты (мәнді, маңызды) шығындар дегеніміз қарастырылып отырған
басқару шешімдеріне қатысты шығындар. Өткен кезеңдер шығындары релевантты
бола алмайды, себебі оларды өзгерту мүмкін емес.
Реттеу және бақылау дәрежесіне байланысты реттелетін және
реттелмейтін; тиімді және тиімсіз; бақыланатын және бақыланбайтын болып
бөлінеді.
Толық реттелетін шығындар өндіріс және бөлініс сфераларында пайда
болады. Бұл жауапкершілік орталықтарында тіркелген, мөлшері, деңгейі
менеджердің реттеуіне байланысты анықталатын шығындар.
Тиімді шығындар жұмсалған шығындар нәтижесінде өндіріліп шығарылған
өнімдерді сату нәтижесінде табыс алынатын өнімділігі бар шығындар.
Бақыланатын шығындар дегеніміз басқару субъектілері тарапынан бақылау
мүмкін болатын шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша шығындарды бақылау жүйесі
тиімді қызмет атқаруы үшін алдымен шығындар қалыптасатын жауапкершілік
орталықтарын анықтап, шығындарды жіктеп, одан кейін шығындарды басқару
есебінің жүйесін пайдалану қажет. [4]
1.2 Нормативті және нақты шығындардың мәні, құрылу тәртібі
Шығындардың пайда болу уақыты мен өнімнің өзіндік құнына жатқызылуына
қарай жіктелуі өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялауда
маңызы зор. Бұл белгісі бойынша шығындар ағымдағы, алдағы есепті кезең
шығындары, болашақта болуы мүмкін шығындар болып бөлінеді. Ағымдағы
шығындар есепті кезеңде орын алған өндірістік шығындардан құралады, ал
алдағы есепті кезең шығындарына есепті кезеңде орын алған, бірақ
алдымыздағы есепті кезеңге тиісті шығындар сомасын көрсетеді, болашақта
болуы мүмкін шығындарға есепті кезеңде әлі болмаған, бірақ өнімнің өзіндік
құнын дұрыс анықтау мақсатында жоспарлы мөлшерде жалпы шығындарға қосылатын
шығындар. Мысалға, жұмысшылардың кезекті еңбек демалысына ақы төлеумен
байланысты, бір реттік төлемдер түріндегі шығындар. Ал экономикалық
шығындарға біз жалпы, барлық шығындарды жатқызамыз, оның ішінде фирманың өз
меншігіндегі сатып алынбайтын өндіріс факторларын пайдаланғандағы айқынсыз
шығындар да бар. Бұл факторларға меншік иесінің еңбегін, жерді, капиталды
– барлық нарық құны бар және оларды балама қолданғанда төлем алуға болатын
фаторларды жатқызамыз. Сонымен, экономикалық шығындарға біз фирманың өз
ресурстарын қолданғандағы табысы да кіреді.
Бухгалтерлік шығындарға өндірістің есеп беру кезеңіндегі нақты
шығындары жатады және олар шығарылатын өнімнің өзіндік құнының құрамына
кіреді. Оған мыналар жатады: шикізат пен материалдар құны, жұмысшылар мен
қызметкерлердің жалақысы, амортизациялық өтемдер, жал төлемі, салықтар.[5]
Норматив (лат. normatіo – ретке келтіру) – жұмыс уақытының‚
материалдық және қаржы ресурстарының салыстырмалы түрде пайдаланылу
дәрежесін сипаттайтын есептік көрсеткіш. Норматив - өлшеуіштің шектік
жіберілетін мәні. Нормаларды есептеу үшін дербес шама ретінде қолданылады.
Норматив норманың құрамдас бөлігі‚ өз кезегінде норма норматив ретінде және
керісінше норматив норма ретінде қолданылады. Мынадай негізгі түрлерге
бөлінеді: еңбек шығынының нормативі – уақыт пен өндірім‚ қызмет көрсету
және қызметкерлер санының нормасы; еңбек заты шығынының нормативі – шикізат
пен материалдар‚ отын мен энергия‚ қалдықтар‚ т.б. шығынының нормасы. Ол
көбінесе өнім мөлшерінің бірлігіне‚ 100 км жүріске‚ т.б. шаққандағы
жұмсалған шикізаттың‚ материалдардың‚ энергияның меншікті шығынына қатысты.
