ҚР мемлекеті мен кұкық негіздері
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
15. 1 Мемлекеттік қаржылар және қаржылық құқық
Қаржылық құқық егемен мемлекеттің өз мұқтаждықтары мен мүдделеріне
қажетті қаржыларын қалыптастыруға, яғни қаржылық қызметін ойдағыдай жүзеге
асыруға көмегін әрі ұйымдастырушы - реттеуші ықпалын тигізетін әлеуетті
құрал болып табылады. Мемлекет пен мемлекеттік қаржы-лар және қаржылық
құқық әрдайым өзара тығыз байланыста болады, сондай-ақ олар бір-бірінсіз
көрініс таба алмайды. Мемлекеттік қаржылар нарықтық қатынастарға шешуші
қадам жасаған егемен еліміздің болмысының және өркениетгі мемлекеттер
қатарлы дамуының материалдық негізі болып сана-лады.
Сонымен қатар, қазіргі кезде мемлекеттік қаржылардың қоғам
мұқтаждықтарын және мемлекеттің өзіне тән әралуан қызметтерін қаржыландыру,
экономикалық қатынастарды түрлеңдіру, қаржы жүйесін рыноктық жағдайларға
сай келтіру және инвестициялық белсенділікті ынталандыру, сондай-ақ
әлеуметтік мәселелерді шешу және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету
барысында атқаратын рөлі мен маңызы күн санап күшейе түсуде.
Бүгінде, мемлекеттік қаржылар нарықтық экономика саясатын айтарлықтай
жүргізуге себін тигізетін, ал қаржылық құқық әлеуметтік-экономикалық даму
аясына күшті ықпал ететін негізгі қуатты құрал ретінде баршаға мәлім болып
отыр. Негізінде, мемлекеттік қаржылар бөлу және қайта бөлу процестері
шегінде туыңдайтын, сондай-ақ тұрақты субъектісі мемлекет болып табылатын
экономикалық (ақшалай) қатынастардың жиынтығынан тұрады.
Мемлекеттік қаржылардьң материалдық негізін ақша нысанындағы құнның
біржақты қозғалысын білдіретін және ақшалай төлемдер мен есеп айырысуға
байланысты айналысты көрсететін экономикалық процестер құрайды.
Мемлекеттік қаржылар экономикалық жөне материалдық тұрғыдан
қарастырылады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік қаржылар деп мемлекеттің
және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының өз функцияларын атқаруға
қажетті ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру, бөлу жөне пайдалануды
ұйымдастыру жөніндегі экономикалық қатынастардың жиынтығын айтамыз.
Ал материалдық мағынасында, мемлекеттік қаржылар қоғамның және
мемлекеттің тиісті мүдделерін қамтамасыз етуге қажетті, әрдайым мемлекет
меншігінде болатын орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қаражаттары қорларының жиынтығын көрсетеді.
Мемлекеттік қаржыларға тән функциялар қаржыларға тән қызмет ауқымы,
сондай-ақ олардың мән-жайының айрықша тәсілдері арқылы көрініс табады.
Қаржылардың функцияларына: ақшалай қаражаттарды жұмылдыру, ақшалай
ресурстарды бөлу және кайта бөлу, бақылау - есептеу функциялары жатады.
Мемлекеттегі қаржылық ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдаланылуды
ұйымдастыру тек мемлекеттің қаржы жүйесінің ауқымында ғана жүзеге
асырылады.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің экономикалық негізін мемлекеттік қаржылық
қатынастар, ал нормативтік-құкықтық базасын қаржылық заңдар құрайды.
Мемлекеттің қаржы жүйесі өзінің құрылымдық ерекшелігіне, маңызына және
басқа да мән-жайларына байланысты материалдық, экономикалық және
ұйымдастыру тұрғысынан қарастырылады.
Материалдық мағынасында, қаржы жүйесі құқықтық негіздері мен
экономикалық мәні айқындалған ақшалай қорлардың жиынтығы ретінде көрініс
табады.
Экономикалық мағынасында, қаржы жүйесі әрқайсысы өзіне тән белгілі бір
ақшалай қорды білдіретін қаржылык-эконоимкалық институттардың жиынтығынан
тұрады.
Ұйымдастырылу мағынасында, қаржы жүйесі мемлекеттің органдары мен
қаржылық мекемелерінің жиынтығын көрсетеді.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің қазіргі кезде атқаратын қызметі
мемлекетгік және жекеменшік қаржылардың аясындағы мүдделердің біршама болса
да теңдестірілуін қамтамасыз етуге бағытталған. Мемлекеттің қаржы
жүйесіндегі әр түрлі қаржылардың функциялары тек мемлекеттің қаржылық
қызметінің басымды бағыттарында жүзеге асырылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі деп, мемлекеттің біртұтас өзінің немесе
оның уәкілетті органдарының қоғам мүдделері мен мұқтаждықтарын қамтамасыз
етуге және өздеріне тән функцияларын атқаруға қажетті ақшалай қорларын
қалыптастыру, бөлу, сондай-ақ пайдаланылуын ұйым-дастыру жөніндегі іс-
қимылдары мен қызметтерін айтамыз.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің басты мақсатына қоғамның әлеуметтік-
экономикальгқ инфрақұрылымдарының ойдағыдай қызмет атқарулары үшін қолайлы
жағдай жасау жатады.
Ал мемлекеттің қаржылық қызметінің негізгі міндеттері қоғамның ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның тиісінше қызмет атқаруын қамтамасыз ету;
өзінің болмысының материалдық негізі және өзіне тән қызметтері мен
міндеттерін жүзеге асырудың қаражат көзі қаржыларды қалыптастыру; қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарын қажетті көлемде ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің мына: бюджеттік қызмет; валюталық —
қаржылық қызмет; қаржылық — банктік қызмет; кредиттік қызмет, қаржылық —
сақтандыру қызметі; қаржылық - шаруашылық қызметі; салықтық қызмет;
мемлекеттік қаржылық бақылау сияқты түрлері болады.
Мемлекеттік қаржылық қызметінің басымды бағыттары: мемлекеттің ақшалай
қорларын қалыптастыру; мемлекеттің қаржылық ресурстарын бөлу; мемлекеттің
қаржылық ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру; мемлекеттің қаржылық
ресурстарын бөлу және пайдалану барысында мемлекеттік қаржылық бақылауды
жүзеге асыру; мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындағы уәкілетті
органдардың жүйесін айқындау және олардьщ тиісті құзыреттерін белгілеу;
қаржылық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу; айналымға
ақшалар және бағалы қағаздар шығару (әмиссиялау); қаржылық жоспарлауды
жүзеге асыру болып саналады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі мына келесідей: ақшалай қорларды
қалыптастыру; ақшалай қорларды бөлу; ақшалай қорлардың пайдаланылуын
ұйымдастыру сияқты негізгі үш әдістің көмегімен жүзеге асырылады.
Ақшалай қорларды қалыптастыру әдістеріне: ақша қаражаттарын олардың
иелерінен қайтарымсыз және мәжбүрлі түрде алып қою; ақша қаражаттарын
мәжбүрлі және қайтарымды түрде алу; ақша қаражаттарын ерікті және
қайтарымсыз түрде тарту; ақша қаражаттарын ерікті және қайта-рымды түрде
тарту; мемлекеттік қызмет көрсету негізінде ақша қаражаттарын тарту;
мемлекеттік мүлікті сатудан және пайдаланудан түскен ақша қаражаттарын
мемлекет кірісіне айналдыру; эмиссия жатады.
Ақшалай қорларды бөлу әдістері: қаржыландыру, яғни ақша қаражаттарын
бюджеттен біржола, ақысыз түрде беру; кредит беру, яғни ақша қаражаттарын
қайтарымды, ақылы негізде және белгілі мерзімге уақытша пайдалануға беру;
несие берушілері алдындағы мемлекеттің өз қаржылық міндеттемесін орындауы
жолымен жүзеге асырылады.
Ақшалай қорларды пайдалануды ұйымдастыру: ақшалай қорлардың пайдалану
бағыттарын белгілеу; мемлекетгің ақшалай қорларынан алынған ақша
қаражаттарын пайдалану тәртібін белгілеу; акша қаражаттарын пайдалануды
жоспарлау; ақша қаражаттарын берудің қаржылық нормативтері мен шекті
мөлшерін белгілеу; мемлекеттік кәсіпорындардың пайдаларын бөлудің
нормативтері мен тәртібін белгілеу; ақшалай қорлардың пайдалануларына
бақылау жүргізу сияқты әдістері арқылы жүзеге асырылады.
Осы мемлекеттің қаржылық қызметінің аясы қаржылық құқықтың аясы
болғандықтан тиісті ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және оларды
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органдардың қызметі
әр-қашанда қаржылық — қүқықтық нормалардың көмегімен, тек құқықтық нысанда
жүзеге асырылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің құқықтық нысандары деп, қаржылық
қызметтің жалпы және арнаулы мәселелері бойынша, өз құзыреттері шегінде
уәкілетті мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік қаржылық -құқықтық
акітелерді айтамыз.
Сонымен, құқық саласы ретінде - қаржылық құқық мемлекеттің ақшалай
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда
болатын қоғамдық қатынастарды, яғни мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы болып та-былады.
Демек, қаржылық құқықтың пәні деп мемлекеттің ақша қаражаттары
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында
туындайтын қоғамдық қатынастардың (мемлекеттік қаржылық қатынастардың)
жиынтығын айтамыз.
Осы мемлекетгік қаржылық қатынастар мынадай өздеріне тән белгілерімен
ерекшеленеді: бұл қатынастар ақшалай қатынастарға жатады; бұл қатынастар
әрқашанда бөлу сипатында болады; бұл қатынастар тауар нысанындағы құнның
қарсы қозғалысына жолықпайтын ақша нысанындағы құнның біржақты қозғалысын
білдіреді; бұл қатынастар мемлекеттің болмысына, оның өсіп - өркендеуіне
байланысты пайда болады, соңдай-ақ оның қаржылық қьізмеіінің нәтижесі
ретінде көрініс табады; бұл қатынастар экономикалық қатынастардың бір түрі
болғандықтан базистік қатынастар құрамында болады; бұл қатынастар әрқашанда
баламасыз қатынастар қатарына жатады; бұл қатынастар мемлекеттің қаржылық
қызметінің барысында туындайтындықтан әрқашанда құқықтық нысанда болады.
Қаржылық құқықтың реттеуші әлеуеті көбінесе мемлекеттің қаржылық
қызметінің аясына және қаржылық қатынастардың нақты қатысушыларына әмірлі
өктем ықпал ету арқылы көрініс табады.
Қаржылық құқықта пайдаланылатын құқықтық реттеу әдістеріне
императивтік мемлекеттік - өктем билік әдісі мен диспозитивтік қаржылық —
шартты әдіс жатады.
Императивтік құқықтық реттеу әдісінің мынадай өзіне тән белгілері
болады: мемлекеттің әмірлі талабы нормативтік сипаттағы біржақты құқықтық
акті нысанында көрініс тапқан; осы әмірлі талап екі жақтың (тараптың) жүріс
— тұрыстарын мұқият айқындайды; екі жақтың өзара құқықтары мен міндеттері
мемлекет тұрғысынан туындайды және олар осы қатынастарды реттейтін
нормативтік құқықтық актіде белгіленген; өздері үшін міндетті болып
табылатын мемлекеттің әмірлі талабын атқарудан екі жақтың да бас тартуға
хақылары жоқ; мемлекеттің әмірлі талабын бұлжыт-пай орындау мемлекеттік
уәкілетті органдар біржақты түрде не болмаса сот арқылы жүзеге асыратын
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етіледі; екі жақтың да жүріп — тұру
қағидаларын таңдауға, оның ішінде өзара келісім негізінде таңдауға
мүмкіндіктері мүлдем болмайды, ал болған жағдайда елеусіз, болымсыз мән-
жайларды қамтиды; қаржылық құқықтық қатынасқа мемлекеттің уәкілетті органы
ретінде қатысатын субъект, мемлекеттің әмірлі талабын мәжбүрлеп
орындатқызуға мүмкіндік беретін өктем өкілеттілікпен қамтамасыз етілген.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің аясында негізінен императивтік -
әмірлі құқықтық реттеу әдісі жиі қолданылады. Сонымен бірге, қажетті
кездерде диспозитивтік — шартты құқықтық реттеу әдісінің де жеткілікті
көлемде қолданылатынын білу қажет. Осы диспозитивтік құқықтық реттеу
әдістері мьшадай өздеріне тән айрықша белгілерімен көзге түседі: екі жақтың
құқықтары мен міндеттерін туындатуымен қатар, ол мемлекетке немесе оның
уәкілетті органына қажетті құқықты көбірек береді; диспозитивтік әдістің
көмегімен реттеу кезінде қаржылық-құқықтық шарт қаржылық қатынастың заңи
нысаны ретінде көрініс табады.
Қаржылық құқықтың нормалары мен институттары іштей белгілі бір
қыйсындылықты ескере отырып жүйелендірілгендіктен, осыған орай қалыптасқан
қаржылық құқықтың құрылымы оның жүйесін білдіреді.
Демек, қаржылық құқықтың жүйесі мемлекеттік қаржылық қатынастар
жүйесімен объективті түрде негізделген қаржылық құқықтың ішкі құрылысын,
сондай-ақ оны құрайтын қаржылық-құқықтық нормалардың өзара бірігуін және
өздері реттейтін, негіздейтін тиісті қаржылық қатына-старға байланысты
белгілі бір тәртіппен орналасуын көрсетеді.
Қаржылық құқықтың жүйесі көбінесе жалпы және ерекше бөлімдері арқылы
көрініс табады.
Қаржылық құқықтың жалпы бөлімі мына: 1. Мемлекеттің қаржылық
құрылысының құқықтық негіздері; 2. Ақша жүйесінің құқықтық негіздері; 3.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару; 4. Қаржылық жоспарлаудың құқықтық
негіздері; 5. Мемлекеттік қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері; 6.
Қаржылық-құқықтық жауапкершілікті құқықтық реттеу сияқты институттардан
тұрады.
Ал ерекше бөлімі мынадай: бюджеттік құқық; қаржылық-банктік құқық
(мемлекеттік-құқықтық сипаты); қаржылық-сақтандыру құқығы (мемлекеттік-
құқықтық сипаты); қаржылық-шаруашылық құқығы сияқты өте ірі бөлімдерден
тұрады.
Мемлекеттің қаржылық құрылысының құқықтықнегіздері мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрамын және оның ұйымдастырылу құрылымын белгілейтін, қаржылық
құрылымды құрайтын және тиісті қаржыларды басқаруды жүзеге асыратын
уәкілетті мемлекеттік органдардың жүйесін айқындап, құзыреттерін
белгілейтін, сондай-ақ қаржы жүйесінің институттары мен біртұтас өзін
қаржылық реттеудің мақсатын, міндеттерін және әдістерін белгілейтін
қаржылық құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық құрылысы өзара байланысқан: 1. тиісті қаржылық-
экономикалық инстититтармен көрсетілген мемлекеттің ақшалай қорларының
жиынтығы ретіндегі мемлекеттің қаржы жүйесінен; 2. мемлекеттің қаржылық
органдарының жүйесінен; 3. мемлекеттік қаржылық реттеуден тұрады.
Мемлекеттің қаржы жүйесін құрайтын қаржылық-экономикалық институттар:
1. бюджет жүйесі (республикалық және жергілікті бюджеттер); 2. бюджеттен
тыс мақсатты қорлар; 3. мемлекеттік сақтандыру қаржылары; 4. мемлекеттік
банктердің қаржылары; 5. мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің және
мемлекеттік басқару органдарының қаржылары түрінде көрініс табады.
Мемлекеттің қаржылық құрылымын арнайы мамандандырылған және өздеріне
тиесілі қаржылық өктем өкілеттіліктерін жүзеге асыратын мына мемлекеттік
органдар:
І.ҚР Қаржы министрлігі; 2.ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті; З.ҚР
Қаржы министрлігініңі құзырындағы аудандық қаржы бөлімдері мен облыстық
қаржылық басқармалар; 4.ҚР Ұлттық Банкі;
5.ҚР Ұлттық Банкісінің банктік және сақтандыру қадағалауы департаменті
бағалы қағаздар рыногын реттеу департаменті төлемдік баланс және валюталық
реттеу департаменті құрайды.
Мемлекеттік қаржылық реттеу мемлекеттің қаржы жүйесінің ойдағыдай
қызмет атқаруын, сондай-ақ оның құрылымдық бөлімдерінің өзара қарым-
қатынастарын айтарлықтай деңгейде қамтамасыз ету мақсатында оған (қаржы
жүйесіне) ұйымдастыру сипатында және бағытталған түрде ықпал ету болып
саналады.
Қаржылық реттеудің әдістеріне: мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамын
қалыптастыру; қаржы жүйесінің құрамына кіретін ақшалай қорлардың түрлері
мен бағдар-бағыттарын айқындау; мемлекеттік кірістерді қаржы жүйесі
буындарының арасында бөлу; мемлекеттік шығыстарды қаржы жүйесі буындарының
арасында бөлу; өз қарамақтарына бекітілген ақшалай қордың функциясын
қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың құзыреттерін белгілеу; ақшалай
қорларды қалыптастыру және бөлу процестерін жоспарлау; мемлекетгік
қорлардан бөлінетін ақша қаражатгарының пайдаланылуына бақылау жүргізу;
қаржылық зандарды бүзғаны үшін қаржылық-құқықтық жауапкершілік белгілеу
және занда белгіленген тәртіппен осы жауапкершілікке тарту жатады.
Ақша жүйесінің құқықтық негіздері еліміздің ақша жүйесін, соның ішінде
ұлттық валюта жүйесін белгілейтін, сондай-ақ оның қоғам мен мемлекет
мүдделеріне сай тиісінше қызмет атқаруын қамтамасыз ететін қаржылық
құқықтың институты болып табылады.
Осы институт реттейтін объект ретінде мына: ақша жүйесінің құрылымы;
ақша жүйесін ұйымдастырудың қаржылық-құқықтық аспектілдері; валюталық
реттеу сияқты үш элемент көрініс табады.
Ақша жүйесі деп тарихи қалыптасқан және тиісті ұлттық заңдармен
бекітілген еліміздегі ақшалар айналымын ұйымдастыру нысанын айтамыз. Ақша
жүйесінің элементтеріне: ресми ақша бірлігі; ақша түрлері; ақшаларды
әмиссиялау (шығару) тәртібі; валюта айналымының режимі; ақша айналымын
ұйымдастыру жатады.
Ақша бірлігі еліміздегі барлық тауарлардың бағасын өлшеу жөніндегі
қызметті атқаратын және ұлттық валютаның аталымын көрсететін мемлекет
тарапынан белгіленген ақша, яғни Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы
— Қазақстан теңгесі болып табылады.
Ақшалардың түрлері дегеніміз занды төлем құралы болып табылатын
ақшалар мен олардың номиналдары.
Ақшалар қағаз ақшалар және металл монеталар түрінде көрініс табады.
Мемлекетіміздегі бірден-бір негізгі әмиссиялық орталық алтынмен
қамтамасыз етілмеген банкноттарды және ұсақтаушы мэнеттерді мемлекет атынан
шығаруды жүзеге асыратын Қазақстанның Ұлттық Банкі болып табылады.
Ақша айналымы тауарлар, сондай-ақ тауарсыз төлемдер мен
есеп айырысу айналысына қызмет көрсететін қолма-қол және қолма - қол
емес нысандағы ақшалардың қозғалысын білдіреді. Ақша айналымын реттеу
әдістеріне ақшалай операцияларды реттеу және ақшалай операцияларды
жүзеге асыру тәртібін айқындау жатады.
Мемлекеттік қаржылар аясындағы ақшаларға тән функциялар қаржылық
міндеттемелер бойынша есеп айырысу құралы және мемлекеттің ақша қорларына
жұмылдырылуына байланысты қазына жинақтау құралы сипатында болады.
Ақша айналымын тұрақтыландыру ақша реформаларын жүргізу арқылы жүзеге
асырылады.
Ақша реформаларын жүргізу кезінде: нуллификация, деноминация,
девальвация және ревальвация сияқты әдістер қолданылады.
Нуллификациялау - айналымнан құны жойылған ақшаларды алып тастап,
онын орнына жаңа валюта енгізу, деноминациялау - айналымдағы ақшаларды
белгілі бір арақатынастарын қолдана отырып жаңадан шығарылған ақшаларға
айырбастау арқылы ақшалардың құнын өзгерту және массасын азайту,
девальвациялау — айналымдағы ұлттық валютаның ресми курсын төмендету,
ревальвациялау - ұлттық валютаның курсын, басқа елдердің валюталарымен
салыстырғанда ресми түрде жоғарылату сипатында жүргізіледі.
Ақша жүйесінің құрамдас бөлігіне ұлтгық валюта жүйесі жатады. Ұлттық
валюта жүйесі деп, халықаралық валюталық құқық нормаларын есепке ала отырып
ұлттық валюталық зандармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру
және реттеу нысанын айтамыз.
Ұлттық валюта жүйесі халықаралық валюталық жүйемен тығыз өзара қарым-
қатынаста және еліміздің экономикасы мен сыртқы экономикалық
байланыстарының дамуы дәрежесіне тәуелді болады.
Халықаралық валюталық жүйелердің тарихи даму кезеңдеріне орай мынадай
түрлері болған:
1. Париж валюталық жүйесі (1867 ж);
2. Генуя валюталық жүйесі (1922 ж);
3. Бреттон - Вуд валюталық жүйесі (1944ж);
4. Ямайка валюталық жүйесі (1976-1978ж);
5. Еуропа валюталық жүйесі (1979ж).
Ұлттық валюта айналымына, сондай-ақ шетелдік валюталарға қатысты
мемлекет тарапынан белгіленіп, қойылған шектеулер валюта айналымының режимі
деп аталынады.
Негізінде, валюталар толығымен айналыста болатын (еркін
жүретін); жартылай айналатын (жартылай еркін жүретін); айналысқа
түспейтін (тұйықталған) болып бөлінеді. Қазақстан валютасы жартылай
айналыста болатын валюталар қатарына жатады.
Валюталық монополия валюталық құндылықтармен мәміле жасау жөніндегі
тек мемлекеттің құзырындағы нарықтық айырықша қатынастар мен халықаралық
валюталық қордың талаптарына сәйкес шектелген құқық болып табылады.
Қазақстандағы валюталық құндылықтарға: шетелдік валюта, номиналдары
шетел валютасымен көрсетілген толем құжаттары мен бағалы қағаздар,
толығымен тазалау процесінен өткен алтын құймасы және резиденттер мен
резидент еместердің арасындағы операцияларды жүзеге асыру кезінде
пайдаланылатын ұлттық валюта, сондай-ақ номиналдары ұлттық валютамен
көрсетілген бағалы қағаздар мен төлемдік құжаттар жатады.
Мемлекеттің валюталық монополиясының объектілері ретінде мынадай
төлемдік құжаттар мен бағалы қағаздар: 1. шет елдік банктердің чектері,
аккредитивтері және пластикалық карточкалары; 2. шет елдік бактердің
депозиттік сертификаттары; 3. шет мемлекеттердің заемдық облигациялары; 4.
шет мемлекеттердің қазыналық бондары мен вексельдері; 5. шетелдік
акционерлік қоғамдар компаниялардың акциялары; 6. шет елдік занды
тұлғалардың облигациялары түрінде көрініс табады.
Валюталық реттеудің негізгі әдістері: валюталық реттеу объектілерін
айқындау; валюталық операцияларды жүргізудің қағидаларын белгілеу;
мемлекеттің валюталық монополиясының объектілерін айқындау; мемлекеттің
валюталық монополиясының объектілерімен жасалынатын операцияларды жүзеге
асыруға хақы бар мемлекеттік органдардың құзыреттерін белгілеу; валюталық
операцияларды, оның ішінде шетелдік валютамен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыруға хақы бар занды тұлғаларды мемлекетгік тіркеу; валюталық
операцияларды жүзеге асыруға байланысты қызметтерді лицензиялау;
резиденттердің тысқары жерлерден шетел валютасымен беретін және алатын
ссудалары (борыштары) мен несиелерін тіркеу; валютамен жасалынатын
операцияларға бақылау жүргізу; белгілі бір валюталық операцияларды
жүргізуге салынатын тыйымдар мен қойылатын шектеулерді белгілеу сипатында
жүзеге асырылады.Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару мемлекеттік
қаржыларға қатысты тиісті қызметтерін жүзеге асыруға уәкілетті мемлекеттік
және арнайы қаржылық органдардың жүйесін айқындайтын, сондай-ақ олардың осы
саладағы құзыреттерін белгілейтін қаржылық-құқықтық институт болып
табылады.
Мемлекетгік қаржылар саласындағы уәкілетгі мемлекетгік органдар
жүйесінде:
А. Мемлекеттегі өкілді билік органдар:
1.жоғарғы заң шығарушы және өкілді орган - ҚР
Парламенті;
2. жергілікті өкілді органдар - Мәслихаттар.
Ә. Мемлекеттің атқарушы билік органдары:
1.жалпы қүзыретгі орталық атқару органы - ҚР Үкіметі;
2. орталық салалық құзыретті органдар — ҚР министрлікгері мен
ведомстволары;
3. жалпы құзыретті жергілікті атқару органдары -Әкімдіктер;
4. жергілікті салалық және функционалдық органдар;
5. министрліктер мен ведомстволардың аумақтық органдары;
6. жергілікті әкімдіктердің бөлімдері мен басқармалары.
Б. мемлекеттің арнайы мамандандырылған қаржылық-
экономикалық органдары:
1. ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау және Қаржы министрліктері, олардың
қүрылымдық және аумақтық бөлімшелері;
2. ҚР Ұлтгық Банкі, оның құрылымдық бөлімшелері мен оған бағынышты несие-
қаржылық ұйымдар көрініс тапқан.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару деп мемлекеттік қаржылар
аясындағы өзекті мәселелерді шешуге, алға қойылған мақсат-міндеттер мен
күтілетін нәтижелерге қол жеткізу үшін қаржылық механизмнің ынталандыру
тәсілдері мен басқа да жолдарын және санкцияларын қолдану арқылы
мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындағы барлық субъектілердің, сондай-ақ
қарамақтарында мемлекетгің ақша қаражаттары бар уәкілетті органдардың жүріс-
түрыстары мен іс-қимылдарына жоспарланган және бағдарланған негізде
реттеуші-ұйымдастырушы ықпал етуді айтамыз.
Қаржылық жоспарлаудың құқықтық негіздері қаржылық жоспарлауды әзірлеу,
қарау, бекіту, атқару және жабу жөніндегі негізгі қағидаларды белгілейтін
қаржылық құқықтық институт болып табылады.Қаржылық жоспарлау мемлекеттің
ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу жөніндегі экономикалық
процестерді, сондай-ақ қаржылық жоспарларды әзірлеу, қарау, бекіту және
атқарылуын ұйымдастыру процестерін жоспарлы түрде басқару немесе қаржылық
жоспарларды әзірлеу, қарау, бекіту және атқару жөніндегі мемлекеттік
уәкілетті және арнайы мамандандырылган органдардың тиісті зандарда
көзделіп, белгіленген қызметтері түрінде көрініс табады.
Қаржылық жоспарлау объектісі ақшалай қор болып табылады. Ал осы
ақшалай қорлардың жиынтығы мемлекеттің қаржылық ресурстарын құрайды.
Қаржылық жоспарлаудың міндеттері: ақшалай қорлардың қалыптастырылу
көздері мен жалпы көлемін айқындау; ақшалай қорларды пайдаланудың басымды
бағыттарын айқындау; қажетті қаржылық резервтерді қүру; орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған ақша қаражаттарын экономика секторлары мен
салаларының және әкімшілік-аумақтық құрылымдардың арасында бөлудің ұтымды
пропорциясын белгілеу болып саналады.
Қаржылық жоспарлау сатыларына: 1. қаржылық жоспардың жобасын әзірлеу;
2. қаржылық жоспардың жобасын қарау; 3. қаржылық жоспарды бекіту; 4.
қаржылық жоспарды атқаруды ұйымдастыру және оның атқарылуына бақылау
жүргізу; 5. қаржылық жоспарды (кірістері мен шығыс-тарын) жабу және
қаржылық жоспардың атқарылуы жөнінде есеп беру жатады.
Жоспарлы-қаржылық актілер қаржылық жоспарлаудың заңи нысаны және
қаржылық-құқықтық актілердің бір түрі болып табылады, сондай-ақ мынадай
белгілерімен ерекшеленеді: қоғамдық қатынастарды реттейді; олардың
атқарылуы мемлекетгің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі; белгілі бір
құқықтық мән-жайларды туындатады; міндетті түрде атқаруға жататын әмірлі-
талап сипатында болады.
Жоспарлы-қаржылық актілердің ҚР Парламентінің заңы, жергілікті
Мәслихаттардың нормативтік шешімдері, ҚР Үкіметінің нормативтік қаулысы,
министрдің бұйрығы, кәсіпорынның бірінші басшысының бұйрығы сияқты құқықтық
нысандары болады.
Қаржылық жоспарлар: Республикалық бюджет, жергілікті бюджеттер,
министрліктер мен ведомстволардың қаржылық жоспарлары, мемлекеттік
кәсіпорындардың қар жылық жоспарлары, мемлекеттік мекемелердің шығыс сме-
талары, ҚР Ұлттық Банкісінің қаржылық жоспары, мемлекеттік сақтандыру
ұйымының қаржылық жоспары, мемлекеттік банктің қаржылық жоспары,
мемлекеттің валюталық жоспары түрінде көрініс табады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудьщ құқықтық негіздері деп қаржылық
бақылауды жүргізуге уәкілетті органдарының жүйесін айқындайтын және олардың
мемлекеттік қаржылық бақылау аясындағы құзыреттерін белгілейтін, сондай-ақ
қаржылық тексерулерді жүргізу тәртібі мен нысандарын белгілейтін қаржылық
құқықтық институтын айтамыз.
Осы институтті құрайтын құқықтық нормалар: бақы-лау қызметінің барлық
аспектілерін заң жүзінде мұқият негіздейді; бақылау органдарының құқықтық
мәртебелері мен жүйесін айқындайды; мемлекеттік қаржылық бақылаудың аумағы
мен шегін айқындайды; мамандандырылған мемлекеттік органдардың қаржылық
бақылауды жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіліктерінің көлемін белгілейді;
мемлекеттік бақылау органдарының қызметтерін ұйымдастыру қағидаларын
белгілейді; қаржылық тексерулердің түрлерін, нысандарын, әдістерін және
тексеру жүргізу тәртібін белгілейді.
Мемлекетгік қаржылық бақылау мемлекетгік бюджет пен бюджеттен тыс
қорлардың атқарылуын, ақша айналымының ұйымдастырылуын, мемлекеттің ішкі
және сыртқы қарызы мен мемлекеттік резервтердің жай-күйін, қаржылық және
салықтық жеңілдіктердің берілуін тексеру түрінде жүзеге асырылатын қызмет
болып табылады.
Мемлекетик қаржылық бақылаудың негізгі міндеттеріне: 1. қаржылық
зандардың сақталуын қамтамасыз ету; 2. қаржы жүйесінің тиісінше қызмет
атқаруын қамтамасыз ету; 3. қаржылық тәртіпгің сақталуын қамтамасыз ету; 4.
мемлекетгің қаржылық ресурстарын занды және тиімді пайдалануды қам-тамасыз
ету; 5. қаржылық тәртіптің бұзылуын жою; 6. мамандандырылған қаржылық
органдардың өздеріне жүктелген міндеттерді бұлжытпай атқарылуына қолғабыс
ету; 7. қаржылық қатынас субъектілерінің мемлекет алдындағы өз қаржылық
міндеттемелерін уақтылы және мүлтіксіз орын-дауларына қолғабыс ету жатады.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдістері: қаржылық жоспарлардың
есептеулерін тексеру; алғашқы қаржылық қүжаттарды тексеру; бухгалтерлік
есеп регистрындағы жазбаларды тексеру; статистикалық және бухгалтерлік
серу; тауарлық - материалдық құндылықтарды, негізгі қорларды және қолма -
қол ақшаларды жартылай немесе жаппай түгендеуді жүзеге асыру; кредиттік -
қаржылық мекемелердегі ақша құжаттарының шынайылығын тексеру; өндірістегі
материалдық шығындар мен басқа да мән — жайлардың негіздемелеріне
сараптамалық баға беру; құқық қорғау органдары мен соттардан түсетін
ақпараттарды талдау және қорытьщды беру; қаржылық операцияларды жүргізуге
қатысы бар лауазымды тұлғалар мен азаматтардан ауызша және жазбаша
түсініктеме алу; банкке және басқа кредиттік мекеме-лерге ресми сұраныс
жасау; ревизия жатады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің аяларына байланысты қаржылық бақылау:
ақша айналымы аясындағы бақылау, валюталық бақылау, бюджеттік бақылау,
салықтық бақылау, мемлекеттік банктік қызмет аясындағы бақылау, мемлекетгік
сақтандыру аясындағы бақылау және мемлекетгік салалық қаржылар аясындағы
бақылау түрінде жүзеге асы-рылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық — шаруашылық қызметтерін (олардың
барысында зандылықтың сақталуын, мақсатқа сәйкес және тиімді болуын),
олардың алғашқы ақша қүжаттарын және бухгалтерлік жазбаларын зерделеуге
негіздей отырып тексеру ревизия жүргізу болып табылады.
Қаржылық - құқықтық жауапкершілікгі құқықтық реттеу мемлекеттің
қаржылық қызметінің аясында көрініс табатын қаржылық құқық бұзушылықтарды
және соларды жасағаны үшін қолданылатын заңи жауапкершілік түрлерін сондай-
ақ оларды қолдану қағидалары мен түрлерін белгілейтін қаржылық құқықтық
институт болып табылады.
Қаржылық құқық бұзушылық деп, қаржылық заңдардың нормаларымен
белгіленген және олар ойдағыдай орындалмаған жағдайда нақты заңи
жауапкершілік түрлері көзделінген өздеріне тиесілі қаржылық міндеттерін
тиісінше орындамағандарына байланысты көрініс табатын қаржылық қатынасқа
қатысушылардың құқыққа қайшы іс-әрекеттерін (әрекетсіздіктерін) айтуға
болады.
Қаржылық құқық бұзушылық: құқыққа қайшылығы; кінәлілігі; зардаптың
болуы; құқыққа қайшы әрекет пен соның нәтижесінде туындаған залал-
зардаптардың арасындағы себептік байланыс; жазаға тартылуы сияқты
белгілерімен сипатталынады.
Қаржылық құқық бүзушылықтардың:
1. мемлекет пен қоғамның материалдық мүдделеріне қарсы қаржылық құқық
бүзушылықтар.
2. мемлекеттің қаржы жүйесінің айтарлықтай қызмет атқаруына кедергі
жасайтын қаржылық құқық бүзушылықтар.
3. қаржылық құқықтық қатынастарға қатысушы тараптардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне қарсы бағытталған қаржылық құқық бұзушылықтар.
4. мемлекеттің мамандандырылған қаржылық органдардың өз қызметтерін жүзеге
асыруларына кедергі келтіретін қаржылық құқық бұзушылықтар сияқты түрлері
болады.
Қаржылық - құқықтық жауапкершілік қаржылық -құқықтық нормалардың
әмірлі талаптарын атқаруға байланысты өздеріне жүктелген міндеттерді
тиісінше орындамаған үшін қаржылық құқықтық қатынастарға қатысушы
тұлғаларға қолданылатын, негізінен алғанда материалдық мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары болып саналады.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы құқық бұзушылықтар үшін мына
келесідей: қаржылық — құқықтық, әкімшілік - құқықтық, қылмыстық - құқықтық
сияқты заңи жауапкершілік түрлері қолданылады.
Әкімшілік — құқықтық жауапкершілік шарасы әкімшілік айыппүл болып
табылады. Қылмыстық құқықтық жауапкершілік шаралары айыппүл, түзеу
жүмыстары, бас бостандығынан айыру, оған қоса мүліктерін тәркілеу түрінде
көрініс табады.
Қаржылық — банкттік қызмет деп қоғамдық — мемлекетгік материалдық
мүдделер мен дықтарды қамтамасыз ету үшін Қазақстанның Ұлттық Банкі мен
басқа да мемлекеттік несиелеу ұйымдардың мемлекетгің банк жүйесін
жетілдіруге, мемлекетгік банктердің ақшалай ресурстарын қалыптастыруға және
оларды мемлекетгің орталықтандырылған ссудалық қорлары ретінде пайдалануға
бағытталған, сондай-ақ банктік заңдармен көзделген банктік операциялар мен
мәмілелерді жүзеге асыру жөніндегі қызметтерін айтамыз.
Қаржылық — банктік құқықтың пәніне Қазақстанның Ұлттық Банкі мен басқа
да мемлекеттік банктерінің, сондай-ақ ҚР тиісті заңдары бойынша мемлекеттің
қаржылық агенттері болып табылатын мемлекеттік емес банктердің банктік
қызметтерінің барысында туындайтын қоғамдық (банктік) қатынастар жатады.
Қаржылық - банктік құқық капитал рыноғында орталықтандырылған ссудалық
қор ретінде пайдаланылатын мемлекеттік банктердің ақшалай ресурстарын
қалыптастыру және жүмсау барысында туындайтын банктік қатынастарды
реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі, яғни айрықша қар-жылық — құқықтық
институт болып табылады.
Қаржылық - сақтандыру қызметі мемлекеттің сақтандыру жүйесіндегі алдын
алу және қалпына келтіру шараларын жүзеге асыру, сақтандыру жағдайларының
туындауына орай заңды және жеке тұлғаларға келтірілген залал - зардаптардың
орнын толтыру мақсатында арнайы ақшалай қорларды (сақтандыру резервтерін)
қалыптастыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру ұйымдарының іс-қимылдары
ретінде сипатталады.
Қаржылық - сақтандыру құқығының пәніне еліміздегі сақтандыру ісін
ұйымдастыру және мемлекеттік міндетті сақтандыруды жүзеге асыру, сондай-ақ
мемлекеттің сақтандыру резервтерін қалыптастыру және болу барысында
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Сақтандыру нысандары:
1. міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
2. сақтандыру объектісі бойынша — жеке және мүліктік;
3. сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және
жинақтаушы емес болып бөлінеді.
Қаржылық - сақтандыру құқығы мемлекеттің қаржылық — сақтандыру
қызметінің барысында, яғни еліміздегі сақтандыруды ұйымдастыру, мемлекеттік
міндетті сақтандыруды жүзеге асыру және мемлекеттің сақтандыру резервтерін
қалыптастыру және оны болу барысында туындайтын сақтандыру қатынастарын
реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі.
Қаржылық - шаруашылық құқығының пәні деп, мемлекеттік
орталықтандырылмаған қаржыларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды
ұйымдастыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.
Мемлекеттік орталықтандырылмаған қаржылар мемлекеттік кәсіпорындар мен
мемлекеттік мекемелердің тиісті ақша қорларының жиынтығы, сондай-ақ олардың
осы ақшалай қорларын қалыптастыру және бөлу процесінде туындайтын
экономикалық қатынастардың жиынтығы мағынасында түсіндіріледі.
Сонымен, қаржылық — шаруашылық құқығы мемлекеттің
орталықтандырылмаған ақша қорларын тиісті қаржылық - құқықтық мақсаттарды
көздей отырып қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында
туындайтьш айрықша қоғамдық қатынастарды реттейтін қаржылық - құқықтың
бөлімі болып табылады.
15.2. Қаржылық - құқықтық қатынастар.
Қаржылық құқықтық қатынастар деп мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында, қаржылық-құқықтық нормалардың негізінде туындайтын қоғамдық
қатынастарды, яғни қаржылық құқық нормаларымен реттелінген мемлекеттік
қаржылық қатынастарды айтамыз.
Осы айтылған жәйттерге байланысты, бірден қаржылық - құқықтық
қатынастарды сипаттауға көшпестен бұрьн қаржылық - құқықтық нормалардың мән-
жайларына тоқтала кетуіміз керек.
Сонымен, қаржылық - құқықтық нормалар -мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында туындайтын қоғамдық қатынастарға қатысушылардың жүріп — тұру
қағидаларын белгілейтін, сондай-ақ өздерінің мән-жайына байланысты
материалдық және ұйымдастырушы болып бөлінетін құқықтық нормаларға жатады.
Материалдық қаржылық - құқықтық нормалар материалдық объектісі ретінде
ақшалай қозғалысты білдіретін қаржылық қатынастарды реттейді. Ал
ұйымдастырушы қаржылық - құқықтық нормалар қаржылық қызметтің процедуралары
мен нысандарын белгілейді және қаржылық құрылымдарды айқындайды.
Сонымен бірге, өздерінің реттеуші ықпалын тигізетін әралуан қаржылық
қызмет аяларына қатысты қаржылық құқықтық нормаларды бюджеттік - құқықтық
нормалар, валюталық - құқықтық нормалар, қаржылық - банктік құқығының
нормалары, қаржылық — шаруашылық құқығының нормалары, салықтық - құқықтық
нормалар деп нақтыландыруға болады.
Осы қаржылық — құқықтық нормалар мына келесідей ерекше белгілерімен
сипатталады: 1. Олар мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан белгіленеді
және мемлекеттік
— өктем сипатта болады. 2. Олар қаржылық қатынастарға
қатысушылардың қайсы біріне субъективтік құқық беру, ал басқаларына заңи
міндет жүктеу арқылы тек сол қатысушылардың жүріс - тұрыстарын реттейді. 3.
Олар тиісті заңи нысандағы актілермен, яғни қаржылық заң актілерін шығару
арқылы ғана белгіленеді. 4. Бұлжытпай, тиісінше орын-далуы мақсатьщда олар
мемлекетгің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. 5. Олар мән-жайларының
мұқият баяндалуымен, диспозицияларының толық құрылуымен және айрықша
мазмұндалуымен ерекшелінеді. 6. Олар тиісті қатысушылардың мемлекет
алдындағы қаржылық міндеттемелерін туындатады және мемлекеттің материалдық
мүдделерін қамтамасыз етуге себін тигізеді. 7. Олар мемлекеттің құқық
жүйесіндегі басқа құқықтық нормаларға қарағанда құрамдарында есептеу
нормаларының болуымен айрықшаланады. 8. Олар басқа құқық салаларының
құқықтық нормаларымен салыстырғанда өздерінің тікелей мақсат бағдарымен
және жүйесінде көбінесе императивтік және құзыреттер белгілейтін
нормалардың болуымен ерекшеленеді.
Қаржылық - құқықтық қатынастар: бюджеттік; қаржылық - банктік;
қаржылық - сақтандыру; қаржылық -шаруашылық құқықтық қатынастары;
материалдық қаржылық - құқықтық қатынастар; ұйымдастырушы қаржылық -
құқықтық қатынастар; біржақты - өктем қаржылық -құқықтық қатынастар; шартты
қаржылық құқықтық қатынастар; реттеуші қаржылық - құқықтық қатынастар;
қорғаушы қаржылық - құқықтық қатынастар болып бөлінеді.
Қаржылық құқықтық қатынастардың субъектілеріне: мемлекеттің біртүтас
өзі; әкімшілік — аумақтық құрылымдар; мемлекеттің уәкілетті органдары;
жергілікті мемлекеттік басқару органдары; заңды тұлғалар (мемлекеттік және
мемлекеттік емес, коммерциялық және коммерциялық емес, резидент және
резидент емес); жеке тұлғалар (азаматтар, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ тұлғалар) жатады.
Қаржылық — құқықтық қатынастар: 1. Олар тек мемлекеттің қаржылық
қызметінің аясында, мемлекеттің қаржылық қатынастарды құқықтық реттеуінің
нәтижесінде туындап, өркендейді. 2. Осы қатынастардың міндетті әрі түрақты
субъектілері қаржылық және басқа да өктем өкілеттіктері бар мемлекеттік
уәкілетті органдар болып табылады. 3. Осы қатынастардың объектісіне ақшалар
немесе ақшалай міндеттемелер жатады. 4. Олар, негізінде ұлттық табысты болу
барысында туындайтындықтан әрқашанда бөлу сипатында болады. 5. Бұл
қатынастар мемлекеттің ақша жүйесін, оның қаржылық құрылымдарын
қалыптастыруды, мемлекеттің ақшалай қорларын жоспарлауды ұйымдастыруды және
оны пайдалану процесіне бақылау жүргізуді білдіреді. 6. Олар мемлекеттің
материалдық базасын қалыптастыру барысында туындайтындықтан экономикалық
сипатта болады. 7. Олар мән-мағынасы бойынша экономикалық қаржылық
қатынастар, ал нысаны бойынша қаржылық — құқықтық қатынастар ретінде
көрініс табатын бірыңғай қоғамдық қатынастарды көрсетеді.
Мемлекеттік орган тек мына келесідей жай-жағдайларды сақтағанда ғана
қаржылық құқықтық қатынастың субъектісі болып есептелінеді: бұл субъект
жеткілікті көлемде тиісті өктем қаржылық өкілеттік берілген мемлекеттік
орган болып саналады; осы органның қызметі мемлекеттің қаржы жүйесінің
құрамына кіретін ақшалай қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды
ұйымдастыру процестерін көрсетуге тиіс; осы органның қызметтері жалпы
мемлекеттік мүдделермен айқындалады; осы қызметтердің барысында мемлекеттің
функциялары жүзеге асырылады; осы қызметтердің барысында туындайтын
қатынастар өздерінің экономикалық және құқықтық белгілері бойынша қаржылық
қатынастар болып табылады.
Қаржылық құқықтық қатынас субъектілері өздерінің құқықтық және басқа
да мән — жайларына байланысты өктем билік жүргізуші және бағынышты
(тәуелді) болып бөлінеді.
Өктем билік жүргізуші өзінің құқықтары мен занды мүдделерін: 1.
қаржылық берешектерді біржақты — мәж-бүрлеу түрінде өндіріп алу. 2.
мемлекет алдындағы өзінің қаржылық міндеттемесін орындамаған тұлғаны осы
уәкілетті субъектінің біржақты шешімінің негізінде қаржылық -құқықтық
немесе әкімшілік — құқықтық жауапкершілікке тарту. 3. қаржылық заңдарды
бүзған тұлгаларды зандарда көзделген қылмыстық жауапкершілікке тарту
мақсатында тиісті құжаттарды құқық қорғау органдарына жіберу жолымен
қорғайды.
Бағынышты субъектілер өз құқықтары мен заңды мүдделерін: қаржылық
органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының іс-әрекеттері жөнінде солар
бағынатын органдарға шағымдану, сондай-ақ қаржылық органның іс-әрекеті
жөнінде сотқа шағымдану тәсілдері арқылы қорғай алады.
Қаржылық құқықтық қатынастардың пайда болуының, өзгеруінің және
тоқтатылуының негізіне жататын, қаржылық заңдарда көзделген кұзыретті
мемлекеттік органдардың лауазымды адамдардың, занды және жеке тұлғалардың
саналы, құқыққа сай іс - қимылдарының нәтижесі, сондай-ақ адамның, қоғамның
еркінен тыс құбылыс — оқиғалар ретінде көрініс табатын занды маңызы бар
фактілер қаржылық құқықтағы заңи фактілер болып табылады.
Қаржылық құқықтагы заңи фактілер мынадай функцияларды:
1. қаржылық құқықтық қатынастардың туындауын, өзгертілуін және
тоқтатылуын қамтамасыз етеді. 2. қаржылық құқықтық реттеу әдісінің элементі
қызметін атқарады.
3. өте маңызды ақпараттық қызмет атқарады. 4. мемлекеттің
қаржылық қызметінің аясындағы зандылықты кепілдендіреді.
5. кейде ынталандыру қызметін де атқарады.
Қаржылық құқықтық қатынастың пайда болуының негізіне:
1. тиісті қаржылық органның жекелеген қаржылық актіні шығаруы; 2.
қаржылық шарт жасасу (шартқа отыру); 3. белгілі бір тұлғаның салық салуға
жататын объектіні сатып алуы, не болмаса қаржылық зандардың ауқымына
жататын өзге де іс-қимылдарды жүзеге асыруының нәтижесінде салық немесе
басқа міндетті төлемді төлеуші мәртебесіне ие болуы сияқты заңи фактілер
жатады.
Ал қаржылық құқықтық қатынастың өзгеруі негізіне мына: 1. салықтық
міндеттеменің негізіне жататын қаржылық-жоспарлық актіні өзгерту. 2. салық
салу объектісінің өзгеруі. 3. салық төлеушінің құқықтық мәртебесінің
өзгеруі.
4. белгіленген тәртіп бойынша бұрын жасалынған қаржы-
лық шартты өзгерту сияқты заңи фактілер жатады.
Қаржылық құқықтық қатынастың тоқтатылуы негізіне жататын заңи
фактілер: 1. қаржылық міндеттемені атқару; 2. қаржылық міндеттемені
туындатқан қаржылық шартгы бүзу; 3. қаржылық құқықтық қатынастың бір тарабы
болып табылатын мемлекеттің басқа тараптың алдындағы өзінің қар-жылық
міндеттемесін орындаудан бас тартуы, не болмаса тиісті контрагентін өзінің
алдьшдағы қаржылық міндеттемесін атқарудан босатуы түрінде көрініс табады.
Осы айтылғандарды қорыта келіп, қаржылық құқықтық қатынастарға мынадай
түсінік беруге болады: қаржылық құқықтық қатынастар деп, мемлекет және
қоғам мүддесін қамтамасыз етуге бағытталған, өктем-мүліктік сипатта бола-
тын, қаржылық құқықтық нормаларға негізделген және сол нормалармен
реттелетін, маңызы бойынша экономикалық болып табылатын, мемлекеттің және
оның уәкілетті органдарының қаржылық қызметтерінің барысында туындайтын
қоғамдық қатынастарды айтамыз.
15.3. Бюджеттік құқық және мемлекеттік бюджет.
Бюджеттік құқық мемлекеттік бюджетті (Республикалық және жергілікті
бюджеттердің жиынтығы) қалыптастыру және бөлу, сондай-ақ бюджеттен бөлінген
қаражаттарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджетгік
қатынастарды реттейтін қаржылық құқықтың аса маңызды бөлімі болып табылады.
Мемлекеттік бюджетті қалыптастыру және бөлу, сондай-ақ бюджеттік
ресурстарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджеттік
қатынастар бюджеттік құқықтың пәні ретінде қарастырылады.
Осы бюджеттік қатынастарға мына келесідей белгілер тән болады:
І.бұл қатынастар республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарын қальштастыруға байланысты жүзеге асырылатын
мемлекеттің бюджеттік қызметінің барысында туындайды;
бұл қатынастар әрқашанда бөлу және қайта бөлу сипатында көрініс табатын
ақшалай қатынастар болып саналады;
бұл қатынастар әрдайым республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістеріне түсетін ақша сипатындағы құнның және сол бюджетгердің
шығыстарынан бөлінетін ақша қаражаттарының біржақты қозғалыстарын
білдіреді;
бұл қатынастар орталықтандырыған мемлекеттің ақша қоры және жергілікті
әкімшілік-аумақтық құрылымдар көлемінде орталықтандырылған ақша қорлары
арқылы қалыптастырылатын және бөлінетін бюджеттік ресурстар нысанындағы
ақша қаражаттарының ағымын көрсететін базистік қатынастарға жатады;
бұл қатынастар әрдайым мемлекеттің және жергілікті өкілді органдардың
негізгі кіріс және шығыс баланстарының заңи нысанда болуына байланысты
бюджеттік-құқықтық қатынастар сипатында көрініс табады.
Бір-бірімен өте тығыз іс-әрекет жасай отырып, өздері реттейтін тиісті
қатынастарьша қарай жүйеленген түрде жалпы және ерекше болімдерде белгілі
бір тәртіппен орналасқан бюджеттік құқықтық нормалар арқылы көрсетілетін
бюджеттік құқықтың ішкі құрылысы бюджеттік құқықтың жүйесін білдіреді.
Бюджеттік құқықтың жалпы бөлімі мына: 1. мемлекеттің бюджеттік
құрылысы; 2. бюджет саласындағы мемлекеттік басқару; 3. бюджетттік
жоспарлау; 4. бюджеттік бақылау; 5. бюджеттік-құқықтық жауапкершілік сияқты
институттардан құралады.
Ал ерекше бөлімінде мына институггар көрініс тапқан: 1. бюджеттің
кірістерін құқықтық реттеу; 2. бюджеттің шығыстарын құқықтық реттеу; 3.
мемлекеттік кредитті құқықтық реттеу.
Мемлекеттің бюджеттік құрылысының құқықтық негіздері - Қазақстан
Республикасы бюджет жүйесінің үйымдастырылу құрылысын, құрылым негізіндегі
қағидаттарын және бюджет жүйесіндегі уәкілетті органдардың құрылымы мен
өзара іс қимылдарын, сондай-ақ бюджеттік реттеудің мақсаты мен әдістерін
белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттік бюджет саласындағы басқару - бюджеттік қызмет аясында
тәртіптеуші және жүйелеуші іс-әрекеттерді, ұйымдастырушы ықпал сипатындағы
іс-қимылдарды немесе бюджеттерге байланысты өкілеттіліктерін жүзеге асыруға
тиісті мемлекеттік уәкілетті органдардың жүйесін айқындайтын, сондай-ақ
олардың осы сала бойынша құзыреттерін белгілейтін бюджеттік құқықтың
институтына жатады.
Бюджеттік жоспарлаудың құқықтық негіздері -мемлекеттік бюджетті
қалыптастыру және болу процестерін жоспарлауды жүзеге асыруға қажетгі
біліктіліктері бар уәкілетгі мемлекеттік органдар шеңберін және олардың
тиісті бюджет қүзыреттерін белгілейтін, сондай-ақ бюджеттік жоспарлауды
(процесті) мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде заңи регламенттеп, оның
негізгі қағидаларын белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып
табылады.
Бюджеттік бақылаудың құқықтық негіздері — бюджетті қалыптастыру, болу
және бюджеттен бөлінген қаражаттарды пайдалану процестерінің заңды негізде,
мақсатқа сай жүргізілуін бақылап, тексеруді жүзеге асыратын уәкілетті,
арнайы мамандандырылған мемлекетгік органдардьщ шеңбері мен дәреже-
деңгейлерін және құзыреттерін айқындайтын, сондай-ақ осы бақылаудың түрлері
мен әдістерін белгілейтін бюджеттік құқықтың институты Бюджеттік зандарды
бұзғаны үшін заңи жауапкершілік — мемлекеттің бюджеттік қызметі аясындағы
тиісті субъектілердің бюджеттік құқық бүзушылық жасағандары үшін оларға
заңда көзделінген мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерін қолдану қағидалары мен
тәртібін және жауапкершілік шараларын белгілейтін бюджетгік қүқықтың
институты болып саналады.
Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу - әртүрлі деңгейдегі бюджетгерге
салықтық және салықтық емес негізде, тұрақты бекітілген және реттеуші
кірістер түріндегі ақысыз аударымдар есебінен құралатын төлемдер жүйесін,
сондай-ақ оларды мәжбүрлеп алу, қабылдап алу және кірістерге енгізу
тәртібін белгілейтін бюджеттік құқықтың аса маңызды институты болып
табылады.
Бюджеттің шығыстарын құқықтық реттеу —Республикалық бюджетте немесе
жергілікті бюджеттерде жинақталған бюджеттік ресурстарды бюджет кодексіне
және бюджеттер туралы нормативтік-құқықтық шешімдерге сәйкес бөлу және
пайдалану процестерін белгілейтін бюджетгік құқықтың айрықша институты
болып есептелінеді.
Мемлекеттік несиелеуді құқықтық реттеу - мемлекеттік немесе жергілікті
деңгейдегі бюджетке заңды және жеке тұлғалардың уақытша басы бос
қаражаттарын мемлекеттік заемдарда орналастыру арқылы қайтарымды және ақылы
негізде тарту және оларды өтеу - қайтару мерзімдері мен механизмдерін
белгілеу барысында туындайтын қатынастарды реттейтін бюджеттік құқықтың
институты ретінде сипатталады.
Мемлекеттік бюджет мына келесідей:
- материалдық мағынасында бюджет мемлекет ауқымында
орталықтандырылған мемлекеттің ақшалай қоры, сондай-ақ жергілікті әкімшілік-
аумақтық құрылымдар деңгейінде орталықтандырылған жергілікті ақшалай
қорлар.
* экономикалық мағынасында бюджет жалпы мемлекеттік және жергілікті маңызы
бар міндеттер мен функцияларды жүзеге асыруға қажетті, мемлекеттік және
жергілікгі деңгейлерде орталықтандырылатын ақшалай қорларды қалыптастыру,
бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын экономикалық
қатынастардың жиынтығы.
ұйымдастырылу - қаржылық мағынасында бюджет мемлекеттің және
жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылымдардың негізгі қаржылық жоспарлары,
яғни мемлекеттің немесе жергілікті өкілді органдардың кіріс және шығыс
баланстары.
- құқықтық мағынасында бюджет мемлекеттің әр жыл сайын қабылдайтын
негізгі қаржылық заңы немесе әр жыл сайын жергілікті өкілді органдар
шығаратын негізгі нормативтік қаржылық-құқықтық актілері тұрғысынан
қарастырылады.
Бюджеттік қызмет Республикалық және тиісті жергілікті бюджетті
қалыптастыру, бөлу, сондай-ақ бюджеттік ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру
жөніндегі мемлекеттік басқару органдарының жоспарланған және жүйеленген
экономикалық-құқықтық қызметтері болып табылады.
Бюджетті қалыптастыру әдістеріне:
* салықтарды белгілеу;
* алымдарды, баждарды, төлемақыларды белгілеу;
* салыққа жатпайтын кірістерді белгілеу;
* үлттық банктің кірістерінен қаражат алу;
* алынған ресми трансферттерді пайдалану;
* республикалық бюджеттен берілген ссуда үшін төлен-ген қаражаттарды
пайдалану;
* сыртқы қарыз алу негізінде ақша қаражаттарын тарту;
* ішкі қарыз алу негізінде ақша қаражаттарын тарту;
* бюджеттік-банкілік несиелер алу;
* сыртқы экономикалық қызметтерден түсетін кірістерді пайдалану;
- бағалы қағаздарды шығару (әмиссиялау) жатады. Бюджетті бөлу
әдістері:
* мемлекеттік органдар мен мемелкетгік кәсіпорьщдарды бюджеттік
қаржыландыру;
* мемлекеттік мекемелерді сметалық-бюджеттік қаржыландыру;
* бюджетаралық қаржыландыру;
* қайтарымды (кейде ақылы) негізде бюджетаралық қар-жыландыру;
* қайтарымды және ақылы негізде бюджетгік ссуда беру;
әлеуметтік-экономикалық аяны, ғылым мен мәдениетті, елімізді қорғау істерін
қаржыландыру;
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін ұстауға кететін шығындарды
қаржыландыру;
мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарды өтеу арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетті пайдалануды ұйымдастыру:
* бюджетті артқару тәртібін белгілеу;
* бюджеттік ресурстарды бөлу тәртібін белгілеу;
* бюджеттік ресурстарды пайдалануды жоспарлау;
* бюджеттік ресурстарды пайдалану тәртібін белгілеу;
бюджеттен бөлінген ақша қаражаттарын мақсатқа сай және тиімді пайдалану
үшін оған бақылау жүргізу сипатында көрініс табады.
Бюджетгік құқықтың құқықтық реттеу аясына - пәніне мыналар:
* бюджеттің кірістерінің құрамын анықтау;
* бюджетгің шығыстарының бағьпъш (құрамын) анықтау;
* мемлекеттік бюджеттің құрылысын анықтау;
республикалық және жергілікті өкілді органдардың бюджет саласындағы
құзыреттерін анықтау;
бюджеттік процесті ұйымдастыру және жүзеге асыру тәртібін белгілеу жатады.
Бюджеттік құқықтың өзіне тән құқықтық нормалары
бар.
Олар мынадай белгілермен ерекшелінеді:
бұл нормалар мемлекет тарапынан белгіленеді және олардың атқарылуы
мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі;
бұл нормалар қатынастарға қатысушыларға заңи міндеттер жүктейді және өктем
билік береді;
бұл нормалар әрқашанда мемлекеттік құзыретті органдардың қандай да болмасын
нормативтік құқықтық актілерінде, заңдарда, жарлықтарда, өкімде, қаулыда
көрініс табады;
бұл нормалар қоғамдық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
15. 1 Мемлекеттік қаржылар және қаржылық құқық
Қаржылық құқық егемен мемлекеттің өз мұқтаждықтары мен мүдделеріне
қажетті қаржыларын қалыптастыруға, яғни қаржылық қызметін ойдағыдай жүзеге
асыруға көмегін әрі ұйымдастырушы - реттеуші ықпалын тигізетін әлеуетті
құрал болып табылады. Мемлекет пен мемлекеттік қаржы-лар және қаржылық
құқық әрдайым өзара тығыз байланыста болады, сондай-ақ олар бір-бірінсіз
көрініс таба алмайды. Мемлекеттік қаржылар нарықтық қатынастарға шешуші
қадам жасаған егемен еліміздің болмысының және өркениетгі мемлекеттер
қатарлы дамуының материалдық негізі болып сана-лады.
Сонымен қатар, қазіргі кезде мемлекеттік қаржылардың қоғам
мұқтаждықтарын және мемлекеттің өзіне тән әралуан қызметтерін қаржыландыру,
экономикалық қатынастарды түрлеңдіру, қаржы жүйесін рыноктық жағдайларға
сай келтіру және инвестициялық белсенділікті ынталандыру, сондай-ақ
әлеуметтік мәселелерді шешу және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету
барысында атқаратын рөлі мен маңызы күн санап күшейе түсуде.
Бүгінде, мемлекеттік қаржылар нарықтық экономика саясатын айтарлықтай
жүргізуге себін тигізетін, ал қаржылық құқық әлеуметтік-экономикалық даму
аясына күшті ықпал ететін негізгі қуатты құрал ретінде баршаға мәлім болып
отыр. Негізінде, мемлекеттік қаржылар бөлу және қайта бөлу процестері
шегінде туыңдайтын, сондай-ақ тұрақты субъектісі мемлекет болып табылатын
экономикалық (ақшалай) қатынастардың жиынтығынан тұрады.
Мемлекеттік қаржылардьң материалдық негізін ақша нысанындағы құнның
біржақты қозғалысын білдіретін және ақшалай төлемдер мен есеп айырысуға
байланысты айналысты көрсететін экономикалық процестер құрайды.
Мемлекеттік қаржылар экономикалық жөне материалдық тұрғыдан
қарастырылады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік қаржылар деп мемлекеттің
және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының өз функцияларын атқаруға
қажетті ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру, бөлу жөне пайдалануды
ұйымдастыру жөніндегі экономикалық қатынастардың жиынтығын айтамыз.
Ал материалдық мағынасында, мемлекеттік қаржылар қоғамның және
мемлекеттің тиісті мүдделерін қамтамасыз етуге қажетті, әрдайым мемлекет
меншігінде болатын орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қаражаттары қорларының жиынтығын көрсетеді.
Мемлекеттік қаржыларға тән функциялар қаржыларға тән қызмет ауқымы,
сондай-ақ олардың мән-жайының айрықша тәсілдері арқылы көрініс табады.
Қаржылардың функцияларына: ақшалай қаражаттарды жұмылдыру, ақшалай
ресурстарды бөлу және кайта бөлу, бақылау - есептеу функциялары жатады.
Мемлекеттегі қаржылық ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдаланылуды
ұйымдастыру тек мемлекеттің қаржы жүйесінің ауқымында ғана жүзеге
асырылады.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің экономикалық негізін мемлекеттік қаржылық
қатынастар, ал нормативтік-құкықтық базасын қаржылық заңдар құрайды.
Мемлекеттің қаржы жүйесі өзінің құрылымдық ерекшелігіне, маңызына және
басқа да мән-жайларына байланысты материалдық, экономикалық және
ұйымдастыру тұрғысынан қарастырылады.
Материалдық мағынасында, қаржы жүйесі құқықтық негіздері мен
экономикалық мәні айқындалған ақшалай қорлардың жиынтығы ретінде көрініс
табады.
Экономикалық мағынасында, қаржы жүйесі әрқайсысы өзіне тән белгілі бір
ақшалай қорды білдіретін қаржылык-эконоимкалық институттардың жиынтығынан
тұрады.
Ұйымдастырылу мағынасында, қаржы жүйесі мемлекеттің органдары мен
қаржылық мекемелерінің жиынтығын көрсетеді.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің қазіргі кезде атқаратын қызметі
мемлекетгік және жекеменшік қаржылардың аясындағы мүдделердің біршама болса
да теңдестірілуін қамтамасыз етуге бағытталған. Мемлекеттің қаржы
жүйесіндегі әр түрлі қаржылардың функциялары тек мемлекеттің қаржылық
қызметінің басымды бағыттарында жүзеге асырылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі деп, мемлекеттің біртұтас өзінің немесе
оның уәкілетті органдарының қоғам мүдделері мен мұқтаждықтарын қамтамасыз
етуге және өздеріне тән функцияларын атқаруға қажетті ақшалай қорларын
қалыптастыру, бөлу, сондай-ақ пайдаланылуын ұйым-дастыру жөніндегі іс-
қимылдары мен қызметтерін айтамыз.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің басты мақсатына қоғамның әлеуметтік-
экономикальгқ инфрақұрылымдарының ойдағыдай қызмет атқарулары үшін қолайлы
жағдай жасау жатады.
Ал мемлекеттің қаржылық қызметінің негізгі міндеттері қоғамның ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның тиісінше қызмет атқаруын қамтамасыз ету;
өзінің болмысының материалдық негізі және өзіне тән қызметтері мен
міндеттерін жүзеге асырудың қаражат көзі қаржыларды қалыптастыру; қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарын қажетті көлемде ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің мына: бюджеттік қызмет; валюталық —
қаржылық қызмет; қаржылық — банктік қызмет; кредиттік қызмет, қаржылық —
сақтандыру қызметі; қаржылық - шаруашылық қызметі; салықтық қызмет;
мемлекеттік қаржылық бақылау сияқты түрлері болады.
Мемлекеттік қаржылық қызметінің басымды бағыттары: мемлекеттің ақшалай
қорларын қалыптастыру; мемлекеттің қаржылық ресурстарын бөлу; мемлекеттің
қаржылық ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру; мемлекеттің қаржылық
ресурстарын бөлу және пайдалану барысында мемлекеттік қаржылық бақылауды
жүзеге асыру; мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындағы уәкілетті
органдардың жүйесін айқындау және олардьщ тиісті құзыреттерін белгілеу;
қаржылық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу; айналымға
ақшалар және бағалы қағаздар шығару (әмиссиялау); қаржылық жоспарлауды
жүзеге асыру болып саналады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі мына келесідей: ақшалай қорларды
қалыптастыру; ақшалай қорларды бөлу; ақшалай қорлардың пайдаланылуын
ұйымдастыру сияқты негізгі үш әдістің көмегімен жүзеге асырылады.
Ақшалай қорларды қалыптастыру әдістеріне: ақша қаражаттарын олардың
иелерінен қайтарымсыз және мәжбүрлі түрде алып қою; ақша қаражаттарын
мәжбүрлі және қайтарымды түрде алу; ақша қаражаттарын ерікті және
қайтарымсыз түрде тарту; ақша қаражаттарын ерікті және қайта-рымды түрде
тарту; мемлекеттік қызмет көрсету негізінде ақша қаражаттарын тарту;
мемлекеттік мүлікті сатудан және пайдаланудан түскен ақша қаражаттарын
мемлекет кірісіне айналдыру; эмиссия жатады.
Ақшалай қорларды бөлу әдістері: қаржыландыру, яғни ақша қаражаттарын
бюджеттен біржола, ақысыз түрде беру; кредит беру, яғни ақша қаражаттарын
қайтарымды, ақылы негізде және белгілі мерзімге уақытша пайдалануға беру;
несие берушілері алдындағы мемлекеттің өз қаржылық міндеттемесін орындауы
жолымен жүзеге асырылады.
Ақшалай қорларды пайдалануды ұйымдастыру: ақшалай қорлардың пайдалану
бағыттарын белгілеу; мемлекетгің ақшалай қорларынан алынған ақша
қаражаттарын пайдалану тәртібін белгілеу; акша қаражаттарын пайдалануды
жоспарлау; ақша қаражаттарын берудің қаржылық нормативтері мен шекті
мөлшерін белгілеу; мемлекеттік кәсіпорындардың пайдаларын бөлудің
нормативтері мен тәртібін белгілеу; ақшалай қорлардың пайдалануларына
бақылау жүргізу сияқты әдістері арқылы жүзеге асырылады.
Осы мемлекеттің қаржылық қызметінің аясы қаржылық құқықтың аясы
болғандықтан тиісті ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және оларды
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органдардың қызметі
әр-қашанда қаржылық — қүқықтық нормалардың көмегімен, тек құқықтық нысанда
жүзеге асырылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің құқықтық нысандары деп, қаржылық
қызметтің жалпы және арнаулы мәселелері бойынша, өз құзыреттері шегінде
уәкілетті мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік қаржылық -құқықтық
акітелерді айтамыз.
Сонымен, құқық саласы ретінде - қаржылық құқық мемлекеттің ақшалай
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда
болатын қоғамдық қатынастарды, яғни мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы болып та-былады.
Демек, қаржылық құқықтың пәні деп мемлекеттің ақша қаражаттары
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында
туындайтын қоғамдық қатынастардың (мемлекеттік қаржылық қатынастардың)
жиынтығын айтамыз.
Осы мемлекетгік қаржылық қатынастар мынадай өздеріне тән белгілерімен
ерекшеленеді: бұл қатынастар ақшалай қатынастарға жатады; бұл қатынастар
әрқашанда бөлу сипатында болады; бұл қатынастар тауар нысанындағы құнның
қарсы қозғалысына жолықпайтын ақша нысанындағы құнның біржақты қозғалысын
білдіреді; бұл қатынастар мемлекеттің болмысына, оның өсіп - өркендеуіне
байланысты пайда болады, соңдай-ақ оның қаржылық қьізмеіінің нәтижесі
ретінде көрініс табады; бұл қатынастар экономикалық қатынастардың бір түрі
болғандықтан базистік қатынастар құрамында болады; бұл қатынастар әрқашанда
баламасыз қатынастар қатарына жатады; бұл қатынастар мемлекеттің қаржылық
қызметінің барысында туындайтындықтан әрқашанда құқықтық нысанда болады.
Қаржылық құқықтың реттеуші әлеуеті көбінесе мемлекеттің қаржылық
қызметінің аясына және қаржылық қатынастардың нақты қатысушыларына әмірлі
өктем ықпал ету арқылы көрініс табады.
Қаржылық құқықта пайдаланылатын құқықтық реттеу әдістеріне
императивтік мемлекеттік - өктем билік әдісі мен диспозитивтік қаржылық —
шартты әдіс жатады.
Императивтік құқықтық реттеу әдісінің мынадай өзіне тән белгілері
болады: мемлекеттің әмірлі талабы нормативтік сипаттағы біржақты құқықтық
акті нысанында көрініс тапқан; осы әмірлі талап екі жақтың (тараптың) жүріс
— тұрыстарын мұқият айқындайды; екі жақтың өзара құқықтары мен міндеттері
мемлекет тұрғысынан туындайды және олар осы қатынастарды реттейтін
нормативтік құқықтық актіде белгіленген; өздері үшін міндетті болып
табылатын мемлекеттің әмірлі талабын атқарудан екі жақтың да бас тартуға
хақылары жоқ; мемлекеттің әмірлі талабын бұлжыт-пай орындау мемлекеттік
уәкілетті органдар біржақты түрде не болмаса сот арқылы жүзеге асыратын
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етіледі; екі жақтың да жүріп — тұру
қағидаларын таңдауға, оның ішінде өзара келісім негізінде таңдауға
мүмкіндіктері мүлдем болмайды, ал болған жағдайда елеусіз, болымсыз мән-
жайларды қамтиды; қаржылық құқықтық қатынасқа мемлекеттің уәкілетті органы
ретінде қатысатын субъект, мемлекеттің әмірлі талабын мәжбүрлеп
орындатқызуға мүмкіндік беретін өктем өкілеттілікпен қамтамасыз етілген.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің аясында негізінен императивтік -
әмірлі құқықтық реттеу әдісі жиі қолданылады. Сонымен бірге, қажетті
кездерде диспозитивтік — шартты құқықтық реттеу әдісінің де жеткілікті
көлемде қолданылатынын білу қажет. Осы диспозитивтік құқықтық реттеу
әдістері мьшадай өздеріне тән айрықша белгілерімен көзге түседі: екі жақтың
құқықтары мен міндеттерін туындатуымен қатар, ол мемлекетке немесе оның
уәкілетті органына қажетті құқықты көбірек береді; диспозитивтік әдістің
көмегімен реттеу кезінде қаржылық-құқықтық шарт қаржылық қатынастың заңи
нысаны ретінде көрініс табады.
Қаржылық құқықтың нормалары мен институттары іштей белгілі бір
қыйсындылықты ескере отырып жүйелендірілгендіктен, осыған орай қалыптасқан
қаржылық құқықтың құрылымы оның жүйесін білдіреді.
Демек, қаржылық құқықтың жүйесі мемлекеттік қаржылық қатынастар
жүйесімен объективті түрде негізделген қаржылық құқықтың ішкі құрылысын,
сондай-ақ оны құрайтын қаржылық-құқықтық нормалардың өзара бірігуін және
өздері реттейтін, негіздейтін тиісті қаржылық қатына-старға байланысты
белгілі бір тәртіппен орналасуын көрсетеді.
Қаржылық құқықтың жүйесі көбінесе жалпы және ерекше бөлімдері арқылы
көрініс табады.
Қаржылық құқықтың жалпы бөлімі мына: 1. Мемлекеттің қаржылық
құрылысының құқықтық негіздері; 2. Ақша жүйесінің құқықтық негіздері; 3.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару; 4. Қаржылық жоспарлаудың құқықтық
негіздері; 5. Мемлекеттік қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері; 6.
Қаржылық-құқықтық жауапкершілікті құқықтық реттеу сияқты институттардан
тұрады.
Ал ерекше бөлімі мынадай: бюджеттік құқық; қаржылық-банктік құқық
(мемлекеттік-құқықтық сипаты); қаржылық-сақтандыру құқығы (мемлекеттік-
құқықтық сипаты); қаржылық-шаруашылық құқығы сияқты өте ірі бөлімдерден
тұрады.
Мемлекеттің қаржылық құрылысының құқықтықнегіздері мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрамын және оның ұйымдастырылу құрылымын белгілейтін, қаржылық
құрылымды құрайтын және тиісті қаржыларды басқаруды жүзеге асыратын
уәкілетті мемлекеттік органдардың жүйесін айқындап, құзыреттерін
белгілейтін, сондай-ақ қаржы жүйесінің институттары мен біртұтас өзін
қаржылық реттеудің мақсатын, міндеттерін және әдістерін белгілейтін
қаржылық құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық құрылысы өзара байланысқан: 1. тиісті қаржылық-
экономикалық инстититтармен көрсетілген мемлекеттің ақшалай қорларының
жиынтығы ретіндегі мемлекеттің қаржы жүйесінен; 2. мемлекеттің қаржылық
органдарының жүйесінен; 3. мемлекеттік қаржылық реттеуден тұрады.
Мемлекеттің қаржы жүйесін құрайтын қаржылық-экономикалық институттар:
1. бюджет жүйесі (республикалық және жергілікті бюджеттер); 2. бюджеттен
тыс мақсатты қорлар; 3. мемлекеттік сақтандыру қаржылары; 4. мемлекеттік
банктердің қаржылары; 5. мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің және
мемлекеттік басқару органдарының қаржылары түрінде көрініс табады.
Мемлекеттің қаржылық құрылымын арнайы мамандандырылған және өздеріне
тиесілі қаржылық өктем өкілеттіліктерін жүзеге асыратын мына мемлекеттік
органдар:
І.ҚР Қаржы министрлігі; 2.ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті; З.ҚР
Қаржы министрлігініңі құзырындағы аудандық қаржы бөлімдері мен облыстық
қаржылық басқармалар; 4.ҚР Ұлттық Банкі;
5.ҚР Ұлттық Банкісінің банктік және сақтандыру қадағалауы департаменті
бағалы қағаздар рыногын реттеу департаменті төлемдік баланс және валюталық
реттеу департаменті құрайды.
Мемлекеттік қаржылық реттеу мемлекеттің қаржы жүйесінің ойдағыдай
қызмет атқаруын, сондай-ақ оның құрылымдық бөлімдерінің өзара қарым-
қатынастарын айтарлықтай деңгейде қамтамасыз ету мақсатында оған (қаржы
жүйесіне) ұйымдастыру сипатында және бағытталған түрде ықпал ету болып
саналады.
Қаржылық реттеудің әдістеріне: мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамын
қалыптастыру; қаржы жүйесінің құрамына кіретін ақшалай қорлардың түрлері
мен бағдар-бағыттарын айқындау; мемлекеттік кірістерді қаржы жүйесі
буындарының арасында бөлу; мемлекеттік шығыстарды қаржы жүйесі буындарының
арасында бөлу; өз қарамақтарына бекітілген ақшалай қордың функциясын
қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың құзыреттерін белгілеу; ақшалай
қорларды қалыптастыру және бөлу процестерін жоспарлау; мемлекетгік
қорлардан бөлінетін ақша қаражатгарының пайдаланылуына бақылау жүргізу;
қаржылық зандарды бүзғаны үшін қаржылық-құқықтық жауапкершілік белгілеу
және занда белгіленген тәртіппен осы жауапкершілікке тарту жатады.
Ақша жүйесінің құқықтық негіздері еліміздің ақша жүйесін, соның ішінде
ұлттық валюта жүйесін белгілейтін, сондай-ақ оның қоғам мен мемлекет
мүдделеріне сай тиісінше қызмет атқаруын қамтамасыз ететін қаржылық
құқықтың институты болып табылады.
Осы институт реттейтін объект ретінде мына: ақша жүйесінің құрылымы;
ақша жүйесін ұйымдастырудың қаржылық-құқықтық аспектілдері; валюталық
реттеу сияқты үш элемент көрініс табады.
Ақша жүйесі деп тарихи қалыптасқан және тиісті ұлттық заңдармен
бекітілген еліміздегі ақшалар айналымын ұйымдастыру нысанын айтамыз. Ақша
жүйесінің элементтеріне: ресми ақша бірлігі; ақша түрлері; ақшаларды
әмиссиялау (шығару) тәртібі; валюта айналымының режимі; ақша айналымын
ұйымдастыру жатады.
Ақша бірлігі еліміздегі барлық тауарлардың бағасын өлшеу жөніндегі
қызметті атқаратын және ұлттық валютаның аталымын көрсететін мемлекет
тарапынан белгіленген ақша, яғни Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы
— Қазақстан теңгесі болып табылады.
Ақшалардың түрлері дегеніміз занды төлем құралы болып табылатын
ақшалар мен олардың номиналдары.
Ақшалар қағаз ақшалар және металл монеталар түрінде көрініс табады.
Мемлекетіміздегі бірден-бір негізгі әмиссиялық орталық алтынмен
қамтамасыз етілмеген банкноттарды және ұсақтаушы мэнеттерді мемлекет атынан
шығаруды жүзеге асыратын Қазақстанның Ұлттық Банкі болып табылады.
Ақша айналымы тауарлар, сондай-ақ тауарсыз төлемдер мен
есеп айырысу айналысына қызмет көрсететін қолма-қол және қолма - қол
емес нысандағы ақшалардың қозғалысын білдіреді. Ақша айналымын реттеу
әдістеріне ақшалай операцияларды реттеу және ақшалай операцияларды
жүзеге асыру тәртібін айқындау жатады.
Мемлекеттік қаржылар аясындағы ақшаларға тән функциялар қаржылық
міндеттемелер бойынша есеп айырысу құралы және мемлекеттің ақша қорларына
жұмылдырылуына байланысты қазына жинақтау құралы сипатында болады.
Ақша айналымын тұрақтыландыру ақша реформаларын жүргізу арқылы жүзеге
асырылады.
Ақша реформаларын жүргізу кезінде: нуллификация, деноминация,
девальвация және ревальвация сияқты әдістер қолданылады.
Нуллификациялау - айналымнан құны жойылған ақшаларды алып тастап,
онын орнына жаңа валюта енгізу, деноминациялау - айналымдағы ақшаларды
белгілі бір арақатынастарын қолдана отырып жаңадан шығарылған ақшаларға
айырбастау арқылы ақшалардың құнын өзгерту және массасын азайту,
девальвациялау — айналымдағы ұлттық валютаның ресми курсын төмендету,
ревальвациялау - ұлттық валютаның курсын, басқа елдердің валюталарымен
салыстырғанда ресми түрде жоғарылату сипатында жүргізіледі.
Ақша жүйесінің құрамдас бөлігіне ұлтгық валюта жүйесі жатады. Ұлттық
валюта жүйесі деп, халықаралық валюталық құқық нормаларын есепке ала отырып
ұлттық валюталық зандармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру
және реттеу нысанын айтамыз.
Ұлттық валюта жүйесі халықаралық валюталық жүйемен тығыз өзара қарым-
қатынаста және еліміздің экономикасы мен сыртқы экономикалық
байланыстарының дамуы дәрежесіне тәуелді болады.
Халықаралық валюталық жүйелердің тарихи даму кезеңдеріне орай мынадай
түрлері болған:
1. Париж валюталық жүйесі (1867 ж);
2. Генуя валюталық жүйесі (1922 ж);
3. Бреттон - Вуд валюталық жүйесі (1944ж);
4. Ямайка валюталық жүйесі (1976-1978ж);
5. Еуропа валюталық жүйесі (1979ж).
Ұлттық валюта айналымына, сондай-ақ шетелдік валюталарға қатысты
мемлекет тарапынан белгіленіп, қойылған шектеулер валюта айналымының режимі
деп аталынады.
Негізінде, валюталар толығымен айналыста болатын (еркін
жүретін); жартылай айналатын (жартылай еркін жүретін); айналысқа
түспейтін (тұйықталған) болып бөлінеді. Қазақстан валютасы жартылай
айналыста болатын валюталар қатарына жатады.
Валюталық монополия валюталық құндылықтармен мәміле жасау жөніндегі
тек мемлекеттің құзырындағы нарықтық айырықша қатынастар мен халықаралық
валюталық қордың талаптарына сәйкес шектелген құқық болып табылады.
Қазақстандағы валюталық құндылықтарға: шетелдік валюта, номиналдары
шетел валютасымен көрсетілген толем құжаттары мен бағалы қағаздар,
толығымен тазалау процесінен өткен алтын құймасы және резиденттер мен
резидент еместердің арасындағы операцияларды жүзеге асыру кезінде
пайдаланылатын ұлттық валюта, сондай-ақ номиналдары ұлттық валютамен
көрсетілген бағалы қағаздар мен төлемдік құжаттар жатады.
Мемлекеттің валюталық монополиясының объектілері ретінде мынадай
төлемдік құжаттар мен бағалы қағаздар: 1. шет елдік банктердің чектері,
аккредитивтері және пластикалық карточкалары; 2. шет елдік бактердің
депозиттік сертификаттары; 3. шет мемлекеттердің заемдық облигациялары; 4.
шет мемлекеттердің қазыналық бондары мен вексельдері; 5. шетелдік
акционерлік қоғамдар компаниялардың акциялары; 6. шет елдік занды
тұлғалардың облигациялары түрінде көрініс табады.
Валюталық реттеудің негізгі әдістері: валюталық реттеу объектілерін
айқындау; валюталық операцияларды жүргізудің қағидаларын белгілеу;
мемлекеттің валюталық монополиясының объектілерін айқындау; мемлекеттің
валюталық монополиясының объектілерімен жасалынатын операцияларды жүзеге
асыруға хақы бар мемлекеттік органдардың құзыреттерін белгілеу; валюталық
операцияларды, оның ішінде шетелдік валютамен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыруға хақы бар занды тұлғаларды мемлекетгік тіркеу; валюталық
операцияларды жүзеге асыруға байланысты қызметтерді лицензиялау;
резиденттердің тысқары жерлерден шетел валютасымен беретін және алатын
ссудалары (борыштары) мен несиелерін тіркеу; валютамен жасалынатын
операцияларға бақылау жүргізу; белгілі бір валюталық операцияларды
жүргізуге салынатын тыйымдар мен қойылатын шектеулерді белгілеу сипатында
жүзеге асырылады.Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару мемлекеттік
қаржыларға қатысты тиісті қызметтерін жүзеге асыруға уәкілетті мемлекеттік
және арнайы қаржылық органдардың жүйесін айқындайтын, сондай-ақ олардың осы
саладағы құзыреттерін белгілейтін қаржылық-құқықтық институт болып
табылады.
Мемлекетгік қаржылар саласындағы уәкілетгі мемлекетгік органдар
жүйесінде:
А. Мемлекеттегі өкілді билік органдар:
1.жоғарғы заң шығарушы және өкілді орган - ҚР
Парламенті;
2. жергілікті өкілді органдар - Мәслихаттар.
Ә. Мемлекеттің атқарушы билік органдары:
1.жалпы қүзыретгі орталық атқару органы - ҚР Үкіметі;
2. орталық салалық құзыретті органдар — ҚР министрлікгері мен
ведомстволары;
3. жалпы құзыретті жергілікті атқару органдары -Әкімдіктер;
4. жергілікті салалық және функционалдық органдар;
5. министрліктер мен ведомстволардың аумақтық органдары;
6. жергілікті әкімдіктердің бөлімдері мен басқармалары.
Б. мемлекеттің арнайы мамандандырылған қаржылық-
экономикалық органдары:
1. ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау және Қаржы министрліктері, олардың
қүрылымдық және аумақтық бөлімшелері;
2. ҚР Ұлтгық Банкі, оның құрылымдық бөлімшелері мен оған бағынышты несие-
қаржылық ұйымдар көрініс тапқан.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару деп мемлекеттік қаржылар
аясындағы өзекті мәселелерді шешуге, алға қойылған мақсат-міндеттер мен
күтілетін нәтижелерге қол жеткізу үшін қаржылық механизмнің ынталандыру
тәсілдері мен басқа да жолдарын және санкцияларын қолдану арқылы
мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындағы барлық субъектілердің, сондай-ақ
қарамақтарында мемлекетгің ақша қаражаттары бар уәкілетті органдардың жүріс-
түрыстары мен іс-қимылдарына жоспарланган және бағдарланған негізде
реттеуші-ұйымдастырушы ықпал етуді айтамыз.
Қаржылық жоспарлаудың құқықтық негіздері қаржылық жоспарлауды әзірлеу,
қарау, бекіту, атқару және жабу жөніндегі негізгі қағидаларды белгілейтін
қаржылық құқықтық институт болып табылады.Қаржылық жоспарлау мемлекеттің
ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу жөніндегі экономикалық
процестерді, сондай-ақ қаржылық жоспарларды әзірлеу, қарау, бекіту және
атқарылуын ұйымдастыру процестерін жоспарлы түрде басқару немесе қаржылық
жоспарларды әзірлеу, қарау, бекіту және атқару жөніндегі мемлекеттік
уәкілетті және арнайы мамандандырылган органдардың тиісті зандарда
көзделіп, белгіленген қызметтері түрінде көрініс табады.
Қаржылық жоспарлау объектісі ақшалай қор болып табылады. Ал осы
ақшалай қорлардың жиынтығы мемлекеттің қаржылық ресурстарын құрайды.
Қаржылық жоспарлаудың міндеттері: ақшалай қорлардың қалыптастырылу
көздері мен жалпы көлемін айқындау; ақшалай қорларды пайдаланудың басымды
бағыттарын айқындау; қажетті қаржылық резервтерді қүру; орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған ақша қаражаттарын экономика секторлары мен
салаларының және әкімшілік-аумақтық құрылымдардың арасында бөлудің ұтымды
пропорциясын белгілеу болып саналады.
Қаржылық жоспарлау сатыларына: 1. қаржылық жоспардың жобасын әзірлеу;
2. қаржылық жоспардың жобасын қарау; 3. қаржылық жоспарды бекіту; 4.
қаржылық жоспарды атқаруды ұйымдастыру және оның атқарылуына бақылау
жүргізу; 5. қаржылық жоспарды (кірістері мен шығыс-тарын) жабу және
қаржылық жоспардың атқарылуы жөнінде есеп беру жатады.
Жоспарлы-қаржылық актілер қаржылық жоспарлаудың заңи нысаны және
қаржылық-құқықтық актілердің бір түрі болып табылады, сондай-ақ мынадай
белгілерімен ерекшеленеді: қоғамдық қатынастарды реттейді; олардың
атқарылуы мемлекетгің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі; белгілі бір
құқықтық мән-жайларды туындатады; міндетті түрде атқаруға жататын әмірлі-
талап сипатында болады.
Жоспарлы-қаржылық актілердің ҚР Парламентінің заңы, жергілікті
Мәслихаттардың нормативтік шешімдері, ҚР Үкіметінің нормативтік қаулысы,
министрдің бұйрығы, кәсіпорынның бірінші басшысының бұйрығы сияқты құқықтық
нысандары болады.
Қаржылық жоспарлар: Республикалық бюджет, жергілікті бюджеттер,
министрліктер мен ведомстволардың қаржылық жоспарлары, мемлекеттік
кәсіпорындардың қар жылық жоспарлары, мемлекеттік мекемелердің шығыс сме-
талары, ҚР Ұлттық Банкісінің қаржылық жоспары, мемлекеттік сақтандыру
ұйымының қаржылық жоспары, мемлекеттік банктің қаржылық жоспары,
мемлекеттің валюталық жоспары түрінде көрініс табады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудьщ құқықтық негіздері деп қаржылық
бақылауды жүргізуге уәкілетті органдарының жүйесін айқындайтын және олардың
мемлекеттік қаржылық бақылау аясындағы құзыреттерін белгілейтін, сондай-ақ
қаржылық тексерулерді жүргізу тәртібі мен нысандарын белгілейтін қаржылық
құқықтық институтын айтамыз.
Осы институтті құрайтын құқықтық нормалар: бақы-лау қызметінің барлық
аспектілерін заң жүзінде мұқият негіздейді; бақылау органдарының құқықтық
мәртебелері мен жүйесін айқындайды; мемлекеттік қаржылық бақылаудың аумағы
мен шегін айқындайды; мамандандырылған мемлекеттік органдардың қаржылық
бақылауды жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіліктерінің көлемін белгілейді;
мемлекеттік бақылау органдарының қызметтерін ұйымдастыру қағидаларын
белгілейді; қаржылық тексерулердің түрлерін, нысандарын, әдістерін және
тексеру жүргізу тәртібін белгілейді.
Мемлекетгік қаржылық бақылау мемлекетгік бюджет пен бюджеттен тыс
қорлардың атқарылуын, ақша айналымының ұйымдастырылуын, мемлекеттің ішкі
және сыртқы қарызы мен мемлекеттік резервтердің жай-күйін, қаржылық және
салықтық жеңілдіктердің берілуін тексеру түрінде жүзеге асырылатын қызмет
болып табылады.
Мемлекетик қаржылық бақылаудың негізгі міндеттеріне: 1. қаржылық
зандардың сақталуын қамтамасыз ету; 2. қаржы жүйесінің тиісінше қызмет
атқаруын қамтамасыз ету; 3. қаржылық тәртіпгің сақталуын қамтамасыз ету; 4.
мемлекетгің қаржылық ресурстарын занды және тиімді пайдалануды қам-тамасыз
ету; 5. қаржылық тәртіптің бұзылуын жою; 6. мамандандырылған қаржылық
органдардың өздеріне жүктелген міндеттерді бұлжытпай атқарылуына қолғабыс
ету; 7. қаржылық қатынас субъектілерінің мемлекет алдындағы өз қаржылық
міндеттемелерін уақтылы және мүлтіксіз орын-дауларына қолғабыс ету жатады.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдістері: қаржылық жоспарлардың
есептеулерін тексеру; алғашқы қаржылық қүжаттарды тексеру; бухгалтерлік
есеп регистрындағы жазбаларды тексеру; статистикалық және бухгалтерлік
серу; тауарлық - материалдық құндылықтарды, негізгі қорларды және қолма -
қол ақшаларды жартылай немесе жаппай түгендеуді жүзеге асыру; кредиттік -
қаржылық мекемелердегі ақша құжаттарының шынайылығын тексеру; өндірістегі
материалдық шығындар мен басқа да мән — жайлардың негіздемелеріне
сараптамалық баға беру; құқық қорғау органдары мен соттардан түсетін
ақпараттарды талдау және қорытьщды беру; қаржылық операцияларды жүргізуге
қатысы бар лауазымды тұлғалар мен азаматтардан ауызша және жазбаша
түсініктеме алу; банкке және басқа кредиттік мекеме-лерге ресми сұраныс
жасау; ревизия жатады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің аяларына байланысты қаржылық бақылау:
ақша айналымы аясындағы бақылау, валюталық бақылау, бюджеттік бақылау,
салықтық бақылау, мемлекеттік банктік қызмет аясындағы бақылау, мемлекетгік
сақтандыру аясындағы бақылау және мемлекетгік салалық қаржылар аясындағы
бақылау түрінде жүзеге асы-рылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық — шаруашылық қызметтерін (олардың
барысында зандылықтың сақталуын, мақсатқа сәйкес және тиімді болуын),
олардың алғашқы ақша қүжаттарын және бухгалтерлік жазбаларын зерделеуге
негіздей отырып тексеру ревизия жүргізу болып табылады.
Қаржылық - құқықтық жауапкершілікгі құқықтық реттеу мемлекеттің
қаржылық қызметінің аясында көрініс табатын қаржылық құқық бұзушылықтарды
және соларды жасағаны үшін қолданылатын заңи жауапкершілік түрлерін сондай-
ақ оларды қолдану қағидалары мен түрлерін белгілейтін қаржылық құқықтық
институт болып табылады.
Қаржылық құқық бұзушылық деп, қаржылық заңдардың нормаларымен
белгіленген және олар ойдағыдай орындалмаған жағдайда нақты заңи
жауапкершілік түрлері көзделінген өздеріне тиесілі қаржылық міндеттерін
тиісінше орындамағандарына байланысты көрініс табатын қаржылық қатынасқа
қатысушылардың құқыққа қайшы іс-әрекеттерін (әрекетсіздіктерін) айтуға
болады.
Қаржылық құқық бұзушылық: құқыққа қайшылығы; кінәлілігі; зардаптың
болуы; құқыққа қайшы әрекет пен соның нәтижесінде туындаған залал-
зардаптардың арасындағы себептік байланыс; жазаға тартылуы сияқты
белгілерімен сипатталынады.
Қаржылық құқық бүзушылықтардың:
1. мемлекет пен қоғамның материалдық мүдделеріне қарсы қаржылық құқық
бүзушылықтар.
2. мемлекеттің қаржы жүйесінің айтарлықтай қызмет атқаруына кедергі
жасайтын қаржылық құқық бүзушылықтар.
3. қаржылық құқықтық қатынастарға қатысушы тараптардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне қарсы бағытталған қаржылық құқық бұзушылықтар.
4. мемлекеттің мамандандырылған қаржылық органдардың өз қызметтерін жүзеге
асыруларына кедергі келтіретін қаржылық құқық бұзушылықтар сияқты түрлері
болады.
Қаржылық - құқықтық жауапкершілік қаржылық -құқықтық нормалардың
әмірлі талаптарын атқаруға байланысты өздеріне жүктелген міндеттерді
тиісінше орындамаған үшін қаржылық құқықтық қатынастарға қатысушы
тұлғаларға қолданылатын, негізінен алғанда материалдық мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары болып саналады.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы құқық бұзушылықтар үшін мына
келесідей: қаржылық — құқықтық, әкімшілік - құқықтық, қылмыстық - құқықтық
сияқты заңи жауапкершілік түрлері қолданылады.
Әкімшілік — құқықтық жауапкершілік шарасы әкімшілік айыппүл болып
табылады. Қылмыстық құқықтық жауапкершілік шаралары айыппүл, түзеу
жүмыстары, бас бостандығынан айыру, оған қоса мүліктерін тәркілеу түрінде
көрініс табады.
Қаржылық — банкттік қызмет деп қоғамдық — мемлекетгік материалдық
мүдделер мен дықтарды қамтамасыз ету үшін Қазақстанның Ұлттық Банкі мен
басқа да мемлекеттік несиелеу ұйымдардың мемлекетгің банк жүйесін
жетілдіруге, мемлекетгік банктердің ақшалай ресурстарын қалыптастыруға және
оларды мемлекетгің орталықтандырылған ссудалық қорлары ретінде пайдалануға
бағытталған, сондай-ақ банктік заңдармен көзделген банктік операциялар мен
мәмілелерді жүзеге асыру жөніндегі қызметтерін айтамыз.
Қаржылық — банктік құқықтың пәніне Қазақстанның Ұлттық Банкі мен басқа
да мемлекеттік банктерінің, сондай-ақ ҚР тиісті заңдары бойынша мемлекеттің
қаржылық агенттері болып табылатын мемлекеттік емес банктердің банктік
қызметтерінің барысында туындайтын қоғамдық (банктік) қатынастар жатады.
Қаржылық - банктік құқық капитал рыноғында орталықтандырылған ссудалық
қор ретінде пайдаланылатын мемлекеттік банктердің ақшалай ресурстарын
қалыптастыру және жүмсау барысында туындайтын банктік қатынастарды
реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі, яғни айрықша қар-жылық — құқықтық
институт болып табылады.
Қаржылық - сақтандыру қызметі мемлекеттің сақтандыру жүйесіндегі алдын
алу және қалпына келтіру шараларын жүзеге асыру, сақтандыру жағдайларының
туындауына орай заңды және жеке тұлғаларға келтірілген залал - зардаптардың
орнын толтыру мақсатында арнайы ақшалай қорларды (сақтандыру резервтерін)
қалыптастыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру ұйымдарының іс-қимылдары
ретінде сипатталады.
Қаржылық - сақтандыру құқығының пәніне еліміздегі сақтандыру ісін
ұйымдастыру және мемлекеттік міндетті сақтандыруды жүзеге асыру, сондай-ақ
мемлекеттің сақтандыру резервтерін қалыптастыру және болу барысында
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Сақтандыру нысандары:
1. міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
2. сақтандыру объектісі бойынша — жеке және мүліктік;
3. сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және
жинақтаушы емес болып бөлінеді.
Қаржылық - сақтандыру құқығы мемлекеттің қаржылық — сақтандыру
қызметінің барысында, яғни еліміздегі сақтандыруды ұйымдастыру, мемлекеттік
міндетті сақтандыруды жүзеге асыру және мемлекеттің сақтандыру резервтерін
қалыптастыру және оны болу барысында туындайтын сақтандыру қатынастарын
реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі.
Қаржылық - шаруашылық құқығының пәні деп, мемлекеттік
орталықтандырылмаған қаржыларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды
ұйымдастыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.
Мемлекеттік орталықтандырылмаған қаржылар мемлекеттік кәсіпорындар мен
мемлекеттік мекемелердің тиісті ақша қорларының жиынтығы, сондай-ақ олардың
осы ақшалай қорларын қалыптастыру және бөлу процесінде туындайтын
экономикалық қатынастардың жиынтығы мағынасында түсіндіріледі.
Сонымен, қаржылық — шаруашылық құқығы мемлекеттің
орталықтандырылмаған ақша қорларын тиісті қаржылық - құқықтық мақсаттарды
көздей отырып қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында
туындайтьш айрықша қоғамдық қатынастарды реттейтін қаржылық - құқықтың
бөлімі болып табылады.
15.2. Қаржылық - құқықтық қатынастар.
Қаржылық құқықтық қатынастар деп мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында, қаржылық-құқықтық нормалардың негізінде туындайтын қоғамдық
қатынастарды, яғни қаржылық құқық нормаларымен реттелінген мемлекеттік
қаржылық қатынастарды айтамыз.
Осы айтылған жәйттерге байланысты, бірден қаржылық - құқықтық
қатынастарды сипаттауға көшпестен бұрьн қаржылық - құқықтық нормалардың мән-
жайларына тоқтала кетуіміз керек.
Сонымен, қаржылық - құқықтық нормалар -мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында туындайтын қоғамдық қатынастарға қатысушылардың жүріп — тұру
қағидаларын белгілейтін, сондай-ақ өздерінің мән-жайына байланысты
материалдық және ұйымдастырушы болып бөлінетін құқықтық нормаларға жатады.
Материалдық қаржылық - құқықтық нормалар материалдық объектісі ретінде
ақшалай қозғалысты білдіретін қаржылық қатынастарды реттейді. Ал
ұйымдастырушы қаржылық - құқықтық нормалар қаржылық қызметтің процедуралары
мен нысандарын белгілейді және қаржылық құрылымдарды айқындайды.
Сонымен бірге, өздерінің реттеуші ықпалын тигізетін әралуан қаржылық
қызмет аяларына қатысты қаржылық құқықтық нормаларды бюджеттік - құқықтық
нормалар, валюталық - құқықтық нормалар, қаржылық - банктік құқығының
нормалары, қаржылық — шаруашылық құқығының нормалары, салықтық - құқықтық
нормалар деп нақтыландыруға болады.
Осы қаржылық — құқықтық нормалар мына келесідей ерекше белгілерімен
сипатталады: 1. Олар мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан белгіленеді
және мемлекеттік
— өктем сипатта болады. 2. Олар қаржылық қатынастарға
қатысушылардың қайсы біріне субъективтік құқық беру, ал басқаларына заңи
міндет жүктеу арқылы тек сол қатысушылардың жүріс - тұрыстарын реттейді. 3.
Олар тиісті заңи нысандағы актілермен, яғни қаржылық заң актілерін шығару
арқылы ғана белгіленеді. 4. Бұлжытпай, тиісінше орын-далуы мақсатьщда олар
мемлекетгің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. 5. Олар мән-жайларының
мұқият баяндалуымен, диспозицияларының толық құрылуымен және айрықша
мазмұндалуымен ерекшелінеді. 6. Олар тиісті қатысушылардың мемлекет
алдындағы қаржылық міндеттемелерін туындатады және мемлекеттің материалдық
мүдделерін қамтамасыз етуге себін тигізеді. 7. Олар мемлекеттің құқық
жүйесіндегі басқа құқықтық нормаларға қарағанда құрамдарында есептеу
нормаларының болуымен айрықшаланады. 8. Олар басқа құқық салаларының
құқықтық нормаларымен салыстырғанда өздерінің тікелей мақсат бағдарымен
және жүйесінде көбінесе императивтік және құзыреттер белгілейтін
нормалардың болуымен ерекшеленеді.
Қаржылық - құқықтық қатынастар: бюджеттік; қаржылық - банктік;
қаржылық - сақтандыру; қаржылық -шаруашылық құқықтық қатынастары;
материалдық қаржылық - құқықтық қатынастар; ұйымдастырушы қаржылық -
құқықтық қатынастар; біржақты - өктем қаржылық -құқықтық қатынастар; шартты
қаржылық құқықтық қатынастар; реттеуші қаржылық - құқықтық қатынастар;
қорғаушы қаржылық - құқықтық қатынастар болып бөлінеді.
Қаржылық құқықтық қатынастардың субъектілеріне: мемлекеттің біртүтас
өзі; әкімшілік — аумақтық құрылымдар; мемлекеттің уәкілетті органдары;
жергілікті мемлекеттік басқару органдары; заңды тұлғалар (мемлекеттік және
мемлекеттік емес, коммерциялық және коммерциялық емес, резидент және
резидент емес); жеке тұлғалар (азаматтар, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ тұлғалар) жатады.
Қаржылық — құқықтық қатынастар: 1. Олар тек мемлекеттің қаржылық
қызметінің аясында, мемлекеттің қаржылық қатынастарды құқықтық реттеуінің
нәтижесінде туындап, өркендейді. 2. Осы қатынастардың міндетті әрі түрақты
субъектілері қаржылық және басқа да өктем өкілеттіктері бар мемлекеттік
уәкілетті органдар болып табылады. 3. Осы қатынастардың объектісіне ақшалар
немесе ақшалай міндеттемелер жатады. 4. Олар, негізінде ұлттық табысты болу
барысында туындайтындықтан әрқашанда бөлу сипатында болады. 5. Бұл
қатынастар мемлекеттің ақша жүйесін, оның қаржылық құрылымдарын
қалыптастыруды, мемлекеттің ақшалай қорларын жоспарлауды ұйымдастыруды және
оны пайдалану процесіне бақылау жүргізуді білдіреді. 6. Олар мемлекеттің
материалдық базасын қалыптастыру барысында туындайтындықтан экономикалық
сипатта болады. 7. Олар мән-мағынасы бойынша экономикалық қаржылық
қатынастар, ал нысаны бойынша қаржылық — құқықтық қатынастар ретінде
көрініс табатын бірыңғай қоғамдық қатынастарды көрсетеді.
Мемлекеттік орган тек мына келесідей жай-жағдайларды сақтағанда ғана
қаржылық құқықтық қатынастың субъектісі болып есептелінеді: бұл субъект
жеткілікті көлемде тиісті өктем қаржылық өкілеттік берілген мемлекеттік
орган болып саналады; осы органның қызметі мемлекеттің қаржы жүйесінің
құрамына кіретін ақшалай қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды
ұйымдастыру процестерін көрсетуге тиіс; осы органның қызметтері жалпы
мемлекеттік мүдделермен айқындалады; осы қызметтердің барысында мемлекеттің
функциялары жүзеге асырылады; осы қызметтердің барысында туындайтын
қатынастар өздерінің экономикалық және құқықтық белгілері бойынша қаржылық
қатынастар болып табылады.
Қаржылық құқықтық қатынас субъектілері өздерінің құқықтық және басқа
да мән — жайларына байланысты өктем билік жүргізуші және бағынышты
(тәуелді) болып бөлінеді.
Өктем билік жүргізуші өзінің құқықтары мен занды мүдделерін: 1.
қаржылық берешектерді біржақты — мәж-бүрлеу түрінде өндіріп алу. 2.
мемлекет алдындағы өзінің қаржылық міндеттемесін орындамаған тұлғаны осы
уәкілетті субъектінің біржақты шешімінің негізінде қаржылық -құқықтық
немесе әкімшілік — құқықтық жауапкершілікке тарту. 3. қаржылық заңдарды
бүзған тұлгаларды зандарда көзделген қылмыстық жауапкершілікке тарту
мақсатында тиісті құжаттарды құқық қорғау органдарына жіберу жолымен
қорғайды.
Бағынышты субъектілер өз құқықтары мен заңды мүдделерін: қаржылық
органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының іс-әрекеттері жөнінде солар
бағынатын органдарға шағымдану, сондай-ақ қаржылық органның іс-әрекеті
жөнінде сотқа шағымдану тәсілдері арқылы қорғай алады.
Қаржылық құқықтық қатынастардың пайда болуының, өзгеруінің және
тоқтатылуының негізіне жататын, қаржылық заңдарда көзделген кұзыретті
мемлекеттік органдардың лауазымды адамдардың, занды және жеке тұлғалардың
саналы, құқыққа сай іс - қимылдарының нәтижесі, сондай-ақ адамның, қоғамның
еркінен тыс құбылыс — оқиғалар ретінде көрініс табатын занды маңызы бар
фактілер қаржылық құқықтағы заңи фактілер болып табылады.
Қаржылық құқықтагы заңи фактілер мынадай функцияларды:
1. қаржылық құқықтық қатынастардың туындауын, өзгертілуін және
тоқтатылуын қамтамасыз етеді. 2. қаржылық құқықтық реттеу әдісінің элементі
қызметін атқарады.
3. өте маңызды ақпараттық қызмет атқарады. 4. мемлекеттің
қаржылық қызметінің аясындағы зандылықты кепілдендіреді.
5. кейде ынталандыру қызметін де атқарады.
Қаржылық құқықтық қатынастың пайда болуының негізіне:
1. тиісті қаржылық органның жекелеген қаржылық актіні шығаруы; 2.
қаржылық шарт жасасу (шартқа отыру); 3. белгілі бір тұлғаның салық салуға
жататын объектіні сатып алуы, не болмаса қаржылық зандардың ауқымына
жататын өзге де іс-қимылдарды жүзеге асыруының нәтижесінде салық немесе
басқа міндетті төлемді төлеуші мәртебесіне ие болуы сияқты заңи фактілер
жатады.
Ал қаржылық құқықтық қатынастың өзгеруі негізіне мына: 1. салықтық
міндеттеменің негізіне жататын қаржылық-жоспарлық актіні өзгерту. 2. салық
салу объектісінің өзгеруі. 3. салық төлеушінің құқықтық мәртебесінің
өзгеруі.
4. белгіленген тәртіп бойынша бұрын жасалынған қаржы-
лық шартты өзгерту сияқты заңи фактілер жатады.
Қаржылық құқықтық қатынастың тоқтатылуы негізіне жататын заңи
фактілер: 1. қаржылық міндеттемені атқару; 2. қаржылық міндеттемені
туындатқан қаржылық шартгы бүзу; 3. қаржылық құқықтық қатынастың бір тарабы
болып табылатын мемлекеттің басқа тараптың алдындағы өзінің қар-жылық
міндеттемесін орындаудан бас тартуы, не болмаса тиісті контрагентін өзінің
алдьшдағы қаржылық міндеттемесін атқарудан босатуы түрінде көрініс табады.
Осы айтылғандарды қорыта келіп, қаржылық құқықтық қатынастарға мынадай
түсінік беруге болады: қаржылық құқықтық қатынастар деп, мемлекет және
қоғам мүддесін қамтамасыз етуге бағытталған, өктем-мүліктік сипатта бола-
тын, қаржылық құқықтық нормаларға негізделген және сол нормалармен
реттелетін, маңызы бойынша экономикалық болып табылатын, мемлекеттің және
оның уәкілетті органдарының қаржылық қызметтерінің барысында туындайтын
қоғамдық қатынастарды айтамыз.
15.3. Бюджеттік құқық және мемлекеттік бюджет.
Бюджеттік құқық мемлекеттік бюджетті (Республикалық және жергілікті
бюджеттердің жиынтығы) қалыптастыру және бөлу, сондай-ақ бюджеттен бөлінген
қаражаттарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджетгік
қатынастарды реттейтін қаржылық құқықтың аса маңызды бөлімі болып табылады.
Мемлекеттік бюджетті қалыптастыру және бөлу, сондай-ақ бюджеттік
ресурстарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджеттік
қатынастар бюджеттік құқықтың пәні ретінде қарастырылады.
Осы бюджеттік қатынастарға мына келесідей белгілер тән болады:
І.бұл қатынастар республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарын қальштастыруға байланысты жүзеге асырылатын
мемлекеттің бюджеттік қызметінің барысында туындайды;
бұл қатынастар әрқашанда бөлу және қайта бөлу сипатында көрініс табатын
ақшалай қатынастар болып саналады;
бұл қатынастар әрдайым республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістеріне түсетін ақша сипатындағы құнның және сол бюджетгердің
шығыстарынан бөлінетін ақша қаражаттарының біржақты қозғалыстарын
білдіреді;
бұл қатынастар орталықтандырыған мемлекеттің ақша қоры және жергілікті
әкімшілік-аумақтық құрылымдар көлемінде орталықтандырылған ақша қорлары
арқылы қалыптастырылатын және бөлінетін бюджеттік ресурстар нысанындағы
ақша қаражаттарының ағымын көрсететін базистік қатынастарға жатады;
бұл қатынастар әрдайым мемлекеттің және жергілікті өкілді органдардың
негізгі кіріс және шығыс баланстарының заңи нысанда болуына байланысты
бюджеттік-құқықтық қатынастар сипатында көрініс табады.
Бір-бірімен өте тығыз іс-әрекет жасай отырып, өздері реттейтін тиісті
қатынастарьша қарай жүйеленген түрде жалпы және ерекше болімдерде белгілі
бір тәртіппен орналасқан бюджеттік құқықтық нормалар арқылы көрсетілетін
бюджеттік құқықтың ішкі құрылысы бюджеттік құқықтың жүйесін білдіреді.
Бюджеттік құқықтың жалпы бөлімі мына: 1. мемлекеттің бюджеттік
құрылысы; 2. бюджет саласындағы мемлекеттік басқару; 3. бюджетттік
жоспарлау; 4. бюджеттік бақылау; 5. бюджеттік-құқықтық жауапкершілік сияқты
институттардан құралады.
Ал ерекше бөлімінде мына институггар көрініс тапқан: 1. бюджеттің
кірістерін құқықтық реттеу; 2. бюджеттің шығыстарын құқықтық реттеу; 3.
мемлекеттік кредитті құқықтық реттеу.
Мемлекеттің бюджеттік құрылысының құқықтық негіздері - Қазақстан
Республикасы бюджет жүйесінің үйымдастырылу құрылысын, құрылым негізіндегі
қағидаттарын және бюджет жүйесіндегі уәкілетті органдардың құрылымы мен
өзара іс қимылдарын, сондай-ақ бюджеттік реттеудің мақсаты мен әдістерін
белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттік бюджет саласындағы басқару - бюджеттік қызмет аясында
тәртіптеуші және жүйелеуші іс-әрекеттерді, ұйымдастырушы ықпал сипатындағы
іс-қимылдарды немесе бюджеттерге байланысты өкілеттіліктерін жүзеге асыруға
тиісті мемлекеттік уәкілетті органдардың жүйесін айқындайтын, сондай-ақ
олардың осы сала бойынша құзыреттерін белгілейтін бюджеттік құқықтың
институтына жатады.
Бюджеттік жоспарлаудың құқықтық негіздері -мемлекеттік бюджетті
қалыптастыру және болу процестерін жоспарлауды жүзеге асыруға қажетгі
біліктіліктері бар уәкілетгі мемлекеттік органдар шеңберін және олардың
тиісті бюджет қүзыреттерін белгілейтін, сондай-ақ бюджеттік жоспарлауды
(процесті) мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде заңи регламенттеп, оның
негізгі қағидаларын белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып
табылады.
Бюджеттік бақылаудың құқықтық негіздері — бюджетті қалыптастыру, болу
және бюджеттен бөлінген қаражаттарды пайдалану процестерінің заңды негізде,
мақсатқа сай жүргізілуін бақылап, тексеруді жүзеге асыратын уәкілетті,
арнайы мамандандырылған мемлекетгік органдардьщ шеңбері мен дәреже-
деңгейлерін және құзыреттерін айқындайтын, сондай-ақ осы бақылаудың түрлері
мен әдістерін белгілейтін бюджеттік құқықтың институты Бюджеттік зандарды
бұзғаны үшін заңи жауапкершілік — мемлекеттің бюджеттік қызметі аясындағы
тиісті субъектілердің бюджеттік құқық бүзушылық жасағандары үшін оларға
заңда көзделінген мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерін қолдану қағидалары мен
тәртібін және жауапкершілік шараларын белгілейтін бюджетгік қүқықтың
институты болып саналады.
Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу - әртүрлі деңгейдегі бюджетгерге
салықтық және салықтық емес негізде, тұрақты бекітілген және реттеуші
кірістер түріндегі ақысыз аударымдар есебінен құралатын төлемдер жүйесін,
сондай-ақ оларды мәжбүрлеп алу, қабылдап алу және кірістерге енгізу
тәртібін белгілейтін бюджеттік құқықтың аса маңызды институты болып
табылады.
Бюджеттің шығыстарын құқықтық реттеу —Республикалық бюджетте немесе
жергілікті бюджеттерде жинақталған бюджеттік ресурстарды бюджет кодексіне
және бюджеттер туралы нормативтік-құқықтық шешімдерге сәйкес бөлу және
пайдалану процестерін белгілейтін бюджетгік құқықтың айрықша институты
болып есептелінеді.
Мемлекеттік несиелеуді құқықтық реттеу - мемлекеттік немесе жергілікті
деңгейдегі бюджетке заңды және жеке тұлғалардың уақытша басы бос
қаражаттарын мемлекеттік заемдарда орналастыру арқылы қайтарымды және ақылы
негізде тарту және оларды өтеу - қайтару мерзімдері мен механизмдерін
белгілеу барысында туындайтын қатынастарды реттейтін бюджеттік құқықтың
институты ретінде сипатталады.
Мемлекеттік бюджет мына келесідей:
- материалдық мағынасында бюджет мемлекет ауқымында
орталықтандырылған мемлекеттің ақшалай қоры, сондай-ақ жергілікті әкімшілік-
аумақтық құрылымдар деңгейінде орталықтандырылған жергілікті ақшалай
қорлар.
* экономикалық мағынасында бюджет жалпы мемлекеттік және жергілікті маңызы
бар міндеттер мен функцияларды жүзеге асыруға қажетті, мемлекеттік және
жергілікгі деңгейлерде орталықтандырылатын ақшалай қорларды қалыптастыру,
бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын экономикалық
қатынастардың жиынтығы.
ұйымдастырылу - қаржылық мағынасында бюджет мемлекеттің және
жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылымдардың негізгі қаржылық жоспарлары,
яғни мемлекеттің немесе жергілікті өкілді органдардың кіріс және шығыс
баланстары.
- құқықтық мағынасында бюджет мемлекеттің әр жыл сайын қабылдайтын
негізгі қаржылық заңы немесе әр жыл сайын жергілікті өкілді органдар
шығаратын негізгі нормативтік қаржылық-құқықтық актілері тұрғысынан
қарастырылады.
Бюджеттік қызмет Республикалық және тиісті жергілікті бюджетті
қалыптастыру, бөлу, сондай-ақ бюджеттік ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру
жөніндегі мемлекеттік басқару органдарының жоспарланған және жүйеленген
экономикалық-құқықтық қызметтері болып табылады.
Бюджетті қалыптастыру әдістеріне:
* салықтарды белгілеу;
* алымдарды, баждарды, төлемақыларды белгілеу;
* салыққа жатпайтын кірістерді белгілеу;
* үлттық банктің кірістерінен қаражат алу;
* алынған ресми трансферттерді пайдалану;
* республикалық бюджеттен берілген ссуда үшін төлен-ген қаражаттарды
пайдалану;
* сыртқы қарыз алу негізінде ақша қаражаттарын тарту;
* ішкі қарыз алу негізінде ақша қаражаттарын тарту;
* бюджеттік-банкілік несиелер алу;
* сыртқы экономикалық қызметтерден түсетін кірістерді пайдалану;
- бағалы қағаздарды шығару (әмиссиялау) жатады. Бюджетті бөлу
әдістері:
* мемлекеттік органдар мен мемелкетгік кәсіпорьщдарды бюджеттік
қаржыландыру;
* мемлекеттік мекемелерді сметалық-бюджеттік қаржыландыру;
* бюджетаралық қаржыландыру;
* қайтарымды (кейде ақылы) негізде бюджетаралық қар-жыландыру;
* қайтарымды және ақылы негізде бюджетгік ссуда беру;
әлеуметтік-экономикалық аяны, ғылым мен мәдениетті, елімізді қорғау істерін
қаржыландыру;
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін ұстауға кететін шығындарды
қаржыландыру;
мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарды өтеу арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетті пайдалануды ұйымдастыру:
* бюджетті артқару тәртібін белгілеу;
* бюджеттік ресурстарды бөлу тәртібін белгілеу;
* бюджеттік ресурстарды пайдалануды жоспарлау;
* бюджеттік ресурстарды пайдалану тәртібін белгілеу;
бюджеттен бөлінген ақша қаражаттарын мақсатқа сай және тиімді пайдалану
үшін оған бақылау жүргізу сипатында көрініс табады.
Бюджетгік құқықтың құқықтық реттеу аясына - пәніне мыналар:
* бюджеттің кірістерінің құрамын анықтау;
* бюджетгің шығыстарының бағьпъш (құрамын) анықтау;
* мемлекеттік бюджеттің құрылысын анықтау;
республикалық және жергілікті өкілді органдардың бюджет саласындағы
құзыреттерін анықтау;
бюджеттік процесті ұйымдастыру және жүзеге асыру тәртібін белгілеу жатады.
Бюджеттік құқықтың өзіне тән құқықтық нормалары
бар.
Олар мынадай белгілермен ерекшелінеді:
бұл нормалар мемлекет тарапынан белгіленеді және олардың атқарылуы
мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі;
бұл нормалар қатынастарға қатысушыларға заңи міндеттер жүктейді және өктем
билік береді;
бұл нормалар әрқашанда мемлекеттік құзыретті органдардың қандай да болмасын
нормативтік құқықтық актілерінде, заңдарда, жарлықтарда, өкімде, қаулыда
көрініс табады;
бұл нормалар қоғамдық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz