Есеп саясатын қалыптастыру негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Ұйымның есеп саясатының мәні мен маңызы және қалыптастыру негіздері
1.1.Есеп саясатының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Есеп саясатын қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3.Есеп саясатының ұйымдық және техникалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... . 31
2. ХҚЕС кезіндегі есеп саясатын жасау мәселелері мен жетілдіру жолдары
2.1. ХҚЕС кезіндегі есеп саясатының жасау мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. ХҚЕС-қа көшуге байланысты есеп саясатын жетілдіру жолдары ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53
Кіріспе
Қазақстандық экономикалық жүйе толығымен нарықтық қатынастарға көшті.
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның тұрақты түрде дамуына
байланысты бухгалтерлік есеп жүйесі де жаңа сипатпен жаңа бағытқа,
халқаралық мазмұн мен мағынаға ауыстырылып келеді. Қазіргі таңда ұйымдарда
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық стандарттар талабына
сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал рыногын құру мен тиімді
объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері өз мәнін таппайды.
Сондықтан потенциалды инвесторлар қаржылық ақпараттардың тұнықтылығын
талап етеді. [1, 11 бет]
Курстық жұмыстың өзектілігі: қаржылық қорытынды есеп ақпараттарын
пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда есеп саясаты - қандай әдістердің
қолданылғандығы, бірнеше есепті жылдар ішінде қорытынды есептің қалай
жасалғандығы, қаржылық талдау жұмысының қалай орындалғандығы, сондай-ақ
ұйым қызметі өрісінде болған өзгерістер жөніндегі қосымша ақпараттардың
қалай алынғандығы, тағы басқа жағдайларды толығымен көрсетеді.
Сонымен есеп саясаты ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
көрсетеді. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер,
сондай-ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету
үшін қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Курстық жұмыстың мақсаты: есеп саясатының мақсаты мен мәнін, мазмұнын
ашу, қаржылық қорытынды есепті пайдаланушыларға ұйымдардың есеп саясатын
қосымша түсіндірілетін ақпарат көзі ретінде тәжіребеде қолданудың
қажеттігін қарастыру; бухгалтерлік есеп тәжірибесінде қолданылатын және
ұйымдардың есеп жүргізу ерекшеліктерін көрсететін есеп саясатының
қажеттілігін көрсету; есеп саясатының қандай мақсаттарға және не үшін
қалыптасатындығын түсіндіру; есеп саясатын қалыптастырудың тәжірибедегі
құрылымы мен қолдану бағытын және есеп саясатын өзгеріске түсіретін
жағдайларды қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
1) есеп процедуралары арасындағы нақтылы фактілер мен орындалмай
қалған фактілер арасындағы байланысты анықтау;
2) нәтижелік көрсеткіштерге есеп өрісінде қолданылған әр түрлі
әдістердің сандық және сомалық әсер етуінің тиімділігін анықтау;
3) қаржылық қорытынды есеп сенімділігін арттыру үшін қолданылатын
маңызды есеп әдістерін белгілеу;
4) ұйымдардың есеп варианттарын таңдап алу процесінде ұзақ және
ағымдағы активтерді бағалаудағы, материалды және материалды емес
активтерге амортизация есептеудегі әдістерді таңдап алу жөніндегі ұйымның
құқығын қамтамасыз ету;
5) синтетикалық және аналитикалық счеттар тізімін жасау, тауарлы
материалды қорларды бағалау және бұларды сату, өндірістік шығындарды реттеу
тағы басқа әдістерді кеңінен қолдану. [2, 9 бет]
Осы курстық жұмысымда мен есеп саясатының мәні мен маңызын, құрамын,
қалыптастыру негіздері мен есептегі ерекшеліктерін оның халықаралық есеп
стандартына көшкендегі қалыптасқан негізгі проблемаларын қарастырдым.
1.Ұйымның есеп саясатының мәні мен маңызы және қалыптастыру негіздері
1.1. Есеп саясатының мәні мен маңызы және қалыптастыру негіздері
Қазақстандық бухгалтерлік есеп тәжірибесіне есеп саясаты термині
кезіндегі Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық
комиссияның 13 қазан 1996 жылғы №2 Қаржылық қорытынды есеп дайындау және
тапсыру жөніндегі тұжырымдама (концепция) деп аталған қаулысымен
енгізілген. Бұдан соң есеп саясаты ұғымы Қазақстандық бухгалтерлік есеп
стандарттарының №1 Есеп саясаты және оны ашу стандартында көрсетіліп,
меншік түрі мен қызмет ерекшеліктеріне қарамастан барлық ұйымдар өздеріне
тән есеп саясатын қалыптастыратындығы міндеттелді. [3, 75 бет]
Кейіннен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 17 қаңтар 2003
жылғы №14 бұйрығымен: №1 Есеп саясаты және оны ашу, №2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық қорытынды есеп маңызын ашу негіздері, №3 Қаржы-
шаруашылық қызметі нәтижесі жөнінде қорытынды есеп жөніндегі стандарттары
жойылып, бұлардың орнына №30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі
жаңа стандарт қабылданып, мұның 14 тарауы 2-ші тармағында ұйымдардың есеп
саясатын жасау мен тапсыру жөніндегі тәртіптер қарастырылған.
Есеп саясаты ұғымы екі жағдайда; біріншісі - мемлекеттік және қоғамдық
ұғымдардың белгілеген есеп саясаты, екіншісі ұйымдардың ішкі есеп саясаты
болып ажыратылады. Ендігі жерде біздер ұйымдарда жасалынып, қалыптасатын
ұйымдардың ішкі есеп саясатының мәселелерін қарастырамыз.
Халықаралық қаржылық есеп стандартында (ХҚЕС) есеп саясаты; Қаржылық
қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі ережелер мен тәжірибе деп
анықталған.
Қазақстаыдық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі
стандарттың 2-ші тарауында: Есеп саясаты деп -Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік және қаржылық қорытынды есеп, бухгалтерлік есеп стандарттары
және бухгалтерлік есептің типтік счеттар жоспарының талаптарына және
ұйымдар қызметін жүргізу ерекшеліктеріне сай бухгалтерлік есеп пен қаржылық
қорытынды есеп жасау үшін ұйымдардың қабылдаған принциптерін, негіздерді,
ережелер мен тәжірибені айтады, - делінген.
Осы заманғы нарықтық экономика жағдайында шаруашылық операцияларының
түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады.
Елімізде көптеген типтегі ұйымдардың әр қайсысы әр түрлі экономикалық
факторларға тап болады. Әртүрлі типтегі ұйымдар саны аса көп. Осыларға
байланысты әрбір ұйым өзінің алға қойған мақсат-мүддесіне жету үшін өз
қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың
ұйымдық құрылымы, қызмет көлемінің түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу,
клиенттермен жұмыс істеудің тәртібі, ақпараттарды өңдеу т.б. ерекшеліктерін
зерделеуі керек. Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу ерекшеліктеріне
байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны мен маңызын ашып
көрсетудің негізін қалайды.
Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін,
мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен
жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды. [3, 78 бет]
Сонымен есеп саясаты деп - ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер,
сондай-ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету
үшін қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Сондықтан әрбір ұйымда бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп жүйесінің
қандай жолдармен жетілдірілетінін біліп түсіну үшін бұған әсер етуші
факторларды зерделей білу қажет.
Есеп саясатының мазмұны белгіленген жағдайда ұйым әкімшілігінің
басқару процесін қандай дәрежедегі тиімділікке жеткізгендігі, ұйымның қаржы
жағдайы мен мұның өзгеріске түсуін, сондай-ақ шаруашылық қызметінің
нәтижесін шындық және сенімді әдістермен дайындау үшін қолданылатын есеп
принциптерін таңдап алу бағытында ашылды. Есеп саясатын жасау мен мұның
маңызын ашып көрсету мақсатында әрбір ұйым өздеріне тән есеп ережелерін,
есеп тәсілдерін таңдап алуға, мұндай ережелерді қорытынды есеп жасау
процесіне қолдануға құқылы болып танылады. Мұның өзі ұйымдар мен меншік
иесінің өз мүліктеріне иелік ету, пайдалану және әміршілік жүргізу құқысын
сипаттайды.
Есеп саясатын жасау мен қалыптастыру барысында есеп әдісіндегі
кездесетін жорамал-принциптерді зерделеп білген жөн. Халықаралық қаржылық
есеп стандарттарына сай, мұндай жорамал принциптерге: мүліктік жекелену,
үздіксіздік, сенімділік, шындық, бейтараптық, байқаушылық және шаруашылық
фактілерінің толықтылык принциптері жатады. [4, 85 бет]
Кейінгі жылдары Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жүйесіне
елеулі өзгерістер, қосымшалар мен дәлдік шаралары енгізілді. Осыған орай
есеп саясатын жасау барысында ұйымдар ең әуелі бухгалтерлік есепке тән
заңдар мен нормативтік актілерді, ҚР Президентінің жарлықтарын, Үкіметтің
шығарған қаулылары мен ережелерін, Қаржы министрлігінің арнайы бұйрықтарын,
хаттарын т.б. ресми материалдарды басшылыққа алуы керек. Алайда есеп
саясатын қалыптастыру барысында ұйымдар бостандығы сақталып, бухгалтерлік
есеп жүйесін жүргізудің көптеген мәселелері мемлекеттік тұрғыда
реттелетіндігін де есте сақтаған жөн.
Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген типтегі ұйымдар, құқылы
тұлғалар өзара экономикалық қатынастарға түседі. Бұлардың мақсат-мүддесі де
әр түрлі жағдайда танылып, әр түрлі дәрежедегі көптеген шаруашылық
фактілерін орындайды. Яғни әрбір ұйым өзінің қаржылық жағдайын жақсарту
және көрсету үшін өзінің ішкі ұйымдық ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Ішкі ұйымдық ерекшеліктер басқарудың стратегиялық және тактикалық
шараларынан, басқару құрылымынан, шаруашылық қызметінің түрлері мен
көлемінен, шаруашылық фактілерінің жекелеген ерекшеліктерінен, клиенттермен
жұмыс істеудің тәртібінен және ақпараттарды өңдеу мен беру сияқты
факторлардан туындайды. Маңызы жағынан жоғары дәрежедегі мұндай факторларды
нақтылы іске асыру барысында есеп жүргізудің көптеген әдістері мен
ережелері, құқықтық және нормативтік актілер қолданылады. Әдіснамалық
процестің барлық әдістері мен тәсілдерін қолдану нәтижесінде ұйымның есеп
саясатын қалыптастыруға болады. [4, 89 бет]
Есеп саясатының мақсаты: бухгалтерлік есеп операцияларын орындау
барысында қателер жібермеу, фактілерді бұрмаламау, ұйымдардың қаржы
жағдайын бағалау, шаруашылық қызметінің үзіксіздігін қамтамасыз ету,
материалды активтерді бағалау мен есептен шығару, таза пайда резервін құру
бағытындағы мейлінше жоғары дәрежедегі икемді есеп ақпараттарын
қалыптастыру болып табылады.
Қаржылық қорытынды есеп ақпараттарын пайдаланушылар тұрғысынан
қарағанда есеп саясаты - қандай әдістердің қолданылғандығы, бірнеше есепті
жылдар ішінде қорытынды есептің қалай жасалғандығы, қаржылық талдау
жұмысының қалай орындалғандығы, сондай-ақ ұйым қызметі өрісінде болған
өзгерістер жөніндегі қосымша ақпараттардың қалай алынғандығы, т.б.
жағдайларды толығымен көрсетуі керек. Айтылған мақсаттарды нақтылы
тәжірибеде іске асыру үшін әр түрлі есеп ережелері мен әдістер қолданылады.
Есеп әдістері шындық фактілерді тану мақсатымен ұштастық жағдайда болады.
Яғни бухгалтерлік есеп әдістерін ықпалды және икемді жолдармен іске асыру
арқылы тиісті мақсатқа жетуге болатындығын білгеніміз жөн.
Есеп саясатынын ең негізгі атқаратын міндеті ұйымдардың әр жылдар бойы
таза пайда алуына әсер ету. Таза пайда алу процесіне ұйымдардың өздері
ғана емес, мұның акционерлері мен инвесторлары, сатып алушылар,
несиелендірушілер және салық органдары да мүдделі екендігін білген жөн.
Есеп саясатының міндеттері: есеп процедуралары арасындағы нақтылы
фактілер мен орындалмай қалған фактілер арасындағы байланысты анықтау;
нәтижелік көрсеткіштерге есеп өрісінде қолданылған әр түрлі әдістердің
сандық және сомалық әсер етуінің тиімділігін анықтау; қаржылық қорытынды
есеп сенімділігін арттыру үшін қолданылатын маңызды есеп әдістерін
белгілеу; ұйымдардың есеп варианттарын таңдап алу процесінде ұзақ және
ағымдағы активтерді бағалаудағы, материалды және материалды емес
активтерге амортизация есептеудегі әдістерді таңдап алу жөніндегі ұйымның
құқығын қамтамасыз ету; синтетикалық және аналитикалық счеттар тізімін
жасау, тауарлы материалды құндылықтарды бағалау және бұларды сату,
өндірістік шығындарды реттеу т.б. әдістерді кеңінен қолдану т.б. [5, 98
бет]
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі есеп саясатының көп варианттығы әр түрлі
жағдайда іске асырылады. Есеп саясатын қалыптастырудың типтік оптималды
варианты болмайды. Мұның өзі ұйымдардың технологиялық, техникалық және
ұйымдық мәселелеріне байланысты болады. Айта кететін жағдай: қаржылық
қорытынды есеп, қаржылық, бухгалтерлік есеп, басқарушылық және салық есебі
араларында гармониялық байланыс болмаған жағдайда бухгалтерлік баланс
жасалынып қорытылмайды. Көрсетілген есептің әрбір жекелеген түрлерін
жүргізу үшін осыларға тән белгілі әдістер мен ережелер қолдалынады. Есептің
әр түріне тән ережелер қолданылмаған жағдайда ұйымдардың қаржылық қорытынды
есебі жасалынбайды.
Ұйымдардың есеп саясатының дәрежесі мен бағыты басқару
ерекшеліктеріне, кәсіпкерлік қызмет нормасына, үлес қосу құжаттарының
қалыптасуына, салық жағдайына, клиенттермен ұзақ мерзімді келісім жасауға
т.б. байланысты болады. Сонымен қатар есеп саясатының негізгі жүйесі
жоғарыдан және төменнен реттелетін жағдайда қалыптасады.
Бірінші, жоғарыдан реттеу жүйесі заңдар мен нормативтік актілер,
сондай-ақ бухгалтерлік есеп стандарттары мен салық жөніндегі заңдар талабын
сақтауға байланысты. Екінші төменнен реттеу жүйесі негізінен ұйымдар
деңгейіндегі технологиялық ерекшеліктерге, салалық және құрылымдық
нышандарға байланысты. Ұйымдардың ішкі есеп саясаты -арнайы мақсат пен
міндетке жету үшін таңдалып алынған есеп жүйесі шараларынан тұрады. [5, 102
бет]
Тәуелсіз жолдармен таңдалып алынған есеп ережелерін әрбір ұйымдар есеп
саясатын қалыптастыру мақсатында жылдан жылға тұрақты түрде қолданғаны жөн.
Есеп ережелерінің ішкі әдіснамаларын жасау жалпыға бірдей танылған есеп
принциптері мен қаржылық қорытынды есеп элементтері негізінде жасалынуы
керек.
Ұйымдар өрісінде қалыптасқан есеп саясаты осы ұйым қызметінің ары
қарай дамуына, бизнестік әрекеттің кезеңдік жолдармен өркендеуіне тікелей
әсер етуі керек. Егер инвестициялық процестің тиімділігі болмаса, сондай-ақ
таза пайда алу процесі қалыптаспаған жағдайда есеп саясатын жасаудың қажеті
болмайды. Есеп саясаты ұйымдар қызметінің қаржылық тиімділігіне және ақша
қаражатының көбеюіне әсер етеді. Сонымен қатар жасалған келісім-шарттар мен
қаржылық келісімдер ұйымдар қызметінің тиімділігіне бірден әсер ете
қоймайтындығын есте сақтаған жөн. Мұндай экономикалық қатынастар ұзақ
мерзім аралығындағы тиімділікті сипаттайды. Осыған орай ұйымдардың атқарушы
бухгалтерлері тұрақты бағытта пайда келтіру процесін қамтамасыз етуге әсер
ететін бухгалтерлік есеп әдіснамаларын жақсы зерделеп, ұйымның есеп
тәжірибесінде пайдалануы керек.
Алайда кейбір бухгалтерлер салық салынатын табыс көлемін, сондай-ақ
төленетін дивиденттік соманы азайту мақсатында ойланған түрде қателер
жіберіп, өндірілген өнімдердің өзіндік құнына тікелей байланысты емес
шығындарды жазу фактілерін орындауы да мүмкін. Қандай жағдайда болмасын
бухгалтерлік есеп өзара сабақтастық байланыстағы жүйеден тұратындығын
ескере отырып, бір баптың тиімділігін ұлғайту мақсатында есеп
объектілерінің басқа баптарына зиян келтірмеу жағы есеп саясатын жасау
барысында жан-жақты қаралуы керек. [5, 105 бет]
1.2.Есеп саясатын қалыптастыру негіздері.
Есеп саясатының тиімді бағытын қалыптастыру үшін бухгалтерлік есеп
принциптері мен мұның қолайлы нақтылы әдістерін, салық салу процесін,
қаржылық менеджментті және басқа да көптеген экономикалық қатынас
мәселелерін кімде-кім болмасын жақсы білуі керек. Өкінішке орай, кейбір
ұйым басшылары мен атқарушы бухгалтерлер айтылған мәселелер өрісін терең
түсініп біле бермейді.
Есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүйесіне тән қойылған талаптар мен
принциптерге жауап беруді қамтамасыз етуі керек.
Осы кезеңдегі нарықтық қатынастар, меншіктік экономика және
кәсіпкерлік процестің дамуына сай бухгалтерлік қорытынды есептің шынайы
жасалуына ең әуелі ұйымдардың басшылары жауапты. Ал бухгалтерлік есеп
саясатының сапалы қалыптасуына ұйымдардың атқарушы бухгалтерлері жауапты.
[6, 122 бет]
Бухгалтерлік есептің ең негізгі функциясы сенімді жасалған қорытынды
есеп мәліметтерін толығымен бекіту және пайдаланушыларға тапсыру болып
табылады. Сенімділік пен толықтылық терминдері бірінің маңызын бірі
сипаттайтын кең ұғымдағы терминдер. Яғни осы терминдерді негізге ала
отырып, тәжірибеде қолданылатын есеп әдістері мен критерийлерді
бухгалтерлік есеп саясаты шеңберінде жақсы қолдану керектігі туындайды.
Осыған байланысты ұйымдардың бухгалтерлері тәуелсіздік пен кәсіби
мамандықты және техникалық мүмкіндіктерді ұштастыра отырып, ұйымдардағы
есеп саясатын сапалы қалыптастыруы керек. Есеп саясатын қалыптастырушы
бухгалтерлер бухгалтерлік есеп теориясын біліп қана қоймай, сонымен қатар:
мазмұны мен мәніне қарай есеп саясаты тәжірибеде қандай дәрежеде
қолданылатындығын; есеп саясатын қалыптастыруда әр түрлі варианттардың іске
асырылуын және қандай әдістерді қолдану керектігінде білулері қажет.
Есеп саясатын қалыптастыру процесінде бухгалтерлер белгілі авторлардың
және ресми органдардың жариялаған арнайы оқулықтарын, мақалаларды,
әдістемелік құжаттар мен материалдарға жүгінуі керек.
Сонымен қатар бухгалтерлер білімі мен кәсіби деңгейі жоғары дәрежеде
танылған басқа бухгалтерлердің іс-тәжірибесін, сондай-ақ есеп саясатын
қалыптастыруға жақсы негіз болатын бұған дейін жарияланған қаржылық есеп
қорытындыларын зерттеп пайдалануы керек. Есеп саясатын қалыптастыру кезінде
мүмкін болатын ұйғарымдарды қолданудың жауапкершілігі бас бухгалтерлерге
жүктеледі. Есеп саясатының негізін қалаушы әдіснамалар мен ережелерді т.б.
ресми құжаттарды қолдану процесі қаржы көрсеткіштерін талдаушыларды
шатастырмайтындай жинақы жасалынуы керек. Өткен жылдағы қорытынды есеп
жүйесінде қолданылған әдістерге қарағанда осы жылға жасалған есеп
саясатындағы әдістер едәуір сенімді болып қалыптасқандығын көрсете білген
жөн. [6, 125 бет]
Есеп саясатын жасаушы мамандар есеп саясатының негізгі элементтерін,
бастапқы құжаттардың мазмұны мен ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп
счеттарынын типтік жоспарын, активтер мен міндеттемелерді бағалаудың
әдістерін, амортизация есептеу тәртібін, мүліктерді түгендеу, аяқталмаған
өндірісті бағалау, құжат айналысы ережесін, ақпараттарды өңдеу
технологиясын т.б. көптеген бухгалтерлік есеп өрісіндегі мәселелерді
зерделей білуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру барысында мына төмендегі базистік
принциптер маңызын басшылыққа алу керек: осы ұйымның активтері мен
міндеттемелері меншік иелерінің активтері мен міндеттемелерінен дербес
жүргізілетіндігін; ұйым өз қызметін белгісіз уакытқа дейін үздіксіз
жалғастыра беретіндігін, осы ұйымның жуық арада жойылмайтындығын және ұйым
өз қызметі көлемін кысқартпайтындығын; таңдалып алынған есеп саясаты бір
жылдан келесі жылдарға сабақтастықпен қолданылына беретіндігін; дайын
өнімдерді сатудан түскен немесе түсетін ақшалардың қашан түсетіндігі
уақытына қарамастан сатылған өнімдер сатып алушыларға жөнелтілген кезде
түскен табыс түрінде осы жылы көрсетілетіндігін.
Ұйымдар есеп саясатын ыңғайлы қалыптастыру мақсатында активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер мына төмендегіше топтастырылуы керек:
бухгалтерлік есептің счеттар жоспарына қарай материалды емес активтер мен
олардың амортизациясы, негізгі құралдар мен олардың тозуы, айналыс
сыртындағы активтерге салынған табыстық инвестициялар сабақтастығы бойынша;
бухгалтерлік баланс құрамындағы активтік баптардың, яғни өтімділік
дәрежесінің жоғарылауына қарай айқындалған материалды емес активтер,
тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, берешектер қарызы
сабақтастығы бойынша; активті қаражаттар көздерінің пайда болуына қарай
арнайы сабақтастық принципі бойынша.
Ұйымдар есеп саясатын жасауға ыңғайлы және икемді басқа да топтастыру
әдістерін қолдануға болады. [7, 156 бет]
Жоғарыда айтылған мәселелср мен ұсыныстар мазмұны түгелімен есеп
саясатын жасауға қолданылады деген ұғым болмауы керек. Ұйымдардың есеп
саясатын жасау барысында есеп элементтері мен әдістерді кеңінен қолдануына
құқылы және бұлардың өрісін кеңейтіп, бірімен-бірін байланыстырып
қолдануына олардың мүмкіндігі бар.
Ұйымдардың есеп саясаты мына төмендегі принциптерді сақтау арқылы
қамтамасыз етіледі: шаруашылық өрісіндегі фактілерді бухгалтерлік есеп
жүйесіне толығымен тіркеу; пассивтердің азаймайтындығын қамтамасыз ету,
сондай-ақ жасырын резервтер құру жолдарын болдырмау; әрбір айдың біріне
қарай аналитикалық счеттар айналымы мен қалдығы синтетикалық счеттардағы
осындай мәліметтермен сай келуі, сондай-ақ бухгалтерлік қорытынды есеп
мәліметтерінің синтетикалық және аналитикалық счеттардағы мәліметтермен
бірдейлігі (тепе-теңдік принцип).
Есеп саясатын қалыптастыру барысында ұйымдар төмендегі факторларды
есепке алуы керек: меншіктің түрі, шаруашылық қызметінің ұйымдық және
құқықтық үлгісі; ұйымның көлемі және технологиялық ерекшеліктері;
шаруашылық өрісі; кадрлармен қамту; салық салу және салық есебі
ерекшеліктері.
Есеп саясатын тәжірибеде қолдану мен қалыптастыру барысында ұйымдар
құқылы тұлғалар ретінде өздері тіркелген жердегі салық органдарымен келісті
жағдайда болуы керек.
Егер ұйымдар қызметінің нәтижесін шығару кезінде есеп мәліметтерінің
кейбір объектілерінде ауытқушылық оқиғалар болса, есеп жүйесін жүргізу
кезінде өзгерістер енгізілсе, бұларды реттеу мен дұрыс жолға қоюдың тәртібі
есеп саясатын қабылдаушы органдарға хабарланады.
Есеп саясатын қалыптастыру процесі - қаржылық қорытынды есепке,
басқарушылық және салық есебіне тән барлық бухгалтерлік есеп элементтер
мазмұнын сабақтастық жолдармен ашып көрсетуге, сондай-ақ ұйымдардың қаржы
нәтижесі көлемін арттырып отыруға арналған. [7, 158 бет]
Есеп саясатын жасау алдында ұйымдардың міндет атқарушы бухгалтерлері
осы кезеңде басшылыққа алынған және ез кызметін атқарудың негізін құраушы
ресми заң актілері мен нормативтік базаларды зерделеп, өткен жылдары
жасалған есеп саясатының тиісті тараулары мен объектілерін сараптауы керек.
Нормативтік құжаттар мазмұнын талдау мен іске асыру жұмыстары ұйымдар
қызметінің барлық объектілері деңгейінде жүргізілуі тиіс. Егер ұйымдар заң
актілеріне қайшы келмейтін бухгалтерлік операцияларын жүргізіп, алайда
бухгалтерлік есеп жүргізуді реттеуші құжаттарда кейбір операциялар мазмұны
көрсетілмеген жағдайда, ұйымдар өз еркімен жаңа әдістерді құру мен жасауға
және мұндай операцияларды есеп саясатына қосуына құқылы. Мұндай
мүмкіндіктер Қазақстандық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру стандартының
2-ші тарауындағы 19-шы бапта қаралған.
Сонымен есеп саясатын қалыптастыру процесінде ұйымдар өз таңдауы
бойынша және нақтылы жағдайды ескере отырып, есеп саясатын құраушы
объектілер мен операцияларға тән басқа да әдістерді бухгалтерлік есеп
жүйесінде қолдануына болады.
Есеп саясатын қалыптастыруға тән бухгалтерлік есеп жүргізу әдістеріне
мыналар жатады: шаруашылық операциялары мазмұнын экономикалық тұрғыда
топтастыру; бухгалтерлер арасында атқаратын міндеттерді бөліп тарату және
бухгалтерлік есеп счеттарын қолданудың тәртібін белгілеу; құжат айналысы
және есеп регистрларын жүргізу әдістерін белгілеу; түгендеуді ұйымдастыру,
шаруашылық фактілері операцияларын бағалау және активтер құнын жою
әдістерін белгілеу процестері. [8, 145 бет]
Қысқасы ұйымдар өрісінде қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп
жүргізудің барлық процестерін қамтуға тиісті. Ұйымның бас бухгалтері есеп
саясатын қалыптастыруға жауапты екендігін тағы да қайталаймыз. Есеп
саясатын сапалы және тура жүргізу үшін бас бухгалтерлерге бухгалтерлік
есептің әдіснамалар жиынтығымен, қолданылып келе жатқан нормативтік
құжаттар мазмұнын мұқият білу талабы қойылады.
Есеп түрлерін бөліп қарау мен бұлардың көптігі (оперативтік,
бухгалтерлік, қаржылық, басқарушылық, салық, статистика) барынша жоғары
дәрежеде есеп ақпараттарын пайдаланушы әр түрлі топтарының мүддесін, есеп
саясатын жасау мен қалыптастыру арқылы қанағаттандыру болып табылады.
Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастырудың негізгі элементтері есеп
саясатының әдіснамалық жекелеген аспектілерінен тұрады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп
саясатының мазмұнын жекелеген объектілер бойынша ашып көрсетеміз.
1. Негізгі құралдарды бағалау мен бұларға амортизация есептеу. Есеп
саясатының осы объектісі бойынша түгелімен төзған, пайдалануға жарамайтын
негізгі құралдарды бағалаудың әдісін таңдап алу керек. Түгелімен төзған
негізгі құралдарға тон бағалау әдісін қолданудың мақсаты, бұларды қайта
жөндеп, алдағы уақытта пайдалану мүмкіндігін анықтауға байланысты. Төзған
негізгі құралдарды бағалап, бұлардың құнын анықтаған кезде амортизациялық
сомалар мен салық салу базасы көбейеді. Түгелімен төзған негізгі құралдарды
бағалау кезінде мына әдістердің бірі: ағымдағы нарықтық бағамен бағалау
немесе жою құнымен бағалау қолданылынады.
2. Негізгі құралдарды қайта бағалаудан өткізу әдісі. Есеп
тәжірибесінде индекстік және тікелей бағалау әдістері қолданылынады. Қайта
бағалау нәтижесінде негізгі құралдар құнының өзгеруіне байланысты
бухгалтерлік баланс сомасы да өзгертіліп, негізгі құралдар құнын барынша
дәлдікке келтіріледі. Негізгі құралдар құнын жоғарылатудың әсерінен есепті
жылдың шығындары (амортизациялық соманың көбеюі есебінен) көбейіп, тиесінше
таза пайданың көлемі азайтылады, сондай-ақ баланстық сома мен төленбеген
капитал сомалары да көбейіп отырады. Негізгі құралдар құнын төмендетудің
әсерінен есепті жылдың шығындары да азайып, баланстық сома мен салық салу
базасының сомалары да азайып отырады. [8, 148 бет]
3. Негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу тәсілдері бірқалыпты
түзу сызықты, өндірістік, құнын шапшаңдатып есептен шығару тәсілдерін
қолданудан тұрады.
1-ші мысал. Құны 950 000 тенге тұратын пайдалану мерзімі 5 жыл болып
анықталған негізгі құрал пайдалануға берілді. Осы обьект бойынша
есептелінеген амортизациялық соманы, қалдық құны және жиынтықталған
амортизациялық сомаларды анықтау керек.
Кесте 1. Негізгі құралдарға бірқалыпты түзу сызықты амортизация
есептеу тәсілі.
Жылдар Бастапқы құны Бір жылдық Жинақталған Қалдық құн
амортизация амортизация сомасы
сомасы сомасы
І 950 000 190 000 190 000 760 000
ІІ 950 000 190 000 380 000 570 000
ІІІ 950 000 190 000 570 000 380 000
ІV 950 000 190 000 760 000 1 900 000
V 950 000 190 000 950 000 0
Көрсетілген осы тәсіл арқылы амортизациялық сома негізгі құралдардың
бастапқы құны және бұлардың амортизациялық нормасы бойынша осы объектіні
пайдалану мерзіміне қарай есептелініп шығарылғандығын көруге болады. [9,
175 бет]
2-ші мысал. Мына төмендегі көрсеткіштерге қарай негізгі құралдарға
шапшаңдату амортизацияланбаған қалдықты анықтау немесе қалдықты азайту
әдісімен амортизация есептеудің тәсілі көрсетілді.
Кесте 2. Қалдықты азайту немесе шапшаңдату тәсілі мен амортизацияны
есептеу.
Жылдар Бастапқы құны Жылдық Жинақталған Қалдық құн
амортизация-лық сома амортизация сомасы
(шығындар шотының сомасы
дебеті)
І 950 000 380 000 380 000 570 000
ІІ 950 000 228 000 608 000 342 000
ІІІ 950 000 136 800 744 800 205 200
ІV 950 000 82 080 826 880 123 120
V 950 000 73 872 950 000 0
Жинағы х 123120 х х
Мұның үшін шапшаңдату коэффициентін 2-ге тең деп алып, негізгі құралды
жоюдың құны 73872 теңге болып анықталды. Жылдық амортизациялық сома (ЖА)
мына формула бойынша анықталады:
ЖА = Нқ х Ан;
Мұндағы ЖА - жылдық амортизацияның сомасы;
НҚ - негізгі құралдардың қалдық сомасы;
Ан - амортизациялық норма.
Бұдан амортизациялық норма төмендегі формула бойынша анықталады.
Ан =К* 1Пм
Мұндағы Ан - амортизациялық норма;
К - шапшаңдату коэффициенті;
Пм- негізгі құралдарды пайдаланудың анықталған мерзімі.
4. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының резервін жасау
ссебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар: негізгі құралдарды толық
жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған шығындар сомасы Алдағы кезең
шығындары счетында кіргізіліп, жөндеу жұмысы толығымен аяқталғаннан соң
бұл шығындар Аяқталмаған өндіріс счетына ауыстырылады; негізгі құралдарды
жөндеуден өткізу шығындарының сомасы өндірілген өнімдер өзіндік құны
құрамына тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді.
Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан
келесі есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда осы жылдың шығындары
көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.
5. Материалды емес активтер және бұлардың амортизациясы.
Материалды активтер мазмұны және бұларды пайдаланудың мерзімі нақтылы
объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың тұжырымдамасының
нәтижесі бойынша анықталады. Егер материалды емес активтерді пайдаланудың
нақтылы мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл
болып белгіленуі мүмкін. [9, 178- 183 беттер]
Материалды емес активтер амортизациясы мына төменде келтірілген
тәсілдердің бірімен жүргізіледі: материалды емес активтердің бастапқы құны
және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға
сай бірқалыпты түзу сызықты тәсілмен; материалды емес активтердің баланстық
қалдық құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған
амортизациялық нормаға сай қалдықты азайту тәсілімен; материалды емес
активтердің бастапқы құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай
өндірілетін өнімдер көлемінің сомасына пропорционалдық тәсілмен тарату.
6. Инвестицияларды бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар:
өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың
өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып
алуға байланысты жұмсалған шығындардан қалыптасады. Инвестицияларға
нарықтық бағаның қолданылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға
деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.
[10, 167 бет]
Инвестицияны бағалауда қолданылатын екі түрлі бағалау әдісі баланстық
құн мәліметтерін сақтық принциппен бағалауды және бөлінбеген пайданы
қорытынды есеп құрамына қоспауды қамтамасыз етеді.
Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар
құнын ұдайы реттеп отыру үшін қолданылынады. Инвестициялардың баланстық
құнын реттеу әсерінен орын алған фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі
табыстар мен шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын
реттеу нәтижесінің сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе
азайтылып жазылады.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі. Бұларды сатып
алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы
құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу
бағасымен бағалау -инвестициялардың бастапқы баланстық құнын өзгертпейтін
дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған қосымша шығындар
сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен бағалау -
инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы бағаға келтіру үшін
инвестициялардың жеке түрлерін қайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын
мерзімдік аралықтарда өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы құнымен бағалау
тәсілін қолданушы ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта
бағалаудың есебін жасап, қайта бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға
хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта
бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырымы
шығарылып, әділеттілік құн дәлелденеді.
7. Тауарлы-материалды босалқыларды бағалау. Іске асырылып келе жатқан
бухгалтерлік есеп ережелеріне сай ұйымдар өз иелігіндегі тауарлы-материалды
босалқыларды көптеген әдістермен, тәсілдер арқылы бағалауына және қайта
бағалауына болады.
Тауарлы-материалды босалқылар : нақтылы өзіндік құнымен, есепті
бағамен, орташа өлшенген бағамен, ФИФО, ЛИФО әдістерімен, бөлшек саудадағы
бағамен бағаланады. [10, 170 бет]
ТМБ-ны өзіндік құнымен бағалау - құндылықтарды сатып алуға немесе
дайындауға жұмсалған шығындар сомасынан тұрады. ТМБ-ны есепті бағамен
бағалау арнайы мерзімде қайта бағаланып отыратын белгілі кезеңде
көрсетілген есепті баға мөлшерінен тұрады. Есепті бағамен бағаланған
құндылықтар алдағы жұмсалатын шығындарға тән болады.
Орташа өлшенген баға сатуға жарайтын құндылықтардың орташа құнын
есептеу арқылы шығарылып отырады. Орташа құн барлық босалқылар сомасын
босалқылардың санына бөлу арқылы шығарылады.
Келесі әдіс ФИФО әдісі. Бұл әдістің мағынасы - бірінші түскен ТМБ-ның
құнымен - бірінші кезекте сатылады немесе бұрынғы түскен ТМБ ең әуелі
сатылады.
ЛИФО әдісі бойынша алғашқы сатылып алынған босалқыларды бағалау. Бұл
әдістің мақсаты - сатылған өнімдердің өзіндік құнын соңғы сатылып алынған
шығындар сомасына барынша жақындату.
Бөлшек саудадағы бағамен бағалау - есептегі (счеттардағы) тауарлар
бұларды сатуға дейін сатып алу бағасымен бағаланады.
Мысал. Қорларды бағалау әдісін келесі мәліметтер арқылы көруге болады.
Алғашқы мәліметте саны бағасы сомасы
1.Қорлар қалдығы 400 15 6 000
2.Түсті (5.04.2007) 300 17 5 100
3.Сатылды (7.04.2007) 200 - -
4.Түсті (15.04.2007) 400 13 5 200
5.Сатылды (18.04.2007) 300 - -
6.Түсті (24.04.2007) 100 12 1 200
Орташа бағамен бағалау әдісі.
Қорлар қалдығы 400 * 15 = 6000 тенге
Сатылып алынды 300 * 17 + 400* 13 + 100* 12 = 11 500 тенге
Сатуға жарамды тауарлар 1 000 өлшем 11 200 тенге.
Орташа баға (11 200 1000) = 11,2 тенге
Соңғы қалдық 300 * 11,2 = 3360 тенге
Сатылған өнімнің өзіндік құны 11 200 – 3360 = 7840 тенге [11, 310
бет]
Кесте 3. Орташа бағамен бағалау әдісін сабақтастық жолдармен
көрсету
Ай-күні Түскені, тенге Сатылғаны, тенге Қалдығы, тенге
1 сәуір - - 400 х 15 = 6000
5 сәуір 300 х 17 = 5100 - 11100 тенге, орташа баға
=11100:700=15,9
7 сәуір - 200x15,9 = 3180 500x15,9 = 7950
15 сәуір400 х 13 = 5200 - 13150 теңге, орташа баға =
13150:900=14,6
18 сәуір- 300 х 14,6 = 4380 600 х 14,6 = 8760
24 сәуір100 х 12 = 1200 - 9960 тенге, орташа баға
=9960:700=14,2
Жиыны X 7560 теңге 9960 теңге
Кесте 4. ФИФО әдісі арқылы.
Ай-күні Түскені, тенге Сатылғаны, тенге Қалдығы, тенге
1 сәуір - - 400 х 15 = 6000
5 сәуір 300 х 17 = 5100 - 400 х 15 = 6000
300 х 17 = 5100
7 сәуір - 100x15 = 1500 500x17 = 8500
100x17 = 1700
15 сәуір400 х 13 = 5200 - 500 х 17 = 8500
400 х 13 = 5200
18 сәуір- 100 х 17 = 1700 600 х 13 = 7800
200 х 13= 2600
24 сәуір100 х 12 = 1200 - 600 х 13= 7800
100 х 12 = 1200
Жиыны - 7500 теңге 9000 теңге
Кесте 5. ЛИФО әдісі арқылы.
Ай-күні Түскені, тенге Сатылғаны, тенге Қалдығы, тенге
1 сәуір - - 400 х 15 = 6000
5 сәуір 300 х 17 = 5100 - 400 х 15 = 6000
300 х 17 = 5100
7 сәуір - 100x15 = 1500 500x15 = 7500
100x17 = 1700
15 сәуір400 х 13 = 5200 - 500 х 15 = 7500
400 х 13= 5200
18 сәуір- 300 х 13 = 3900 500 х 15 = 7500
100 х 13 = 1300
24 сәуір100 х 12 = 1200 - 500 х 15= 7500
100 х 13 = 1300
100 х 12 = 1200
Жиыны - 7100 теңге 10000 теңге
Салыстыру нәтижесінен, бағаның өсуі жағдайында ФИФО әдісін қолдануда
табыс сомасы көбейетіндігін, ал ЛИФО әдісі табыстың азаюын, сондай-ақ,
өзіндік құн-аралық орта керсеткіштері көрсететіндігін байқадық.
8. Өндірістік шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялау. Ұйымның өндірістік шығындар есебі мен өндірілген өнімдердің
өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдан алуы технологиялық және ұйымдық
құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Өндірістік өзіндік құнды
қалыптастыру және калькуляциялау жүйесінде әр түрлі тәсілдерден тұратын
әдістер қолданылады. [12, 94 бет]
Өндірістік шығындар және өндірілген өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін мына төмендегі әдістер қолданылады: процестер;
тапсырыстар; нормативтік әдістер.
Процестер бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар
өндірісте қолданылады: қысқа өндірістік циклдағы; шектелген
номенклатурадағы өнімдер өндіруші өндірісте; көптеген жылдар бойы біртекті
өнімдер өндіру өндірісінде.
Процестер бойынша қолданылатын әдіс негізінен тау-кен өндірісі, газ,
мұнай, энергетика салаларындағы ұйымдарда қолданылады. Осы салалардағы
өндірісте өндірістік шығындар есебі бүтіндей ұйым қызметінің көлемінде
немесе ендірістік процестер бойынша жүргізіледі.
Тапсырыстар бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар
өндірісте қолданылады: ұзақ циклды; көп номенклатурадағы өнімдер өндіру;
жекелеген сипаттағы өнімдер өндіруші.
Тапсырыстар бойынша жүргізілетін өндірістік шығындар есебі мен
өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаушы тапсырыстық әдіс жеке
және уақ сериялы өндірісте қолданылады. Тапсырыстардың нақтылы өзіндік
құны орындалатын тапсырысты ашқан күннен бастап тапсырыстың орындалғанға
немесе жабылғанға дейінгі жұмсалған барлық шығындар сомасының жинағымен
анықталады. Тапсырыстарды орындауға дейінгі жұмсалған шығындар есепті осы
жылдан келесі жылға көшірілсе, онда мұндай шығындар аяқталмаған өндіріс
болып танылады. [12, 106 бет]
Нормативтік әдіс бойынша өндірістік шығындар есебі мен өндірілген
онімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдісі. Бұл әдіс кез келген
өндірісте қолданылып, төмендегі сипатта болады: қысқа циклды өндіріс; көп
санды және кеп номенклатурадағы өнімдер өндіру; көп санды есеп объектілері
бар өндірісте; шығындар объектілері мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялаушы объектілер сәйкес келмейтін өндірісте; аяқталмаған
өндіріс.
Нормативтік әдістің ең негізгі принципі - шығындар деңгейін бірқалыпты
тексеріп отыру. Тексеру арқылы шығындардың нормативтік деңгейінен
ауытқымауы қадағаланады. Өндірілген өнімдердің нормативтік өзіндік құн
калькуляциясын жасау шығындардың технико-экономикалық нормасының деңгейіне
байланысты болады. Нормативтік калькуляция калькуляциялык объектілер
бойынша есептелінеді. Технологиялық нормалар прогрессивті технологиялардың
және өндірістік процесті тиімді ұйымдастыруға байланысты қайта қаралып
отырады.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде барлық шығындар екі вариантпен —
жартылай фабрикатты және жартылай фабрикатсыз әдіспен жинақталады. Бұл
варианттар өндірістік шығындарды жинақтау тұрғысынан қарағанда шығындардың
баптары және бұларды шығындар объектілері бойынша бөлшектеп көрсетуге
арналған. [13, 86 бет]
Жартылай фабрикатты әдіс жекелеген ауыспалы кезеңдер бойынша өңделген
өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялауға арналған әдіс. Жартылай
фабрикатты әдіс кезеңдік технологиямен өндірілетін өнімдерге жұмсалған
шығындар есебі мен бұлардың өзіндік құнын калькуляциялау үшін Өз
өндірісіндегі жартылай өнімдер (фабрикаттар) счеты белгіленген.
Кейбір өндірісте бір мағынадағы фабрикаттар әр түрлі мақсатта
пайдаланылуы мүмкін.
Жартылай фабрикатсыз әдіс. Жартылай фабрикаттар өндірістің бір
стадиясынан екінші стадиясына ауыстырылып отырылуына байланысты шығындарды
ауыспалы кезеңдер бойынша есептеуге арналған әдіс.
Жартылай фабрикаттар қозғалысы тек қана сандық өлшеммен өлшеніп,
бұлардың өзіндік құны калькуляцияланбайды. Калькуляциялауға цехтар ішінде
жинақталған шығындар сомасының негізінде дайындалған дайын өнімдер ғана
жатады.
Ұйымдар бухгалтериясындағы синтетикалық счеттарда тек қана дайын
өнімдер қөзғалысының есебі, ал әр стадиялар ішіндегі өндірілген өнімдер
есебі тек кана оперативтік тәртіппен есепке алынып, бұлар бухгалтерлік есеп
счеттарына тіркелмейді. Яғни жартылай фабрикатсыз әдіс әр стадиялар бойынша
сандық есеп жүргізуге арналған.
Өндірілген өнімнің бір өлшемін калькуляциялау әдістері. Өндірістік
шығындар есебін жүргізу және өндірілген өнімдердің (тауарлар, жұмыстар,
қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктеріне қарай мына
төмендегі әдістер өндірілген өнімнің бір өлшемін калькуляциялау үшін
қолданылады: тікелей есептеу; коэффициенттік калькуляциялау; нормативтік
калькуляциялау; шығындарды сомалау; аралас калькуляциялау әдістері.
Тікелей есептеу әдісін қолдану арқылы өнімдер өндіруге жұмсалған
барлық шығындар сомасын өндірілген өнімдердің натуралды көлеміне бөліп,
өндірілген өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны калькуляцияланады.
Өндірілген өнімнің нақтылы өзіндік құны мына формула бойынша
шығарылады:
Өқ= Жш : Нс,
Мұндағы: Өк - өнімнің өзіндік құны;
Жш - жұмсалған барлық шығындар;
Н - өндірілген өнімдердің натуралды саны; [13, 89 бет]
Коэффициенттік калькуляциялау әдісі бойынша өндірілген өнімдердің
өзіндік құны арнайы коэффициенттерді қолдану жолдарымен есептелінеді.
Коэффициенттер құрудың негізі мына төмендегі базистік көрсеткіштерден тұруы
мүмкін: бір өлшемдегі өнімнің нормативтік өзіндік құны; өнімнің сметалық
ставкасы; өнімді жөнелтудегі (босатудағы) баға.
Нормативтік калькуляциялау әдісі. Бұл әдіс өндірістік шығындар мен
өнімнің өзіндік құнын нормативтік мөлшер мен деңгейде есептейтін ұйымдар
қызметіне арналған. Мұндай ұйымдар өнім шығару жоспарында қаралған және
есепті жыл ішінде нормадан ауытқушылық факторлар мен өзгерістерді есепке
алып отырады. Нормативтік калькуляция әдісі бойынша бүтіндей бұйымның
өзіндік құны анықталады.
Мысалы, 2004 жылдың сәуір айында машина жасау зауыты 110 желдеткіштер
өндірді. Осы өнімнің өзіндік құнын нормативтік әдіспен калькуляциялау үшін
есептеу керек. [14, 67 бет]
Кесте 6. 2004 жылы сәуір айында өндірілген желдеткіштердің өзіндік құнын
нормативтік калькуляциялау әдісі бойынша есептеу.
Көрсеткіштер Шығындар Жеделкіштің өзіндік құны Бір дана
желдеткіштін
Калькуляциялық жоспарлы
баптар құны
Норма ӨзгерісНормадан Жинағы
бойынша ауытқу
Негізі 74 470 680 +2 -5 677 685
материалдар
Сатылып 9130 83 - - 83 84
алынған
жартылай
фабрикаттар
Қызметтер 4180 38 +1 -1 38 39
Қалдықтар -330 3 - - 3 39
Материалдар 87450 798 +3 -6 795 805
жинағы
Еңбекақы 20570 181 +1 +5 187 190
Басқа да 4510 45 -11 -5 41 46
өндірістік
шығындар
Жалпы 17710 159 +3 -1 161 159
өндірістік
шығындар
Ақаулық 440 - - +4 4 -
шығындар
Өндірістік 130680 1183 +8 -3 1188 1200
өзіндік құн
Осы есептеулердің нәтижесінде өндірілген бір бұйымның нақтылы өзіндік
құны - 1188 теңге екендігін және нормада көрсетілген 1183 теңгеден + 8,-3
теңге ауытқығандығын көрдік. Егер осы бұйымның жоспарлы құны 1200 теңге
болып жоспарланса, онда 17 теңгеге нормативтік мөлшерден артық болғандығын
көреміз.
Аралас калъкуляциялау әдісі. Бұл әдіс тікелей калькуляциялау және
коэффициенттік калькуляциялау әдістерінің тәсілдерін біріктірген тұрғыда -
өндірілген өнімнің бір өлшемінің өзіндік құнын есептеуге арналған.
Жанама шығындарды тарату тәсілдері: еңбек ақы шығындары көлеміне; тікелей
шығындар көлеміне; жұмысшылардың істеген адам-сағаты санына;
басқа да көрсеткіштерге пропорционалды жолдармен таратылады.
Жанама шығындарды өз мазмұнына қарай тарату процесі өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялаудың сенімділігін, сондай-ақ бұлардың қандай калькуляция
объектілеріне жататындығын қамтамасыз етуі керек.
Аяқталмаған өндірісті бағалау әдісі: шығындардың тікелей баптары;
материалдық шығындар сомасына; нормативтік (жоспарлы) өзіндік құн; шартты
бірлік тәсілі бойынша бағаланады.
Аяқталмаған өндіріс шығындарының тікелей баптары әдісіне
сай аяқталмаған өндірістегі бұйымдарға, өнімдерге, жұмыстарға, жұмсалған
материалдық шығындар (шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар),
осындай өнімдер өндіруге жұмсалған еңбек ақы құнымен бағаланады. Жалпы және
әкімшілік шығындар аяқталмаған өндіріс құрамында бағаланбайды.
Аяқталмаған өндірісті материалдық шығындар сомасына қарай бағалау
өндірісі аяқталмаған бұйымдарға т.б. жұмсалған шикізаттар, материалдар
жартылай фабрикаттардың нақтылы құнымен бағаланады. Осы әдіспен бағалауға
еңбек ақы шығындары есепке алынбайды. [14, 69 бет]
Аяқталмаған өндірісті нормативтік (жоспарлы) өзіндік құнмен бағалау
үшін аяқталмаған бұйымдар саны саналып, осылардағы аяқталмаған өндіріс
нормативті деңгейде жұмсалған материалдар және еңбек ақы шығындарымен
бағаланады. Калькуляциялаудың басқа да баптары жеке бағаланады.
Аяқталмаған өндірісті шартты бірлік тәсілі бойынша бағалау. Есепті
жылдағы шығындардың құндық жиынтығының барлық сомасын шартты бірліктегі
дайын өнімдер санына бөлу жолымен шығарылады.
9.Берешек және алашақ қарыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Ұйымның есеп саясатының мәні мен маңызы және қалыптастыру негіздері
1.1.Есеп саясатының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Есеп саясатын қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3.Есеп саясатының ұйымдық және техникалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... . 31
2. ХҚЕС кезіндегі есеп саясатын жасау мәселелері мен жетілдіру жолдары
2.1. ХҚЕС кезіндегі есеп саясатының жасау мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. ХҚЕС-қа көшуге байланысты есеп саясатын жетілдіру жолдары ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53
Кіріспе
Қазақстандық экономикалық жүйе толығымен нарықтық қатынастарға көшті.
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның тұрақты түрде дамуына
байланысты бухгалтерлік есеп жүйесі де жаңа сипатпен жаңа бағытқа,
халқаралық мазмұн мен мағынаға ауыстырылып келеді. Қазіргі таңда ұйымдарда
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық стандарттар талабына
сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал рыногын құру мен тиімді
объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері өз мәнін таппайды.
Сондықтан потенциалды инвесторлар қаржылық ақпараттардың тұнықтылығын
талап етеді. [1, 11 бет]
Курстық жұмыстың өзектілігі: қаржылық қорытынды есеп ақпараттарын
пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда есеп саясаты - қандай әдістердің
қолданылғандығы, бірнеше есепті жылдар ішінде қорытынды есептің қалай
жасалғандығы, қаржылық талдау жұмысының қалай орындалғандығы, сондай-ақ
ұйым қызметі өрісінде болған өзгерістер жөніндегі қосымша ақпараттардың
қалай алынғандығы, тағы басқа жағдайларды толығымен көрсетеді.
Сонымен есеп саясаты ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
көрсетеді. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер,
сондай-ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету
үшін қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Курстық жұмыстың мақсаты: есеп саясатының мақсаты мен мәнін, мазмұнын
ашу, қаржылық қорытынды есепті пайдаланушыларға ұйымдардың есеп саясатын
қосымша түсіндірілетін ақпарат көзі ретінде тәжіребеде қолданудың
қажеттігін қарастыру; бухгалтерлік есеп тәжірибесінде қолданылатын және
ұйымдардың есеп жүргізу ерекшеліктерін көрсететін есеп саясатының
қажеттілігін көрсету; есеп саясатының қандай мақсаттарға және не үшін
қалыптасатындығын түсіндіру; есеп саясатын қалыптастырудың тәжірибедегі
құрылымы мен қолдану бағытын және есеп саясатын өзгеріске түсіретін
жағдайларды қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
1) есеп процедуралары арасындағы нақтылы фактілер мен орындалмай
қалған фактілер арасындағы байланысты анықтау;
2) нәтижелік көрсеткіштерге есеп өрісінде қолданылған әр түрлі
әдістердің сандық және сомалық әсер етуінің тиімділігін анықтау;
3) қаржылық қорытынды есеп сенімділігін арттыру үшін қолданылатын
маңызды есеп әдістерін белгілеу;
4) ұйымдардың есеп варианттарын таңдап алу процесінде ұзақ және
ағымдағы активтерді бағалаудағы, материалды және материалды емес
активтерге амортизация есептеудегі әдістерді таңдап алу жөніндегі ұйымның
құқығын қамтамасыз ету;
5) синтетикалық және аналитикалық счеттар тізімін жасау, тауарлы
материалды қорларды бағалау және бұларды сату, өндірістік шығындарды реттеу
тағы басқа әдістерді кеңінен қолдану. [2, 9 бет]
Осы курстық жұмысымда мен есеп саясатының мәні мен маңызын, құрамын,
қалыптастыру негіздері мен есептегі ерекшеліктерін оның халықаралық есеп
стандартына көшкендегі қалыптасқан негізгі проблемаларын қарастырдым.
1.Ұйымның есеп саясатының мәні мен маңызы және қалыптастыру негіздері
1.1. Есеп саясатының мәні мен маңызы және қалыптастыру негіздері
Қазақстандық бухгалтерлік есеп тәжірибесіне есеп саясаты термині
кезіндегі Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық
комиссияның 13 қазан 1996 жылғы №2 Қаржылық қорытынды есеп дайындау және
тапсыру жөніндегі тұжырымдама (концепция) деп аталған қаулысымен
енгізілген. Бұдан соң есеп саясаты ұғымы Қазақстандық бухгалтерлік есеп
стандарттарының №1 Есеп саясаты және оны ашу стандартында көрсетіліп,
меншік түрі мен қызмет ерекшеліктеріне қарамастан барлық ұйымдар өздеріне
тән есеп саясатын қалыптастыратындығы міндеттелді. [3, 75 бет]
Кейіннен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 17 қаңтар 2003
жылғы №14 бұйрығымен: №1 Есеп саясаты және оны ашу, №2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық қорытынды есеп маңызын ашу негіздері, №3 Қаржы-
шаруашылық қызметі нәтижесі жөнінде қорытынды есеп жөніндегі стандарттары
жойылып, бұлардың орнына №30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі
жаңа стандарт қабылданып, мұның 14 тарауы 2-ші тармағында ұйымдардың есеп
саясатын жасау мен тапсыру жөніндегі тәртіптер қарастырылған.
Есеп саясаты ұғымы екі жағдайда; біріншісі - мемлекеттік және қоғамдық
ұғымдардың белгілеген есеп саясаты, екіншісі ұйымдардың ішкі есеп саясаты
болып ажыратылады. Ендігі жерде біздер ұйымдарда жасалынып, қалыптасатын
ұйымдардың ішкі есеп саясатының мәселелерін қарастырамыз.
Халықаралық қаржылық есеп стандартында (ХҚЕС) есеп саясаты; Қаржылық
қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі ережелер мен тәжірибе деп
анықталған.
Қазақстаыдық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі
стандарттың 2-ші тарауында: Есеп саясаты деп -Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік және қаржылық қорытынды есеп, бухгалтерлік есеп стандарттары
және бухгалтерлік есептің типтік счеттар жоспарының талаптарына және
ұйымдар қызметін жүргізу ерекшеліктеріне сай бухгалтерлік есеп пен қаржылық
қорытынды есеп жасау үшін ұйымдардың қабылдаған принциптерін, негіздерді,
ережелер мен тәжірибені айтады, - делінген.
Осы заманғы нарықтық экономика жағдайында шаруашылық операцияларының
түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады.
Елімізде көптеген типтегі ұйымдардың әр қайсысы әр түрлі экономикалық
факторларға тап болады. Әртүрлі типтегі ұйымдар саны аса көп. Осыларға
байланысты әрбір ұйым өзінің алға қойған мақсат-мүддесіне жету үшін өз
қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың
ұйымдық құрылымы, қызмет көлемінің түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу,
клиенттермен жұмыс істеудің тәртібі, ақпараттарды өңдеу т.б. ерекшеліктерін
зерделеуі керек. Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу ерекшеліктеріне
байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны мен маңызын ашып
көрсетудің негізін қалайды.
Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін,
мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен
жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды. [3, 78 бет]
Сонымен есеп саясаты деп - ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер,
сондай-ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету
үшін қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Сондықтан әрбір ұйымда бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп жүйесінің
қандай жолдармен жетілдірілетінін біліп түсіну үшін бұған әсер етуші
факторларды зерделей білу қажет.
Есеп саясатының мазмұны белгіленген жағдайда ұйым әкімшілігінің
басқару процесін қандай дәрежедегі тиімділікке жеткізгендігі, ұйымның қаржы
жағдайы мен мұның өзгеріске түсуін, сондай-ақ шаруашылық қызметінің
нәтижесін шындық және сенімді әдістермен дайындау үшін қолданылатын есеп
принциптерін таңдап алу бағытында ашылды. Есеп саясатын жасау мен мұның
маңызын ашып көрсету мақсатында әрбір ұйым өздеріне тән есеп ережелерін,
есеп тәсілдерін таңдап алуға, мұндай ережелерді қорытынды есеп жасау
процесіне қолдануға құқылы болып танылады. Мұның өзі ұйымдар мен меншік
иесінің өз мүліктеріне иелік ету, пайдалану және әміршілік жүргізу құқысын
сипаттайды.
Есеп саясатын жасау мен қалыптастыру барысында есеп әдісіндегі
кездесетін жорамал-принциптерді зерделеп білген жөн. Халықаралық қаржылық
есеп стандарттарына сай, мұндай жорамал принциптерге: мүліктік жекелену,
үздіксіздік, сенімділік, шындық, бейтараптық, байқаушылық және шаруашылық
фактілерінің толықтылык принциптері жатады. [4, 85 бет]
Кейінгі жылдары Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жүйесіне
елеулі өзгерістер, қосымшалар мен дәлдік шаралары енгізілді. Осыған орай
есеп саясатын жасау барысында ұйымдар ең әуелі бухгалтерлік есепке тән
заңдар мен нормативтік актілерді, ҚР Президентінің жарлықтарын, Үкіметтің
шығарған қаулылары мен ережелерін, Қаржы министрлігінің арнайы бұйрықтарын,
хаттарын т.б. ресми материалдарды басшылыққа алуы керек. Алайда есеп
саясатын қалыптастыру барысында ұйымдар бостандығы сақталып, бухгалтерлік
есеп жүйесін жүргізудің көптеген мәселелері мемлекеттік тұрғыда
реттелетіндігін де есте сақтаған жөн.
Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген типтегі ұйымдар, құқылы
тұлғалар өзара экономикалық қатынастарға түседі. Бұлардың мақсат-мүддесі де
әр түрлі жағдайда танылып, әр түрлі дәрежедегі көптеген шаруашылық
фактілерін орындайды. Яғни әрбір ұйым өзінің қаржылық жағдайын жақсарту
және көрсету үшін өзінің ішкі ұйымдық ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Ішкі ұйымдық ерекшеліктер басқарудың стратегиялық және тактикалық
шараларынан, басқару құрылымынан, шаруашылық қызметінің түрлері мен
көлемінен, шаруашылық фактілерінің жекелеген ерекшеліктерінен, клиенттермен
жұмыс істеудің тәртібінен және ақпараттарды өңдеу мен беру сияқты
факторлардан туындайды. Маңызы жағынан жоғары дәрежедегі мұндай факторларды
нақтылы іске асыру барысында есеп жүргізудің көптеген әдістері мен
ережелері, құқықтық және нормативтік актілер қолданылады. Әдіснамалық
процестің барлық әдістері мен тәсілдерін қолдану нәтижесінде ұйымның есеп
саясатын қалыптастыруға болады. [4, 89 бет]
Есеп саясатының мақсаты: бухгалтерлік есеп операцияларын орындау
барысында қателер жібермеу, фактілерді бұрмаламау, ұйымдардың қаржы
жағдайын бағалау, шаруашылық қызметінің үзіксіздігін қамтамасыз ету,
материалды активтерді бағалау мен есептен шығару, таза пайда резервін құру
бағытындағы мейлінше жоғары дәрежедегі икемді есеп ақпараттарын
қалыптастыру болып табылады.
Қаржылық қорытынды есеп ақпараттарын пайдаланушылар тұрғысынан
қарағанда есеп саясаты - қандай әдістердің қолданылғандығы, бірнеше есепті
жылдар ішінде қорытынды есептің қалай жасалғандығы, қаржылық талдау
жұмысының қалай орындалғандығы, сондай-ақ ұйым қызметі өрісінде болған
өзгерістер жөніндегі қосымша ақпараттардың қалай алынғандығы, т.б.
жағдайларды толығымен көрсетуі керек. Айтылған мақсаттарды нақтылы
тәжірибеде іске асыру үшін әр түрлі есеп ережелері мен әдістер қолданылады.
Есеп әдістері шындық фактілерді тану мақсатымен ұштастық жағдайда болады.
Яғни бухгалтерлік есеп әдістерін ықпалды және икемді жолдармен іске асыру
арқылы тиісті мақсатқа жетуге болатындығын білгеніміз жөн.
Есеп саясатынын ең негізгі атқаратын міндеті ұйымдардың әр жылдар бойы
таза пайда алуына әсер ету. Таза пайда алу процесіне ұйымдардың өздері
ғана емес, мұның акционерлері мен инвесторлары, сатып алушылар,
несиелендірушілер және салық органдары да мүдделі екендігін білген жөн.
Есеп саясатының міндеттері: есеп процедуралары арасындағы нақтылы
фактілер мен орындалмай қалған фактілер арасындағы байланысты анықтау;
нәтижелік көрсеткіштерге есеп өрісінде қолданылған әр түрлі әдістердің
сандық және сомалық әсер етуінің тиімділігін анықтау; қаржылық қорытынды
есеп сенімділігін арттыру үшін қолданылатын маңызды есеп әдістерін
белгілеу; ұйымдардың есеп варианттарын таңдап алу процесінде ұзақ және
ағымдағы активтерді бағалаудағы, материалды және материалды емес
активтерге амортизация есептеудегі әдістерді таңдап алу жөніндегі ұйымның
құқығын қамтамасыз ету; синтетикалық және аналитикалық счеттар тізімін
жасау, тауарлы материалды құндылықтарды бағалау және бұларды сату,
өндірістік шығындарды реттеу т.б. әдістерді кеңінен қолдану т.б. [5, 98
бет]
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі есеп саясатының көп варианттығы әр түрлі
жағдайда іске асырылады. Есеп саясатын қалыптастырудың типтік оптималды
варианты болмайды. Мұның өзі ұйымдардың технологиялық, техникалық және
ұйымдық мәселелеріне байланысты болады. Айта кететін жағдай: қаржылық
қорытынды есеп, қаржылық, бухгалтерлік есеп, басқарушылық және салық есебі
араларында гармониялық байланыс болмаған жағдайда бухгалтерлік баланс
жасалынып қорытылмайды. Көрсетілген есептің әрбір жекелеген түрлерін
жүргізу үшін осыларға тән белгілі әдістер мен ережелер қолдалынады. Есептің
әр түріне тән ережелер қолданылмаған жағдайда ұйымдардың қаржылық қорытынды
есебі жасалынбайды.
Ұйымдардың есеп саясатының дәрежесі мен бағыты басқару
ерекшеліктеріне, кәсіпкерлік қызмет нормасына, үлес қосу құжаттарының
қалыптасуына, салық жағдайына, клиенттермен ұзақ мерзімді келісім жасауға
т.б. байланысты болады. Сонымен қатар есеп саясатының негізгі жүйесі
жоғарыдан және төменнен реттелетін жағдайда қалыптасады.
Бірінші, жоғарыдан реттеу жүйесі заңдар мен нормативтік актілер,
сондай-ақ бухгалтерлік есеп стандарттары мен салық жөніндегі заңдар талабын
сақтауға байланысты. Екінші төменнен реттеу жүйесі негізінен ұйымдар
деңгейіндегі технологиялық ерекшеліктерге, салалық және құрылымдық
нышандарға байланысты. Ұйымдардың ішкі есеп саясаты -арнайы мақсат пен
міндетке жету үшін таңдалып алынған есеп жүйесі шараларынан тұрады. [5, 102
бет]
Тәуелсіз жолдармен таңдалып алынған есеп ережелерін әрбір ұйымдар есеп
саясатын қалыптастыру мақсатында жылдан жылға тұрақты түрде қолданғаны жөн.
Есеп ережелерінің ішкі әдіснамаларын жасау жалпыға бірдей танылған есеп
принциптері мен қаржылық қорытынды есеп элементтері негізінде жасалынуы
керек.
Ұйымдар өрісінде қалыптасқан есеп саясаты осы ұйым қызметінің ары
қарай дамуына, бизнестік әрекеттің кезеңдік жолдармен өркендеуіне тікелей
әсер етуі керек. Егер инвестициялық процестің тиімділігі болмаса, сондай-ақ
таза пайда алу процесі қалыптаспаған жағдайда есеп саясатын жасаудың қажеті
болмайды. Есеп саясаты ұйымдар қызметінің қаржылық тиімділігіне және ақша
қаражатының көбеюіне әсер етеді. Сонымен қатар жасалған келісім-шарттар мен
қаржылық келісімдер ұйымдар қызметінің тиімділігіне бірден әсер ете
қоймайтындығын есте сақтаған жөн. Мұндай экономикалық қатынастар ұзақ
мерзім аралығындағы тиімділікті сипаттайды. Осыған орай ұйымдардың атқарушы
бухгалтерлері тұрақты бағытта пайда келтіру процесін қамтамасыз етуге әсер
ететін бухгалтерлік есеп әдіснамаларын жақсы зерделеп, ұйымның есеп
тәжірибесінде пайдалануы керек.
Алайда кейбір бухгалтерлер салық салынатын табыс көлемін, сондай-ақ
төленетін дивиденттік соманы азайту мақсатында ойланған түрде қателер
жіберіп, өндірілген өнімдердің өзіндік құнына тікелей байланысты емес
шығындарды жазу фактілерін орындауы да мүмкін. Қандай жағдайда болмасын
бухгалтерлік есеп өзара сабақтастық байланыстағы жүйеден тұратындығын
ескере отырып, бір баптың тиімділігін ұлғайту мақсатында есеп
объектілерінің басқа баптарына зиян келтірмеу жағы есеп саясатын жасау
барысында жан-жақты қаралуы керек. [5, 105 бет]
1.2.Есеп саясатын қалыптастыру негіздері.
Есеп саясатының тиімді бағытын қалыптастыру үшін бухгалтерлік есеп
принциптері мен мұның қолайлы нақтылы әдістерін, салық салу процесін,
қаржылық менеджментті және басқа да көптеген экономикалық қатынас
мәселелерін кімде-кім болмасын жақсы білуі керек. Өкінішке орай, кейбір
ұйым басшылары мен атқарушы бухгалтерлер айтылған мәселелер өрісін терең
түсініп біле бермейді.
Есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүйесіне тән қойылған талаптар мен
принциптерге жауап беруді қамтамасыз етуі керек.
Осы кезеңдегі нарықтық қатынастар, меншіктік экономика және
кәсіпкерлік процестің дамуына сай бухгалтерлік қорытынды есептің шынайы
жасалуына ең әуелі ұйымдардың басшылары жауапты. Ал бухгалтерлік есеп
саясатының сапалы қалыптасуына ұйымдардың атқарушы бухгалтерлері жауапты.
[6, 122 бет]
Бухгалтерлік есептің ең негізгі функциясы сенімді жасалған қорытынды
есеп мәліметтерін толығымен бекіту және пайдаланушыларға тапсыру болып
табылады. Сенімділік пен толықтылық терминдері бірінің маңызын бірі
сипаттайтын кең ұғымдағы терминдер. Яғни осы терминдерді негізге ала
отырып, тәжірибеде қолданылатын есеп әдістері мен критерийлерді
бухгалтерлік есеп саясаты шеңберінде жақсы қолдану керектігі туындайды.
Осыған байланысты ұйымдардың бухгалтерлері тәуелсіздік пен кәсіби
мамандықты және техникалық мүмкіндіктерді ұштастыра отырып, ұйымдардағы
есеп саясатын сапалы қалыптастыруы керек. Есеп саясатын қалыптастырушы
бухгалтерлер бухгалтерлік есеп теориясын біліп қана қоймай, сонымен қатар:
мазмұны мен мәніне қарай есеп саясаты тәжірибеде қандай дәрежеде
қолданылатындығын; есеп саясатын қалыптастыруда әр түрлі варианттардың іске
асырылуын және қандай әдістерді қолдану керектігінде білулері қажет.
Есеп саясатын қалыптастыру процесінде бухгалтерлер белгілі авторлардың
және ресми органдардың жариялаған арнайы оқулықтарын, мақалаларды,
әдістемелік құжаттар мен материалдарға жүгінуі керек.
Сонымен қатар бухгалтерлер білімі мен кәсіби деңгейі жоғары дәрежеде
танылған басқа бухгалтерлердің іс-тәжірибесін, сондай-ақ есеп саясатын
қалыптастыруға жақсы негіз болатын бұған дейін жарияланған қаржылық есеп
қорытындыларын зерттеп пайдалануы керек. Есеп саясатын қалыптастыру кезінде
мүмкін болатын ұйғарымдарды қолданудың жауапкершілігі бас бухгалтерлерге
жүктеледі. Есеп саясатының негізін қалаушы әдіснамалар мен ережелерді т.б.
ресми құжаттарды қолдану процесі қаржы көрсеткіштерін талдаушыларды
шатастырмайтындай жинақы жасалынуы керек. Өткен жылдағы қорытынды есеп
жүйесінде қолданылған әдістерге қарағанда осы жылға жасалған есеп
саясатындағы әдістер едәуір сенімді болып қалыптасқандығын көрсете білген
жөн. [6, 125 бет]
Есеп саясатын жасаушы мамандар есеп саясатының негізгі элементтерін,
бастапқы құжаттардың мазмұны мен ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп
счеттарынын типтік жоспарын, активтер мен міндеттемелерді бағалаудың
әдістерін, амортизация есептеу тәртібін, мүліктерді түгендеу, аяқталмаған
өндірісті бағалау, құжат айналысы ережесін, ақпараттарды өңдеу
технологиясын т.б. көптеген бухгалтерлік есеп өрісіндегі мәселелерді
зерделей білуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру барысында мына төмендегі базистік
принциптер маңызын басшылыққа алу керек: осы ұйымның активтері мен
міндеттемелері меншік иелерінің активтері мен міндеттемелерінен дербес
жүргізілетіндігін; ұйым өз қызметін белгісіз уакытқа дейін үздіксіз
жалғастыра беретіндігін, осы ұйымның жуық арада жойылмайтындығын және ұйым
өз қызметі көлемін кысқартпайтындығын; таңдалып алынған есеп саясаты бір
жылдан келесі жылдарға сабақтастықпен қолданылына беретіндігін; дайын
өнімдерді сатудан түскен немесе түсетін ақшалардың қашан түсетіндігі
уақытына қарамастан сатылған өнімдер сатып алушыларға жөнелтілген кезде
түскен табыс түрінде осы жылы көрсетілетіндігін.
Ұйымдар есеп саясатын ыңғайлы қалыптастыру мақсатында активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер мына төмендегіше топтастырылуы керек:
бухгалтерлік есептің счеттар жоспарына қарай материалды емес активтер мен
олардың амортизациясы, негізгі құралдар мен олардың тозуы, айналыс
сыртындағы активтерге салынған табыстық инвестициялар сабақтастығы бойынша;
бухгалтерлік баланс құрамындағы активтік баптардың, яғни өтімділік
дәрежесінің жоғарылауына қарай айқындалған материалды емес активтер,
тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, берешектер қарызы
сабақтастығы бойынша; активті қаражаттар көздерінің пайда болуына қарай
арнайы сабақтастық принципі бойынша.
Ұйымдар есеп саясатын жасауға ыңғайлы және икемді басқа да топтастыру
әдістерін қолдануға болады. [7, 156 бет]
Жоғарыда айтылған мәселелср мен ұсыныстар мазмұны түгелімен есеп
саясатын жасауға қолданылады деген ұғым болмауы керек. Ұйымдардың есеп
саясатын жасау барысында есеп элементтері мен әдістерді кеңінен қолдануына
құқылы және бұлардың өрісін кеңейтіп, бірімен-бірін байланыстырып
қолдануына олардың мүмкіндігі бар.
Ұйымдардың есеп саясаты мына төмендегі принциптерді сақтау арқылы
қамтамасыз етіледі: шаруашылық өрісіндегі фактілерді бухгалтерлік есеп
жүйесіне толығымен тіркеу; пассивтердің азаймайтындығын қамтамасыз ету,
сондай-ақ жасырын резервтер құру жолдарын болдырмау; әрбір айдың біріне
қарай аналитикалық счеттар айналымы мен қалдығы синтетикалық счеттардағы
осындай мәліметтермен сай келуі, сондай-ақ бухгалтерлік қорытынды есеп
мәліметтерінің синтетикалық және аналитикалық счеттардағы мәліметтермен
бірдейлігі (тепе-теңдік принцип).
Есеп саясатын қалыптастыру барысында ұйымдар төмендегі факторларды
есепке алуы керек: меншіктің түрі, шаруашылық қызметінің ұйымдық және
құқықтық үлгісі; ұйымның көлемі және технологиялық ерекшеліктері;
шаруашылық өрісі; кадрлармен қамту; салық салу және салық есебі
ерекшеліктері.
Есеп саясатын тәжірибеде қолдану мен қалыптастыру барысында ұйымдар
құқылы тұлғалар ретінде өздері тіркелген жердегі салық органдарымен келісті
жағдайда болуы керек.
Егер ұйымдар қызметінің нәтижесін шығару кезінде есеп мәліметтерінің
кейбір объектілерінде ауытқушылық оқиғалар болса, есеп жүйесін жүргізу
кезінде өзгерістер енгізілсе, бұларды реттеу мен дұрыс жолға қоюдың тәртібі
есеп саясатын қабылдаушы органдарға хабарланады.
Есеп саясатын қалыптастыру процесі - қаржылық қорытынды есепке,
басқарушылық және салық есебіне тән барлық бухгалтерлік есеп элементтер
мазмұнын сабақтастық жолдармен ашып көрсетуге, сондай-ақ ұйымдардың қаржы
нәтижесі көлемін арттырып отыруға арналған. [7, 158 бет]
Есеп саясатын жасау алдында ұйымдардың міндет атқарушы бухгалтерлері
осы кезеңде басшылыққа алынған және ез кызметін атқарудың негізін құраушы
ресми заң актілері мен нормативтік базаларды зерделеп, өткен жылдары
жасалған есеп саясатының тиісті тараулары мен объектілерін сараптауы керек.
Нормативтік құжаттар мазмұнын талдау мен іске асыру жұмыстары ұйымдар
қызметінің барлық объектілері деңгейінде жүргізілуі тиіс. Егер ұйымдар заң
актілеріне қайшы келмейтін бухгалтерлік операцияларын жүргізіп, алайда
бухгалтерлік есеп жүргізуді реттеуші құжаттарда кейбір операциялар мазмұны
көрсетілмеген жағдайда, ұйымдар өз еркімен жаңа әдістерді құру мен жасауға
және мұндай операцияларды есеп саясатына қосуына құқылы. Мұндай
мүмкіндіктер Қазақстандық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру стандартының
2-ші тарауындағы 19-шы бапта қаралған.
Сонымен есеп саясатын қалыптастыру процесінде ұйымдар өз таңдауы
бойынша және нақтылы жағдайды ескере отырып, есеп саясатын құраушы
объектілер мен операцияларға тән басқа да әдістерді бухгалтерлік есеп
жүйесінде қолдануына болады.
Есеп саясатын қалыптастыруға тән бухгалтерлік есеп жүргізу әдістеріне
мыналар жатады: шаруашылық операциялары мазмұнын экономикалық тұрғыда
топтастыру; бухгалтерлер арасында атқаратын міндеттерді бөліп тарату және
бухгалтерлік есеп счеттарын қолданудың тәртібін белгілеу; құжат айналысы
және есеп регистрларын жүргізу әдістерін белгілеу; түгендеуді ұйымдастыру,
шаруашылық фактілері операцияларын бағалау және активтер құнын жою
әдістерін белгілеу процестері. [8, 145 бет]
Қысқасы ұйымдар өрісінде қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп
жүргізудің барлық процестерін қамтуға тиісті. Ұйымның бас бухгалтері есеп
саясатын қалыптастыруға жауапты екендігін тағы да қайталаймыз. Есеп
саясатын сапалы және тура жүргізу үшін бас бухгалтерлерге бухгалтерлік
есептің әдіснамалар жиынтығымен, қолданылып келе жатқан нормативтік
құжаттар мазмұнын мұқият білу талабы қойылады.
Есеп түрлерін бөліп қарау мен бұлардың көптігі (оперативтік,
бухгалтерлік, қаржылық, басқарушылық, салық, статистика) барынша жоғары
дәрежеде есеп ақпараттарын пайдаланушы әр түрлі топтарының мүддесін, есеп
саясатын жасау мен қалыптастыру арқылы қанағаттандыру болып табылады.
Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастырудың негізгі элементтері есеп
саясатының әдіснамалық жекелеген аспектілерінен тұрады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп
саясатының мазмұнын жекелеген объектілер бойынша ашып көрсетеміз.
1. Негізгі құралдарды бағалау мен бұларға амортизация есептеу. Есеп
саясатының осы объектісі бойынша түгелімен төзған, пайдалануға жарамайтын
негізгі құралдарды бағалаудың әдісін таңдап алу керек. Түгелімен төзған
негізгі құралдарға тон бағалау әдісін қолданудың мақсаты, бұларды қайта
жөндеп, алдағы уақытта пайдалану мүмкіндігін анықтауға байланысты. Төзған
негізгі құралдарды бағалап, бұлардың құнын анықтаған кезде амортизациялық
сомалар мен салық салу базасы көбейеді. Түгелімен төзған негізгі құралдарды
бағалау кезінде мына әдістердің бірі: ағымдағы нарықтық бағамен бағалау
немесе жою құнымен бағалау қолданылынады.
2. Негізгі құралдарды қайта бағалаудан өткізу әдісі. Есеп
тәжірибесінде индекстік және тікелей бағалау әдістері қолданылынады. Қайта
бағалау нәтижесінде негізгі құралдар құнының өзгеруіне байланысты
бухгалтерлік баланс сомасы да өзгертіліп, негізгі құралдар құнын барынша
дәлдікке келтіріледі. Негізгі құралдар құнын жоғарылатудың әсерінен есепті
жылдың шығындары (амортизациялық соманың көбеюі есебінен) көбейіп, тиесінше
таза пайданың көлемі азайтылады, сондай-ақ баланстық сома мен төленбеген
капитал сомалары да көбейіп отырады. Негізгі құралдар құнын төмендетудің
әсерінен есепті жылдың шығындары да азайып, баланстық сома мен салық салу
базасының сомалары да азайып отырады. [8, 148 бет]
3. Негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу тәсілдері бірқалыпты
түзу сызықты, өндірістік, құнын шапшаңдатып есептен шығару тәсілдерін
қолданудан тұрады.
1-ші мысал. Құны 950 000 тенге тұратын пайдалану мерзімі 5 жыл болып
анықталған негізгі құрал пайдалануға берілді. Осы обьект бойынша
есептелінеген амортизациялық соманы, қалдық құны және жиынтықталған
амортизациялық сомаларды анықтау керек.
Кесте 1. Негізгі құралдарға бірқалыпты түзу сызықты амортизация
есептеу тәсілі.
Жылдар Бастапқы құны Бір жылдық Жинақталған Қалдық құн
амортизация амортизация сомасы
сомасы сомасы
І 950 000 190 000 190 000 760 000
ІІ 950 000 190 000 380 000 570 000
ІІІ 950 000 190 000 570 000 380 000
ІV 950 000 190 000 760 000 1 900 000
V 950 000 190 000 950 000 0
Көрсетілген осы тәсіл арқылы амортизациялық сома негізгі құралдардың
бастапқы құны және бұлардың амортизациялық нормасы бойынша осы объектіні
пайдалану мерзіміне қарай есептелініп шығарылғандығын көруге болады. [9,
175 бет]
2-ші мысал. Мына төмендегі көрсеткіштерге қарай негізгі құралдарға
шапшаңдату амортизацияланбаған қалдықты анықтау немесе қалдықты азайту
әдісімен амортизация есептеудің тәсілі көрсетілді.
Кесте 2. Қалдықты азайту немесе шапшаңдату тәсілі мен амортизацияны
есептеу.
Жылдар Бастапқы құны Жылдық Жинақталған Қалдық құн
амортизация-лық сома амортизация сомасы
(шығындар шотының сомасы
дебеті)
І 950 000 380 000 380 000 570 000
ІІ 950 000 228 000 608 000 342 000
ІІІ 950 000 136 800 744 800 205 200
ІV 950 000 82 080 826 880 123 120
V 950 000 73 872 950 000 0
Жинағы х 123120 х х
Мұның үшін шапшаңдату коэффициентін 2-ге тең деп алып, негізгі құралды
жоюдың құны 73872 теңге болып анықталды. Жылдық амортизациялық сома (ЖА)
мына формула бойынша анықталады:
ЖА = Нқ х Ан;
Мұндағы ЖА - жылдық амортизацияның сомасы;
НҚ - негізгі құралдардың қалдық сомасы;
Ан - амортизациялық норма.
Бұдан амортизациялық норма төмендегі формула бойынша анықталады.
Ан =К* 1Пм
Мұндағы Ан - амортизациялық норма;
К - шапшаңдату коэффициенті;
Пм- негізгі құралдарды пайдаланудың анықталған мерзімі.
4. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының резервін жасау
ссебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар: негізгі құралдарды толық
жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған шығындар сомасы Алдағы кезең
шығындары счетында кіргізіліп, жөндеу жұмысы толығымен аяқталғаннан соң
бұл шығындар Аяқталмаған өндіріс счетына ауыстырылады; негізгі құралдарды
жөндеуден өткізу шығындарының сомасы өндірілген өнімдер өзіндік құны
құрамына тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді.
Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан
келесі есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда осы жылдың шығындары
көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.
5. Материалды емес активтер және бұлардың амортизациясы.
Материалды активтер мазмұны және бұларды пайдаланудың мерзімі нақтылы
объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың тұжырымдамасының
нәтижесі бойынша анықталады. Егер материалды емес активтерді пайдаланудың
нақтылы мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл
болып белгіленуі мүмкін. [9, 178- 183 беттер]
Материалды емес активтер амортизациясы мына төменде келтірілген
тәсілдердің бірімен жүргізіледі: материалды емес активтердің бастапқы құны
және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға
сай бірқалыпты түзу сызықты тәсілмен; материалды емес активтердің баланстық
қалдық құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған
амортизациялық нормаға сай қалдықты азайту тәсілімен; материалды емес
активтердің бастапқы құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай
өндірілетін өнімдер көлемінің сомасына пропорционалдық тәсілмен тарату.
6. Инвестицияларды бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар:
өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың
өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып
алуға байланысты жұмсалған шығындардан қалыптасады. Инвестицияларға
нарықтық бағаның қолданылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға
деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.
[10, 167 бет]
Инвестицияны бағалауда қолданылатын екі түрлі бағалау әдісі баланстық
құн мәліметтерін сақтық принциппен бағалауды және бөлінбеген пайданы
қорытынды есеп құрамына қоспауды қамтамасыз етеді.
Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар
құнын ұдайы реттеп отыру үшін қолданылынады. Инвестициялардың баланстық
құнын реттеу әсерінен орын алған фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі
табыстар мен шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын
реттеу нәтижесінің сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе
азайтылып жазылады.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі. Бұларды сатып
алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы
құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу
бағасымен бағалау -инвестициялардың бастапқы баланстық құнын өзгертпейтін
дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған қосымша шығындар
сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен бағалау -
инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы бағаға келтіру үшін
инвестициялардың жеке түрлерін қайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын
мерзімдік аралықтарда өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы құнымен бағалау
тәсілін қолданушы ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта
бағалаудың есебін жасап, қайта бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға
хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта
бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырымы
шығарылып, әділеттілік құн дәлелденеді.
7. Тауарлы-материалды босалқыларды бағалау. Іске асырылып келе жатқан
бухгалтерлік есеп ережелеріне сай ұйымдар өз иелігіндегі тауарлы-материалды
босалқыларды көптеген әдістермен, тәсілдер арқылы бағалауына және қайта
бағалауына болады.
Тауарлы-материалды босалқылар : нақтылы өзіндік құнымен, есепті
бағамен, орташа өлшенген бағамен, ФИФО, ЛИФО әдістерімен, бөлшек саудадағы
бағамен бағаланады. [10, 170 бет]
ТМБ-ны өзіндік құнымен бағалау - құндылықтарды сатып алуға немесе
дайындауға жұмсалған шығындар сомасынан тұрады. ТМБ-ны есепті бағамен
бағалау арнайы мерзімде қайта бағаланып отыратын белгілі кезеңде
көрсетілген есепті баға мөлшерінен тұрады. Есепті бағамен бағаланған
құндылықтар алдағы жұмсалатын шығындарға тән болады.
Орташа өлшенген баға сатуға жарайтын құндылықтардың орташа құнын
есептеу арқылы шығарылып отырады. Орташа құн барлық босалқылар сомасын
босалқылардың санына бөлу арқылы шығарылады.
Келесі әдіс ФИФО әдісі. Бұл әдістің мағынасы - бірінші түскен ТМБ-ның
құнымен - бірінші кезекте сатылады немесе бұрынғы түскен ТМБ ең әуелі
сатылады.
ЛИФО әдісі бойынша алғашқы сатылып алынған босалқыларды бағалау. Бұл
әдістің мақсаты - сатылған өнімдердің өзіндік құнын соңғы сатылып алынған
шығындар сомасына барынша жақындату.
Бөлшек саудадағы бағамен бағалау - есептегі (счеттардағы) тауарлар
бұларды сатуға дейін сатып алу бағасымен бағаланады.
Мысал. Қорларды бағалау әдісін келесі мәліметтер арқылы көруге болады.
Алғашқы мәліметте саны бағасы сомасы
1.Қорлар қалдығы 400 15 6 000
2.Түсті (5.04.2007) 300 17 5 100
3.Сатылды (7.04.2007) 200 - -
4.Түсті (15.04.2007) 400 13 5 200
5.Сатылды (18.04.2007) 300 - -
6.Түсті (24.04.2007) 100 12 1 200
Орташа бағамен бағалау әдісі.
Қорлар қалдығы 400 * 15 = 6000 тенге
Сатылып алынды 300 * 17 + 400* 13 + 100* 12 = 11 500 тенге
Сатуға жарамды тауарлар 1 000 өлшем 11 200 тенге.
Орташа баға (11 200 1000) = 11,2 тенге
Соңғы қалдық 300 * 11,2 = 3360 тенге
Сатылған өнімнің өзіндік құны 11 200 – 3360 = 7840 тенге [11, 310
бет]
Кесте 3. Орташа бағамен бағалау әдісін сабақтастық жолдармен
көрсету
Ай-күні Түскені, тенге Сатылғаны, тенге Қалдығы, тенге
1 сәуір - - 400 х 15 = 6000
5 сәуір 300 х 17 = 5100 - 11100 тенге, орташа баға
=11100:700=15,9
7 сәуір - 200x15,9 = 3180 500x15,9 = 7950
15 сәуір400 х 13 = 5200 - 13150 теңге, орташа баға =
13150:900=14,6
18 сәуір- 300 х 14,6 = 4380 600 х 14,6 = 8760
24 сәуір100 х 12 = 1200 - 9960 тенге, орташа баға
=9960:700=14,2
Жиыны X 7560 теңге 9960 теңге
Кесте 4. ФИФО әдісі арқылы.
Ай-күні Түскені, тенге Сатылғаны, тенге Қалдығы, тенге
1 сәуір - - 400 х 15 = 6000
5 сәуір 300 х 17 = 5100 - 400 х 15 = 6000
300 х 17 = 5100
7 сәуір - 100x15 = 1500 500x17 = 8500
100x17 = 1700
15 сәуір400 х 13 = 5200 - 500 х 17 = 8500
400 х 13 = 5200
18 сәуір- 100 х 17 = 1700 600 х 13 = 7800
200 х 13= 2600
24 сәуір100 х 12 = 1200 - 600 х 13= 7800
100 х 12 = 1200
Жиыны - 7500 теңге 9000 теңге
Кесте 5. ЛИФО әдісі арқылы.
Ай-күні Түскені, тенге Сатылғаны, тенге Қалдығы, тенге
1 сәуір - - 400 х 15 = 6000
5 сәуір 300 х 17 = 5100 - 400 х 15 = 6000
300 х 17 = 5100
7 сәуір - 100x15 = 1500 500x15 = 7500
100x17 = 1700
15 сәуір400 х 13 = 5200 - 500 х 15 = 7500
400 х 13= 5200
18 сәуір- 300 х 13 = 3900 500 х 15 = 7500
100 х 13 = 1300
24 сәуір100 х 12 = 1200 - 500 х 15= 7500
100 х 13 = 1300
100 х 12 = 1200
Жиыны - 7100 теңге 10000 теңге
Салыстыру нәтижесінен, бағаның өсуі жағдайында ФИФО әдісін қолдануда
табыс сомасы көбейетіндігін, ал ЛИФО әдісі табыстың азаюын, сондай-ақ,
өзіндік құн-аралық орта керсеткіштері көрсететіндігін байқадық.
8. Өндірістік шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялау. Ұйымның өндірістік шығындар есебі мен өндірілген өнімдердің
өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдан алуы технологиялық және ұйымдық
құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Өндірістік өзіндік құнды
қалыптастыру және калькуляциялау жүйесінде әр түрлі тәсілдерден тұратын
әдістер қолданылады. [12, 94 бет]
Өндірістік шығындар және өндірілген өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін мына төмендегі әдістер қолданылады: процестер;
тапсырыстар; нормативтік әдістер.
Процестер бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар
өндірісте қолданылады: қысқа өндірістік циклдағы; шектелген
номенклатурадағы өнімдер өндіруші өндірісте; көптеген жылдар бойы біртекті
өнімдер өндіру өндірісінде.
Процестер бойынша қолданылатын әдіс негізінен тау-кен өндірісі, газ,
мұнай, энергетика салаларындағы ұйымдарда қолданылады. Осы салалардағы
өндірісте өндірістік шығындар есебі бүтіндей ұйым қызметінің көлемінде
немесе ендірістік процестер бойынша жүргізіледі.
Тапсырыстар бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар
өндірісте қолданылады: ұзақ циклды; көп номенклатурадағы өнімдер өндіру;
жекелеген сипаттағы өнімдер өндіруші.
Тапсырыстар бойынша жүргізілетін өндірістік шығындар есебі мен
өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаушы тапсырыстық әдіс жеке
және уақ сериялы өндірісте қолданылады. Тапсырыстардың нақтылы өзіндік
құны орындалатын тапсырысты ашқан күннен бастап тапсырыстың орындалғанға
немесе жабылғанға дейінгі жұмсалған барлық шығындар сомасының жинағымен
анықталады. Тапсырыстарды орындауға дейінгі жұмсалған шығындар есепті осы
жылдан келесі жылға көшірілсе, онда мұндай шығындар аяқталмаған өндіріс
болып танылады. [12, 106 бет]
Нормативтік әдіс бойынша өндірістік шығындар есебі мен өндірілген
онімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдісі. Бұл әдіс кез келген
өндірісте қолданылып, төмендегі сипатта болады: қысқа циклды өндіріс; көп
санды және кеп номенклатурадағы өнімдер өндіру; көп санды есеп объектілері
бар өндірісте; шығындар объектілері мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялаушы объектілер сәйкес келмейтін өндірісте; аяқталмаған
өндіріс.
Нормативтік әдістің ең негізгі принципі - шығындар деңгейін бірқалыпты
тексеріп отыру. Тексеру арқылы шығындардың нормативтік деңгейінен
ауытқымауы қадағаланады. Өндірілген өнімдердің нормативтік өзіндік құн
калькуляциясын жасау шығындардың технико-экономикалық нормасының деңгейіне
байланысты болады. Нормативтік калькуляция калькуляциялык объектілер
бойынша есептелінеді. Технологиялық нормалар прогрессивті технологиялардың
және өндірістік процесті тиімді ұйымдастыруға байланысты қайта қаралып
отырады.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде барлық шығындар екі вариантпен —
жартылай фабрикатты және жартылай фабрикатсыз әдіспен жинақталады. Бұл
варианттар өндірістік шығындарды жинақтау тұрғысынан қарағанда шығындардың
баптары және бұларды шығындар объектілері бойынша бөлшектеп көрсетуге
арналған. [13, 86 бет]
Жартылай фабрикатты әдіс жекелеген ауыспалы кезеңдер бойынша өңделген
өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялауға арналған әдіс. Жартылай
фабрикатты әдіс кезеңдік технологиямен өндірілетін өнімдерге жұмсалған
шығындар есебі мен бұлардың өзіндік құнын калькуляциялау үшін Өз
өндірісіндегі жартылай өнімдер (фабрикаттар) счеты белгіленген.
Кейбір өндірісте бір мағынадағы фабрикаттар әр түрлі мақсатта
пайдаланылуы мүмкін.
Жартылай фабрикатсыз әдіс. Жартылай фабрикаттар өндірістің бір
стадиясынан екінші стадиясына ауыстырылып отырылуына байланысты шығындарды
ауыспалы кезеңдер бойынша есептеуге арналған әдіс.
Жартылай фабрикаттар қозғалысы тек қана сандық өлшеммен өлшеніп,
бұлардың өзіндік құны калькуляцияланбайды. Калькуляциялауға цехтар ішінде
жинақталған шығындар сомасының негізінде дайындалған дайын өнімдер ғана
жатады.
Ұйымдар бухгалтериясындағы синтетикалық счеттарда тек қана дайын
өнімдер қөзғалысының есебі, ал әр стадиялар ішіндегі өндірілген өнімдер
есебі тек кана оперативтік тәртіппен есепке алынып, бұлар бухгалтерлік есеп
счеттарына тіркелмейді. Яғни жартылай фабрикатсыз әдіс әр стадиялар бойынша
сандық есеп жүргізуге арналған.
Өндірілген өнімнің бір өлшемін калькуляциялау әдістері. Өндірістік
шығындар есебін жүргізу және өндірілген өнімдердің (тауарлар, жұмыстар,
қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктеріне қарай мына
төмендегі әдістер өндірілген өнімнің бір өлшемін калькуляциялау үшін
қолданылады: тікелей есептеу; коэффициенттік калькуляциялау; нормативтік
калькуляциялау; шығындарды сомалау; аралас калькуляциялау әдістері.
Тікелей есептеу әдісін қолдану арқылы өнімдер өндіруге жұмсалған
барлық шығындар сомасын өндірілген өнімдердің натуралды көлеміне бөліп,
өндірілген өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны калькуляцияланады.
Өндірілген өнімнің нақтылы өзіндік құны мына формула бойынша
шығарылады:
Өқ= Жш : Нс,
Мұндағы: Өк - өнімнің өзіндік құны;
Жш - жұмсалған барлық шығындар;
Н - өндірілген өнімдердің натуралды саны; [13, 89 бет]
Коэффициенттік калькуляциялау әдісі бойынша өндірілген өнімдердің
өзіндік құны арнайы коэффициенттерді қолдану жолдарымен есептелінеді.
Коэффициенттер құрудың негізі мына төмендегі базистік көрсеткіштерден тұруы
мүмкін: бір өлшемдегі өнімнің нормативтік өзіндік құны; өнімнің сметалық
ставкасы; өнімді жөнелтудегі (босатудағы) баға.
Нормативтік калькуляциялау әдісі. Бұл әдіс өндірістік шығындар мен
өнімнің өзіндік құнын нормативтік мөлшер мен деңгейде есептейтін ұйымдар
қызметіне арналған. Мұндай ұйымдар өнім шығару жоспарында қаралған және
есепті жыл ішінде нормадан ауытқушылық факторлар мен өзгерістерді есепке
алып отырады. Нормативтік калькуляция әдісі бойынша бүтіндей бұйымның
өзіндік құны анықталады.
Мысалы, 2004 жылдың сәуір айында машина жасау зауыты 110 желдеткіштер
өндірді. Осы өнімнің өзіндік құнын нормативтік әдіспен калькуляциялау үшін
есептеу керек. [14, 67 бет]
Кесте 6. 2004 жылы сәуір айында өндірілген желдеткіштердің өзіндік құнын
нормативтік калькуляциялау әдісі бойынша есептеу.
Көрсеткіштер Шығындар Жеделкіштің өзіндік құны Бір дана
желдеткіштін
Калькуляциялық жоспарлы
баптар құны
Норма ӨзгерісНормадан Жинағы
бойынша ауытқу
Негізі 74 470 680 +2 -5 677 685
материалдар
Сатылып 9130 83 - - 83 84
алынған
жартылай
фабрикаттар
Қызметтер 4180 38 +1 -1 38 39
Қалдықтар -330 3 - - 3 39
Материалдар 87450 798 +3 -6 795 805
жинағы
Еңбекақы 20570 181 +1 +5 187 190
Басқа да 4510 45 -11 -5 41 46
өндірістік
шығындар
Жалпы 17710 159 +3 -1 161 159
өндірістік
шығындар
Ақаулық 440 - - +4 4 -
шығындар
Өндірістік 130680 1183 +8 -3 1188 1200
өзіндік құн
Осы есептеулердің нәтижесінде өндірілген бір бұйымның нақтылы өзіндік
құны - 1188 теңге екендігін және нормада көрсетілген 1183 теңгеден + 8,-3
теңге ауытқығандығын көрдік. Егер осы бұйымның жоспарлы құны 1200 теңге
болып жоспарланса, онда 17 теңгеге нормативтік мөлшерден артық болғандығын
көреміз.
Аралас калъкуляциялау әдісі. Бұл әдіс тікелей калькуляциялау және
коэффициенттік калькуляциялау әдістерінің тәсілдерін біріктірген тұрғыда -
өндірілген өнімнің бір өлшемінің өзіндік құнын есептеуге арналған.
Жанама шығындарды тарату тәсілдері: еңбек ақы шығындары көлеміне; тікелей
шығындар көлеміне; жұмысшылардың істеген адам-сағаты санына;
басқа да көрсеткіштерге пропорционалды жолдармен таратылады.
Жанама шығындарды өз мазмұнына қарай тарату процесі өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялаудың сенімділігін, сондай-ақ бұлардың қандай калькуляция
объектілеріне жататындығын қамтамасыз етуі керек.
Аяқталмаған өндірісті бағалау әдісі: шығындардың тікелей баптары;
материалдық шығындар сомасына; нормативтік (жоспарлы) өзіндік құн; шартты
бірлік тәсілі бойынша бағаланады.
Аяқталмаған өндіріс шығындарының тікелей баптары әдісіне
сай аяқталмаған өндірістегі бұйымдарға, өнімдерге, жұмыстарға, жұмсалған
материалдық шығындар (шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар),
осындай өнімдер өндіруге жұмсалған еңбек ақы құнымен бағаланады. Жалпы және
әкімшілік шығындар аяқталмаған өндіріс құрамында бағаланбайды.
Аяқталмаған өндірісті материалдық шығындар сомасына қарай бағалау
өндірісі аяқталмаған бұйымдарға т.б. жұмсалған шикізаттар, материалдар
жартылай фабрикаттардың нақтылы құнымен бағаланады. Осы әдіспен бағалауға
еңбек ақы шығындары есепке алынбайды. [14, 69 бет]
Аяқталмаған өндірісті нормативтік (жоспарлы) өзіндік құнмен бағалау
үшін аяқталмаған бұйымдар саны саналып, осылардағы аяқталмаған өндіріс
нормативті деңгейде жұмсалған материалдар және еңбек ақы шығындарымен
бағаланады. Калькуляциялаудың басқа да баптары жеке бағаланады.
Аяқталмаған өндірісті шартты бірлік тәсілі бойынша бағалау. Есепті
жылдағы шығындардың құндық жиынтығының барлық сомасын шартты бірліктегі
дайын өнімдер санына бөлу жолымен шығарылады.
9.Берешек және алашақ қарыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz