Психология ғылымының тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1.Психология ғылымының тарихы

1. Психология ғылымының даму тарихындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-9

1.2 Психология ғылымының салалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-12

2.Психологияның зерттелуі және ғылыми ойлардың қалыптасуы

2.1 Ресейдегі психологияның зерттелуі және ғылыми
еңбектердің
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13-18

2.2Ресей елінің психологтарының еңбектерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .19-27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...29

Қосымша А
Қосымша Б

Кіріспе
Өзектілігі: Психология ғылымы және Ресей психология ғылымының
қалыптасуындағы маңызды жақтарының мәнін ашу. Ресей және Кеңес
психологтарының еңбектірімен танысып, мәнді және дұрыс жақтарын қарастыру.
Ресей психологтары өзіндік ерекшелігі арқылы психология ғылымына үлес
қосты.Олардың ғылым жайлы талдаулары өзіндік зерттеу барысы мен адамдар
арасындағы қарым-қатынаспен өзіндік ерекшелік арналарын тоғыстырар арна
болып келеді.
Мақсаты: Ресейдегі психология ғылымының даму жолдарын анықтау.
Міндеті: Ресейдегі психологияның ерекше орнын көрсету.
Зерттеу пәні: Психология ғылымының Ресейде дамуы.
Зерттеу объектісі: Психология ғылымы, оның Ресейде даму сатысы.
Зерттеу әдістері:Жинақталған материалдарды талдау.
Психологиялық ілім-білімдердің ілкі бастауы,түп-төркіні ерте
замандардан бастау алатыны белгілі. Жан туралы ілім есте жоқ ерте
дәуірлерде,ежелгі дүние елдерінде (Үндістан,Қытаймысыр,Вавилон,Грекия )
пайда болып, іршілік,өмір,жан мен тән,оқыту,тәрбие негізгі мәселелер
ретінде күн тәртібіне қойылып келген.Жан мәселесін ежелден бастап ерекше
мән берген. Мәселен,жанға байланысты ой-пікірлер фольклорда, әсіресе мақал-
мәтелдерде көптеп кездеседі. Қазіргі психология ғылымында жанды көбіне
психика ұғымының синонимі ретінде қарастыратынын да ескеруіміз қажет.
Психология ғылым туралы сөз қозғалатын он томдық кітапті айтуға болады.
Бірінші томға кеңестік психологияның іргетасын қалаушылардың бірі,маркстік
психологияның Моцарты атанған Л.С.Выготскийдің (1896-1934) жан мәселесін
баяндайтын мәдени-тарихи теориясы беріліп отыр. Бұл ілімнің түрлі
аспектілері 1982-1984 жылдары Мәскеудің Педагогика баспасынан шыққан
автордың 6 томдығында жарияланған. Мұнда көтерілген негізгі мәселелер:
• Жоғары психикалық функциялардың даму тарихы;
• Жасөспірім педагогикасы;
• Жалпы психологияның проблемалары
Жоғары психикалық функциялардың даму тарихында-оның
проблемалары,талдауы,құрылымы, сонымен бірге тілдің қалыптасуы (ауызекі тіл
және жазбаша тіл) көптілділік мәселелер қарастырған.
Тәуелсіз еліміздің тіл мәселесі, оның ішінде қазақ тілінің проблемалары
күні бүгінге дейін шешімін таппай отырғаны белгілі.Осы орайда, психология
ғылымында қарастырылған тіл мәселелер, көптілділіктің,соның ішінде
қостілділіктің балалық шақта қалыптасуы бүгінгі күннің аса өзекті
проблемаларының бірі болғандықтан,бұл зерттеулердің өзіндік ерекшелігі
болып отыр.
Сонымен қатар Л.С.Выготскийдің Сөйлеу мен ойлау мәселелерінің түп-
тамыры,оның дамуын,қалыптасуын,ара қатынастарын еңбектерінің қазақ тіліне
аударылуының да өзіндік маңызы зор.
Психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы,әйгілі кеңес психологтары
С.Л.Рубинштейн,А.Н.Леонтьев,А.Б.Ана ньев және еңбектерінің үзінділерін
аударған. Іс-әрекет психологиясының теориясы 20 ғасырда кеңестік психология
ғылымында басты орын алады.

1. Психология ғылымының тарихы.
1.1 Психология ғылымының даму тарихындағы өзгерістер.
Психология – психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының) пайда болу,
даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.Психикалық құбылыстар
бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидағы әр түрлі
бейнелері болып табылады. Олар (түйсік, елес, ой, сезім, тілек, қабілет,
қызығу, мінез, әдет т.б.) көпшілігімізге өз тәжірибемізден жақсы мәлім,
тілімізде жақсы кездесетін ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз
тез ажырататын да, білетін де сияқтымыз. Бірақ, психикалық құбылыстардың
мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана жан-жақты ажыратуға болады. Осы
мәселені ғылыми жолмен баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауды
– сөз болып отырған психология ғылымы қарастырады. Психология ерте
замандардан келе жатырған білім салаларының бірі. Оның дүниеге ең тұңғыш
келген жері ежелгі Греция. Психология термині гректің екі сөзінен тұрады:
оның біріншісі – псюхе (жан), екіншісі - логос (сөз, ілім). Сөйтіп, бұл
сөз жан туралы ілім деген ұғымды білдіреді. Бірақ, психологияны жан
туралы ілім демей, психика туралы ғылым деп түсінген дұрыс. [1]
Жан туралы ғылыми түсінік ежелгі гректердің әмбебап ғалымы
Аристотель(б.з.д. 384-322) есімімімен байланысты. Екі жарым мың жылға
созылған осынау кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина,
әдебиет, жаратылыстану т.б.) эксперимент (тәжірибе) жүзінде әртүрлі құрал
– жабдық аспаптардың көмегімен зерттей бастады. Ғылымның осы саласына
экспериментті тұңғыш енгізген неміс ғұламасы В.Вундт (1832-1920)
болды.Психология ғылымының тарихы да біріне-бірі қарама-қарсы жоғарыда
аталған аталған екі бағыттың үздіксіз ой-пікір, талас-тартыстарына толы.
Мысалы, ертедегі грек ойшылдарының бірі Демокрит (б.э.д. 460-370) сол
кездің өзінде-ақ жанды (психика) оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп
түсіндірді. Ол жанның мәңгі еместігін, оның өсіп, өшіп отыратындығын
айтып, материалистік тұжырым жасады. Сол заманның екінші бір ойшылы,
идеалист Платон (427-347) керісінше жан мәңгі өлмейді, өшпейді деп
тұжырымдады.Психикалық әрекетті осылайша екі түрлі көзқарас тұрғысынан
түсіну қоғам дамуының кейінгі кезеңдерінде, әсіресе орта ғасырлар
заманынан бермен қарай кең өріс ала бастады. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр
әл-Фараби (870-950) дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір түрден
екінші түрге көшіп, өзгере береді, жан денеден бұрын өмір сүрмейді, бір
денеден екінші бір денеге барып орналаса да алмайды деп материалистік
тұрғыдан дұрыс пайымдаса, батыс ойшылы Фома Аквинский (1225-1274) жанның
мәңгі өлмейтіндігі, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы пікірлерді
ары қарай дамытып, осы көзқарастың кең өріс алуына мүмкіндік береді.
Психикалық әрекетті де белгілі мақсатқа байланысты жоспарлап, арнайы
белгіленген және мұқият ұйымдастырылған әдістер арқылы
зерттейді.Зерттелінетін адамның көпрет қайталанған іс-әрекеттері мен
қылықтары, сөз саптауы мен бет пішініндегі мәнерлі қозғалыстары да бізге
оның ойлауы мен сөйлеуінің, сезімі мен еркінің,темпераменті мен мінезінің
ерекшеліктерін білуге жәрдемдеседі.
Ғылыми психология адамның ой-өрісі, сана-сезім дәрежесі іс-әрекеттен оның
нәтижесінен жақсы байқалатынын талай рет айтқан.Сана іс-әрекеттің бағыт-
бағдарлы сипатта болуын қамтамасыз етеді.Сана мен іс-әрекет бір-бірімен
тығыз байланысты. Сананың белсенділік сипаты да, оның мінез-құлықты
реттейтін, басқарушылық функциясы да осы принципке негізделеді. Осы
айтылғанға орай психологиясын нақтылы іс-әрекет үстінде зерттеу-ғылыми
психологияның ең негізгі принципі.Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған
мидағы бейнелерді түйсік деп атайды.Егер түйсік сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының жеке қасиеттері мен сапаларының миымызда бейнеленуі болса,
қабылдау заттар мен құбылыстардың мида тұтастай бейнеленуі болып
табылады.Қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік
қызметінің нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше
тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым- қатынасында пайда болатын
уақытша жүйке байланыстары жатады. Мұны И.П.Павлов қатынас рефлексі деп
атаған. Мәселен, көру анализаторында осындай қатынас рефлексінің жасалуы
(яғни тітіркендіргіштердің бір-бірімен байланысы) заттың түрі, түсі,
мөлшеріне қарамай-ақ оның тұлғасын тануға мүмкіндік береді.
Тұлғаның ғылым әлеміне, мәдениет кеңістігіне кіруі, тағылым алуы,
адамгершілік жағынан жетілуі тәрбие ісімен де шарттас. Адамның дамуы,
қалыптасуы жайлы әр түрлі пікірлер мен теориялар бар. Қажетті нышандарды
табиғат беретіндігі,әлеуметтік ортаның ықпалы, тәрбие ісін ұйымдастыруды
үлестіре білу баланың ынтасы мен бейімділігін, қабілеті мен дарындылығын
дамытудағы мәні зор мәселе.Ғылыми матералистік тұрғыдан қарағанда адам
биологиялық табиғат перзенті. Іс - әрекет, қарым – қатынас, еңбектің ,
қоршаған ортаның әсері арқасында және қабілеті мен бейімділігі негізінде
жеке тұлға ретінде танылады.
Бұл жағынан келгенде мынадай төрт жүйені атап көрсеткен жөн:
1.Психикалық жаратылыс қасиеттері–жас ерекшеліктеріне қарай дамуы,
темпераменті, болмыс бітімінің жетілуі.
2.Психикалық үрдіс-зейін, ес, ерік, ойлауы т.б.
3.Тәжірибенің өрістеуі – дағды, білік, әділет.
4.Танымдық бағдар алуы – көзқарас, қызығушылық, ынта – ықылас т.б.[2]
Адам - жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи іс -
әрекетімен мәдениет субъектісі, ол қарым-қатынас иесі. Демек, оның іс -
әрекеті, сезімі, ойлау ерекшелігі өзі өмір сүріп отырған қоғамдық-тарихи
жағдайға да тәуелді. Осы орайдан тәрбие беру мақсатын айқындап,оның
мазмұнын, ұйымдастырудың нақты жолдары мен әдістерін белгілеу тұлғаның
қалыптасуындағы ең маңызды мәселе.Тәрбиенің ықпалды әсері барысында
тұлғаның рухани және дене қабілеттері дамып, эстетикалық танымы, сезімі
жетіліп, дүниеге деген көзқарасы өрістейді. Ал көзқарастың дамуы – дүниенің
даму заңдылықтарын терең танып, өзінің оған деген қарым – қатынасын
белгілеуге жол ашады.Тұлғаның нышандарын дамытуда діни тәрбие де
айтарлықтай қызмет атқарады. Ілгеріде өткен бабаларымыз кейінгі ұрпағына
баға жетпес мол мұра қалдырса, оны тұтынған бір кездегі отырарлық Әбу Нәсір
әл – Фараби бастаған ғұламалардың ұлы дәстүрі өзінің жалғасын табуда.
Аталарымыз осыдан мыңдаған жыл бұрын ислам дінін таңдаса, кейінгі ұрпақ оны
жалғастырып қана қоймай, зерттеп, қастерлеп, рухани тәрбиеге айналдыра
бастады.Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән ерекшеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекетжоқ.
Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен, талғам,
мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам –
тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі қоғамда,
коллективте) ғана қалыптасады.
К. Маркстің айтуынша, жеке адам – барлық қоғамдық қатынастардың
жиынтығы.[3]
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына
қоғамдық қатынастардың тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады.
Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Жеке адам санасының
дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан әлеуметтен тыс адам өмірінің
болуы мүмкін емес.Жеке адам психологиясының неге бағытталғандығын
көрсететін негізгі компоненттердің бірі–адамның дүниетанымы мен сенімі.
Дүниетаным – адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі.
Адамдарымыздың дүниетанымы мистика және идеялизмге жат, дәйекті ғылыми –
материалистік дүниетаным.
Психология ерте заманнан бері келе жатқан ғылым, мұның даму тарихына
екі жарым мың жылдай болды. Психология термині гректің екі сөзінен
тұрады: псюхе - қазақ тілінде жан, логос - сөз, ұғым, ой деген
сөздердің мәнін береді.[4] Осы екі сөзді қоссақ: жан туралы ғылым деген
мағына туады. Мұндай ұғым психология тарихында көп уақытқа дейін орын алып
келген.Оны–жан құбылыстарын зерттейтін ғылым деп түсінген.Психология
ерекшеліктерін танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып болмайтын,
қалыптан тыс, тылсым құбылыс болуында. Себебі, әрқандай нақты заттың өзі
мен оның қабылдаған кейпі бір-бірінен ажыратылып тұратыны даусыз. Жан
ерекше, тәннен бөлек жасайтын құбылыс деген нанымның санаға терең ұялауы
бұған мысал бола алады. Алғашқы адамның өзі де адамдар мен жануарлардың
өлетінін, адамның түс көретінін сезіп, білген. Осыған орай адам ұстамға
келетін тәннен және көрінбейтін жаннан бір-бірінен бөлінбейтін дербес екі
бөліктен тұрады деген сенім туындады; яғни адам өлмейінше, жан оның тәнінде
жасап, өлгеннен соң тәннен шығып кетеді.Адам психика жөніндегі кейбір
түсініктердің өз өмір тәжірибесі негізінде топтайды. Әлеуметтік қатынастар
мен еңбек барысында түсінуге, бірлікті тұрмыс құруға, іс-әрекет арқылы
адамды тануға қажет болудан жинақталған жай психологиялық пайымдаулар
ғылыми психологияға дейінгі білімдер ауқымын құрады. Осы біршама бірліктер
әр адамға қоршаған ортада жол тауып, өзге тұлғалармен қылық-әрекетіне орай
қатынас жасауға көмегін тигізеді. Бірақ мұның бәрі тұтастай жүйеленбеген,
тереңнен танылмаған, дәлелсіз.Оларды біз күнделікті тұрмыстық
тәжірибемізден ғана үйренбестен, көркем әдебиеттен, халық ауыз әдебиеті
үлгілерінен ұғып, түсініп келдік. Қазіргі заман психология теориялары мен
психология салаларының бастаулары нақ осы өмір тәжірибесі мен атадан
ұрпаққа жеткен асыл рухани мұрадан келіп шығады.Материализмнің ең алғашқы
түрі Грецияның сол кездегі отары Ионияда, біздің заманымыздан бұрынғы VII
ғасырдың аяғында, VI ғасырдың басында пайда болды. Мұндай көзқарас ұсақ
өнерлі кәсіптің, сауданың, ғылымның, өсіп дамуымен байланысты еді. Ғалымдар
дүние, табиғат жайлы мәселелермен шұғылданып, ерекше зейін қойып, анайы
материалистік, диалектикалық көзқарасты дамытты. Дүние неден және қайдан
пайда болды деген ой грек философиясының негізгі проблемасы болды.Ежелгі
Грецияда жан туралы материалистік көзқарасты мейлінше жақтағандардың бірі
Демокрит. Оның айтуынша, дүниеде атомдар мен бос кеңістіктер ғана бар.
Атомдар – материяның бөлінбейтін бөліктері. Олар мәңгілік өзгермейді, үнемі
қозғалыста болады, оларды бір-бірінен түрі, көлемі, жағдайы, орны арқылы
ғана ажыратуға болады. Жан өте ұсақ, шар тәріздес атомдардан құралған.
Адамның түйсіктері айналадағы заттардың көшірмесі, бейнесі, сәулесі. Түйсік
пен ойлау сыртқы заттардың бейнелері, олар заттардың әсер ету нәтижесінен
пайда болады, бұл бейнелер де көзге көрінбейтін ұсақ атомдар. Демокритке
қарама-қарсы көзқарасты ежелгі Грецияның белгілі объективтік идеалисі
Платон дамытқан. Оның айтуынша, екі дүние бар: бірі – сезілетін заттар
дүниесі (бұл жалған дүние), екіншісі – идеялар дүниесі (ақиқат дүне).
Идеялар барлық нәрселердің негізінде болады. Заттар – идеялардың көлеңкесі.
Идея – мәңгі, зат - өтпелі, ол пайда болып, өзгеріп, құрып отырады. Заттар
жеке, жалқы, елестеулер арқылы пайда болады да, идеиялар жалпы ұғымдар
арқылы бейнеленеді. Идеияларды түйсік арқылы емес, ақыл, ұғым арқылы ғана
ақиқат түрде тануға болады. Сол сияқты адамның күнделікті көріп жүрген
заттар да – идеялар, яғни ақиқаттық зат емес, тек қана олардың формасы,
көрінісі, бейнесі. Платон Федон, Мемлекет дейтін шығармаларында жан
деген не, оның қасиеттері қандай, адам өлген уақытта оның жаны қайда кетеді
деген мәселелер жөнінде сан қилы сөз қозғайды. Оның айтуынша, жан алдымен
идеялардың арасында болып, онан соң тәнмен біріккен.
Платон өзінің жан туралы ілімін тәрбие және қоғам тіршілігіне таратқысы
келді. Ол жанды үш бөлімге бөліп қарастырады:
1) Ақылды жан
2) Ерікті жан
3)Сезімдіжан
Ежелгі заманның данышпан ойшылы, ғұлама ғалымы, философ Аристотель
жан туралы ілімді дамытып, оны бір жүйеге келтіруге көп еңбек сіңірген.
Аристотель Платонның шәкірті болғанымен, ұстазының идея туралы идеалистік
теориясын мойындамады, оған қарсы пікілер айтты. Аритотельдің айтуынша,
идея өздігінен дербес өмір сүрмейді, заттармен бірге болып, ылғи да соларға
бейімделіп отырады. Аристотель жанның үш түрін ажыратады. Оның бірі -
өсімдіктердің жаны, екіншісі – хайуанаттардың, үшіншісі – адамдардың
жаны.Ол өзінің психологиялық көзқарасын, яғни жан туралы ілімін
педагогикамен байланыстырғысы келді.Мәселен жоғарыда көрсетілген жанның
түрлеріне сәйкес тәрбиенің де түрлі салалары болатынын айтты.Оның айтуынша,
дене тәрбиесі - өсімдік жанымен, адамгершілік тәрбиесі – жануарлар жанымен,
ақыл-ой тәрбиесі–адам жанымен байланысты болады екен.Жан жөніндегі танымдар
қандай құбылыс - өзгерістерге енгенімен өмірлік іс-әрекеттің қозғаушы күші
жан деген тұжырымға ешбір шүбә келтіре алмады. Тек XYIII ғасырда психология
білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір есігін ашты. Ол адамның ішкі
мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де жанға ешқандай қатысы
болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл жантану ғылымының кейінгі
желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі түсінікті – рефлекс және
сананы бірдей енгізді. [5] Бірақ ол өз тағылымында жан мен тәнді бір-біріне
қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс материя және рух жасайтынын
уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы дуализм
атауын алды.Дуалистік тағлиматты арқау етіп ХІХ ғасыр психологиясында
психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистік бағыт кең өріс алды.

1.2 Психология ғылымның салалары,қызметі.

Бұл психология ғылымының мәні: психика және тән, бірақ өзара
тәуелсіз жасайды. Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа
түсініктер қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабілеттеріне сана атауы
беріліп, психика санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына
сана психологиясы жүзеге келді. Бірақ сана көп уақытқа дейін басқа табиғи
процестердің бәрінен оқшауланған ерекше құбылыс ретінде қаралды. Енді
саналық өмір Алла жаратқан ақыл көрінісі немесе сананы құраған қарапайым
элементтері бар субъективтік сезім нәтижесі деп есептелді. Сана туралы
түсінік кең етек алып, бұл бағыттағы идеализм интроспекттік сана тағылымы
атын алды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында дербес ғылымға айналған
психологияның дамуы өз алдына әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу
тәсілдерін қолдаған, бір-бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп
отырды. ХІХ ғасыр аяғында барша теориялар, ХХ ғасырдағы біршама тағылымдар
сананың осы интроспектік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар
бойынша психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-
әрекетіне байланыссыз жан толғаныстары мен көріністеріне негізделді. Ал
сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларды дуализм бағытында шешімін
тапты.ХХ ғасырдың екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда
болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ол сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық еді. Бұл бағыт бихевиоризм аталып, психология
пәні жөніндегі түсініктер дамуының үшінші кезеңін қалады.Сонымен,
психология өз даму жолында бастапқыда жан туралы ғылым, кейін жансыз ғылым,
ақырында санасыз ғылымға айналды. Әрине, қылық-әрекеті бақылаумен
объективтік деректерді зерттей аламыз, себебі біздің әрқандай әрекет-
қылығымыздың астарында өзіміздің ой, сезім, ниеттеріміз жатыр. Сондықтан
осы ой, сезім, ынта-ықыласын білмейінше, әрекет-қылықты тану
емес.Психологиялық білімдердің даму ерекшеліктерін психологияның басқа
ғылымдарға тәуелді байланысынан ғана емес.Көп жағдайда олар қоғамдық
практиканың өрістеп жатқан қажеттерімен белгіленеді. Егер психология
алғашқы уақытта теориялық тарабы басымдау, дүниетанымдық пән болса, ол
қазіргі кезде өзінің танымдық қызметін сақтай отырып, өндірісті, мемлекетті
басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық, заң мекемелеріндегі,
мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-әрекеттің бір
саласына айналуда.Сондықтан, көбінесе психология салаларын топтастыру
негізіне адамдардың әртүрлі еңбектік әрекеттері алынады. Осыған орай
психология келесі салаларға бөлінеді. Еңбек психологиясы адамның қоғамдық
өнімге бағытталған әрекетінің психолгиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми
ұйымдастырудың психолгиялық тараптарын зерттеумен бірге психология
ғылымының дербес салаларына айналған білімдерге жіктелді.Педагогикалық
психологияның қызметі адамды оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтарын ашу.
Оның бөлімдері: оқу психологиясы, тәрбие психологиясы, сондай-ақ
мұғалім психологиясы. Мединицалық психология дәрігер қызметі мен сырқат
адам мінез-құлығының психологиялық мәнін зерттейді. Ол психикалық
құбылыстардың ми физиологиялық құрылымдарымен байланысын айқындаушы
нейропсихология; емдік дәрілердің адамның психикалық жағдайына ықпалуын
белгілеуші фармакопсихолгия; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық
жағдайына ықпалын белгілеуші фармакопсихология;тарауларына бөлінеді.
Заң психологиясы құқық жүйесін іске асыруға байланысты психикалық
мәселелерді қарастырады. Онда бірнеше салаларға жіктеледі: қылмыскер
психологиясы, үкім шығарушы мен орындаушы психологисы.
Әскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-әрекетін; қолбасшы
мен оның билігіндегі сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиылық
тараптары, әскерді рухтандырушы үгіт-насихат психологияның әдістерін
зерттейді.
Жас сатылар психологиясы жеке адамның әртүрлі психикалық процестері
мен психикалық қасиеттерінің онтогенезін зерттейді де, келесі салаларды өз
ішінде қамтиды: балалар психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, ересек
адамдар психологиясы мен кәрілік психологиясы.Салыстырмалы психология
психикалық өмірдің филогенитикалық формаларын зерттейді.Психология
салаларын топтастырудың және бір жолы – қоғам мен жеке адам арасында болған
қатынастарды ескеру. Бұл әдіске орай Әлеуметтік психология атымен
психологияның көптеген салалары бірігеді. Әлеуметтік психология адамдардың
әртұрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған, бейресми топтарда көрініс
беретін психикалық болмысын зерттеумен шұғылданады.[6] Жоғарыда келтірілген
деректер психологияның қолдану аймағының кең екенін хабар береді. Мұнда
орындалатын міндеттердің де сипаты сан алуан: адамдардың қарапайым
қабылдаудан зерттеуден бастап, жалпы өріс алған күрделі психикалық
құбылыстарды тануға дейін. Психологиялық бітістерді қазіргі заманның
дүниежүзілік проблемаларына байланысты да адамдардың күнделікті тұрмысына
орай да зерттеп, олар бойынша қажетті шешімдерге қол жеткізуге болады.
Бұлай болуы орынды да, себебі аталған проблемалардың бәрі қалайда адамға
байланысты болғандықтан, бізді ең алдымен оның психикалық жан дүниесі
қызықтыратыны сөзсіз.Барша психология салаларының ішінде айрықша орынды
жалпы психология иеленетінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті
психологияның әдіснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар
пайда болуының, дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми
нақтылау. Сонымен бірге жалпы психология танымдық және іс-әрекетті де
зерттейді. Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық
принциптері мен маңызды әдістері жөнінде таным беріліп, оның негізгі
түсініктері сипатталады. Ұштастыру қолайлығымен бұл түсініктер үш негізгі
категориялар төңірегінде оптастырылады: психикалық процестер, психикалық
қалыптар мен психикалық қасиеттер немесе жеке адамның дара
ерекшеліктері.Адамның ішкі жан дүниесін ажырата білудің, сан алуан ғылым-
білімдердің мән-мағынасын түсінудің, толып жатқан фактілердің іріктеп,
жүйелеп алудың, кісінің өз басынан кешірген күйініші мен сүйінішін басқаға
не өзіңе дұрыс сипаттап айтып беру оңай нәрсе еместігі хақ. Бұл ғылым
адамның өзін-өзі тануы, оның өзін-өзі тәрбилеуі үшін аса қажет.Адам
жайындағы сан алуан гуманитарлық ғылымдардың ішінде психологияның жетекші
орын алатындығы осыдан-ақ жақсы байқалады. Расында да, бұл ғылым араласпай
отырғн өмірдің саласы жоқ деуге болады. Адам бар жерде жан бар, ал жанды
зерттейтін ғылымның аты – психология.Қорытындыласақ, жантану ғылымы
психология – психика деректерін, заңдылықтарын және механизмдерін
зерттейтін білімдер саласы.

2.Психологияның зерттелуі және ғылыми ойлардың қалыптасуы.
2.1 Ресейдегі психологияның зерттелуі және ғылыми еңбектердің бағыты.

Психология адам жайлы ең негізгі ғылымдардың бірі. Оның пайда болуы
адамға және оның іс-әрекетіне деген қызығушылықпен шартталған. Алғашқыда
психология діни наным-сенімдермен, мифтер, аңыздармен байланысты болған.
Ерте заманда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім-нанымдармен кейбір
зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша, адамда
тәннен тәуелсіз жан болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық
психикалық тіршілігінің иесі де, себепшісіде. Жан туралы осындай жалған
түсініктің болуы алғашқы адамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауына
байланысты болды.
Психология психологияға қатысты және оның салаларына қатысты теориялар
негізін қарастырады. Бұл оның психология ғылымындағы орыны мен ролін
айқындайды. Психология бұл жүйенің жалпы теориялық, методологиялық бөлімі.
Психология психологияның бір бұтағы ретінде қарастырылады, бірақ жалпы
психология психологияның бағаны болып табылады.
Психика ежелгі грек сөзі жан деген мағананы білдіреді. Тек қана жан емес,
сонымен бірге тұлға деген мағынаны білдіреді.
Психика – ішкі дүние процестерінің қалыптасуы (сырқы дүниенің моделі).
Психика - ішкі дүниенің мазмұны және процестердің жандануы.
Психика - әрекетті ұйымдастыру, жүзеге асыру, басқару процесі.
Психология мектептері шеңберінде психологияның зерттеу пәні бір келкі
емес. Мінез – құлық пен жүйке жүйесі қасиеттерінің байланысына алғаш рет
көңіл аударғандардың бірі көрнекті орыс физиологі И. П. Павлов өзінің итке
жүргізген тәжірибесінің нәтижесінде күш, қозғалушылық, теңдік сияқты жүйке
процесстерінің түрлерін көрсетті. Бұл сапалар дарақтарды ортаның өзгеруіне
икемделуін қамтамасыз етеді. Дегенмен, бұл қасиетерді құрмалай отырып,
теориялық тұрғыда жүйке жүйесінің 24 типін бөліп көрсетуге болады (соған
қоса түр мінез – құлықтың кеңейтілген бейнесінде белгіленеді). Олардың
төртеуі медицинада бұрыннан белгілі темперамент түрлеріне сәкес қойылады
(сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик), бірақ И. П. Павлов жануарларға
жасалған эксперименттердің арқасында алынған заңдылықтар адам мінез –
құлқына тура келтірілуі мүмкін. Жүйке жүйесінің қасиеттері Даралық
психологиялық айырмашылықтар ретінде Б. М. Павловтың ықпалынан біршама
айрықшаланады. Олар өздерінің зерттеулеріне тұрғызған принциптер әлі күнге
дейін дифференциалды – физиологиялық зерттеулердің негізін білдіреді.
1. Қасиеттерді емес, түрлерді зерттеу қажет. Егер И. П. Павлов
ситетикалылығын ұстанса, (типологиялық ықпалдың) онда Б. М. Теплов бірінші
жеке қасиеттерді бөліп алу қажет, ал кейін олардың мүмкін болатын бірігуін
зерттеуге болады деп тұжырымдайды.
2. Жеке жағдайлардың суреттелуін емес, сандық анализді іске асыру
қажет. Бұл принцип зерттеудің обьективті парадигмасына жаратылыстану
ғылымдарының нақты зерттеулеріне сүйенеді.
3. Жүйке жүйесі қасиеттерінің күнделікті көріністерді суреттеуін
емес, ал лабараторлы эксперименттерді қолдану қажет.
4. Ағзаның тек еріксіз реакцияларын зерттеу қажет. Яғни өмірлік
элементтердің реттелуі минимумға жеткізілуі қажет.
5. Психофизиологиялық сипаттамалардағы индивидуалды айырмашылықтарға
бағалау ықпалдарын қолдануға болмайды (яғни жақсы және жаман қасиеттер
болмайды, олардың әр қайсысы қандайда бір іс - әрекетке пайдалы болуы
мүмкін).
Б. М. Теплов пен В. Д. Небылицын қозу және тежелу процестеріне қатысты
барлығы төрт – төрттен қасиеттерді бөліп көрсетті, барлығы – сегіз.
1. Қозуға тең емес жүйке жүйесі болып табылатын күш (төзімділік) –
бұл ұзақ ұстайтын немесе жиі қолданылатын қозу.
Бекітулермен бірге шартты рефлекстердің қысқа интервалдарының көптеген
қайталанулар арқылы – эксперименталды әдіспен күшті зерттеу үшін
қолданады. Күшпен бөтен тітіркендіргіштерге, концентрация ерекшеліктеріне,
көру және естудің абсолютті болжамның жүйке жүйесінің күші – бұл И. П.
Павлов қабілетті – дифференцианалдылық құрау үшін қажетті жиі қайталанатын
тежелу тітіркендіргіштердің әрекетін ұстайтын қабілет деп көрсеткен.
Сонымен, күш жүйке жүйесінің төзімділігі мен еңбекке қабілеттілігін
білдіреді.
2. Динамикалылық – шартты реакциялардың қалыптасу жылдамдығы.
3. Жүйке процестерінің жігерлілігі – тітіркендіргіш белгілерінің қайта
қарастырылуы, қозудың күйзеліспен, күйзелістің қозумен ауыстырылу
жылдамдығы. Бұл қасиет оқытудың негізі болып табылады.
4. Лабильділік – жүйке процестерінің тоқтатылуымен пайда болатын
жылдамдығы.
Парциалды сипат емес, бұл қасиеттердің валенттілігін бөліп көрсетуге
кеңейтілген мидің белсендіру қасиеттерін білдіру мүмкін болатын және
осылайша коррелятор негізі ретінде орталық жүйке жүйесінің қасиеті
табылады. Э. Э. Г. көмегімен орталық жүйке жүйесінің қасиеттеріммен сәйкес
келетін төрт интегративті қасиеттер: кеңістік – уақыттық синхронциясы,
мидің бүтіні ретіндегі лабильділігі максималды жетістік жылдамдығы мен
белсенділік жетістіктерінің минималды шегі. Көрініп тұрғандай, бұл
қасиеттер психиканың барлық маңызды бөліктерінде индивидуалды
айырмашылықтарды түсіндіре алады, - темперамент түрлері, мінездің,
когнетивті стильдер, интеллектуалды және де басқа процестердің жылдамдығы
бұл сипаттамалармен байланысты. [7]
Жүйке жүйесінің динамикалылығы мен күшін зерттей отырып, В. Д.
Небылицын орталық жүйке жүйесінің қасиеттері мен психологиялық
көріністерінің анық байланысатынын белгілеген, - мысалы жүйке жүйесі әлсіз
адамдар монотонды жұмыстарымен жеңіл шұғылданады, ал экстремальді жағдайда
күш – қуаты мен динамикалылығы жоғары адамдар өздерін жақсы көрсетеді.
Жүйке жүйесінің жалпы қасиеті адам мінез – құлқының тұрақты негізін
құрайды, сондықтан олардың тұқымқуалаушылығын зерттеу туралы сұрақ туады.
Егіздерге жасалған зерттеулер Э. Г. Г. – нің ішкі құрсақтық ұқсастығы аса
жоғары, оған қоса бұл балалар мен егде егіз адамдарға да қатысты екенін
көрсетті. Сонымен қатар онтогенездегі орталық жүйке жүйесінің қасиеті
(динамикалылық пен күштің) табиғи ұқымқуалаушылыққа қатысты тұрақты өмір
сүреді.
Осылайша, Орталық жүйке жүйесінің тұрақтылығы жайлы қорытынды шығаруға
болады, бірақ олардың шығу тегін түсіндіруге болмайды. Осылай адам мінез –
құлқы мен оның индивидуалды вариацияларын биологиялық тұрғыда анықтай
отырып, олар әрқашан тұқым қуаламайтынын көреміз. Еріксіз
әрекеттердің физиологиялық негізі болып табылатын шартсыз байланыстар
тізбегі –инстинкт әректі ырықсыз орындалады. Психологияның табиғи – ғылыми
негіздерін қалаған И.М.Сеченов пен И.П.Павловтың ілімі ерікті әрекеттердің
негізі мұндағы материалдық процестер, сыртқы әсер мен мидың уақытша
байланыстары шартты рефлекстер деп түсіндіреді. И.М.Сеченов ерікті
әрекеттердің физиологиялық механизімін зерттей отырып, адамның
ассоциациялық рефлекстердің жиі қайталану жолымен өзінің қимылдарын жіктеп
ажыратуға бейімделетіндігін және сол рефлекстер арқылы қимылдарын тоқтатын
қабілетерді игеретіндігін дәлелдейді. Ал И.П.Павлов ерікті әрекеттердің
механизімін жоғары жүйке қызметінің барлық заңдарына бағынатын, шартты
ассоциациялық процесс деп анықтайды.
И.М.Сеченов пен И.П.Павлов ерік қимылдарының белгілі бір себепке
байланысты пайда болатындығын эксперименттік зерттеулермен дәлелдеді.
И.М.Сеченов: Кәдімгі ырықты деп аталатын барлық саналы қозғалыстарымызды
бейнелеу мағынасында ұғыну керек. Адамның кез келген қимылдарының алғашқы
себебі одан тыс болады деп еріктің сыртқы ортадан тәуелділігін және ол ми
қызметінің нәтижесі екендігін көрсеткен
болатын.
И.М.Сеченов: Ерікке
тек жолақты бұлшық еттер бағынады, ал тегіс бұлшық еттер бағынбайды,
себебі жүректің құрлысы жолақты талшықтардан құралған және ерікке
бағынбайды, және несеп қуықшасынан зәр айдайтын бұлшық ет тегіс талшықтарға
жатады, содай-ақ оған бағынады. Мүмкін болатын басқа принципті қабыл
алмаған И.М.Сеченов үшіншіне тоқтап, былай тұжырымдайды: Ерікке тек санаға
қандай да бір анық белгілер мен жіберілетін әрекет бағынуы мүмкін. Осы
қағиданы түсіндіре және бекіте отырып, Бұл көзқарас бойынша аяқ, қол,
дене, бас, ауыз, көз және сол сияқтылар санаға анық түйсінулермен көрінетін
түрлі жағдайлар айтылуы мүмкін: әрі қарай ерікке дауыс ырғағының
бағыныштылығы, сол сияқты олардың жағдайы мен дауыс ырғағының түрлі
сипатының сәйкес келуі, бір сөзбен айтқанда, сезім мүшесі арқылы жанама
бақылауға жетпейтін, бірақ жанама айқын түйсіктермен ере жүретін барлық
әректтер деп жазды. И.М.Сеченов ерікті әрекет қалай қалыптасады деген
сұрақ қояды. Ол оған байланысты мынадай күрделі фактіге назар аударады,
яғни адамның қолымен, аяғымен, басымен, денесімен жасалатын ерікті қозғалыс
реті қаңқамен де оның бұлшық еттерінің анатомиялық құрылуын анықтайтын
мүмкін болатын қозғалыс ретімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.