Айталық‚ ВАЗ-2101 үшін 100 км жүріске жұмсалған бензин шығынының нормативі
10‚0 л‚ бірақ қала режимі жағдайында бензинді есептен шығару нормасы 10%-ға
көбейтіледі және оны субъект ресімдейді. Нормативтік материалдар барлық
түрлерге ортақ белгілер бойынша сыныпталады. Қолданылу кезеңіне қарай –
ағымдағы‚ жылдық және келешектегі норматив; қолданылу ауқымына қарай –
цехтық‚ зауыттық‚ салалық және сала аралық норматив; біріктірілу дәрежесіне
қарай – бөлшектік‚ тораптық‚ топтық‚ кешенді норматив; әзірленуі әдістеріне
қарай – есептік-талдамалы (техникалық жағынан негізделген)‚ тәжірибелік‚
тәжірибелік-статистикалық норматив болып бөлінеді. Өзіндік құнды құрайтын
барлық шығындарды не мемлекет, не субъект нормалайды және салық салу
мақсатында салық алынатын табысты есептеу кезінде белгіленген нормалар
шегінде шегеріледі.
Өндіріс шығындар есебінің нормативтік тәсілінің мақсаты-материалдардың,
еңбек және қаржылық шығындарды тиімсіз шығындалуының уақытында ескерту.
Өндірістік шығындар нормасы – өндірісті басқарудың негізгі құралы. Ол
мекеме дамуының техникалық және ұйымдық деңгейін көрсетеді және мекеме
экономикасы мен қызметтің қорытынды нәтижеде әсер етеді. Қызмет ету
ұзақтығы мен есеп уақытына байланысты норма ағымдық және жоспарлы юолып
бөлінеді.
Ағымдық немесе нақты уақытта қызмет ететін нормада: жұмыстың ауысымдық
жоспарын құру, жұмыс орындарында материалдарды жіберу, жұмысты орындағаны
үшін жұмысшыларға еңбекақы төлеу. Осы негізде әрбір деталь, бұйым, тетіктер
бойынша ай сайын нормативтік калькуляция құралып оырады.
Жоспарлы норма квартал немесе жыл бойынша қаралады, не жоспарланған
кезең нормасы негізінде ұйымдық-техникалық шараларды енгізу тиімділігі
есебінде есепке алынады. Нақты өндіріс шығындарды бекітілген ағымдық
нормативпен салыстырғанда мекеменің шаруашылық қызметіне талдау
жүргізіледі, ішкі өндірістік резервтер анықталады, олардың қолдану жолдары
қаралады. Алдағы есептік кезеңде шығындардың жаңа нормативі сақталады.
Осыған байланысты өнім бірлігі шығындардың ағымдық нормасының өзгеріс
есебін ұйымдастыру қажеттігі туындайды. Олар жаңа технологияларды
енгізгенде, ұйымдық-техникалық шаралар, ұсыныстар қабылдағанда бұйым, тетік
детальдың сапасын жоғарылатқанда өзгеруі мүмкін.
Норма өзгерісін дұрыс және уақытында есепке алу мекеме басшысына ұймдық
технологиялық шаралардың жоспарының орындалуын бақылау, еңбек өнімділігін
жоғарлату, сонымен қоса есеп шығындарды жоғарылату негізінде өзгеріс болған
жағдайда кемшіліктерді орнату және шешуге мүмкіндік береді.
Норма өзгерісі былай жүргізіледі:
• Технологиялық бөлім-материалдар шығындары бойынша
• Жоспарлау бөлімі-материалдық ресурстар бағасының өзгерісі
• Еңбек және еңбекақы бөлімі-уақыт нормасы, қызмет көрсету, шығару қайта
бағалау өзгерісі бойынша
• Құрастыру бөлімі-деталь, тетік және жартылай фабрикаттарды қолдану
өзгерісі. [6]
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен
қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау
мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс.
Басқаша айтсақ, ұйымдық құрылымда негізгі нормамен нормативті
қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтерден ауытқуы талдауды, іс
жүзіндегі норманы түзеу мен енімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар
әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік құнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы
бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы
қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға
нақты пайда әкеле алмайды. Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты
өзіндік құнын анықтау мен көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі -
шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы
көрсетеді.
Өндірістік кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есепке алу және
калькуляциялауды әртүрлі әдістер арқылы ұйымдастыруға болады. Барлық
әдістер жиынтығы бірнеше белгілері бойынша жіктеледі: шығындарды бақылаудың
оперативтілігіне қарай; өндіріс процесіне қатысына қарай; өнімнің өзіндік
құнына қосу толықтығына қарай.
1) шығындарды бақылау оперативтілігі бойынша нақты, нормативті және
жоспарлы өзіндік құн бойынша есеп жүргізу болып бөлінеді. Нақты өзіндік құн
бойынша есеп жүргізудің өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Артықшылығы
есеп жүргізудің қарапайымдылығы болса, кемшіліктері: пайдаланылған
ресурстар саны мен олардың бағасын бақылау нормативтерінің болмауы;
ауытқулардың орнын, жауаптылардың, себептерін анықтаудың мүмкін еместігі;
өндіріс процесі кезінде шығындарды есептеу мүмкін еместігі.
Нормативті өзіндік құн бойынша есеп жүргізу барысында шығындардың
қандай болғанын ғана емес қандай болуы қажет екенін анықтауға болады. Бұл
әдістің негізгі артықшылығы:
■бюджет құрастыру арқылы шығындарды бақылаудың мүмкіндігі;
■нақты шығындарды нормативті мөлшермен салыстыру мүмкіндігі;
■ауытқулардың орнын, жауаптыларды, ауытқу себептерін анықтаудың мүмкіндігі;
■өндіріс процесі барысында оперативті шараны іске асыру мүмкіндігі.
Бұл әдістің кемшілігі ретінде есептеу жөнінде көп еңбек етуді қажет
етеді, шығындар нормасы жөнінде де, олардан ауытқулар бойынша да есеп
жүргізудің қажеттілігін атауға болады.
Жоспарлы өзіндік құн есебін жүргізу барысында есепті кезең соңында
калькуляциялық баптар бойынша жоспар жасайды. Жоспарлы норма ретінде
стандарттар пайдаланылуы мүмкін. Стандарттар идеалды және болжамды болып
бөлінеді. Идеалды стандарттар кәсіпорында тиімді жұмыс жағдайында
шығындардың қандай болуы керектігін көрсетеді. Бұл кәсіпорынның шығындарды
басқару саясатының негізгі мақсаты. Болжамды стандарттар кәсіпорынның нақты
жұмыс жағдайында (қолданылатын ресурстар сапасы, ауытқу пайызы, т.б.)
анықталады. Мұндай стандарттар кәсіпорынның болашақ шығындарын бағалауға
мүмкіндік бергенімен, оларды кемітуге ынталандырмайды. Жоспарлы өзіндік құн
бойынша есеп жүргізу әдісінің өзіндік ерекшеліктері бар:
- жоспарлы көрсеткіштердің өте терең негізділігін қамтамасыз етеді;
- болжамдардың нақтылығын жоғарылатуды қамтамасыз етеді;
- бақылау тиімділігін өсіреді.
2) өндіріс процесіне қатысына байланысты тапсырыстар және процестер
бойынша өнімдердің (жұмыстар, қызметтердің) өзіндік құнын анықтау әдістері
пайдаланылады.
1.3 Басқару есебінің әдістемелік нормативтік реттелуі
Бухгалтерлік есептің методологиялық негіздері ұйымдастыру мен жүргізу
тәртіп нормативті (ереже белгілейтін) құжаттар жүйесімен реттеледі.
Қазақстан Республикасында негізінен басқару есебінің реттелетін заңы жоқ.
Сондықтан басқару есебі бухгалтерлік есеппен қаржылық есеп туралы
Қазақстан Республикасының 2007 ж 28 ақпанындағы (01.02.12 өзгерістер мен
толықтырулармен) N 234 Заңы бойынша реттеледі.
Мазмұны
Осы Заң Қазақстан Республикасында бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есептiлiк жүйесiн реттейдi, бухгалтерлiк есептi жүргiзу мен қаржылық
есептiлiктi жасаудың принциптерiн, негiзгi сапалық сипаттамалары мен
ережелерiн белгiлейдi.
Осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар
Осы Заңның мақсаттары үшiн мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:
1) аккредиттеу - уәкiлеттi органның бухгалтерлердiң кәсiби ұйымдарының
және осы Заңда көзделген, уәкiлеттi орган белгiлеген нысан бойынша
куәлiкпен расталған, бухгалтерлердi кәсiби сертификаттау жөнiндегi
ұйымдардың құқықтылығын тануы;
2) бастапқы eceпкe алу құжаттары (бұдан әрi - бастапқы құжаттар) -
бухгалтерлiк есеп жүргiзуге негiз болатын, операцияның немесе оқиғаның
жасалу фактiсiнiң және оны жасауға берiлген құқықтың қағаз және электрондық
жеткiзгiштегi құжаттық растамасы;
3) бухгалтерлердi кәсiби сертификаттау жөнiндегi аккредиттелген ұйым
(бұдан әрi - сертификаттау жөнiндегi ұйым) - кәсiби бухгалтерлерге
кандидаттарды сертификаттауды жүзеге асыратын, уәкiлеттi орган белгiлеген
тәртiппен аккредиттелген заңды тұлға;
4) бухгалтерлердiң аккредиттелген кәсiби ұйымы (бұдан әрi - кәсiби
ұйым) - бухгалтерлер мен бухгалтерлiк ұйымдардың бiрлестiгi болып табылатын
коммерциялық емес ұйым;
5) бухгалтерлiк есепке алу тiркелiмдерi - бухгалтерлiк есеп пен
қаржылық есептiлiк жүйесiнде көрсету үшiн есепке алуға қабылданған бастапқы
құжаттардағы ақпаратты қорытуға, жүйелеуге және жинақтауға арналған
нысандар;
6) бухгалтерлiк ұйым - бухгалтерлiк есеп саласында қызмет көрсететiн,
кәсiби ұйымның мүшесi болып табылатын ұйым;
7) жария мүдделi ұйымдар - қаржы ұйымдары, акционерлiк қоғамдар
(коммерциялық еместерiн қоспағанда), жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (кең
таралған пайдалы қазбаларды өндiретiн ұйымдардан басқа) және жарғылық
капиталында мемлекеттiң қатысу үлесi бар ұйымдар, сондай-ақ шаруашылық
жүргiзу құқығына негiзделген мемлекеттiк кәсiпорындар;
8) кәсiби бухгалтер - кәсiби бухгалтер сертификаты бар жеке тұлға;
9) кәсiби бухгалтер сертификаты (бұдан әрi - сертификат) -
сертификаттау жөнiндегi ұйым берген, бухгалтердiң кәсiби бiлiктiлiгiн
куәландыратын құжат;
10) қаржылық есептiлiк депозитарийi (бұдан әрi - депозитарий) -
қаржылық есептiлiктiң ұйымдар жыл сайын өткiзiп отыратын, пайдаланушылар
үшiн ашық қолжетiмдi электрондық деректер базасы;
11) қаржылық есептiлiк стандарты - бухгалтерлiк есеп жүргiзу және
қаржылық есептiлiк жасау принциптерi мен әдiстерiн белгiлейтiн құжат;
12) қаржылық есептiлiктiң ұлттық стандарттары (бұдан әрi - ұлттық
стандарттар) - қаржылық есептiлiктiң уәкiлеттi орган бекiткен стандарттары;
13) қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары (бұдан әрi -
халықаралық стандарттар) - Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары
комитетiнiң Қоры бекiткен қаржылық есептiлiк стандарттары;
14) уәкiлеттi орган - бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
саласындағы қызметтi реттеудi жүзеге асыратын орталық мемлекеттiк орган.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасы
1. Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi
және осы Заң мен
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен
тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы
Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленсе, онда халықаралық шарттың ережелерi
қолданылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң мақсаты
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң мақсаты мүдделi тұлғаларды
дара кәсiпкерлер мен ұйымдардың қаржылық жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi
және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы толық және дұрыс ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң принциптерi мен негiзгi
сапалық сипаттамалары
1. Есептеу мен үздiксiздiк бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң және
қаржылық есептiлiктi жасаудың принциптерi болып табылады.
2.Түсiнiктiлiк, орындылық, сенiмдiлiк және салыстырмалылық қаржылық
есептiлiктiң негiзгi сапалық сипаттамалары болып табылады.
Бухгалтерлiк есептi ұйымдастыру
1. Басшылық немесе дара кәсiпкер:
1) есеп саясатын келiседi және (немесе) бекiтедi;
2) бухгалтерлiк есептi ұйымдастыруды қамтамасыз етедi.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
тәртiппен және ұйымның жарғысымен (ережесiмен) бекiтiледi.
2. Басшылық немесе дара кәсiпкер есеп жұмысының көлемiне қарай:
1) бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлiмше ретiнде бухгалтерлiк
қызмет құруды;
2) штатқа бас бухгалтер лауазымын енгiзудi;
3) бухгалтерлiк есептi жүргiзудi және қаржылық есептiлiктi жасауды
шарт негiзiнде бухгалтерлiк немесе аудиторлық ұйымға немесе кәсiби
бухгалтерге берудi;
4) бухгалтерлiк есептi жеке жүргiзудi жүзеге асыра алады.
Жария мүдделi ұйымдарға осы тармақтың 3) және 4) тармақшаларының күшi
қолданылмайды.
Халықаралық бухгалтерлер федерациясының толық мүшесi болып табылатын
ұйым - шетел институтының мүшесi бухгалтерлiк ұйымға теңестiрiледi.
Қаржылық есептiлiк элементтерi
1. Активтер, мiндеттемелер және капитал қаржы жағдайын бағалаумен
байланысты қаржылық есептiлiк элементтерi болып табылады.
Активтер - дара кәсiпкер немесе ұйым өткен оқиғалар нәтижесiнде
бақылап отырған, болашақта экономикалық пайда алу күтiлетiн ресурстар.
Мiндеттеме - дара кәсiпкердiң немесе ұйымның өткен оқиғалардан
туындайтын мойнында тұрған мiндетi, оны реттеу экономикалық пайданы
қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады.
Капитал - дара кәсiпкердiң немесе ұйымның активтерiндегi барлық
мiндеттемелер шегерiлiп тасталғаннан кейiнгi үлес.
2. Кiрiстер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет
нәтижелерiнiң өлшемiмен тiкелей байланысты элементтер болып табылады.
Кiрiстер - есептi кезең iшiнде активтердiң түсiмi немесе өсiмi немесе
мiндеттемелердiң азаюы нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы, олар
капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты ұлғаюдан өзгеше
капиталдың ұлғаюына әкеп соғады.
Шығыстар - есептi кезең iшiнде активтердiң қолдан кетуi немесе азаюы
немесе мiндеттемелердiң пайда болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы,
олар капиталға қатысушы тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше
капиталдың азаюына әкеп соғады.
Қаржылық есептiлiк
1. Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық
жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы
ақпаратты бiлдiредi.
2. Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн қоспағанда, қаржылық
есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
Қаржылық есептiлiктi жасау тәртiбi және оған қойылатын қосымша
талаптар халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына
сәйкес белгiленедi.
3. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiк көлемiн, оны жасау
нысандары мен тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
4. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас бухгалтерi, дара
кәсiпкер қол қояды.
Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер
жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне ұйымның басшылығы, сондай-ақ
бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары
Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық есептiлiктiң халықаралық
стандарттары комитетi Қорының оларды ресми аударуға және (немесе) Қазақстан
Республикасында жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым мемлекеттiк тiлде
немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге
асырады.
Осылайша бүгінде Қазақстан Республикасында бухгалтерлік басқару есебі
дамуына кейбір кедергілер кездесіп отырған жоқ. Бірақ жинақталған
тәжірибемен дәстүрді ескере отырып, оның кәсіпорында қалыптасуымен дамуында
обьективті алғышарттар түсіп-жетілді. [7].
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының 1998 ж. 22 сәуірдегі № 220-
I Заңы (2011.25.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік ұғымы
1. Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлестерге бөлінген серіктестік
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады; жауапкершілігі шектеулі
серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты зияндарға өздерінің қосқан салымдарының
құны шегінде тәуекел етеді. Бұл ережеден ерекше жағдайлар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және осы Заңда көзделуі мүмкін.
Егер серіктестіктің құрылтай құжаттарында оның белгілі бір мерзімге
немесе нақты бір мақсатқа қол жеткізу үшін құрылатыны көзделмесе,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік белгіленбеген мерзімге құрылған болып
есептеледі.
2. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады.
3. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша
өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Серіктестік өз қатысушыларының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
4. Серіктестіктің жарғылық капиталға салымдарын толық енгізбеген
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша әрбір қатысушының салым енгізбеген
бөлігінің құны шегінде ортақ жауапты болады
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің фирмалық атауы
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің серіктестік атауын, сондайақ
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деген сөздерді немесе ЖШС деген
аббревиатураны қамтуға тиіс фирмалық атауы болады. Қосымша жауапкершілігі
бар серіктестіктің фирмалық атауында тиісінше қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік деген сөздер немесе ҚЖС деген аббревиатура болуға тиіс.
Серіктестік осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуге жатады.
Серіктестіктің фирмалық атаудың қысқарған нысанын және оның шет
тілдердегі баламаларын пайдалануға да құқығы бар.
2. Шетелдің қатысуымен құрылатын жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
фирмалық атауында оның құрылтайшыларының қай мемлекеттікі екені қосып
көрсетілуі мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің орналасқан жері мен мекен-жайы
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің орналасқан жері деп оның
тұрақты жұмыс істейтін органының орналасқан жері танылады.
2. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің орналасқан жерін
ауыстырған жағдайда серіктестік заңды тұлғалардың мемлекеттік тізіліміне
қажетті өзгерістер енгізу үшін бұл жөнінде оның мемлекеттік тіркелуін
жүзеге асырған органға және серіктестіктің жаңадан орналасқан жері бойынша
заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркелуін жүзеге асырушы органға хабарлауға
міндетті
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың құқықтары
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар:
1) осы Заңда және серіктестік жарғысында көзделген тәртіппен серіктестік
істерін басқаруға қатысуға;
2) серіктестік жарғысында көзделген тәртіппен серіктестіктің қызметі
туралы ақпарат алуға, оның бухгалтерлік және өзге де құжаттамасымен
танысуға;
3) серіктестік қызметінен осы Заңға, серіктестіктің құрылтай құжаттарына
және оның жалпы жиналысының шешімдеріне сәйкес табыс алуға;
4) серіктестік таратылған жағдайда кредит берушілермен есеп айырысқаннан
кейін қалған мүліктің бір бөлігінің құнын немесе серіктестіктің барлық
қатысушыларының келісімі бойынша осы мүліктің бір бөлігін заттай алуға;
5) осы Заңда көзделген тәртіппен өз үлесін бөліп алу арқылы
серіктестікке қатысуын тоқтатуға;
6) осы Заңда және (немесе) серіктестіктің жарғысында көзделген олардың
құқықтарын бұзған серіктестік органдарының шешімдеріне сот тәртібімен дау
айтуға құқылы.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың міндеттері
1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар:
1) құрылтай шартының талаптарын орындауға;
2) құрылтай құжаттарында көзделген тәртіпте, мөлшерде және мерзімде
серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар салуға;
3) серіктестік коммерциялық құпия деп жариялаған мәліметтерді жария
етпеуге; [8].
2.Атырау ет ЖШС-нің нормативті және нақты шығындарының
ұйымдастырылуы
2.1Атырау ет ЖШС-нің даму тарихы, есеп саясаты
Атырау ет ЖШС -Атырау қаласындағы ет өңдеуге, шұж ық түрлерін, ет
консервілерін, құс етін даярлауға, дәрі-дәрмектік заттар әзірлеп, сүйектен
ұнтақ жем өндіруге, сондай-ақ, ішек-қарын тазалап, сорпа-сулық дәмқатық
шығаруға, тері тұздауға мамандандырылған кәсіпорын. Комбинат 1938 ж. іске
қосылған. 1991 ж. Тұлпар акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. 1994 ж.
Құлан акционерлік қоғамы деп аталды. 1997 ж. кәсіпорыннан
Құланавтобаза, Энергия, Нұр әлем, Атырау ет жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі бөлініп шықты. Кәсіпорын бірнеше рет қайта жабдықталып
кеңейтілді. Барлық жұмыс процесі механикаландырылған.
Кәсіпорынның қаржы жұмысының негізгі бөлімдері мыналар:
1. Қаржылық жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспардың баланстық
жоспары, кіріс пен шығыс жоспары ақша қозғалысы жоспары сияқты құжаттары
жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырысу. Бұл жерде жабдықтаушылармен
келісім шарт жасалып, олармен есеп айырысуды жүргізу барысындағы қажетті
құжаттар толтырылады.
3. Қаржы органдарымен есептесу. Бұл жерде бюджеттен есеп айырысу
бойынша, сақтандыру операциялары бойынша мәмілемелер жүргізіліп, құжаттар
толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатын пайдалану
тиімділігі мен айналымдылығын үдетуді көтеру бойынша шаралар жасақталып
жүргізіледі.
5. Кассалық операциялар. Кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына оның қаржылық жағдайына байланысты болады.
Кәсіпорынның таңдаған бухгалтерлік есептегі шаруашылық іс- әрекетінің
ағымдағы топтастырылуы мен жалпылама қызметін жүргізу кәсіпорынның есеп
саласында көрнуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру - бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі
бір тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың тәртібін белгілеу.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің жалпы ұстамдарын кәсіпорынның есеп
саясатында іске асырған кезде мыналарды есепке алады:
- кәсіпорынның мүліктік жағдайы;
- кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі;
- есеп саясатын жүргізген кезде шаруашылық операциясын көрсетудің
қабылданған әдісінің мүлік бағасының және міндеттемелердің есепті жыл
ішінде өзгермеуі.
Есеп саясатының басты тапсырмасы – шаруашылық қызметін жоғары деңгейін
көрсету, бұл әрекетті тиімді реттеу мақсаты үшін шаруашылық жөніндегі толық
объективті ақпартты қалыптастыру.
“Алматы ет ” ЖШС-нің қаржылық қызметінің алдындағы тұрған басты
тапсырмалары болып төмендегілер табылады:
- кірісті өсірумен рентабельділікті көтерудің жолдарын іздестіру;
- кәсіпорын органдарымен кредиторлардың алдындағы міндеттемелерді
толық және уақытында орындау.
- қаржыландыру, несиелендіру мақсатында алынған қаражаттарды
мақсатты пайдалану.
- айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
Басқарушылық есептің принципиалды ерекшелігі шығындар мен табыстарды
тек жалпы шұжық шығаратын кәсіпорындар бойынша ғана емес, сонымен қатар
оларды ұйым ішінде қалыптастыру орындары және жауапкершілік орталықтары
бойынша анықтау болып табылады. Ол өз алдына менеджерлердің жауапкершлігін
арттырып, өнімнің тиімділігіне әсерін тигізеді.
Шұжық өнімдерін шығаратын кәсіпорындарда шығын орталықтары басқа
жауапкершілік орталықтарына кіруі немесе оқшау әрекет етуі мүмкін.
Сонымен бірге, біз шығындар орталығының негізгі екі типін бөліп,
көрсетуді ұсынып отырмыз:
- нормативті шығындар орталығы;
- басқарушылық шығындар орталығы.
Нормативті шығындар орталығы – басшысы өнім бірлігіне жұмсалатын
шығындардың жоспарлы деңгейінен артып кетпеуін қамтамасыз ететін бөлімше.
Шұжық өнімдерін шығаратын кәсіпорындарда осындай орталықтар ретінде
өндірістік цехтар, шикізаттар мен материалдарды сатып алу бөлімшесі
қарастырылады.
Басқарушылық шығындар орталығы – басшысы шығындар жиынтығының жоспарлы
деңгейінің сақталуына жауап беретін бөлімше. Біздің жағдайда, бұл – бақылау
мен басқару қызметтің іске асыратын әкімшілік-басқарушылық қызметкерлері
және бухгалтерия болып табылады.
Шұжық өнімдерін шығаратын кәсіпорындардағы жабдықтау процесі өнімді
дайындауға қажет еңбек заттарымен кәсіпорынды қамтамасыз ететін операциялар
жиынтығын көрсетеді. Жабдықтауды ұйымдастыру арқылы белгілі бір сапалы
материалдық ресурстармен өндірісті уақытылы қамтамасыз етудің нәтижесінде
дайын өнімнің сапасына, кәсіпорынның барлық ұжымы қызметінің тиімділігіне
жағымды әсер етуге болады.
Шұжық кәсіпорындарының жабдықтау-дайындау қызметінің негізгі міндеті
бұл - өнімді дайындауға барлық қажетті құралдарымен қамтамасыз ететін
операциялар жиынтығы. Дайын өнімнің сапасы мен жалпы кәсіпорынның
қызметінің тиімділігі жабдықтаушы ұйымдардан өндіріске материалдық
ресурстардың белгілі бір көлемде сапалы, уақытылы түсуіне тәуелді болады.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде біз шұжық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz