Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасы
Аннотация
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан экономикалық
ауданының әлеуметтік- экономикалық жағдайы. Онда Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының экономикалық жағдайы мен Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының демографиялық жағдайы, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының шаруашылығы мен ірі қалаларына және де Оңтүстік
Қазақстан облысының экономикасы мен әлеуметтік құрылымына жалпы сипаттама
берілген. Курстық жұмыс 40 беттен тұрады, 3 тарау,қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, сондай-ақ, Қазақстанның экономикалық
картасы, Қазақстанның физикалық картасы, Оңтүстік Қазақстан экономикалық
ауданының экономикалық картасы, Алматы облысының экономикалық картасы,
Жамбыл облысының экономикалық картасы , Қызылорда облысының экономикалық
картасы, Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық картасынан тұрады.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
І Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ФИЗИКАЛЫК – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
жағдайы
1.1 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданына физикалық – географиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Оңтүстік Қазақстан облысына физикалық – географиялық сипаттама ... ...9
ІІ Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының әлеуметтік - экономикалық
жағдайы
1. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының
демографиясы ... ... ... ... .14
2. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ірі
қалалары ... ... ... ... ... .15
3. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының
өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . 19
4. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының
шаруашылығы ... ... ... ... ..21
ІІІ Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік – экономикалық жағдайы
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысының
экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік
кешені ... ... ... ... ... ... .29
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысының
өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 32
3.4 Оңтүстік Қазақстан облысының
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
КІРІСПЕ
Оңтүстік аудан ежелгі уақыттан бастап Қазақстан мен Орта Азияның
тарихында ерекше орын алды. Ұлы Жібек жолы басып өткен өлке барлық жағынан
гүлдену үстінде болды. Ежелгі қалалар (Отырар, Испиджаб, Түркістан, Шавгар,
Сауран, Арыс және т. б) тек сауда ғана емес, ғылым мен мәдениет орталықтары
да болды. Бұл ауданмен Әбу Насыр әл-Фараби мен Қожа Ахмет Йассауидің өмір
жолдары тығыз байланысты.
Бұл экономикалық ауданға Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда
облыстары кіреді. Аумағы – 712,2 мың шаршы шақырым.
Оңтүстік Қазақстан — республиканың барынша дамыған экономикалық
аудандарының бірі. Ауыл шаруашылығының мамандану бағыты бойынша ол көршілес
жатқан Орта Азияға өте ұқсас. Бұл - Қазақстанның бағалы техникалық және
дәнді дақылдары - мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, жүгері өсірілетін
басты суармалы егіншілікті ауданы. Ол бақ, жүзім және қой өсіру жөнінен
бірінші орын алады. Сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан - республиканың кен
өндіру және өңдеу, ауыр өнеркәсіп салалары жақсы дамыған аса ірі
өнеркәсіпті ауданы. Аудан жеңіл және тамақ өнеркәсібінің өнімдерін
шығарудан да республикада бірінші орын алады.
Оңтүстік Қазақстан суармалы егіншілік дамыған аудан. Мұнда көкөніс,
бақша дақылдарын, жүзім өсірумен айналысады. Оңтүстік валюталық дақыл-
мақта өсіретін бірден - бір аудан, миллиондаған гектар жайылымдық жерлер
мал шаруашылығының тамаша базасы болып табылады. Сонымен қатар бұл аудан
әлемнің түрлі елдерінен келетін туристер назарын аударатын таңғажайып
көркем жер.
Батысында Арал теңізінен бастап, шығысында Жоңғар қақпасына дейінгі
және солтүстігінде Балқаш көлі мен Бетпақ дала шөлінен республиканың
оңтүстігіндегі шекарасына дейінгі орасан зор аумақты Оңтүстік Қазақстан
алып жатыр. Оңтүстік Қазақстанның аумағы батыстан шығысқа қарай шамамен
2000 шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке қарай — шамамен 700 шақырымға
созылады. Ол Батыс Қазақстаннан сәл кіші болғандықтан, аумағының көлемі
жөнінен республикада екінші орын алады.
Осынау кең-байтақ аумақтағы кейбір аудандардың революцияға дейін өзара
байланысы болмады. Мұндағы бірден-бір темір жол Орынбор — Ташкент
магистралінің бір бөлігі ол кезде ауданның батысындағы халық сирек
қоныстанған жерлермен өтіп, негізінен, транзиттік маңызы болды.
Революциядан кейінгі жылдары жаңадан бірқатар темір жолдар мен автомобиль
жолдарының салынуы нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның экономикалық-
географиялық жағдайы түбірімен өзгерді. Бұл көлік жолдары, ең алдымен,
бүкіл Оңтүстік Қазақстанды біртұтас жүйеге біріктірсе, оның өзін Орта Азия
республикаларымен, Батыс Сібірмен және Ресей Федерациясының еуропалық
бөлігінің аудандарымен байланыстырды.
І Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ФИЗИКАЛЫК – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
жағдайы
1.1 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданына физикалық – географиялық
сипаттама
Географиялық орны. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы Арал
теңізінен шығысында Жоңғар қақпасына, Солтүстігінде Балхаш көлі жәнге
Бетпақдала шөлінен Республиканың оңтүстік шекарасына дейін, яғни Қызылқұм
шөлінің солтүстік бөлігін және Тянь- Шань және Жоңғар Алатауының солтүстік
тізбектерін алып жатыр. Республика жерінің 26,4 пайызын, ал халқының 36
пайызын иемденеді.Алып жатқан территориясының көлемі 712,2 мын км2 ,ал
халқы-5.750 мын адам.Солтүстіктен – оңтүстікке 700 км- ге ,батыстан
-шығысқа 2000 км ге созылып жатыр.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы бұрыннан-ақ өзінің географиялық
орнын тиімді пайдаланады, себебі оның территориясынан маңызды сауда жолдары
өткен, батысты -шығыспен, Жерорта теңіздік елдерді Орта Азия, Қытай,
Моңғолия елдерімен байланыстырған. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы
құрамына Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қызылорда облыстары
кіреді.
Табиғат ресурстары мен және жағдайлары. Ауданның солтүстік және батыс
бөлігін негізінен құмды және сазды шөлді аудан алып жатыр, ал қиыр оңтүстік
батысында Орта Азияның ең ірі жазықты шөлдерінің бірі Қызылқұм алып жатыр.
Ауданның жер бедері негізінен жазықты болып келеді. Оңтүстік Қазақстан
таулы бөлігі оңтүстік және оңтүстік шығысында негізінен Батыс және
Солтүстік Тянь- Шань жоталарымен көрінеді. Сонымен қатар солтүстік батыс
бағытында Шу- Іле таулары және Қаратау жоталары алады. Жалпы алғанда таулы
аудандар территориясының бірден бес бөлігін алып жатыр және бұл ауданда
вертикальдық зоналдық жақсы байқалады.
Топырақ және өсімдік жамылғысы. Тау бөктерлері құнарлы қоңыр топырақты
лесс шөгінділерінің қалың қабатынан тұрады. Ауданның көпшілдік бөлігінде
сары сұр топырақ түрлері тараған. Тау етегінде және беткейлерінде қоңыр
және қара топырақ түрлері кездеседі. Негізінен ылғал тапшылығына және
ыстық климатқа бейімделген өсімдік жамылғысы қалыптасқан.
Климаты. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының климаты шұғыл
континентальды , себебі жазықты шөлді ауданда өте ыстық күндер байқалса,
сонымен қатар ылғалды аудандар кездеседі. Биік таулы аудандар салқын
климатты және жауын-шашын көп түсу мөлшерімен ерекшелінеді. Ауданның бүкіл
территориясында жалпы алғанда салыстырмалы суық және аз қарлы қыс тән,
қаңтардың орташа температурасы -16-18С , жазы ыстық шілденің орташа
температурасы +18+20С .Республиканың барлық аудандарымен салыстырғанда
Оңтүстік Қазақстан вегетациялық мерзімнің ұзақтығымен ерекшелінеді.
Солтүстік батысында-182 күн, оңтүстігінде-228 күнге созылады. Климатының
теріс құбылысы кеш көктемдік аяздар. Ондай құбылыстар негізінен суық
полярлық ауа массасының келуімен өзгереді. Жауын -шашын территорияның көп
бөлігінде аз түседі. Құмды, шөлді жазықтар жылына 250 мм , ал оңтүстігінде
ол 110 мм азаяды. Атмосфералық жауын шашын қажетті деңгейде тек таулы
аудандарда жауады. Ол жердің жауын- шашын мөлшері тау алды жазықтарда 300-
400 мм, ал тауларда 800-1000 мм.
Гидрографиясы. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының өзендері
ағынсыз Балхаш көлінің бассейніне жатады. Ірі өзендері : Талас, Іле,
Қаратал, Ақсу, Лепсі, Сарысу. Өзендердің негізгі қоректену түрлері мұзды
қарлы, қарлы, жер асты сулары. Оңтүстік Қазақстан ауданының өзендері арзан
электро энергиясын алу үшін қолданылады. Ең ірі су электр станциялары :
Қапшағай, Шардара .
Пайдалы қазбалары. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы пайдалы
қазбаларға бай, әсіресе полиметалл рудалары маңызды орын алады. Олардың ірі
кен орындары Ащысай, Мырғалымсай, Хантағы, Байжансай, Қаратау, Текелі
Жоңғар Алатауында Қаратауда ТМД дағы ең ірі фосфор кендері, ванадий және
сирек метеллдар аудандары табылған. Жанатын пайдалы қазбалар аз және олар
әркелкі орналасқан. Оның есесіне, құрылыс материалдар өте көп. Састөбедегі
әктас , Түркістан маңында мыс, Қазығұртта кварцтық құмдар кездеседі. Арал
маңы және Балкаш маңында минералды тұздар кездеседі.
Халқы. Аудан тұрғындарының саны мен халықтың орташа тығыздығы жөнінен
республика аудандары ішінде бірінші орын алады. Мұнда республика халқының
пайызы , халықтың тығыздығы жерге адамнан, бірақ көрсеткіг облыстар
бойынша әркелкі. Алматы облысында адамнан, ОҚО да , Жамбыл облысында ,
Қызылорда облысында . Халықтың көпшілігі суармалы егіншілікті аудандарында
,тау етектерінде және өнеркәсіпті ірі қалалар орналасқан оңтүстік
жақтарында қоныствнған. Ауданның ірі қалалары: Алматы, Шымкент, Қызылорда,
Тараз, Талдықорған, Түркістан.
Шаруашылығы. Республикагың еңбек бөлінісінде Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданы түсті металлургия , химия, цемент өнеркәсіптеріне және
суармалы егіншілік , жүзім, қаракөл қойын өсіруге басым маманданған. Аудан
республика жалпы өнеркәсіп өнімінің 30 пайызын, ал шаруашылық өнімінің 28
пайызын өндіреді. Оңтүстік Қазақстан Республикадағы мақта, темекі, қант
қызылшасы және жеміс өндіретін бірден -бір аудан. Жалпы аудан
өнеркәсібіндегі мамандану салалары өздерінің қалыптасы және даму
себептеріне байланысты үш топқа бөлінеді: 1 топқа ауыл шаруашылық шикізатын
өңдеуге және мол еңбек ресурсын пайдалануға негізделген жеңіл және тамақ
өнеркәсіп салалары;2 топқа жергілікті пайдалы қазындыларында қалыптасқан
түсті металлургия және цемент өнеркәсіптері; 3 топқа негізгі өнеркәсіпке
қосымша сала ретінде дамыған машина жасау өнеркәсібі жатады.
Өнеркәсіптің жетекші салаларының бірі түсті металлургия. Бұл сала ащысай
полиметалл, Текелі қорғасын мырыш комбинаттарынан, Шымкент қорғасын
зауытынан және кен байыту фабрикаларынан құралады. Басты өнімдері :мырыш,
тазартылған қорғасын, қорғасын прокаты. Шикізат бұларға Қаратаудан, Жоңғар
Алатауынан ( Текелі кенінен) өндіріледі. Қазіргі кезде шикізат қорларының
таусылуына байланысты Орталық Қазақстан экономикалық ауданынан (Жәйрем)
тсонымен қатар ауданның өзіндегі Шалқын Чин кендерінен кеңінен игеруде.
1.2 Оңтүстік Қазақстан облысына физикалық – географиялық сипаттама
Оңтүстік Қазақстан облысы республика территориясының
оңтүстігінде орналасқан. Жер көлемі 117,3 мың шаршы шақырым.
Оңтүстігінде Өзбекстан республикасымен, батысында Қызылорда облысымен,
шығысында Жамбыл облысымен, солтүстігінде Қарағанды облыстарымен
шектеседі. Территорияның жер бедері, жазықты, егін шаруашылығы мен
мал шаруашылығына өте қолайлы. Территорияның солтүстік және қиыр
оңтүстік бөліктерінен өзгесі шөл зонасында орналасқан. Облыс жерінен
Сырдария, Арыс, Келес секілді ірі өзендер ағады. Өзен жағалары
егін шаруашылығына қолайлы. Осыған орай мұнда мақта, күріш
өсіріледі және мал щаруашылығының кейбір салалары жақсы дамыған.
Оңтүстік Қазақстан облысы республика территориясының
оңтүстігінде орналасқан.Облыстың солтүстігінде Бетпақдаламен, оңтүстік-
шығысында Шатқал жотасымен, солтүстік-шығысында Мойынқұммен, батысында
Қызылордамен, шығысында Қырғыстанмен, оңтүстігінде Өзбекстенмен
шектеседі.
Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде
1932 жылы 10 наурызда құрылған, республиканың оңтүстігінде Сырдария
алабына орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысының жер көлемі
қазақстан жер көлемінің 43%-ын құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері мен климаты.Оңтүстік
Қазақстан облысының жер бедері біркелкі. Жер бедерінің едәуір
бөлігі жазық келеді. Оның солтүстік-шығысында ұзыннан-ұзақсозылып
жатқан Қаратау сілемдері (217 шақырым), солтүстік бөлігінде
Бетпақдала, Шу өзені оңтүстігінен басталатын мойыеқұм, батысында
Қызылқұм, Өгем және Қаражантау тау сілемдері ғана өзгешелік
білдіреді. Облыстың оңтүстігін Қызылқұм мен Шардара даласы, қиыр
оңтүстігін Мырзашөл алып жатыр. Қаратаудан шығысқа қарай Қырғыз жотасы
созылып жатыр. Биіктігі 3617м. Мұның солтүстік бөлігі Қазақстан
территориясына кіреді.Осы жоталар арасынан шатқал арқала Талас өзені ағып
өтеді.Өгем жотасында облыстың ең биік жері Сайрам шыңы бар.Биіктігі
4238м.Өгем өзенінен бөлініп жатқан Келестің саласында Қаражантау жотасы
бар. Жотаның оңтүстік-шығыс бөлігін Қаражан және Жігірген өзендері алып
жатыр. Жотаның орташа биіктігі 2000м. Биік нүктесі Мыңбұлақ тауы.
Биіктігі2834м. Қаражан таудан солтүстік-батысқа қарай Қазығұрт және
боралдай тауы алып жатыр. Бұл таулар өте ескірген, бұзылған
таулар. Қазығұрт тауы оңтүстікке қарай баспалдақ тәрізді. Келес
өзені аңғарына құлайды. Ең биік жері 1600м. Жазықтар мен таулардың
орналасуы, олардың теңіз деңгейінен биіктігі көптеген факторларға
атап айтқанда, тау жыныстарының пайда болуы мен құрамына, олардың
жату пішіндеріне, уақытына және оларға жердің ішкі және
сыртқыкүштердің әсер етуіне байланысты. Қазақстанның биік таулы
өлкелерінде тау түзлу процестері әлі аяқталып біткен жоқ. Таулы
аймақтарда болып жатқан жер сілкінулер тектоникалық қозғалыстардың
әлі де жүріп жатқанын дәлелдейді. Оңтүстік Қазақстан облысы қазіргі
жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтқанда ағын су
мен желдің әсері көп. Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге
үйеді. Жер бедерінің күрделілігі климаттың су мөлшерінің,
топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің қалыптасуына әсерін
тигізеді.
Таулары: Сырдария өзенінің орта бөлігі ағысының шығысынан
оңтүстікке қарай Тянь-Шань тауларының атыраптарына Талас Алатауы,
Өгем қыраттары және Қаратау тауы кіреді. Бұлар биік емес аласа
тауларға жатады.Бірақ олардың шығыс бөлігінде жартастардың өте бийк
жерлері де бар.
Жазық аймақтарға: Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның
көптеген аумағын жазық аймақтар аоып жатыр. Территорияның басым
бөлігі сусыз шөл және құрғақ дала болып келеді. Оны көптеген өзен
аңғарлары кесіп өтеді.
Оңтүстік Қазақстанды күнгей жағынан жиектейтін тауларда биіктік
зоналық байқалады. Аз қашықтық шөлден ғана бастап мәңгі қар мен
мұздықтарға дейін зоналар ауысып жатады. Сырдаряи өзенінің соңғы
жағынан басталатын жазықтық Түркістанды жанай өтіп оңтүстікке қарай
созылып кетеді. Бетпақдала жазығы соған жалғасып жатқан шөлейтті
өңір. Ол батысында Сарысу өзенінен бастап шығысында Балқаш көліне
дейін 500 шақырым, солтүстіктен оңтүстікке Шу өзені аңғарына дейін
300 шақырымға созылып жатыр. Бетпақдаланың орташа биіктігі 250-300
метрге жетеді .
Климаты. Облыс аумағы Қазақстан Республикасының оңтүстік
бөлігінде орналасқан. Дүние жүзілік мұхиттардан бірнеше мыңдаған
шақырым қашықтықта жатыр. Биік таулардың оңтүстікте көлбеу жатуы,
ал солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін кіруіне әсер
етеді. Климаттың құрылуының географиялық ендіктің де әсері мол.
Оңтүстік климаты шұғыл континентті. Бұл температураның тез өзгеруіне
әкеліп соғады. Күн мен түнгі, қыс пен жазғы ауа-райлары әртүрлі
болып келеді. Жаз айлары жылы болып келеді және солтүстік
аудандарда 8 айға созылады.
Түлкібас, Сайрам, Төлеби аудандарында шығыстан есетін Шақпақ желі өз
үстемдігін жүргізеді. Ол Шақпақ-Боранды деп аталатын елді мекеннен асу
арқылы асып келетін шығыс желі. Желдің екпіні өте күшті болып келеді,
секундына 25-30 м жылдамдықпен жылжи алады. Қыста қатты суық, жазда өте
салқын ауа массасын қалыптастырады. Халық арасында бұл жел туралы Еріксем
екі күн, желіксем жеті күн тұрамын деген мақал қалыптасқан. Қазғұрт,
Сарыағаш аудандарында Шыршық желі үстемдік етеді. Ол жел онша қатты
соқпайды. Жетімай, Асық – Ата, Шардара аудандарында Қоқан желі үстемдік
етеді. Ол жел әрдайым батыстан соғады, ал шығыстан келетін жел Шамал желі
деп атайды, ол Ташкент жақтан келеді.
Оңтүстік Қазақстан облысының геологиясы, тектоникалық құрылымы. Оңтүстік
Қазақстан облысының көпшілік жері Тұран плитасының құрамына кіреді. Жазық
өңірі негізінен кембрилік, девондық, карбондық жыныстардан, таулы бөлігі
төменгі полеозойлық жыныстардан, жота аралық ойыстар девонның қызыл түсті
шөгінділеріне толған. Ақсу, Сайрам өзендерінің бассейндерінде бор жыныстары
таралған. Батыс Тянь-Шаньда, Қарарауда ерте бор дәуірінде қызыл сарғыш
топырақтан құралған. Бор дәуірінің климаты құрғақ, аридті болады. Мұның өзі
қызыл топырақтың көп таралғанын көрсетеді. Бор жыныстары Ташкент, Шымкент
аудандарында таралған. Төменгі жағы құмды саздармен, жоғарғы қабаты
конгломераттармен шөгінді тау жыныстарымен толтырылған. Облыс төменгі боз,
қызғылт түсті құралдармен, саздармен күрделі. Ол- 1500 метр тереңдікке
дейін барады. Жоғарғы бор теңіздің ізбесті ашық қызыл құмдарымен
ерекшеленеді. Ең жоғарғы қабаты қоңыр топырақпен жабылған. Қаратау және
Талас Алатауының төменгі силурда және жоғарғы силурда лавалармен
ерекшеленеді. Талас Алатауында, Қаратауда эффузивті жыныстар аз таралған.
Бұл негізінен оңтүстікке қарай Сайрам өзені алабында, Қаратау жотасында
үштік дәуір жыныстары құмды саздар болып басталады. Орта бөлігі гипс тектес
сазбан күрделенген жоғарғы олигоценге жатады. Континентті қара қатпарлығы
Іле аңғарында және Шымкент қаласында белгілі. Бұлардың төменгі қабаты триас
жасындағылар.
Қазба байлықтары. Облыс қойнау қазба байлықтарға бай. Мұнда полиметалл
рудалары қоңыр көмір қабаттары, мәр-мәр, отқа төзімді және кварцтты құмдар,
темір, гипс, құрылыс материалдары, жер асты және грунт суларының қорлары
мол Қазақстан қорғасын өндіруден бірінші орын алады. Соның негізінде
Шымкент қаласында қорғасын зауыты салынған. Шығаратын өнімі тазартылған
қорғасын, алтын, күміс рудалары және тағы да басқа. Қоңыр көмір төлеби
ауданында. Бұл Шымкенттің өндірістік жылу базасы болып табылады. Шымкенттен
170 шақырымдай. Солтүстік батысында Таскөмірсай көмір кен орны ашылды.
Мұнда юра жасындағы көмір кен орны бар. Цемент өндіру Оңтүстік Қазақстан
облысы бойынша Састөбеде жақсы дамыған. Оңтүстік Қазақстан облысы басқа
облыстарға қарағанда өзгеше айырма және көршілес жатқан Орта Азия
Республикасымен салыстырғанда бұл жерде фосфорит кен орны, қорғасын қоры
жөнінен орасан зор маңызы бар. 1. Жанатын пайдалы қазбалары. А тас көмір.
Тас көмірдің пайдалы атырауындағы пайдалы алабы 100 шақырымға созылып
жатыр. Ленгердегі тас көмір қазбасы энергия қуатын өндіру үшін
пайдаланады. Б азотты – гелді газ.
2. Темір рудасы пайдалы қазба көздері.А Қаратау тауының бөктерінен марганец
пайдалы кен көздері табылған, Ванадий пайдалы қазбасы Қаратау, Жабағылы
аймағынан, темір кені Иірсу аймағынан табалды. Қорғасын мен цинк Қаратау
кен орындарында көптеп кездеседі. Бұл кен орны ерте кезден белгілі. Ал 60
жылдары өндірудің шырқаған тұсы болып есептелінеді. Танымал ірі кен
орындары: Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай. Бұл жерлерде қорғасын мен қатар
күміс, цинк, мыс тағы басқа да пайдалы қазбалар бар.Рудасыз пайдалы
қазбалар. Бұлар негізінен отқа төзімді кварцитті саз балшықтар мен құмдар.
Састөбе мен Шымкент қаласы аймағынан саз балшық пен әк тастың өте көп қоры
табылған. Қыш өндірісі мен керамзит үшін шикізат қоры бар. Осыларды
пайдаланып көптеген құрылыс материалдарын өндіреді (тас пен құм -63,3 мың
метр, құрылыс тасы – 38,9 мың метр). Облыс минералды тұздарға да өте бай.
Жылына 1080 тонна минералды тұздар өндіреді. Облыс аймағындағы жерлер
минералды ресурстарға өте бай емес, ал кейбір түрлерінен мүлдем аз
кездеседі. Көмірдің Ленгер қаласындағы уақытша пайдаланылмаған қоры
болашақта қолданылады. Ал газдың табылған қоры өлкемізде энергетика
саласына 20-30 жылдан кейін пайдаланылады. Облыстағы Ащысай мен
Мырғалымсайдың полиметал рудалары түрлі түсті металлургияның дамуының жақсы
базасын құруы мүмкін .
Оңтүстік Қазақстан территориясының ішкі сулары.Оңтүстік Қазақстан
облысының гидрографиялық жүйесі оның бүкіл аумағында әрқалай
орналасқан.Мұнда барлығы су кадастры арқылы 297 өзен тіркелген. Олардың
жалпы ұзындығы 8045 км. Құрайды. Оның ішінде 42-сі сел қаупіне жақын
саналады: 16 өзенде құм-тас аралас лайлы ағымы болуы мүмкін, ал 26 өзенде
айналасын шайып кететін сел жүруі мүмкін. Бұл өзендерден басқа көптеген
есепке алынбаған ұсақ су арналары да (жыралар, жылғалар) бар. Олар арқылы
көктем айларында су тасуы байқалады. Сел қаупін тудыратын өзендер санының
көптігіне қарамастан аудандағы төтенше жағдай қауіптілігі онша үлкен
емес.Аймақтағы барлық өзендер Арал теңізі алабына жатады. Олар бастауларын
Қаратау, Қаржантау, Өгем жоталарының баурайларынан алады. Тау өңірлерінен
шыға берісте өзен сулары егістік суаруға алынады. Бұл сулардың бір бөлігі
өзендерге қайта құяды, бірақ азғана бөлігі булануға және су қоймаларында,
каналдарда және суарылатын жерлерде сүзілу есебінен жоғалады.
Жер беті ағыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмаған: көпшілігі
орталық және оңтүстігімен ағады. Ірі өзендері — Сырдария. Салалары: Келес,
Құркелес, Арыс, Бөген және Шу өзені. Төменгі ағысы тартылып қалады.
Сырдария мен Келес салаларында Шардара бөгені орналасқан. Сырдария өзенінің
ұзындығы - 2190 шақырым. Бұл өзен Нарын мен Қарадария өзендерінен
басталады. Нарын өзенінің ұзындығы - 700 шақырым. Осы өзенді қоса
есептегенде Сырдария өзенінің қоры Тянь-Шаньнан, Талас Алатауынан, Қырғыз
даласынан, Теріскей Алатауынан басталады. Ауданы - 422 мың шақырым.
Қазақстан территориясында Сырдарияның оң жағында өзінің үлкен саласы Шыршық
өзенінің оң жағында Келес өзенін, төменгі ағысында шөлді жерлермен ағады
да, 400-500 шақырым қашықтықта, сол жақ саласы жоқ. Оң жағында тек бір ғана
саласы бар. Арыс өзені мен Сырдария өзенінің Өзбекстан мен Қазақстан үшін
үлкен маңызы бар. Қызылорда облысы Сырдарияның суын күрішке пайдаланады.
Сырдария алабы Орта Азиядағы төрт мемлекеттің (Қырғызстан, Тәжікстан,
Өзбекстан және Қазақстан) аумағында орын тепкен. Дарияның ұзындығы 3019 км.
Алаптың ең басты ерекшелігі - оның аумағының екі айқын зонаға: ағынды
қалыптасу және пайдалану зоналарына бөлінуі. Ал, Қазақстан аумағы екінші су
пайдалану зонасында жатыр.
Арыс өзені - Сырдарияның оң жақ саласы болып табылады. Өзеннің ұзындығы 332
шақырым. Арыс өзені алғашқы да Көкбастау өзенінен басталады. Көлбастау
өзені Талас Алатауы мен Қаратаудың аралығында орналасқан. Бұл жерлерде
бұлақтар көп. Алатау мен Қаратаудан ағып шығатын осы бұлақтар Арыс өзенін
құрайды. Өзеннің суы көп айы - наурыз, сәуір, ал азаятын кезі қазан-ақпан
аралығы. Сырдария, Шу, Іле т.б. сияқты ірі өзендерерте уақыттардан
бері жер суғаруға пайдаланып келеді. Совет өкіметі орнағанға дейін
суарылатын жердің көлемі айтарлықтай емес еді. Бұл өзендердің су
қорының көбі пайдаланылмай қалатын. Совет өкіметі жылдарында
қоныстанылған тау алды аудандары жер суару жүйесімен түгелдей
дерлік қамтамасыз етілді. Мұздықтар мен биік тау басындағы қардан
басталатын Қазақстанынң оңтүстік-шығысындағы өзендер жаз айларында,
нақ судың тапшы кезінде, мол сулы болады. Олар егістікке сумен
бірге өте көп құнарлы тұнбалар әкеоеді. Сырдария бассейні суармалы
егістіктің ірі аудандарының бірі болып есептеледі. Оның өзенн
жүйесінің суымен Шымкент және Қызылорда облыстарының сан мыңдаған
га жерлері суарылады. Сырдарияның суын пайдалануда Қызылорда
плотинасының салынуына байланысты. Құрылған ирригация жүйесінің
маңызы зор. Ол 122000 га жерді суаруға мүмкіндік береді.
Шу Қазақстан егістік жерлерін суаруда көрнекті орын алады. Онда
салынған Ортотоқай су қоймасы құрылысы өзеннің ағынын реттейді және
Қырғыстан мен қатар Қазақстанда да суармалы егіс көлемін кеңейтуге
мүмкіндік берді.
Жер беті ағыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмаған.
Көпшілігі орталық және оңтүстік бөлігімен ағады. Ірі өзендер –
Сырдария. Салалары: Келес, Құркелес, Арыс, Бөген және Шу өзені.
Төменгіағысы тартылып қалады. Сырдария мен Келес салаларында
Шардара бөгені орналасқан.
ІІ Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының экономикалық жағдайы
2.1 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық
жағдайы
Оңтүстік Қазақстан халқының саны жөнінен республикада бірінші
орын алады. Халқының жалпы саны – 5 млн. 538 мың адам. Мұнда Қазақстан
халқының 38%-ынан астамы тұрады. Халқының орташа орналасу тығыздығы 1 шаршы
шақырымға 9 адамнан келеді, бұл республика бойынша алғандағы орташа
тығыздықтан едәуір жоғары және негізінен Тянь – Шань, Жоңғар Алатауы,
Қаратау жотасы мен Сырдария өзені аңғарында шоғырланған. Ол жерлердегі
халқының тығыздығы кейде 1 шаршы шақырымға 100 адамға дейін жетеді.
Әсіресе, Алматы, Шымкент маңайы, Қаратал, Талас, Асы өзендері аңғарлары мен
Сырдарияның төменгі ағысында халық жиі қоныстанған. Ол жерлердегі
тұрғындардың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 200 адамнан асады.
Алматы қаласының халқы 1 млн. 130 мың адамды құрайды. Шымкентте халық
саны 393 мыңнан астам, Түркістан тұрғындары 78 мыңнан астам, Таразда 307
мыңнан астам, Талдықорғанда 119 мыңнан астам, Қызылорда қаласында 153
мыңнан астам.
Балқаш маңы, Мойынқұм, Бетпақдала, Арал маңындағы Қарақұм мен Қызылқұм
шөл далаларында халық тым сирек қоныстанған – көбіне 2, тіпті 4 шаршы
шақырымға 1 адамнан ғана келеді. Алайда көршілес жатқан Орта Азия
республикаларындағыдай, мұндағы халықтың орташа орналасу тығыздығы бірдей
емес, өйткені әдетте 1 шаршы шақырымға бірнеше ондаған адамнан келетін
халық жиі қоныстанған елді мекендер мұнда халық сирек қоныстанған немесе
тіпті мүлде қоныстанбаған шөлді аумақпен кезектесіп келіп отырады.
Халықтың басым көпшілігі Тянь-Шаньның, Жоңғар Алатауының тау
бөктерлеріне, Қаратау жоталарына және суармалы егіншілік күшті дамыған Сыр
бойына шоғырланған. Бұған керісінше, тау бөктерлері мен ірі өзендердің
аңғарларына қарама-қарсы, Балқаш бойының, Мойынқұмның, Бетпақ даланың, Арал
маңындағы және Қызылқұмдағы шөлді аумақтарда биік таулы аудандардағы
секілді, халық өте сирек қоныстанған.
Революциядан кейінгі жылдары Оңтүстік Қазақстандағы қала халқының үлес
салмағы бес еседен астам өсті. Қала халқы, ең алдымен, Алматы, Шымкент,
Тараз, Қызылорда сияқты ірі қалаларда жоғары көрсеткіштерге жетсе, Текелі,
Кентау, Қапшағай, Аралсульфат және басқа жаңа қалалар мен қала үлгісіндегі
қоныстарда да халық саны едәуір өсті.
Оңтүстік Қазақстанда ауылды жерде тұратұн халық басым (52%). Алматы,
Шымкент, Тараз, Ленгір, Кентау, Жаңатас, Қаратау сияқты жаңа қалалар,
Аралсульфат, Кировск сияқты жаңа қала типті елді мекендер пайда болды.
2.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ірі қалалары
Оңтүстік Қазақстанда 65-тен астам қалалар мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Республиканың басқа аудандарымен салыстырғанда мұнда кен
байлықтарын игеруге байланысты немесе ауылшаруашылық шикізаттарын ұқсату
орталықтары және электр энергиясын өндіретін орталықтар ретінде пайда
болған жаңа қалалық елді мекендермен қатар, сауда және ұсақ қолөнер
орталықтары ретінде ежелгі керуен жолдарында бой көтерген өте ескі қалалар
да бар. Оларға Қазақстанның ежелгі қалалық елді мекендері болып есептелетін
Тараз және Шымкент қалалары жатады. Оңтүстік Қазақстанның тау
бөктерлеріндегі көптеген қалалық елді мекендерге тән нәрсе – олар,
негізінен, тау өзендерінің таудан жазыққа шыққан жерлеріне орналасқан. Бұл
жерлерде кейін халық жиі қоныстанып, көлемі әр түрлі суармалы егіншілік
ошақтары, жеміс бақтары, бақшалар пайда болды.
Шымкент - Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы, республиканың ең
ежелгі қалаларының бірі. Ол Өгем тау жотасының етегіндегі жазықта, Сайрам
және Бадам өзендерінің аралығында, Арыстан Тараз бен Алматыға қарай темір
жол өтетін тұсқа салынған.
Қазір Шымкенттің негізі қаланғанына 800 жылдай уақыт болды. Ол XII
ғасырда-ақ Орта Азиядан Қытайға баратын думанды сауда жолының бойында пайда
болған. XIX ғасырдың басында Шымкент Қоқан хандығының құрамында болды. 1864
жылы қала қоқандықтардан Ресей бодандығына өтті. Қазан революциясының
қарсаңында Шымкент, негізінен, ұсақ қолөнершілер тұратын шағын қалашық еді.
Қаладағы жартылай қолөнермен айналысатын өнеркәсіп орындарының ішінен ол
кезде әлемдегі бірден-бір кәсіпорын сантонин зауытын ерекше атап айтуға
болады.
Қаланың аса маңызды кәсіпорны – қорғасын зауыты соғыска дейін
салынған. Химия-фармацевтика және ұста-жаныштау жабдықтары зауыттарының
даңқы баршаға мәлім. Мақта тазартатын және май сығатын зауыттары, мақта-
мата комбинаты. қаракөл, жеміс-консерві және басқа зауыттар ауылшаруашылық
шикізаттарын ұқсатады. Қалада тоқыма, шұлық, тігін фабрикалары бар.
Республикадағы аса ірі цемент зауыты жергілікті шикізатты пайдаланса,
фосфор тұздары зауыты — Тараздан жеткізілетін шикізатты пайдаланып, жұмыс
істейді. Таяуда мұңай өңдейтін зауыт салынды. Қазіргі Шымкент — маңызды
мәдениет орталығы. Қалада республикадағы аса ірі жоғары оқу орындарының
бірі — химия-технология және гуманитарлық университеттер, ондаған арнаулы
орта оқу орындары және оннан астам кәсіптік-техникалық колледждер жұмыс
істейді.
Түркістан – Қаратау жотасының батысында, тау етегіндегі құнарлы сұр
топырақты жазыққа орналасқан. Қала Оңтүстік Қазақстандағы мақта өсіретін
ежелгі аудандардың бірінің орталығына жайғасқан. Климатының құрғақ әрі
ыстық болуы және Қаратаудан басталатын өзендердің суын жер суаруға
пайдалану мұнда мақта шаруашылығын жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл жердің
өніп-өсу кезеңіндегі температурасының жиьнтығы 4300 градустан асады.
Қазіргі уақытта қалада мақта тазартатын және май зауыты, одан 30
шақырым жерде алебастр зауыты жұмыс істейді. Жөндеу-механика және
малазықтық антибиотиктер зауыты — қаладағы жаңа кәсіпорындар. Қаланың ескі
бөлігі мен жаңа бөлігі айқын байқалады. Қаланың жаңа бөлігі жақсы көгал-
дандырылған, арықтарында сылдырап су ағады. Ежелгі ескерткіш ақын әрі
XI—XII ғасырларда исламды уағыздаушы Қожа Ахмет Йассауи кесенесі — қаланың
көрікті орындарының бірі. Бұл кесене Самарқан билеушісі Темірдің бұйрығымен
XIV–XVI ғасырларда тұрғызылған. Түркістанның оңтүстігінде Ежелгі Отырар
қаласының маңындағы Темір елді мекенінде 1405 жылы Қытайға жасаған
жорығынан қайтып келе жатып Ақсақ Темір қайтыс болған.
1991 жылы ірі жоғары оқу орны ~ қазақ-түрік университетінің ашылуына
орай Түркістанның тарихи-мәдени маңызы арта бастады.
Университет ғылымның көптеген салалары бойынша, мамандар даярлайды.
Бұл оқу орнында Таяу және Орта Шығыс елдерінен келетін жастар да
оқитындықтан, оның халықаралық мәртебесі жоғары.
Тараз – облыс орталығы, Талас өзенінің темір жолмен қиылысқан
жеріндегі дөңеске, Талас–Асы жазиралы алқабының орталығына орналасқан.
Тараз — Қазақстанның ең ежелгі қалаларының бірі. Бұл "Ұлы Жібек
жолындағы" ірі сауда орталығы болған. Кейін монғолдар шапқыншылығы кезінде
құлдырап, XVIII ғарырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында ғана қайтадан бой
көтерді. Мұнда қоқандықтар бекініс тұрғызды. Оның қасынан Орта Азия
қалаларына тән қисық әрі тар көшелері, терезелері аулаға қаратылып, кілең
сазбалшықтан салынған үйлері бар Әулиеата қаласы өсіп шықты. Ол ірі сауда
және қолөнер орталығына айналды. Бұл жерден солтүстікте Астана мен Омбыға
және оңтүстікте Ферғана мен Ташкентке баратын" керуен жолы басталған.
Қазіргі Тараз – ірі өнеркәсіп орталығы және көлік жолдарының торабы.
30-жылдары Талас–Асы алқабында қант қызылшасы егісінің пайда болуы және
соғыстан кейінгі жылдары Қаратаудағы жоғары сапалы фосфорит қорының
игерілуі де қала өнеркәсібінің дамуына септігін тигізді. Мүнда тамақ, жеңіл
және химия өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары құрылды, ол жөнінде Қаратау-
Тараз аумақтық-өндірістік кешенін сипаттаған сәтте айтып өткенбіз. Тараз
республиканың жақсы көгалдандырылған қалаларының бірі.
Талдықорған – XIX ғасырдың 70-жылдарында пайда болған бұрынғы
Гавриловка ауылы, қазір Алматы облысының орталығы. Ол Қаратал өзенінің сол
жағасына орналасқан.Бұл - жергілікті ауылшаруашылық шикізаттарын ұқсататын
ірі орталық. Мұнда жеміс-консерві зауыты, тігін және жиһаз фабрикалары,
құрылыс материалдары комбинаты жұмыс істейді. Қала маңындағы Көксу және
Қарабүлақ қоныстарында қант зауыттары бар. Қала шетіне аккумулятор зауыты
салынған. Бұл зауытты экология тұрғысынан таза ету үшін қазір ағылшын
фирмаларының біріндегі мамандардың көмегімен ол қайтадан жабдықталуда.
Осының нәтижесінде зауыт көп үзамай-ақ санитариялық нормаға сай жүмыс
істейтін болады. Қалада гуманитарлық университет, театр, орта оқу орындары
бар. Қала жақсы көгалдандырылған, кейбір көшелерінде екі жақта өсіп тұрған
ағаштардың бүтақтары біріне-бірі қарама-қарсы созылып, кейде қосылып та
кеткен.
Қызылорда – облыс орталығы. Бұл XIX ғасырдың басында қоқандықтар
түрғызған бүрынғы шағын Ақмешіт бекінісі. Оны орыстар жаулап алған соң,
1853 жылы Перовск қалашығы деп атады. Революциядан кейін қала өзінің
бұрынғы атымен Ақмешіт деп аталды, ал 1925 жылы Қазақ Автономиялы
Республикасының астанасы Орынбордан осында көшірілуіне байланысты ол
Қызылорда болып аталды.
Қала төңірегінде ашылған маңызды қазба байлықтар жоқ. Сондықтан
Қызылордада, негізінен, жеңіл және тамақ өнеркәсібінің салалары дамыған.
Күріш тазартатын, былғары, сыра зауыттары, ет және сүт комбинаттары, аяқ
киім фабрикасы – қаланың ірі кәсіпорындары. Қалада күріш сабаны мен
Сырдария өзенінің аңғарындағы құрақты пайдаланатын целлюлоза-картон
комбинаты салынған. Жуық арада Құмкөл мұнай кенін игеруге байланысты қалада
"Харрикейн-Құмкөл мұнай" акционерлік қоғамы жүмыс істей бастады.
Алматы – республикалық дәрежедегі қала. Қала республиканың оңтүстік-
шығысына, Тянь – Шань тау жүйесінің жалғасы болып саналатын Іле Алатауының
бөктеріне, теңіз деңгейінен 750-880 м биіктікте, Үлкен және Кіші Алматы
өзенінің таудан шыға берісіне 1929—1931 жылдары салынған Семей—Құлан
(Түрксіб) темір жолынан 9 шақырым оңтүстікке орналасқан.
Көп кешікпей Іле бекінісінің, ал 1855 жылдан бастап Верныйдың
айналасына казактар мен Сібірдің және Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс
аударған шаруалар орнығып, Үлкен және Кіші Алматы казак станицаларын
қүрған, 60-жылдары Семейден шыққан татарлар және ішінара Шығыс
Түркістаннан келген үйғырлар мен дүнгендер мекендеген Татар қыстағы пайда
болды. Ол кезде қалада тұратын қазақтар өте аз еді, олар қала түрғындарының
6%-ы ғана болды. Сонымен, Верный өзі пайда болған күннен бастап көп ұлтты
қалаға айналды. Ол 1867 жылдан бастап жаңадан құрылған Жетісу облысының
орталығы болды.
Қазан революциясынан кейін, 1921 жылы Верный Алматы болып атанды. Ол
1924 жылдан бастап Жетісу губерниясының, кейінірек — Қазақ АССР-і Алматы
округінің орталығы болды. 1929 жылдың мамырында бұл қалаға Қызылордадан
республиканың астанасы көшірілді, ал бір жыл өткен соң Түркістан—Сібір
темір жолы қатарға қосылып, қала өзінің бүкіл тарихында түңғыш рет
Қазақстанның және басқа елдердің аудандарымен темір жол байланысын орнатты.
Осы уақыттан бастап Алматыда ірі өнеркәсіп, мәдени-ағарту және коммуналдық-
тұрмыстық құрылыс өрістетілді. Қала тез өсіп, көп кешікпей халқының саны
жөнінен республиканың барлық қалаларын басып озды.
Қазіргі Алматы — республиканың ондаған зауыттары мен фабрикалары бар
аса ірі енеркәсіп орталықтарының бірі. Мұнда тамақ және жеңіл өнеркәсіп
салалары басым. Олар өнеркәсіп орындары өндіретін өнімнің 70%-дан астамын
береді. Тамақ өнеркәсібінің барлық аса маңызды кәсіпорындары, негізінен,
жергілікті шикізаттарды пайдаланып, жұмыс істейді. Олардың көпшілігі өз
өнімдерінің басым бөлігін басқа қалаларға жөнелтеді, ет-консерві және жеміс-
консерві комбинаттарының республикааралық маңызы бар.
Алматының жеңіл өнеркәсібі тамақ өнеркәсібіне қарағанда, жергілікті
шикізатты да, сондай-ақ сырттан әкелінетін шикізатты да пайдаланады. Мұнда
мақта иіру, тоқыма, тігін және аяқ киім фабрикалары жұмыс істейді. Ескі
иленбеген қайыс-бұйым зауыты тері комбинаты болып қайта жабдықталды, қалада
ірі жиһаз фабрикасы бар. Алайда жылына 77 миллион метр мата шығаратын мақта-
мата комбинаты жеңіл өнеркәсіптің ең ірі кәсіпорны болып саналады.
Қаланың ауыр өнеркәсібі бірнеше машина жасау және жөндеу-механикалық
зауыттарынан тұрады. Бұл саладағы аса ірі кәсіпорын – ауыр машина жасау
зауыты (АЗТМ). Ол домна пештері үшін күрделі жабдықтар, сондай-ақ болат,
мыс, алюминий сымдары мен кіші диаметрлі түтіктер жасауға арналған созу
стандартын шығарады. Қалада станок жасау зауыттары және көлік құралдарының
қажетін өтейтін вагон жөндеу, аспаптар жөндеу, подшипник жөндеу, шина
жөндеу және автомобиль жөндеу зауыттары секілді бірқатар кәсіпорындар бар.
Кейбір кәсіпорындар ауылшаруашылық машиналарына қосалқы бөлшектер шығарады.
Жылу электр станциялары, Іле өзеніндегі Қапшағай СЭС-і, Үлкен Алматы
езеніне салынған су электр станциялар тобы қаланы электр энергиясымен
қамтамасыз етеді.
Алматы – Қазақстанның ғылым мен мәдениет орталығы. Мұнда республиканың
Ғылым академиясы, он бестен жоғары және соншама арнаулы орта оқу орындары,
көптеген кітапханалар, театрлар бар. Алматы – бірін-бірі тік қиып өтетін
түзу көшелері, жер сілкінуін көтеретін биік үйлері, жаңа алаңдары бар
республиканың әсем қалаларының бірі. Жақсы көгалдандырылған бұл қаладан
жазғы ыстықтың өзінде де салқын леп есіп тұрады.
Алматыда Ұлттық Ғылым Академиясының институттары орналасқан. Мұнда
М.Әуезов атындағы Қазақ академиялық театры, М.Лермонтов атындағы Орыс драма
театры, Абай атындағы опера және балет театры, Орталық мемлекеттік мұражай,
Ә.Қастеев атындағы көркенөнер мұражайы және көптеген өнер галереялары
орналасқан.
Алматы маңында табиғаттың ерекше ескерткіштері Шарын каньоны, Түрген
сарқырамасы және көптеген көлдер Үлкен Алматы, Есік, Көлсай,т.б.
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсібі
Оңтүстік Қазақстан өнеркәсібі дамуының негізі - жер қойнауы байлығы
емес, ауыл шаруашылық шикізаты. Сондықтан жеңіл және тамақ өнеркәсіптері
басым дамыған Бүкіл республика бойынша осы салалар өндіретін жалпы өнім
мөлшерінің 87%-ы Оңтүстік Қазақстанның үлесіне келеді.
Орталық және Шығыс Қазақстанмен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстанның
жер қойнауы онша бай емес. Дегенмен, бұл жерде барланған аса мол фосфорит
кені қоры бар Қазақстан, Орта Азия және Ресейдің көптеген суперфосфат
зауыттары Қаратау фосфориттерін пайдаланып жұмыс істейді.
Оңтүстік Қазақстанда түсті және сирек металдар — қорғасын, мыс,
ванадий, вольфрам кендерінің қоры бар. Алматы облысынан ірі көмір кен
орындары табылды.
Оңтүстік Қазақстан өнеркәсібінің барлық салаларын үш топқа бөлуге
болады.
1. Бірінші топқа жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін, атап
айтқанда, мақта мата және жүн мата, шұлық-ұйық бұйымдары, ішкі және сыртқы
трикотаж, аң терісі, былғары, аяқ киім өндірістерін жатқызуға
болады.Оңтүстік Қазақстан азық-түлік заттарынан республика бойынша
өндірілетін құмшекер, жеміс консервілері, жүзім, темекі бұйымдарының 100%-
ын, тағамдарының жартысына жуығын өндіреді.
2. Екінші топқа түсті металлургия мен цемент өнеркәсі-
бі жатады. Полиметалл кендері базасында Ащысай полиметалл және Текелі
қорғасын-мырыш комбинаттары, Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істейді.
Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарында Қаратау фосфориттерін
пайдаланатын Қаратау кен-химия комбинаты, минерал тыңайтқыштар мен фосфор
тұздарын өндіретін зауыттар бой түзеді. Цемент шикізаты кен орындары
базасында Шымкент пен Сазтөбе цемент зауыттары салынды.
3. Үшінші топқа машина жасау және металл өндеу, сондай-ақ ағаш өңдеу
өнеркәсібі жатады. Машина жасау негізінен Алматы мен Оңтүстік Қазақстан
облысында дамыған. Оңтүстік Қазақстанда фарфор-фаянс және зергерлік
бұұйымдар зауыттары салынған.
Бұл ауданға жеткізілген Орта Азия газы көптеген өнеркәсіп орындарын
энергиямен қамтамасыз етті. Мүбәрек — Алматы газ құбыры Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының облыстарына көп газ береді. Газ құбырының Оңтүстік
Қазақстандағы жалпы ұзындығы 666 км, ол негізгі өнеркәсіп орталықтары —
Шымкент, Тараз, Алматы арқылы өтеді. Сонымен қатар бұл газ құбырынан
өнеркәсіп тораптары мен пункттеріне тарамдар тартылған.
Басты өнеркәсіп орындары мен электр станциялары және басқа да
обьектілер газды пайдалануға көшірілген. Тараздағы қуатты электр станциясы
(жобалық қуаты 1200 мың кВтсағ.). Орта Азия газын пайдаланып жұмыс
істейді, бірақ бұл энергетика проблемасын шешудің тиімді жолы емес. Өйткені
табиғи газ химия өнеркәсібі үшін өте бағалы шикізат болып табылады, ал біз
оны отқа жағамыз. Ал егер осы газды металлургия, химия кәсіпорындарында
шикізат ретінде пайдалансақ, одан көптеген бағалы өнім түрлерін алған болар
едік.
Оңтүстік Қазақстан келешекте бірыңғай энергетикалық жүйе арқылы электр
энергиясын көп мөлшерде Орта Азиядағы Тоқтағүл, Шарбақ сияқты ірі су электр
станцияларынан алатын болады.
Оңтүстік Қазақстанда металды онша көп қажет етпейтін, бірақ
оның есесіне жұмыс қолын көп пайдаланатын машина жасау (немесе еңбекті көп
қажет ететін машина жасау) дамыған. Олардың ең ірілері Алматы мен Шымкентте
орналасқан.
Оңтүстік Қазақстанда тамақ өнеркәсібі (қант, жеміс-көкөніс, шарап
ашыту, темекі, май шайқау,) жеңіл өнеркәсіп салалары (мақта-мата, трикотаж,
тігін, мех, мақта тазарту және т.б.) жақсы дамыған.
Бүкіл республика бойынша жеңіл өнеркәсіптің 55%-ы, тамақ өнеркәсібінің
40%-ы Оңтүстік Қазақстанда орналасқан.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібіне ауыл шаруашылығы шикізат береді.
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан бойынша мақта өсіретін жалғыз аудан.
Мақтаны басқа аудандарда да өсіруге әрекет жасалды, бірақ жылу жетпей-
тіндіктен ойдағыдай нәтиже болмады. Бұл жерде күріш жақсы өседі. Оның
орташа өнімділігі гектарына 34—40 центнерге жетеді. Жекелеген шаруашылықтар
тіпті әр гектардан 70—90 центнерге дейін өнім алады. Күріш өте бағалы дәнді
дақыл, оған деген сұраныс жоғары.
Оңтүстік Қазақстанның металлургия өнеркәсібі Қаратау мен
Жоңғар Алатауында полиметалл кендерін өндіріп, олардың концентраттарын
жасау ісімен тығыз байланысты. Қорғасын концентраттары Шымкент қорғасын
зауытына, ал мырыш концентраттары — Өскеменге жөнелтіледі. Кен-химия
циклінің салаларынан Қаратауда фосфорит өндіру мен байыту және Таразда
суперфосфат шығару жақсы дамыған.Машина жасаудың, негізінен, қызмет көрсету
саласында ғана маңызы бар, ол сырттан әкелінетін металды пайдаланып, жұмыс
істейді. Ауданда құрылыс материалдары өндірісі және ең алдымен цемент
шығару өндірісі күшті дамыған. Екі ірі су электр станциясы - Қапшағай және
Шардара су электр станциясы мен көптеген жылу электр станциялары
өнеркәсіптің энергетикалық негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең қуаттысы
Бұхардан келетін табиги газбен жүмыс істейтін Тараз аудандық электр
станциясы.
Оңтүстік Қазақстанда үш ірі және бірнеше ұсақ өнеркәсіп тораптары
дамып келеді. Бұлардың ішіндегі неғұрлым дамығаны Алматы өнеркәсіп торабы,
ол, негізінен, халық тұтынатын тауарлар шығаруға маманданған. Мұндағы аса
ірі кәсіпорындар ретінде мақта-мата және шұға комбинаттарын, тоқыма, тері
және тігін фабрикаларын, қант және сыра зауыттарын, жеміс-консерві
комбинатын, ауыр өнеркәсіп салаларынан металл өңдейтін станоктар, көмір
шахталары, металлургия зауыттары, ауылдағы электр станциялары үшін
жабдықтар, байланыс құралдарын шығару өндірісін ерекше атауға болады.
Қаратау-Тараз өнеркәсіп торабы Қаратау фосфоритінің негізінде химия
өнеркәсібінің аумақтық-өндірістік кешені ретінде қалыптасқан, мұнда тамақ
және жеңіл өнеркәсіптің үлес салмағы да жоғары. Шымкент-Қаратау өнеркәсіп
торабы - республикадағы аса ірі тораптардың бірі. Ол қорғасын өндіру мен
қорытуды, фосфор тұзы, цемент, фармацевтика бұйымдары, пресс-автомат
станоктары өндірісімен, сондай-ақ мақтаны, жеміс және мал шаруашылығы
шикізаттарын ұқсатумен ұштастыра жүргізеді. Қызылорда және Арал өнеркәсіп
тораптары қуаты шағын тораптар болып табылады.
2.4 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының шаруашылығы
Бұрынғы ХIX ғасырдың ортасына дейін Оңтүстік Қазақстанның халқы,
негізінен, көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Бұған маусымдық
жайылымдардың бір-біріне жақындығы, атап айтқанда, жазғы
жайылымдардың тауда, қысқы жайылымдардың шөлді жазықтар мен ірі
өзендердік аңғарларында, ал көктемгі, күзгі жайылымдардың тау
бөктерлерінде орналасуы барынша қолайлы жағдай туғызды. Мұнда суармалы
егіншіліктің де айтарлықтай маңызы болды. Арыс, Келес және Талас
өзендерінің алаптарында суармалы егіншілікпен шүғылданды. Дәнді дақылдар
өсіріп, бау-бақша жүзім отырғызды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың
басында аудан экономикасының дамуына қазақ және орыс-украин шаруаларының
көшіп келуі зор ықпал етті. Көшіп келушілерге Жоңғар Алатауының солтүстік
және батыс бөктерлеріндегі, Іле Алатауы мен Қырғыз жотасының солтүстік
беткейлеріндегі егіншілікке барынша қолайлы жерлер бөлініп берілді.
Ол кезде өнеркәсіп шитті мақта, жүн, теріні бастапқы өңдеумен
айналысатын. Шымкенттегі сантонин зауыты, Қарғалыдағы шұға фабрикасы,
Верныйдағы сыра зауыты мен темекі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан экономикалық
ауданының әлеуметтік- экономикалық жағдайы. Онда Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының экономикалық жағдайы мен Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының демографиялық жағдайы, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының шаруашылығы мен ірі қалаларына және де Оңтүстік
Қазақстан облысының экономикасы мен әлеуметтік құрылымына жалпы сипаттама
берілген. Курстық жұмыс 40 беттен тұрады, 3 тарау,қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, сондай-ақ, Қазақстанның экономикалық
картасы, Қазақстанның физикалық картасы, Оңтүстік Қазақстан экономикалық
ауданының экономикалық картасы, Алматы облысының экономикалық картасы,
Жамбыл облысының экономикалық картасы , Қызылорда облысының экономикалық
картасы, Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық картасынан тұрады.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
І Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ФИЗИКАЛЫК – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
жағдайы
1.1 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданына физикалық – географиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Оңтүстік Қазақстан облысына физикалық – географиялық сипаттама ... ...9
ІІ Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының әлеуметтік - экономикалық
жағдайы
1. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының
демографиясы ... ... ... ... .14
2. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ірі
қалалары ... ... ... ... ... .15
3. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының
өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . 19
4. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының
шаруашылығы ... ... ... ... ..21
ІІІ Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік – экономикалық жағдайы
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысының
экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік
кешені ... ... ... ... ... ... .29
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысының
өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 32
3.4 Оңтүстік Қазақстан облысының
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
КІРІСПЕ
Оңтүстік аудан ежелгі уақыттан бастап Қазақстан мен Орта Азияның
тарихында ерекше орын алды. Ұлы Жібек жолы басып өткен өлке барлық жағынан
гүлдену үстінде болды. Ежелгі қалалар (Отырар, Испиджаб, Түркістан, Шавгар,
Сауран, Арыс және т. б) тек сауда ғана емес, ғылым мен мәдениет орталықтары
да болды. Бұл ауданмен Әбу Насыр әл-Фараби мен Қожа Ахмет Йассауидің өмір
жолдары тығыз байланысты.
Бұл экономикалық ауданға Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда
облыстары кіреді. Аумағы – 712,2 мың шаршы шақырым.
Оңтүстік Қазақстан — республиканың барынша дамыған экономикалық
аудандарының бірі. Ауыл шаруашылығының мамандану бағыты бойынша ол көршілес
жатқан Орта Азияға өте ұқсас. Бұл - Қазақстанның бағалы техникалық және
дәнді дақылдары - мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, жүгері өсірілетін
басты суармалы егіншілікті ауданы. Ол бақ, жүзім және қой өсіру жөнінен
бірінші орын алады. Сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан - республиканың кен
өндіру және өңдеу, ауыр өнеркәсіп салалары жақсы дамыған аса ірі
өнеркәсіпті ауданы. Аудан жеңіл және тамақ өнеркәсібінің өнімдерін
шығарудан да республикада бірінші орын алады.
Оңтүстік Қазақстан суармалы егіншілік дамыған аудан. Мұнда көкөніс,
бақша дақылдарын, жүзім өсірумен айналысады. Оңтүстік валюталық дақыл-
мақта өсіретін бірден - бір аудан, миллиондаған гектар жайылымдық жерлер
мал шаруашылығының тамаша базасы болып табылады. Сонымен қатар бұл аудан
әлемнің түрлі елдерінен келетін туристер назарын аударатын таңғажайып
көркем жер.
Батысында Арал теңізінен бастап, шығысында Жоңғар қақпасына дейінгі
және солтүстігінде Балқаш көлі мен Бетпақ дала шөлінен республиканың
оңтүстігіндегі шекарасына дейінгі орасан зор аумақты Оңтүстік Қазақстан
алып жатыр. Оңтүстік Қазақстанның аумағы батыстан шығысқа қарай шамамен
2000 шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке қарай — шамамен 700 шақырымға
созылады. Ол Батыс Қазақстаннан сәл кіші болғандықтан, аумағының көлемі
жөнінен республикада екінші орын алады.
Осынау кең-байтақ аумақтағы кейбір аудандардың революцияға дейін өзара
байланысы болмады. Мұндағы бірден-бір темір жол Орынбор — Ташкент
магистралінің бір бөлігі ол кезде ауданның батысындағы халық сирек
қоныстанған жерлермен өтіп, негізінен, транзиттік маңызы болды.
Революциядан кейінгі жылдары жаңадан бірқатар темір жолдар мен автомобиль
жолдарының салынуы нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның экономикалық-
географиялық жағдайы түбірімен өзгерді. Бұл көлік жолдары, ең алдымен,
бүкіл Оңтүстік Қазақстанды біртұтас жүйеге біріктірсе, оның өзін Орта Азия
республикаларымен, Батыс Сібірмен және Ресей Федерациясының еуропалық
бөлігінің аудандарымен байланыстырды.
І Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ФИЗИКАЛЫК – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
жағдайы
1.1 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданына физикалық – географиялық
сипаттама
Географиялық орны. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы Арал
теңізінен шығысында Жоңғар қақпасына, Солтүстігінде Балхаш көлі жәнге
Бетпақдала шөлінен Республиканың оңтүстік шекарасына дейін, яғни Қызылқұм
шөлінің солтүстік бөлігін және Тянь- Шань және Жоңғар Алатауының солтүстік
тізбектерін алып жатыр. Республика жерінің 26,4 пайызын, ал халқының 36
пайызын иемденеді.Алып жатқан территориясының көлемі 712,2 мын км2 ,ал
халқы-5.750 мын адам.Солтүстіктен – оңтүстікке 700 км- ге ,батыстан
-шығысқа 2000 км ге созылып жатыр.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы бұрыннан-ақ өзінің географиялық
орнын тиімді пайдаланады, себебі оның территориясынан маңызды сауда жолдары
өткен, батысты -шығыспен, Жерорта теңіздік елдерді Орта Азия, Қытай,
Моңғолия елдерімен байланыстырған. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы
құрамына Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қызылорда облыстары
кіреді.
Табиғат ресурстары мен және жағдайлары. Ауданның солтүстік және батыс
бөлігін негізінен құмды және сазды шөлді аудан алып жатыр, ал қиыр оңтүстік
батысында Орта Азияның ең ірі жазықты шөлдерінің бірі Қызылқұм алып жатыр.
Ауданның жер бедері негізінен жазықты болып келеді. Оңтүстік Қазақстан
таулы бөлігі оңтүстік және оңтүстік шығысында негізінен Батыс және
Солтүстік Тянь- Шань жоталарымен көрінеді. Сонымен қатар солтүстік батыс
бағытында Шу- Іле таулары және Қаратау жоталары алады. Жалпы алғанда таулы
аудандар территориясының бірден бес бөлігін алып жатыр және бұл ауданда
вертикальдық зоналдық жақсы байқалады.
Топырақ және өсімдік жамылғысы. Тау бөктерлері құнарлы қоңыр топырақты
лесс шөгінділерінің қалың қабатынан тұрады. Ауданның көпшілдік бөлігінде
сары сұр топырақ түрлері тараған. Тау етегінде және беткейлерінде қоңыр
және қара топырақ түрлері кездеседі. Негізінен ылғал тапшылығына және
ыстық климатқа бейімделген өсімдік жамылғысы қалыптасқан.
Климаты. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының климаты шұғыл
континентальды , себебі жазықты шөлді ауданда өте ыстық күндер байқалса,
сонымен қатар ылғалды аудандар кездеседі. Биік таулы аудандар салқын
климатты және жауын-шашын көп түсу мөлшерімен ерекшелінеді. Ауданның бүкіл
территориясында жалпы алғанда салыстырмалы суық және аз қарлы қыс тән,
қаңтардың орташа температурасы -16-18С , жазы ыстық шілденің орташа
температурасы +18+20С .Республиканың барлық аудандарымен салыстырғанда
Оңтүстік Қазақстан вегетациялық мерзімнің ұзақтығымен ерекшелінеді.
Солтүстік батысында-182 күн, оңтүстігінде-228 күнге созылады. Климатының
теріс құбылысы кеш көктемдік аяздар. Ондай құбылыстар негізінен суық
полярлық ауа массасының келуімен өзгереді. Жауын -шашын территорияның көп
бөлігінде аз түседі. Құмды, шөлді жазықтар жылына 250 мм , ал оңтүстігінде
ол 110 мм азаяды. Атмосфералық жауын шашын қажетті деңгейде тек таулы
аудандарда жауады. Ол жердің жауын- шашын мөлшері тау алды жазықтарда 300-
400 мм, ал тауларда 800-1000 мм.
Гидрографиясы. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының өзендері
ағынсыз Балхаш көлінің бассейніне жатады. Ірі өзендері : Талас, Іле,
Қаратал, Ақсу, Лепсі, Сарысу. Өзендердің негізгі қоректену түрлері мұзды
қарлы, қарлы, жер асты сулары. Оңтүстік Қазақстан ауданының өзендері арзан
электро энергиясын алу үшін қолданылады. Ең ірі су электр станциялары :
Қапшағай, Шардара .
Пайдалы қазбалары. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы пайдалы
қазбаларға бай, әсіресе полиметалл рудалары маңызды орын алады. Олардың ірі
кен орындары Ащысай, Мырғалымсай, Хантағы, Байжансай, Қаратау, Текелі
Жоңғар Алатауында Қаратауда ТМД дағы ең ірі фосфор кендері, ванадий және
сирек метеллдар аудандары табылған. Жанатын пайдалы қазбалар аз және олар
әркелкі орналасқан. Оның есесіне, құрылыс материалдар өте көп. Састөбедегі
әктас , Түркістан маңында мыс, Қазығұртта кварцтық құмдар кездеседі. Арал
маңы және Балкаш маңында минералды тұздар кездеседі.
Халқы. Аудан тұрғындарының саны мен халықтың орташа тығыздығы жөнінен
республика аудандары ішінде бірінші орын алады. Мұнда республика халқының
пайызы , халықтың тығыздығы жерге адамнан, бірақ көрсеткіг облыстар
бойынша әркелкі. Алматы облысында адамнан, ОҚО да , Жамбыл облысында ,
Қызылорда облысында . Халықтың көпшілігі суармалы егіншілікті аудандарында
,тау етектерінде және өнеркәсіпті ірі қалалар орналасқан оңтүстік
жақтарында қоныствнған. Ауданның ірі қалалары: Алматы, Шымкент, Қызылорда,
Тараз, Талдықорған, Түркістан.
Шаруашылығы. Республикагың еңбек бөлінісінде Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданы түсті металлургия , химия, цемент өнеркәсіптеріне және
суармалы егіншілік , жүзім, қаракөл қойын өсіруге басым маманданған. Аудан
республика жалпы өнеркәсіп өнімінің 30 пайызын, ал шаруашылық өнімінің 28
пайызын өндіреді. Оңтүстік Қазақстан Республикадағы мақта, темекі, қант
қызылшасы және жеміс өндіретін бірден -бір аудан. Жалпы аудан
өнеркәсібіндегі мамандану салалары өздерінің қалыптасы және даму
себептеріне байланысты үш топқа бөлінеді: 1 топқа ауыл шаруашылық шикізатын
өңдеуге және мол еңбек ресурсын пайдалануға негізделген жеңіл және тамақ
өнеркәсіп салалары;2 топқа жергілікті пайдалы қазындыларында қалыптасқан
түсті металлургия және цемент өнеркәсіптері; 3 топқа негізгі өнеркәсіпке
қосымша сала ретінде дамыған машина жасау өнеркәсібі жатады.
Өнеркәсіптің жетекші салаларының бірі түсті металлургия. Бұл сала ащысай
полиметалл, Текелі қорғасын мырыш комбинаттарынан, Шымкент қорғасын
зауытынан және кен байыту фабрикаларынан құралады. Басты өнімдері :мырыш,
тазартылған қорғасын, қорғасын прокаты. Шикізат бұларға Қаратаудан, Жоңғар
Алатауынан ( Текелі кенінен) өндіріледі. Қазіргі кезде шикізат қорларының
таусылуына байланысты Орталық Қазақстан экономикалық ауданынан (Жәйрем)
тсонымен қатар ауданның өзіндегі Шалқын Чин кендерінен кеңінен игеруде.
1.2 Оңтүстік Қазақстан облысына физикалық – географиялық сипаттама
Оңтүстік Қазақстан облысы республика территориясының
оңтүстігінде орналасқан. Жер көлемі 117,3 мың шаршы шақырым.
Оңтүстігінде Өзбекстан республикасымен, батысында Қызылорда облысымен,
шығысында Жамбыл облысымен, солтүстігінде Қарағанды облыстарымен
шектеседі. Территорияның жер бедері, жазықты, егін шаруашылығы мен
мал шаруашылығына өте қолайлы. Территорияның солтүстік және қиыр
оңтүстік бөліктерінен өзгесі шөл зонасында орналасқан. Облыс жерінен
Сырдария, Арыс, Келес секілді ірі өзендер ағады. Өзен жағалары
егін шаруашылығына қолайлы. Осыған орай мұнда мақта, күріш
өсіріледі және мал щаруашылығының кейбір салалары жақсы дамыған.
Оңтүстік Қазақстан облысы республика территориясының
оңтүстігінде орналасқан.Облыстың солтүстігінде Бетпақдаламен, оңтүстік-
шығысында Шатқал жотасымен, солтүстік-шығысында Мойынқұммен, батысында
Қызылордамен, шығысында Қырғыстанмен, оңтүстігінде Өзбекстенмен
шектеседі.
Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде
1932 жылы 10 наурызда құрылған, республиканың оңтүстігінде Сырдария
алабына орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысының жер көлемі
қазақстан жер көлемінің 43%-ын құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері мен климаты.Оңтүстік
Қазақстан облысының жер бедері біркелкі. Жер бедерінің едәуір
бөлігі жазық келеді. Оның солтүстік-шығысында ұзыннан-ұзақсозылып
жатқан Қаратау сілемдері (217 шақырым), солтүстік бөлігінде
Бетпақдала, Шу өзені оңтүстігінен басталатын мойыеқұм, батысында
Қызылқұм, Өгем және Қаражантау тау сілемдері ғана өзгешелік
білдіреді. Облыстың оңтүстігін Қызылқұм мен Шардара даласы, қиыр
оңтүстігін Мырзашөл алып жатыр. Қаратаудан шығысқа қарай Қырғыз жотасы
созылып жатыр. Биіктігі 3617м. Мұның солтүстік бөлігі Қазақстан
территориясына кіреді.Осы жоталар арасынан шатқал арқала Талас өзені ағып
өтеді.Өгем жотасында облыстың ең биік жері Сайрам шыңы бар.Биіктігі
4238м.Өгем өзенінен бөлініп жатқан Келестің саласында Қаражантау жотасы
бар. Жотаның оңтүстік-шығыс бөлігін Қаражан және Жігірген өзендері алып
жатыр. Жотаның орташа биіктігі 2000м. Биік нүктесі Мыңбұлақ тауы.
Биіктігі2834м. Қаражан таудан солтүстік-батысқа қарай Қазығұрт және
боралдай тауы алып жатыр. Бұл таулар өте ескірген, бұзылған
таулар. Қазығұрт тауы оңтүстікке қарай баспалдақ тәрізді. Келес
өзені аңғарына құлайды. Ең биік жері 1600м. Жазықтар мен таулардың
орналасуы, олардың теңіз деңгейінен биіктігі көптеген факторларға
атап айтқанда, тау жыныстарының пайда болуы мен құрамына, олардың
жату пішіндеріне, уақытына және оларға жердің ішкі және
сыртқыкүштердің әсер етуіне байланысты. Қазақстанның биік таулы
өлкелерінде тау түзлу процестері әлі аяқталып біткен жоқ. Таулы
аймақтарда болып жатқан жер сілкінулер тектоникалық қозғалыстардың
әлі де жүріп жатқанын дәлелдейді. Оңтүстік Қазақстан облысы қазіргі
жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтқанда ағын су
мен желдің әсері көп. Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге
үйеді. Жер бедерінің күрделілігі климаттың су мөлшерінің,
топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің қалыптасуына әсерін
тигізеді.
Таулары: Сырдария өзенінің орта бөлігі ағысының шығысынан
оңтүстікке қарай Тянь-Шань тауларының атыраптарына Талас Алатауы,
Өгем қыраттары және Қаратау тауы кіреді. Бұлар биік емес аласа
тауларға жатады.Бірақ олардың шығыс бөлігінде жартастардың өте бийк
жерлері де бар.
Жазық аймақтарға: Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның
көптеген аумағын жазық аймақтар аоып жатыр. Территорияның басым
бөлігі сусыз шөл және құрғақ дала болып келеді. Оны көптеген өзен
аңғарлары кесіп өтеді.
Оңтүстік Қазақстанды күнгей жағынан жиектейтін тауларда биіктік
зоналық байқалады. Аз қашықтық шөлден ғана бастап мәңгі қар мен
мұздықтарға дейін зоналар ауысып жатады. Сырдаряи өзенінің соңғы
жағынан басталатын жазықтық Түркістанды жанай өтіп оңтүстікке қарай
созылып кетеді. Бетпақдала жазығы соған жалғасып жатқан шөлейтті
өңір. Ол батысында Сарысу өзенінен бастап шығысында Балқаш көліне
дейін 500 шақырым, солтүстіктен оңтүстікке Шу өзені аңғарына дейін
300 шақырымға созылып жатыр. Бетпақдаланың орташа биіктігі 250-300
метрге жетеді .
Климаты. Облыс аумағы Қазақстан Республикасының оңтүстік
бөлігінде орналасқан. Дүние жүзілік мұхиттардан бірнеше мыңдаған
шақырым қашықтықта жатыр. Биік таулардың оңтүстікте көлбеу жатуы,
ал солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін кіруіне әсер
етеді. Климаттың құрылуының географиялық ендіктің де әсері мол.
Оңтүстік климаты шұғыл континентті. Бұл температураның тез өзгеруіне
әкеліп соғады. Күн мен түнгі, қыс пен жазғы ауа-райлары әртүрлі
болып келеді. Жаз айлары жылы болып келеді және солтүстік
аудандарда 8 айға созылады.
Түлкібас, Сайрам, Төлеби аудандарында шығыстан есетін Шақпақ желі өз
үстемдігін жүргізеді. Ол Шақпақ-Боранды деп аталатын елді мекеннен асу
арқылы асып келетін шығыс желі. Желдің екпіні өте күшті болып келеді,
секундына 25-30 м жылдамдықпен жылжи алады. Қыста қатты суық, жазда өте
салқын ауа массасын қалыптастырады. Халық арасында бұл жел туралы Еріксем
екі күн, желіксем жеті күн тұрамын деген мақал қалыптасқан. Қазғұрт,
Сарыағаш аудандарында Шыршық желі үстемдік етеді. Ол жел онша қатты
соқпайды. Жетімай, Асық – Ата, Шардара аудандарында Қоқан желі үстемдік
етеді. Ол жел әрдайым батыстан соғады, ал шығыстан келетін жел Шамал желі
деп атайды, ол Ташкент жақтан келеді.
Оңтүстік Қазақстан облысының геологиясы, тектоникалық құрылымы. Оңтүстік
Қазақстан облысының көпшілік жері Тұран плитасының құрамына кіреді. Жазық
өңірі негізінен кембрилік, девондық, карбондық жыныстардан, таулы бөлігі
төменгі полеозойлық жыныстардан, жота аралық ойыстар девонның қызыл түсті
шөгінділеріне толған. Ақсу, Сайрам өзендерінің бассейндерінде бор жыныстары
таралған. Батыс Тянь-Шаньда, Қарарауда ерте бор дәуірінде қызыл сарғыш
топырақтан құралған. Бор дәуірінің климаты құрғақ, аридті болады. Мұның өзі
қызыл топырақтың көп таралғанын көрсетеді. Бор жыныстары Ташкент, Шымкент
аудандарында таралған. Төменгі жағы құмды саздармен, жоғарғы қабаты
конгломераттармен шөгінді тау жыныстарымен толтырылған. Облыс төменгі боз,
қызғылт түсті құралдармен, саздармен күрделі. Ол- 1500 метр тереңдікке
дейін барады. Жоғарғы бор теңіздің ізбесті ашық қызыл құмдарымен
ерекшеленеді. Ең жоғарғы қабаты қоңыр топырақпен жабылған. Қаратау және
Талас Алатауының төменгі силурда және жоғарғы силурда лавалармен
ерекшеленеді. Талас Алатауында, Қаратауда эффузивті жыныстар аз таралған.
Бұл негізінен оңтүстікке қарай Сайрам өзені алабында, Қаратау жотасында
үштік дәуір жыныстары құмды саздар болып басталады. Орта бөлігі гипс тектес
сазбан күрделенген жоғарғы олигоценге жатады. Континентті қара қатпарлығы
Іле аңғарында және Шымкент қаласында белгілі. Бұлардың төменгі қабаты триас
жасындағылар.
Қазба байлықтары. Облыс қойнау қазба байлықтарға бай. Мұнда полиметалл
рудалары қоңыр көмір қабаттары, мәр-мәр, отқа төзімді және кварцтты құмдар,
темір, гипс, құрылыс материалдары, жер асты және грунт суларының қорлары
мол Қазақстан қорғасын өндіруден бірінші орын алады. Соның негізінде
Шымкент қаласында қорғасын зауыты салынған. Шығаратын өнімі тазартылған
қорғасын, алтын, күміс рудалары және тағы да басқа. Қоңыр көмір төлеби
ауданында. Бұл Шымкенттің өндірістік жылу базасы болып табылады. Шымкенттен
170 шақырымдай. Солтүстік батысында Таскөмірсай көмір кен орны ашылды.
Мұнда юра жасындағы көмір кен орны бар. Цемент өндіру Оңтүстік Қазақстан
облысы бойынша Састөбеде жақсы дамыған. Оңтүстік Қазақстан облысы басқа
облыстарға қарағанда өзгеше айырма және көршілес жатқан Орта Азия
Республикасымен салыстырғанда бұл жерде фосфорит кен орны, қорғасын қоры
жөнінен орасан зор маңызы бар. 1. Жанатын пайдалы қазбалары. А тас көмір.
Тас көмірдің пайдалы атырауындағы пайдалы алабы 100 шақырымға созылып
жатыр. Ленгердегі тас көмір қазбасы энергия қуатын өндіру үшін
пайдаланады. Б азотты – гелді газ.
2. Темір рудасы пайдалы қазба көздері.А Қаратау тауының бөктерінен марганец
пайдалы кен көздері табылған, Ванадий пайдалы қазбасы Қаратау, Жабағылы
аймағынан, темір кені Иірсу аймағынан табалды. Қорғасын мен цинк Қаратау
кен орындарында көптеп кездеседі. Бұл кен орны ерте кезден белгілі. Ал 60
жылдары өндірудің шырқаған тұсы болып есептелінеді. Танымал ірі кен
орындары: Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай. Бұл жерлерде қорғасын мен қатар
күміс, цинк, мыс тағы басқа да пайдалы қазбалар бар.Рудасыз пайдалы
қазбалар. Бұлар негізінен отқа төзімді кварцитті саз балшықтар мен құмдар.
Састөбе мен Шымкент қаласы аймағынан саз балшық пен әк тастың өте көп қоры
табылған. Қыш өндірісі мен керамзит үшін шикізат қоры бар. Осыларды
пайдаланып көптеген құрылыс материалдарын өндіреді (тас пен құм -63,3 мың
метр, құрылыс тасы – 38,9 мың метр). Облыс минералды тұздарға да өте бай.
Жылына 1080 тонна минералды тұздар өндіреді. Облыс аймағындағы жерлер
минералды ресурстарға өте бай емес, ал кейбір түрлерінен мүлдем аз
кездеседі. Көмірдің Ленгер қаласындағы уақытша пайдаланылмаған қоры
болашақта қолданылады. Ал газдың табылған қоры өлкемізде энергетика
саласына 20-30 жылдан кейін пайдаланылады. Облыстағы Ащысай мен
Мырғалымсайдың полиметал рудалары түрлі түсті металлургияның дамуының жақсы
базасын құруы мүмкін .
Оңтүстік Қазақстан территориясының ішкі сулары.Оңтүстік Қазақстан
облысының гидрографиялық жүйесі оның бүкіл аумағында әрқалай
орналасқан.Мұнда барлығы су кадастры арқылы 297 өзен тіркелген. Олардың
жалпы ұзындығы 8045 км. Құрайды. Оның ішінде 42-сі сел қаупіне жақын
саналады: 16 өзенде құм-тас аралас лайлы ағымы болуы мүмкін, ал 26 өзенде
айналасын шайып кететін сел жүруі мүмкін. Бұл өзендерден басқа көптеген
есепке алынбаған ұсақ су арналары да (жыралар, жылғалар) бар. Олар арқылы
көктем айларында су тасуы байқалады. Сел қаупін тудыратын өзендер санының
көптігіне қарамастан аудандағы төтенше жағдай қауіптілігі онша үлкен
емес.Аймақтағы барлық өзендер Арал теңізі алабына жатады. Олар бастауларын
Қаратау, Қаржантау, Өгем жоталарының баурайларынан алады. Тау өңірлерінен
шыға берісте өзен сулары егістік суаруға алынады. Бұл сулардың бір бөлігі
өзендерге қайта құяды, бірақ азғана бөлігі булануға және су қоймаларында,
каналдарда және суарылатын жерлерде сүзілу есебінен жоғалады.
Жер беті ағыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмаған: көпшілігі
орталық және оңтүстігімен ағады. Ірі өзендері — Сырдария. Салалары: Келес,
Құркелес, Арыс, Бөген және Шу өзені. Төменгі ағысы тартылып қалады.
Сырдария мен Келес салаларында Шардара бөгені орналасқан. Сырдария өзенінің
ұзындығы - 2190 шақырым. Бұл өзен Нарын мен Қарадария өзендерінен
басталады. Нарын өзенінің ұзындығы - 700 шақырым. Осы өзенді қоса
есептегенде Сырдария өзенінің қоры Тянь-Шаньнан, Талас Алатауынан, Қырғыз
даласынан, Теріскей Алатауынан басталады. Ауданы - 422 мың шақырым.
Қазақстан территориясында Сырдарияның оң жағында өзінің үлкен саласы Шыршық
өзенінің оң жағында Келес өзенін, төменгі ағысында шөлді жерлермен ағады
да, 400-500 шақырым қашықтықта, сол жақ саласы жоқ. Оң жағында тек бір ғана
саласы бар. Арыс өзені мен Сырдария өзенінің Өзбекстан мен Қазақстан үшін
үлкен маңызы бар. Қызылорда облысы Сырдарияның суын күрішке пайдаланады.
Сырдария алабы Орта Азиядағы төрт мемлекеттің (Қырғызстан, Тәжікстан,
Өзбекстан және Қазақстан) аумағында орын тепкен. Дарияның ұзындығы 3019 км.
Алаптың ең басты ерекшелігі - оның аумағының екі айқын зонаға: ағынды
қалыптасу және пайдалану зоналарына бөлінуі. Ал, Қазақстан аумағы екінші су
пайдалану зонасында жатыр.
Арыс өзені - Сырдарияның оң жақ саласы болып табылады. Өзеннің ұзындығы 332
шақырым. Арыс өзені алғашқы да Көкбастау өзенінен басталады. Көлбастау
өзені Талас Алатауы мен Қаратаудың аралығында орналасқан. Бұл жерлерде
бұлақтар көп. Алатау мен Қаратаудан ағып шығатын осы бұлақтар Арыс өзенін
құрайды. Өзеннің суы көп айы - наурыз, сәуір, ал азаятын кезі қазан-ақпан
аралығы. Сырдария, Шу, Іле т.б. сияқты ірі өзендерерте уақыттардан
бері жер суғаруға пайдаланып келеді. Совет өкіметі орнағанға дейін
суарылатын жердің көлемі айтарлықтай емес еді. Бұл өзендердің су
қорының көбі пайдаланылмай қалатын. Совет өкіметі жылдарында
қоныстанылған тау алды аудандары жер суару жүйесімен түгелдей
дерлік қамтамасыз етілді. Мұздықтар мен биік тау басындағы қардан
басталатын Қазақстанынң оңтүстік-шығысындағы өзендер жаз айларында,
нақ судың тапшы кезінде, мол сулы болады. Олар егістікке сумен
бірге өте көп құнарлы тұнбалар әкеоеді. Сырдария бассейні суармалы
егістіктің ірі аудандарының бірі болып есептеледі. Оның өзенн
жүйесінің суымен Шымкент және Қызылорда облыстарының сан мыңдаған
га жерлері суарылады. Сырдарияның суын пайдалануда Қызылорда
плотинасының салынуына байланысты. Құрылған ирригация жүйесінің
маңызы зор. Ол 122000 га жерді суаруға мүмкіндік береді.
Шу Қазақстан егістік жерлерін суаруда көрнекті орын алады. Онда
салынған Ортотоқай су қоймасы құрылысы өзеннің ағынын реттейді және
Қырғыстан мен қатар Қазақстанда да суармалы егіс көлемін кеңейтуге
мүмкіндік берді.
Жер беті ағыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмаған.
Көпшілігі орталық және оңтүстік бөлігімен ағады. Ірі өзендер –
Сырдария. Салалары: Келес, Құркелес, Арыс, Бөген және Шу өзені.
Төменгіағысы тартылып қалады. Сырдария мен Келес салаларында
Шардара бөгені орналасқан.
ІІ Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының экономикалық жағдайы
2.1 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық
жағдайы
Оңтүстік Қазақстан халқының саны жөнінен республикада бірінші
орын алады. Халқының жалпы саны – 5 млн. 538 мың адам. Мұнда Қазақстан
халқының 38%-ынан астамы тұрады. Халқының орташа орналасу тығыздығы 1 шаршы
шақырымға 9 адамнан келеді, бұл республика бойынша алғандағы орташа
тығыздықтан едәуір жоғары және негізінен Тянь – Шань, Жоңғар Алатауы,
Қаратау жотасы мен Сырдария өзені аңғарында шоғырланған. Ол жерлердегі
халқының тығыздығы кейде 1 шаршы шақырымға 100 адамға дейін жетеді.
Әсіресе, Алматы, Шымкент маңайы, Қаратал, Талас, Асы өзендері аңғарлары мен
Сырдарияның төменгі ағысында халық жиі қоныстанған. Ол жерлердегі
тұрғындардың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 200 адамнан асады.
Алматы қаласының халқы 1 млн. 130 мың адамды құрайды. Шымкентте халық
саны 393 мыңнан астам, Түркістан тұрғындары 78 мыңнан астам, Таразда 307
мыңнан астам, Талдықорғанда 119 мыңнан астам, Қызылорда қаласында 153
мыңнан астам.
Балқаш маңы, Мойынқұм, Бетпақдала, Арал маңындағы Қарақұм мен Қызылқұм
шөл далаларында халық тым сирек қоныстанған – көбіне 2, тіпті 4 шаршы
шақырымға 1 адамнан ғана келеді. Алайда көршілес жатқан Орта Азия
республикаларындағыдай, мұндағы халықтың орташа орналасу тығыздығы бірдей
емес, өйткені әдетте 1 шаршы шақырымға бірнеше ондаған адамнан келетін
халық жиі қоныстанған елді мекендер мұнда халық сирек қоныстанған немесе
тіпті мүлде қоныстанбаған шөлді аумақпен кезектесіп келіп отырады.
Халықтың басым көпшілігі Тянь-Шаньның, Жоңғар Алатауының тау
бөктерлеріне, Қаратау жоталарына және суармалы егіншілік күшті дамыған Сыр
бойына шоғырланған. Бұған керісінше, тау бөктерлері мен ірі өзендердің
аңғарларына қарама-қарсы, Балқаш бойының, Мойынқұмның, Бетпақ даланың, Арал
маңындағы және Қызылқұмдағы шөлді аумақтарда биік таулы аудандардағы
секілді, халық өте сирек қоныстанған.
Революциядан кейінгі жылдары Оңтүстік Қазақстандағы қала халқының үлес
салмағы бес еседен астам өсті. Қала халқы, ең алдымен, Алматы, Шымкент,
Тараз, Қызылорда сияқты ірі қалаларда жоғары көрсеткіштерге жетсе, Текелі,
Кентау, Қапшағай, Аралсульфат және басқа жаңа қалалар мен қала үлгісіндегі
қоныстарда да халық саны едәуір өсті.
Оңтүстік Қазақстанда ауылды жерде тұратұн халық басым (52%). Алматы,
Шымкент, Тараз, Ленгір, Кентау, Жаңатас, Қаратау сияқты жаңа қалалар,
Аралсульфат, Кировск сияқты жаңа қала типті елді мекендер пайда болды.
2.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының ірі қалалары
Оңтүстік Қазақстанда 65-тен астам қалалар мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Республиканың басқа аудандарымен салыстырғанда мұнда кен
байлықтарын игеруге байланысты немесе ауылшаруашылық шикізаттарын ұқсату
орталықтары және электр энергиясын өндіретін орталықтар ретінде пайда
болған жаңа қалалық елді мекендермен қатар, сауда және ұсақ қолөнер
орталықтары ретінде ежелгі керуен жолдарында бой көтерген өте ескі қалалар
да бар. Оларға Қазақстанның ежелгі қалалық елді мекендері болып есептелетін
Тараз және Шымкент қалалары жатады. Оңтүстік Қазақстанның тау
бөктерлеріндегі көптеген қалалық елді мекендерге тән нәрсе – олар,
негізінен, тау өзендерінің таудан жазыққа шыққан жерлеріне орналасқан. Бұл
жерлерде кейін халық жиі қоныстанып, көлемі әр түрлі суармалы егіншілік
ошақтары, жеміс бақтары, бақшалар пайда болды.
Шымкент - Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы, республиканың ең
ежелгі қалаларының бірі. Ол Өгем тау жотасының етегіндегі жазықта, Сайрам
және Бадам өзендерінің аралығында, Арыстан Тараз бен Алматыға қарай темір
жол өтетін тұсқа салынған.
Қазір Шымкенттің негізі қаланғанына 800 жылдай уақыт болды. Ол XII
ғасырда-ақ Орта Азиядан Қытайға баратын думанды сауда жолының бойында пайда
болған. XIX ғасырдың басында Шымкент Қоқан хандығының құрамында болды. 1864
жылы қала қоқандықтардан Ресей бодандығына өтті. Қазан революциясының
қарсаңында Шымкент, негізінен, ұсақ қолөнершілер тұратын шағын қалашық еді.
Қаладағы жартылай қолөнермен айналысатын өнеркәсіп орындарының ішінен ол
кезде әлемдегі бірден-бір кәсіпорын сантонин зауытын ерекше атап айтуға
болады.
Қаланың аса маңызды кәсіпорны – қорғасын зауыты соғыска дейін
салынған. Химия-фармацевтика және ұста-жаныштау жабдықтары зауыттарының
даңқы баршаға мәлім. Мақта тазартатын және май сығатын зауыттары, мақта-
мата комбинаты. қаракөл, жеміс-консерві және басқа зауыттар ауылшаруашылық
шикізаттарын ұқсатады. Қалада тоқыма, шұлық, тігін фабрикалары бар.
Республикадағы аса ірі цемент зауыты жергілікті шикізатты пайдаланса,
фосфор тұздары зауыты — Тараздан жеткізілетін шикізатты пайдаланып, жұмыс
істейді. Таяуда мұңай өңдейтін зауыт салынды. Қазіргі Шымкент — маңызды
мәдениет орталығы. Қалада республикадағы аса ірі жоғары оқу орындарының
бірі — химия-технология және гуманитарлық университеттер, ондаған арнаулы
орта оқу орындары және оннан астам кәсіптік-техникалық колледждер жұмыс
істейді.
Түркістан – Қаратау жотасының батысында, тау етегіндегі құнарлы сұр
топырақты жазыққа орналасқан. Қала Оңтүстік Қазақстандағы мақта өсіретін
ежелгі аудандардың бірінің орталығына жайғасқан. Климатының құрғақ әрі
ыстық болуы және Қаратаудан басталатын өзендердің суын жер суаруға
пайдалану мұнда мақта шаруашылығын жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл жердің
өніп-өсу кезеңіндегі температурасының жиьнтығы 4300 градустан асады.
Қазіргі уақытта қалада мақта тазартатын және май зауыты, одан 30
шақырым жерде алебастр зауыты жұмыс істейді. Жөндеу-механика және
малазықтық антибиотиктер зауыты — қаладағы жаңа кәсіпорындар. Қаланың ескі
бөлігі мен жаңа бөлігі айқын байқалады. Қаланың жаңа бөлігі жақсы көгал-
дандырылған, арықтарында сылдырап су ағады. Ежелгі ескерткіш ақын әрі
XI—XII ғасырларда исламды уағыздаушы Қожа Ахмет Йассауи кесенесі — қаланың
көрікті орындарының бірі. Бұл кесене Самарқан билеушісі Темірдің бұйрығымен
XIV–XVI ғасырларда тұрғызылған. Түркістанның оңтүстігінде Ежелгі Отырар
қаласының маңындағы Темір елді мекенінде 1405 жылы Қытайға жасаған
жорығынан қайтып келе жатып Ақсақ Темір қайтыс болған.
1991 жылы ірі жоғары оқу орны ~ қазақ-түрік университетінің ашылуына
орай Түркістанның тарихи-мәдени маңызы арта бастады.
Университет ғылымның көптеген салалары бойынша, мамандар даярлайды.
Бұл оқу орнында Таяу және Орта Шығыс елдерінен келетін жастар да
оқитындықтан, оның халықаралық мәртебесі жоғары.
Тараз – облыс орталығы, Талас өзенінің темір жолмен қиылысқан
жеріндегі дөңеске, Талас–Асы жазиралы алқабының орталығына орналасқан.
Тараз — Қазақстанның ең ежелгі қалаларының бірі. Бұл "Ұлы Жібек
жолындағы" ірі сауда орталығы болған. Кейін монғолдар шапқыншылығы кезінде
құлдырап, XVIII ғарырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында ғана қайтадан бой
көтерді. Мұнда қоқандықтар бекініс тұрғызды. Оның қасынан Орта Азия
қалаларына тән қисық әрі тар көшелері, терезелері аулаға қаратылып, кілең
сазбалшықтан салынған үйлері бар Әулиеата қаласы өсіп шықты. Ол ірі сауда
және қолөнер орталығына айналды. Бұл жерден солтүстікте Астана мен Омбыға
және оңтүстікте Ферғана мен Ташкентке баратын" керуен жолы басталған.
Қазіргі Тараз – ірі өнеркәсіп орталығы және көлік жолдарының торабы.
30-жылдары Талас–Асы алқабында қант қызылшасы егісінің пайда болуы және
соғыстан кейінгі жылдары Қаратаудағы жоғары сапалы фосфорит қорының
игерілуі де қала өнеркәсібінің дамуына септігін тигізді. Мүнда тамақ, жеңіл
және химия өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары құрылды, ол жөнінде Қаратау-
Тараз аумақтық-өндірістік кешенін сипаттаған сәтте айтып өткенбіз. Тараз
республиканың жақсы көгалдандырылған қалаларының бірі.
Талдықорған – XIX ғасырдың 70-жылдарында пайда болған бұрынғы
Гавриловка ауылы, қазір Алматы облысының орталығы. Ол Қаратал өзенінің сол
жағасына орналасқан.Бұл - жергілікті ауылшаруашылық шикізаттарын ұқсататын
ірі орталық. Мұнда жеміс-консерві зауыты, тігін және жиһаз фабрикалары,
құрылыс материалдары комбинаты жұмыс істейді. Қала маңындағы Көксу және
Қарабүлақ қоныстарында қант зауыттары бар. Қала шетіне аккумулятор зауыты
салынған. Бұл зауытты экология тұрғысынан таза ету үшін қазір ағылшын
фирмаларының біріндегі мамандардың көмегімен ол қайтадан жабдықталуда.
Осының нәтижесінде зауыт көп үзамай-ақ санитариялық нормаға сай жүмыс
істейтін болады. Қалада гуманитарлық университет, театр, орта оқу орындары
бар. Қала жақсы көгалдандырылған, кейбір көшелерінде екі жақта өсіп тұрған
ағаштардың бүтақтары біріне-бірі қарама-қарсы созылып, кейде қосылып та
кеткен.
Қызылорда – облыс орталығы. Бұл XIX ғасырдың басында қоқандықтар
түрғызған бүрынғы шағын Ақмешіт бекінісі. Оны орыстар жаулап алған соң,
1853 жылы Перовск қалашығы деп атады. Революциядан кейін қала өзінің
бұрынғы атымен Ақмешіт деп аталды, ал 1925 жылы Қазақ Автономиялы
Республикасының астанасы Орынбордан осында көшірілуіне байланысты ол
Қызылорда болып аталды.
Қала төңірегінде ашылған маңызды қазба байлықтар жоқ. Сондықтан
Қызылордада, негізінен, жеңіл және тамақ өнеркәсібінің салалары дамыған.
Күріш тазартатын, былғары, сыра зауыттары, ет және сүт комбинаттары, аяқ
киім фабрикасы – қаланың ірі кәсіпорындары. Қалада күріш сабаны мен
Сырдария өзенінің аңғарындағы құрақты пайдаланатын целлюлоза-картон
комбинаты салынған. Жуық арада Құмкөл мұнай кенін игеруге байланысты қалада
"Харрикейн-Құмкөл мұнай" акционерлік қоғамы жүмыс істей бастады.
Алматы – республикалық дәрежедегі қала. Қала республиканың оңтүстік-
шығысына, Тянь – Шань тау жүйесінің жалғасы болып саналатын Іле Алатауының
бөктеріне, теңіз деңгейінен 750-880 м биіктікте, Үлкен және Кіші Алматы
өзенінің таудан шыға берісіне 1929—1931 жылдары салынған Семей—Құлан
(Түрксіб) темір жолынан 9 шақырым оңтүстікке орналасқан.
Көп кешікпей Іле бекінісінің, ал 1855 жылдан бастап Верныйдың
айналасына казактар мен Сібірдің және Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс
аударған шаруалар орнығып, Үлкен және Кіші Алматы казак станицаларын
қүрған, 60-жылдары Семейден шыққан татарлар және ішінара Шығыс
Түркістаннан келген үйғырлар мен дүнгендер мекендеген Татар қыстағы пайда
болды. Ол кезде қалада тұратын қазақтар өте аз еді, олар қала түрғындарының
6%-ы ғана болды. Сонымен, Верный өзі пайда болған күннен бастап көп ұлтты
қалаға айналды. Ол 1867 жылдан бастап жаңадан құрылған Жетісу облысының
орталығы болды.
Қазан революциясынан кейін, 1921 жылы Верный Алматы болып атанды. Ол
1924 жылдан бастап Жетісу губерниясының, кейінірек — Қазақ АССР-і Алматы
округінің орталығы болды. 1929 жылдың мамырында бұл қалаға Қызылордадан
республиканың астанасы көшірілді, ал бір жыл өткен соң Түркістан—Сібір
темір жолы қатарға қосылып, қала өзінің бүкіл тарихында түңғыш рет
Қазақстанның және басқа елдердің аудандарымен темір жол байланысын орнатты.
Осы уақыттан бастап Алматыда ірі өнеркәсіп, мәдени-ағарту және коммуналдық-
тұрмыстық құрылыс өрістетілді. Қала тез өсіп, көп кешікпей халқының саны
жөнінен республиканың барлық қалаларын басып озды.
Қазіргі Алматы — республиканың ондаған зауыттары мен фабрикалары бар
аса ірі енеркәсіп орталықтарының бірі. Мұнда тамақ және жеңіл өнеркәсіп
салалары басым. Олар өнеркәсіп орындары өндіретін өнімнің 70%-дан астамын
береді. Тамақ өнеркәсібінің барлық аса маңызды кәсіпорындары, негізінен,
жергілікті шикізаттарды пайдаланып, жұмыс істейді. Олардың көпшілігі өз
өнімдерінің басым бөлігін басқа қалаларға жөнелтеді, ет-консерві және жеміс-
консерві комбинаттарының республикааралық маңызы бар.
Алматының жеңіл өнеркәсібі тамақ өнеркәсібіне қарағанда, жергілікті
шикізатты да, сондай-ақ сырттан әкелінетін шикізатты да пайдаланады. Мұнда
мақта иіру, тоқыма, тігін және аяқ киім фабрикалары жұмыс істейді. Ескі
иленбеген қайыс-бұйым зауыты тері комбинаты болып қайта жабдықталды, қалада
ірі жиһаз фабрикасы бар. Алайда жылына 77 миллион метр мата шығаратын мақта-
мата комбинаты жеңіл өнеркәсіптің ең ірі кәсіпорны болып саналады.
Қаланың ауыр өнеркәсібі бірнеше машина жасау және жөндеу-механикалық
зауыттарынан тұрады. Бұл саладағы аса ірі кәсіпорын – ауыр машина жасау
зауыты (АЗТМ). Ол домна пештері үшін күрделі жабдықтар, сондай-ақ болат,
мыс, алюминий сымдары мен кіші диаметрлі түтіктер жасауға арналған созу
стандартын шығарады. Қалада станок жасау зауыттары және көлік құралдарының
қажетін өтейтін вагон жөндеу, аспаптар жөндеу, подшипник жөндеу, шина
жөндеу және автомобиль жөндеу зауыттары секілді бірқатар кәсіпорындар бар.
Кейбір кәсіпорындар ауылшаруашылық машиналарына қосалқы бөлшектер шығарады.
Жылу электр станциялары, Іле өзеніндегі Қапшағай СЭС-і, Үлкен Алматы
езеніне салынған су электр станциялар тобы қаланы электр энергиясымен
қамтамасыз етеді.
Алматы – Қазақстанның ғылым мен мәдениет орталығы. Мұнда республиканың
Ғылым академиясы, он бестен жоғары және соншама арнаулы орта оқу орындары,
көптеген кітапханалар, театрлар бар. Алматы – бірін-бірі тік қиып өтетін
түзу көшелері, жер сілкінуін көтеретін биік үйлері, жаңа алаңдары бар
республиканың әсем қалаларының бірі. Жақсы көгалдандырылған бұл қаладан
жазғы ыстықтың өзінде де салқын леп есіп тұрады.
Алматыда Ұлттық Ғылым Академиясының институттары орналасқан. Мұнда
М.Әуезов атындағы Қазақ академиялық театры, М.Лермонтов атындағы Орыс драма
театры, Абай атындағы опера және балет театры, Орталық мемлекеттік мұражай,
Ә.Қастеев атындағы көркенөнер мұражайы және көптеген өнер галереялары
орналасқан.
Алматы маңында табиғаттың ерекше ескерткіштері Шарын каньоны, Түрген
сарқырамасы және көптеген көлдер Үлкен Алматы, Есік, Көлсай,т.б.
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсібі
Оңтүстік Қазақстан өнеркәсібі дамуының негізі - жер қойнауы байлығы
емес, ауыл шаруашылық шикізаты. Сондықтан жеңіл және тамақ өнеркәсіптері
басым дамыған Бүкіл республика бойынша осы салалар өндіретін жалпы өнім
мөлшерінің 87%-ы Оңтүстік Қазақстанның үлесіне келеді.
Орталық және Шығыс Қазақстанмен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстанның
жер қойнауы онша бай емес. Дегенмен, бұл жерде барланған аса мол фосфорит
кені қоры бар Қазақстан, Орта Азия және Ресейдің көптеген суперфосфат
зауыттары Қаратау фосфориттерін пайдаланып жұмыс істейді.
Оңтүстік Қазақстанда түсті және сирек металдар — қорғасын, мыс,
ванадий, вольфрам кендерінің қоры бар. Алматы облысынан ірі көмір кен
орындары табылды.
Оңтүстік Қазақстан өнеркәсібінің барлық салаларын үш топқа бөлуге
болады.
1. Бірінші топқа жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін, атап
айтқанда, мақта мата және жүн мата, шұлық-ұйық бұйымдары, ішкі және сыртқы
трикотаж, аң терісі, былғары, аяқ киім өндірістерін жатқызуға
болады.Оңтүстік Қазақстан азық-түлік заттарынан республика бойынша
өндірілетін құмшекер, жеміс консервілері, жүзім, темекі бұйымдарының 100%-
ын, тағамдарының жартысына жуығын өндіреді.
2. Екінші топқа түсті металлургия мен цемент өнеркәсі-
бі жатады. Полиметалл кендері базасында Ащысай полиметалл және Текелі
қорғасын-мырыш комбинаттары, Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істейді.
Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарында Қаратау фосфориттерін
пайдаланатын Қаратау кен-химия комбинаты, минерал тыңайтқыштар мен фосфор
тұздарын өндіретін зауыттар бой түзеді. Цемент шикізаты кен орындары
базасында Шымкент пен Сазтөбе цемент зауыттары салынды.
3. Үшінші топқа машина жасау және металл өндеу, сондай-ақ ағаш өңдеу
өнеркәсібі жатады. Машина жасау негізінен Алматы мен Оңтүстік Қазақстан
облысында дамыған. Оңтүстік Қазақстанда фарфор-фаянс және зергерлік
бұұйымдар зауыттары салынған.
Бұл ауданға жеткізілген Орта Азия газы көптеген өнеркәсіп орындарын
энергиямен қамтамасыз етті. Мүбәрек — Алматы газ құбыры Оңтүстік Қазақстан
экономикалық ауданының облыстарына көп газ береді. Газ құбырының Оңтүстік
Қазақстандағы жалпы ұзындығы 666 км, ол негізгі өнеркәсіп орталықтары —
Шымкент, Тараз, Алматы арқылы өтеді. Сонымен қатар бұл газ құбырынан
өнеркәсіп тораптары мен пункттеріне тарамдар тартылған.
Басты өнеркәсіп орындары мен электр станциялары және басқа да
обьектілер газды пайдалануға көшірілген. Тараздағы қуатты электр станциясы
(жобалық қуаты 1200 мың кВтсағ.). Орта Азия газын пайдаланып жұмыс
істейді, бірақ бұл энергетика проблемасын шешудің тиімді жолы емес. Өйткені
табиғи газ химия өнеркәсібі үшін өте бағалы шикізат болып табылады, ал біз
оны отқа жағамыз. Ал егер осы газды металлургия, химия кәсіпорындарында
шикізат ретінде пайдалансақ, одан көптеген бағалы өнім түрлерін алған болар
едік.
Оңтүстік Қазақстан келешекте бірыңғай энергетикалық жүйе арқылы электр
энергиясын көп мөлшерде Орта Азиядағы Тоқтағүл, Шарбақ сияқты ірі су электр
станцияларынан алатын болады.
Оңтүстік Қазақстанда металды онша көп қажет етпейтін, бірақ
оның есесіне жұмыс қолын көп пайдаланатын машина жасау (немесе еңбекті көп
қажет ететін машина жасау) дамыған. Олардың ең ірілері Алматы мен Шымкентте
орналасқан.
Оңтүстік Қазақстанда тамақ өнеркәсібі (қант, жеміс-көкөніс, шарап
ашыту, темекі, май шайқау,) жеңіл өнеркәсіп салалары (мақта-мата, трикотаж,
тігін, мех, мақта тазарту және т.б.) жақсы дамыған.
Бүкіл республика бойынша жеңіл өнеркәсіптің 55%-ы, тамақ өнеркәсібінің
40%-ы Оңтүстік Қазақстанда орналасқан.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібіне ауыл шаруашылығы шикізат береді.
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан бойынша мақта өсіретін жалғыз аудан.
Мақтаны басқа аудандарда да өсіруге әрекет жасалды, бірақ жылу жетпей-
тіндіктен ойдағыдай нәтиже болмады. Бұл жерде күріш жақсы өседі. Оның
орташа өнімділігі гектарына 34—40 центнерге жетеді. Жекелеген шаруашылықтар
тіпті әр гектардан 70—90 центнерге дейін өнім алады. Күріш өте бағалы дәнді
дақыл, оған деген сұраныс жоғары.
Оңтүстік Қазақстанның металлургия өнеркәсібі Қаратау мен
Жоңғар Алатауында полиметалл кендерін өндіріп, олардың концентраттарын
жасау ісімен тығыз байланысты. Қорғасын концентраттары Шымкент қорғасын
зауытына, ал мырыш концентраттары — Өскеменге жөнелтіледі. Кен-химия
циклінің салаларынан Қаратауда фосфорит өндіру мен байыту және Таразда
суперфосфат шығару жақсы дамыған.Машина жасаудың, негізінен, қызмет көрсету
саласында ғана маңызы бар, ол сырттан әкелінетін металды пайдаланып, жұмыс
істейді. Ауданда құрылыс материалдары өндірісі және ең алдымен цемент
шығару өндірісі күшті дамыған. Екі ірі су электр станциясы - Қапшағай және
Шардара су электр станциясы мен көптеген жылу электр станциялары
өнеркәсіптің энергетикалық негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең қуаттысы
Бұхардан келетін табиги газбен жүмыс істейтін Тараз аудандық электр
станциясы.
Оңтүстік Қазақстанда үш ірі және бірнеше ұсақ өнеркәсіп тораптары
дамып келеді. Бұлардың ішіндегі неғұрлым дамығаны Алматы өнеркәсіп торабы,
ол, негізінен, халық тұтынатын тауарлар шығаруға маманданған. Мұндағы аса
ірі кәсіпорындар ретінде мақта-мата және шұға комбинаттарын, тоқыма, тері
және тігін фабрикаларын, қант және сыра зауыттарын, жеміс-консерві
комбинатын, ауыр өнеркәсіп салаларынан металл өңдейтін станоктар, көмір
шахталары, металлургия зауыттары, ауылдағы электр станциялары үшін
жабдықтар, байланыс құралдарын шығару өндірісін ерекше атауға болады.
Қаратау-Тараз өнеркәсіп торабы Қаратау фосфоритінің негізінде химия
өнеркәсібінің аумақтық-өндірістік кешені ретінде қалыптасқан, мұнда тамақ
және жеңіл өнеркәсіптің үлес салмағы да жоғары. Шымкент-Қаратау өнеркәсіп
торабы - республикадағы аса ірі тораптардың бірі. Ол қорғасын өндіру мен
қорытуды, фосфор тұзы, цемент, фармацевтика бұйымдары, пресс-автомат
станоктары өндірісімен, сондай-ақ мақтаны, жеміс және мал шаруашылығы
шикізаттарын ұқсатумен ұштастыра жүргізеді. Қызылорда және Арал өнеркәсіп
тораптары қуаты шағын тораптар болып табылады.
2.4 Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының шаруашылығы
Бұрынғы ХIX ғасырдың ортасына дейін Оңтүстік Қазақстанның халқы,
негізінен, көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Бұған маусымдық
жайылымдардың бір-біріне жақындығы, атап айтқанда, жазғы
жайылымдардың тауда, қысқы жайылымдардың шөлді жазықтар мен ірі
өзендердік аңғарларында, ал көктемгі, күзгі жайылымдардың тау
бөктерлерінде орналасуы барынша қолайлы жағдай туғызды. Мұнда суармалы
егіншіліктің де айтарлықтай маңызы болды. Арыс, Келес және Талас
өзендерінің алаптарында суармалы егіншілікпен шүғылданды. Дәнді дақылдар
өсіріп, бау-бақша жүзім отырғызды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың
басында аудан экономикасының дамуына қазақ және орыс-украин шаруаларының
көшіп келуі зор ықпал етті. Көшіп келушілерге Жоңғар Алатауының солтүстік
және батыс бөктерлеріндегі, Іле Алатауы мен Қырғыз жотасының солтүстік
беткейлеріндегі егіншілікке барынша қолайлы жерлер бөлініп берілді.
Ол кезде өнеркәсіп шитті мақта, жүн, теріні бастапқы өңдеумен
айналысатын. Шымкенттегі сантонин зауыты, Қарғалыдағы шұға фабрикасы,
Верныйдағы сыра зауыты мен темекі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz